________________
અંક ૪ થો ]
ભેગમીમાંસા
૭૫
નથી, એક સ્વરૂપે જણાય છે. તે જીભ ઉપર મૂકવાથી બન્ને દ્રવ્ય જુદા હોવાથી તેની ભિન્નતા ઓળખાય છે.
સદશ ગુણુ-ધર્મવાળાં દ્રવ્યો જેવાં કે બુદ્ધાત્માઓ ભેગા ભળેલા એક રૂપે દેખાય છે, તેમના ગુણ ધર્મ સદશ હોવાથી અર્થાત અરૂપી અને જ્ઞાનાદિ ગુણ એક સરખા હેવાથી સર્વજ્ઞો સિવાય તેમની ભિન્નતા કોઈ પણ જાણી શકે નહિ; કારણ કે શુદ્ધામા ને કાઈ પણ ઈદ્રિય ગ્રહણ કરી શકતી નથી. એટલે અલ્પજ્ઞો જાણી શકતા નથી. પણ સાકર આદિ રૂપી દ્રવ્ય ભેગાં ભળ્યાં હોય તો જીભ આદિ ઇંદ્રિયોથી તેમની મીઠાશ આદિની ન્યૂનાધિકતાને લઈને જાણી શકાય છે, કે ઘણું દ્રવ્ય ભેગાં ભળ્યાં છે કે ન્યૂન છે. તેવી જ રીતે વિસદશ દ્રવ્યોને; જેમકે સાકર ને કરી આવું અથવા મીઠું, એમના સંચગોને ઇદ્રિયદ્વારા અલ્પજ્ઞ માણસ પણ જાણી શકે છે. આ પ્રમાણે રૂપી દ્રવ્ય માત્રને સંયોગ ઇદ્રિયથી જાણી શકાય છે. કેટલીક વસ્તુઓમાં ગુણ પ્રત્યક્ષ થાય છે અને દ્રવ્ય અપ્રત્યક્ષપણે ગૌણ રહે છે. જેમકે-ગરમ કરેલી ઈંટ તથા પાણી. સુગંધી વસ્તુથી વાસિત વસ્ત્ર વિગેરે. આ બધાયમાં ગુણનો ભિન્ન દ્રવ્યની સાથે સંયોગ પ્રત્યક્ષ છે અને તે ગુણ જે દ્રવ્યમાં સ્વરૂપસંબંધથી રહે છે તેને ભિન્ન દ્રવ્યની સાથે સંગ અપ્રત્યક્ષ છે. મીઠાશ, ખારાશ, ઉતા આદિ રૂપી ગુણેનું ભેગા ભળવું અને જ્ઞાનાદિ અરૂપી ગુણોનું ભેગા ભળવું તે એક અપેક્ષાથી ગુણોનો સંયોગ કહી શકાય. જો કે બે દ્રવ્યના સંયોગથી જ બંને દ્રવ્યોના ગુણ ભેગા ભળ્યા છે છતાં એક દ્રવ્ય સૂક્ષ્મપણે રહેલું હોવાથી અપ્રત્યક્ષ છે અને એક દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષ છે એ અપેક્ષાથી જ ગુણોનો સંયોગ કહી શકાય. પણ દ્રવ્યોના સોગ વગર કેવળ ગુણેને સંયોગ થઈ શકતો જ નથી. દ્રવ્ય એક સ્વરૂપમાં હાઈને ભિન્ન હોય ( આત્મદ્રવ્ય ) અને ગુગ ( જ્ઞાનાદિ ) એક સ્વરૂપવાળા અને અભિન્ન સ્વભાવવાળા હોય તે સમાન દ્રવ્યોના સંયોગમાં કે જ્યાં ગુણ અભિન્ન જણાય અને દ્રય ભિન્ન જણાય ત્યાં ગુનો સંગ કહેવાય અને જ્યાં ભિન્ન ગુણ હોય તથા દ્રવ્ય પણ ભિન્નસ્વરૂપ તથા સ્વભાવવાળું હોય તેવા બે દ્રવ્યના સંગમાં ગુણ જણાય પણ દ્રવ્ય ન જણાય ત્યાં ગુણનો દ્રવ્યની સાથે અથવા તો દ્રવ્યનો ગુણની સાથે સંગ કહી શકાય, જેમ કે ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે ગરમ પાણી, સુગંધી વસ્ત્ર વિગેરે. જે કે ઈદ્રિ રૂપી ગુણને ગ્રહણ કરે છે પણ દ્રવ્યનો સાક્ષાત્કાર કરી શકતી નથી છતાં ગુણ ને ગુણ અભિન્ન હોવાથી ગુણના સાક્ષાત્કારની સાથે દ્રવ્યનો પણ સાક્ષાત્કાર કરે છે અર્થાત ગુણદાર ગુણીને જાણી શકે છે.
આત્માને પોતાને જ્ઞાન ગુણ ભોગવવાને બીજા દ્રવ્યોની અનાવશ્યકતા જણાવી તે ગુણ-ગુણના અભેદ સંબંધને લઇને જ છે અર્થાત જ્ઞાનધારા આત્મા જે જાણે છે તે જ્ઞાન ભિન્ન વસ્તુઓની સાથે કોઈ પણ સંબંધથી જોડાઈને આત્માને જણાવતું નથી પણ આત્માના અવગાહિત ક્ષેત્રમાં રહીને-આત્મપ્રદેશમાં અભિન્નપણે રહીને વસ્તુ માત્રને જણાવે છે. જો જ્ઞાન વસ્તુની સાથે સંબંધિત થઈને–જોડાઇને આત્માને જણાવવાના સ્વભાવવાળ હોય તે પછી સ્વરૂપસંબંધવાળા આત્માને પણ વસ્તુ માત્રની સાથે સંબંધ થવાથી આત્મા સર્વવ્યાપી થઈ જાય, પણ તે ઇષ્ટ નથી, કારણ કે સર્વજ્ઞોને અલકાકાશને પણ
