Jain Dharm Prakash 1944 Pustak 060 Ank 10

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 8

૨૯૪
: -
શ્રી જેન ધર્મ પ્રમશ
[ શ્રાવણ
તેણે “પૂર્વ ” પદ મૂકયું છે, માટે તે લક્ષણ નિર્દોષ કહી શકાય જ નહિ, કારણ કે વેતાંબર અમુક અપેક્ષાએ સ્મરણને પણ પ્રમાણ તરીકે સ્વીકારે છે. “ વપરદથવસાય અને પ્રમાળ ” આ જ પ્રમાણુનયતત્ત્વાલકમાં પ્રમાણુનું લક્ષણ જણાવ્યું છે. તેમાં શ્રી વાદી દેવસૂરિ મહારાજે સાંખ્ય વગેરે મતનું ખંડન કરવાના ઈરાદાથી
a” પદ મૂકયું છે. સાંખ્યા જ્ઞાનને પ્રકૃતિને ધર્મ હોવાથી અચેતન માને છે. મીમાંસકે જ્ઞાનને હંમેશા પક્ષ માને છે વગેરે તેમ જ જ્ઞાનાદ્વૈતવાદીના મતનું ખંડન કરવાના ઈરાદાથી “ઘ' પદ મૂકયું છે, કારણ કે તે જ્ઞાનાદ્વૈતવાદીએ જ્ઞાન સિવાય તમામ બાહા પદાર્થોને માનતા નથી ને અજ્ઞાન, દર્શનાદિ અહીં પ્રમાણ તરીકે ન ગણાય, એ જણાવવા “જ્ઞાનપદે મૂકહ્યું છે. તથા નિર્વિકપજ્ઞાન, વિપર્યય, અધ્યવસાય, સંશય એ સર્વ અપ્રમાણ છે, એમ જણાવવા માટે “દથવસાયિ” એમ કહ્યું છે. આ રીતે પ્રમાણુના લક્ષણમાં જણાવેલા દરેક પદોની સફળતા જણાવી. દીધી. વિશેષ બીના પ્રમાણુમીમાંસાદિમાં જણાવી છે. વસ્તુતત્વને યથાર્થ બેધ કરવાના 1 પ્રમાણ, ૨ નય, ૩ નિક્ષેપ, ૪ સપ્તભંગી-આ ચાર સાધન છે એ યાદ રાખી ચારે પદાર્થોને યથાર્થ બંધ થતાં જરૂર પદાર્થનું સત્ય સ્વરૂપ સમજાય છે.
૧૩૮. પ્રશ્ન–પ્રમાતા, પ્રમિતિ અને પ્રમેયનું સ્વરૂપ શું?
ઉત્તર પ્રમાણુના આલંબનથી વસ્તુને યથાર્થ બેધ મેળવનાર આત્મા પ્રમાતા કહેવાય, અહીં જે પ્રમાણુથી યથાર્થ બોધ થાય તે પ્રમિતિ કહેવાય, જેનો યથાર્થ બોધ થાય તે પ્રમેય કહેવાય, અથવા પ્રમિતિને વિષય તે પ્રમેય કહેવાય. કહ્યું છે કે–
... "प्रमिनुते इति प्रमाता, यथाकरोतीति कर्ता, प्रमाणं प्रमितिः, प्रमितेविषयः प्रमेयः, प्रमीयतेऽनेनेतिप्रमाण "मिति 1. ૧૩૯. પ્રશ્ન-વિપર્યયનું સ્વરૂપ શું?
ઉત્તર–જે વસ્તુ જે સ્વરૂપે રહી હોય, તેનાથી વિપરીત પણે વસ્તુના એક અંશને જે નિર્ણય થાય તે વિપર્યય કહેવાય. આનું બીજું નામ અયથાર્થ જ્ઞાન કહેવાય એમ બીજાઓ માને છે, છીપમાં આ ચોદી છે અથવા દેરડીમાં “આ સર્ષ છે” એવું જે જ્ઞાન તે વિપર્યય કહેવાય. સાક્ષિપાડ-આ બાબતમાં વાદિ દેવસૂરિ મહારાજે પ્રમાણુનયતત્ત્વાલકના પહેલા પરિપેદના નવમાં સૂત્રમાં જણાવ્યું છે કે—“વિવાર્તાયોટીનિનં વિપર્યયઃ” આ સૂત્રને અર્થ અહીં જણાવી દીધો છે. : ૧૪૦. પ્રશ્ન–અનધ્યવસાયનું લક્ષણ શું?
ઉત્તર-દે, કાંઇક એવો વિચારવાળું જે જ્ઞાન તે અનધ્યવસાય કહેવાય. અ૭ દષ્ટાંત એ છે કે–જેનું ચિત્ત બીજ કાર્યમાં છે એ માણસ રસ્તે ચાલતો હોય ત્યારે તેને અચાનક ઘાસ અડી જાય ત્યારે તેને એમ વિચાર આવે કે-મને કઈ વસ્તુને સ્પર્શ થયે; પણ કઈ વસ્તુ અડી એની હજુ ખબર નથી. આવું જે વિચારસ્વરૂપ જ્ઞાન તે અધ્યવસાય કહેવાય. આ વિચાર અસ્પષ્ટ જાણો, પ્રમાણુ