Jain Dharm Prakash 1944 Pustak 060 Ank 10

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 7

શ્રી પ્રશ્નસિંધુ
<@( ૯ ) રચયિતાઃ—આ. શ્રી વિજયપદ્મસૂરિ
( અનુસધાન પૃષ્ઠ ૨૬૫ )
૧૩૭. પ્રશ્ન—પ્રમાણુનું લક્ષણ શું ?
ઉત્તર—સ્વ એટલે વિવક્ષિત જે પદાર્થ નું સ્વરૂપ સમજવાનું છે તેને અને તેનાથી ભિન્ન પદાર્થાના નિર્ણય જેનાથી થાય, તે પ્રમાણુ કહેવાય. આ આખત શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરજી મહારાજે પોતાના ન્યાયાવતાર નામના ગ્રંથમાં જણાવ્યુ છે કે~~ प्रमाणं स्वपराभासि - ज्ञानं बाधविवर्जितम् ।
પ્રત્યક્ષ ચ પરોક્ષ ચ, દ્વિધા મેચ વિનિશ્ચયાત્ ॥ ર્ ॥
અથ—સ્વ અને પરનુ સ્વરૂપ જણાવનાર જે બાધ (દોષ) વિનાનું જ્ઞાન તે પ્રમાણ કહેવાય. તત્ત્વાને એ રીતે નિર્ણય થતા હેાવાથી તે પ્રમાણુના ૧ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ ને ૨ પરાક્ષ પ્રમાણુ એમ બે ભેદ છે. આ જ અર્થને અનુસરતુ પ્રમાણનુ લક્ષણ પૂજ્ય શ્રી વાદિદેવસૂરિ મહારાજે પ્રમાણુનયતત્ત્વાલેાકાલ કાર નામના ગ્રંથમાં જણાવ્યું છે, તે આ પ્રમાણે—“ સ્વપવ્યવસાયિ જ્ઞાન પ્રમાળમ્ ' પરપદાર્થના યથાર્થ આધ થયેા હાય તા જ સ્વપદાર્થને યથાર્થ એધ થાય છે ને તેથી રવપદના ગ્રહણથી પરપદનુ ગ્રહણ આવી જ જાય, અલગ ગ્રહણુ ન હાય તેા ચાલે. આ અભિપ્રાયથી કાઇ પૂર્વાચાર્ય ભગવંતે પ્રમાણનું લક્ષણ આ રીતે કહ્યું છે કે— “ સ્વાર્થવ્યવસાયામ પ્રમાŌ '' એમ પ્રમાણમીમાંસાની ટીકાના વચનથી જણાય છે તથા શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરે પ્રમાણમીમાંસાના ખીજા સૂત્રમાં પ્રમાણનું લક્ષણ આ રીતે જણાખ્યું છે—“ સમ્યનિર્ણય: પ્રમાળમ્ । ''-પદાર્થના જે યથા નિર્ણય તે પ્રમાણ કહેવાય છે. અહીં સમજવાનું એ છે કે—પદાર્થ તત્ત્વના યથા નિણૅય જેનાથી થાય તે પ્રમાણુ કહેવાય, પણ કારણમાં કાર્ય ના ઉપચાર કરીને તેવા યથાર્થ નિણું ય પણું પ્રમાણ કહી શકાય. આ જ દૃષ્ટિએ હેતુપ્રયાગને પણ અનુમાન કહેવાય, માટીને પણ સત્કાર્ય વાદની અપેક્ષા લક્ષ્યમાં રાખીને ઘટ કહી શકાય. વળી અન્ય દ નકારામાંના વાત્સ્યાયન નામના ઋષિએ ગૈતમસૂત્ર ભાષ્યમાં ઉપધ્ધિતંતુથ્થ પ્રમાળ” આ રીતે પ્રમાણુનું લક્ષણ જણાવ્યું છે, ને ન્યાયસારમાં “સયાનુ મવત્તાધર્ન પ્રમાળું”. આ રીતે તેના કર્તાએ (ભાસવન્ને) જણાવ્યુ છે. શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરાપ્તિ મહાપુરુષાએ જણાવેલા પ્રમાણના લક્ષણને નહિ સ્વીકાર્નાર માણિક્ય નદી નામના દિગ ંબરે પરીક્ષાચુખ નામના ગ્રંથમાં “ પૂર્વાથદ્યવસાયામ જ્ઞાન પ્રમાળમ્ ” આ રીતે પ્રમાણનું લક્ષણ જણાવ્યુ છે. તે પૂર્વે જણાવેલા ગ્રંથામાં જે પ્રમાણનું લક્ષણ કહ્યું છે. તેમાં ‘વ’ ને સ્થાને ‘પૂર્વ ’શબ્દ મૂકીને તે લક્ષણ જાળ્યુ છે. બીજી શ્વેતાંબરને માન્ય સ્મરણનું પ્રમાણપણું ઉડાવી દેવા માટે જ
→ ૨૯૩ )નું