________________
૩૦૪
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રમાશ. - વ્યવહાર દયા-નિશ્ચય દયા. આ દયામાં દ્રષ્ટિબિંદુ પર લક્ષ્ય રહે છે. જે દષ્ટિબિંદુથી અમુક કાર્ય કરાય તે પ્રમાણે તેનું ફળ બેસે છે.
સાધારણ લેકે માત્ર લાગણી ખાતર ઓઘ દષ્ટિએ દયા પાળે, તેને વ્યવહાર દયા કહેવામાં આવે છે. પાણી ગળીને વાપરવું, વસ્તુ લેવી તે વખતે તેને પંજવી, દાણામાં જીવજતુ રહેવા દેવા નહિ, કપડાની પ્રમાર્જના કરવી, પુસ્તકને ઉધી ન લાગે તેવી રીતે તેમાં જવ વિગેરે વસ્તુઓ નાખવી, ચાલતી વખતે કેઈ નાના મોટા જીવ ચંપાઈ ન જાય તેટલા સારૂ નીચી નજર રાખીને ચાલવું, અનાજ વાપરતી વખત શુદ્ધ કરી તપાસી લેવું વિગેરે વિગેરે વ્યવહારમાં દયા કહેવાય છે. જેને આપણે દયા તરીકે ઓળખીએ છીએ તે સર્વને આ દયામાં સમાવેશ થાય છે. દ્રવ્યદયા અને વ્યવહાર દયામાં બહુ તફાવત છે. દ્રવ્યદયામાં વિષયી ઉપર લક્ષ્ય રહે છે અને વ્યવહાર દયામાં દષ્ટિબિંદુપર લક્ષ્ય રહે છે. કુળધર્મથી સંસ્કાર પડેલા હોય તેને અનુસરીને ચાલુ ચા પન્યા કેરે તે સવ ને સમાવેશ વ્યવહા૨ દયામાં થાય છે. એમાં સાધુ દોષ રહિત આહાર કરે, પાંચ સમિતિ પાળે, પ્રમાર્જના કરે, એ સર્વને સમાવેશ થઈ જાય છે. આ વ્યવહાર દયા તે પર દયા પણ છે, પણ તેમાં લક્ષ્ય પારકી દયાનું હોવા કરતાં પોતાના સાહજિક ધર્મ તરીકે તે પ્રાપ્ત થાય છે. દ્રવ્યદયા, વ્યવહારદયા અને પરદયા વચ્ચે તફાવત આ ઉપરથી સ્પષ્ટ થયું હશે.
નિશ્ચય દયામાં સાધ્યના ઉપયોગમાં રમણતાનું ધ્યેય રહે છે. એને ઉપયોગ એટલે બધે શુદ્ધ હોય છે કે એના લક્ષ્યને એ પ્રત્યેક કાર્યમાં ચૂકતો નથી. તે પ્રાણી ગમે તેવી દશામાં હોય પણ એનું લક્ષ્ય સ્પષ્ટ હોય છે, એનામાં સાધ્યની એકતાનતા હોય છે, એનામાં સાધના માર્ગ પર અચૂક નજર હોય છે, એના વિચારમાં સાધ્યપ્રાપ્તિનું શુદ્ધ લક્ષ્ય હોય છે. એ શુદ્ધ લક્ષ્યને નજરમાં રાખી એ પ્રાણી પોતાના કાર્યની ઘટના કરે છે, એના લક્ષ્યને વિરોધ આવે તેવું કેઈ કાર્ય તે કરતો નથી, એને દુનિયા દિવાને કહે કે મૂર્ખ કહે તેની તેને દરકાર નથી રહેતી, પણ એના સાધ્ય સાથેજ એની નજર રહે છે.
નિશ્ચય દયામાં ઉપયોગ-ધ્યેયનું લક્ષ્ય સપષ્ટ રહે છે. એનો સંબંધ જીવનવ્યવહાર સાથે વિશેષે કરીને હોય છે. વ્યવહાર દયાના પ્રસંગે એને આવે તે તે પાળે છે, તેને અને નિશ્ચય દયાને કાંઈ વિરોધ નથી, પણ વ્યવહાર દયામાં લક્ષ્ય સાહજિક ધર્મો, કુળક્રમાગત ધર્મો પર રહે છે ત્યારે નિશ્ચય દયાવાળાનું લક્ષ્ય પોતાના અંતિમ લક્ષ્ય પર રહે છે. વ્યવહાર દયા પાળનાર એ વિચાર કરે છે કે-“અરે ! આપણે જેન થયા માટે આપણે રાત્રે
