________________
રીતે અટકી શકે તેમ હતી કે નહિ એ સર્વ હકીકતના પ્રશ્ન છે. ” , - ત્યાર પછી એ અપવાદની કલમ પર એક દાખલો આપે છે; “એક સ્ટીમરને કપ્તાન કોઈ જાતની ગફલતી કે ભૂલ વગર એવી સ્થિતિમાં આવી જાય છે કે તેની સ્ટીમર જે ઘણી જસમાં ચાલી આવતી હોય તેને તે ચલાળે રાખે તે સામે ૨૦-૩૦ મુસાફરોના મછવાને ડુબાડી દે અને જે તે વખતે તે પિતાની સ્ટીમરને રસ્તા બદલે તો બીજી બાજુ એક નાને મછવે છે તેમાં બે ત્રણ માણસો છે તેને ડુબા દે; તેને એમ પણ લાગે છે કે કદાચ નાના મછવાને તે પસાર પણ કરી જાય; હવે તે વખતે નાના મછવાને ડુબાવી દેવાના ઈરાદાથી નહિ પણ મોટા મછવાના ૨૦-૩૦ મુસાફરોને બચાવી લેવાના ઈરદાથી સ્ટીમરને કપ્તાન પિતાનો માર્ગ ફેરવે અને તેમ કરતાં કદાચ નાને મછે ડુબી જાય તે તેને ગુન્હો ગણાતો નથી, પણ તેમાં એટલું સાબીત થવું જોઈએ કે જે જોખમ એણે ખેડ્યું તેમાં તેને આશય નાના મછવાને ડુબાવવાને નાતે, પણ મોટા મછવાના સંખ્યાબંધ મુસાફરોને બચાવવાને હતે.?
આગ લાગી હોય ત્યારે તેને અટકાવવા ખાતર ઘર તોડી પાડતાં કદાચ કઈ માણસ તેમાં દટાઈ જાય તે તે કાર્યને પણ ઉપરની કલમથી બચાવ થાય છે. મારા સમજવા પ્રમાણે આ આખી કલમ અનુબંધ દયાને નમુને છે.
બાકી પોતાના બચાવ ખાતર કરનાર કેઈને બચાવ થઈ શકતો નથી. ઘરમાં એકદમ ભૂખ આવી ગઈ હોય તે પણ સ્વબચાવ ખાતર અન્યના પ્રાણ લઈ તેના માંસથી શરીરને ટકાવવાની રજા કાયદે પણ આપતું નથી, અને દરિદ્રતાથી ઘર ભરાઈ ગયું હોય, ઘણા દિવસના ઉપવાસ થયા હોય છતાં પારકી વસ્તુની ચોરી કરી પેટ ભરવાની સંમતિ કાયદો આપતું નથી. આ સર્વ વાતે કાયદાએ તે સમાજવ્યવસ્થા ખાતર સ્વીકારી છે. પણ આત્મદષ્ટિએ વિચાર કરીએ ત્યાં તે સવાલ જ રહેતું નથી. પોતાના હિત ખાતર અન્યને છેટી રીતે જરા પણ ઘસારો કે નુકશાન આપવાની ભાવના થાય ત્યાં આત્મધર્મને સર્વથા લોપ થઈ જાય છે તે નવું જાણવાનું રહેતું નથી. એમ ન હોય તે ચાર, ફાંસીઆ, ધાડપાડુઓ અને લુંટારા પિતાના કામને ઘણે બચાવ કરી શકે. ઘણી વખત દુઃખથી અથ વા અંદર અંદરના ભયથી ચેરી અને લૂંટ થાય છે, ચારે પોતાના મિત્રોના દબાણથી ચોરી કરે છે, ઘરના છોકરાઓને ટળવળતા જોઈ તેની દયા ખાઈ ચેરી કરે છે–પણ આ સર્વ બેટી દયા છે, ઉપર ઉપરની ભૂલા ખવરાવનારી દયા છે, સમાજવ્યવસ્થામાં નવ લાવનાર લાગણ માત્ર છે.. -
*
