________________
૨૦ પણ એટલાજ પ્રમાણમાં વ્યાપી રહી લાગે. કોઈ પણ શહેર તીર્થ બની શકે નહિ. આ સંબંધમાં જૈનોએ અતિ સ્તુત્ય દીર્ઘ દૃષ્ટિ વાપરી છે. જનસમાજની દરેક સંસ્થા લાભ અને ગેરલાભથી ભરેલી હોય છે. આમાં શિષ્ટ પુરૂષેનું કર્તવ્ય એ છે કે તે તે સંસ્થાઓની ઘટના એવી રીતે કરવી કે તે સંસ્થાના લાભ સમાજ વધારે પામે અને ગેરલાભ જેમ બને તેમ છેછા થાય. જેવી રીતે મૂર્તિપૂજા અને મંદિરની સંસ્થાની આસપાસ લાભ તેમજ ગેરલાભ વીટળાયેલા છે, તેવી જ રીતે તીર્થોના સંબંધમાં પણ લાભ ગેરલાભનું એવુંજ મિશ્રણ જોવામાં આવે છે. એક રીતે તીર્થો આત્મભક્તિને આવિર્ભાવ કરવાનાં અસાધારણ નિમિત્ત લેખાય અને આત્મશાન્તિ મેળવવાનાં અનન્ય સાધન ગણાય, તે બીજી રીતે આજ તીર્થો અનેક દુષ્ટ સ્ત્રી પુરૂષોને એકઠા થવાનું સંગમસ્થાન બની જાય અને આપણને કમકમાટી ઉપજે એવા દુરાચાર તીર્થસ્થાનમાં બનતા આપણુ સાંભળવામાં આવે. પંઢરપુર કે મથુરા અનેક હિંદુ વિધવાઓનું આશ્રયસ્થાન છે, એ કેને અજાણ્યું છે? આવી બદીઓની જાણે કે પહેલાંથી જ કલ્પના થઈ હોય એમ જૈનાચાર્યોએ તીર્થસ્થાન માટે મૂળથી પર્વતની વિશેષ ચગ્યતા ગણી છે. સપાટ જમીન ઉપરથી પર્વત ઉપર તીર્થ જાય એટલે તીર્થને પણ સ્વાભાવિક રીતે ઉદ્ધાર થતાં લાગે છે. આ વાત અનુભવ સિદ્ધ છે. જે બદીઓ સપાટ જમીન ઉપરનાં તીર્થોમાં ફેલાયેલી જોવામાં આવે છે તે સર્વ પર્વત ઉપ- . રના તીર્થસ્થાનેમાં લગભગ અદશ્ય થતી જોવામાં આવે છે. આથી જ જેનોનાં તીર્થસ્થાને અન્યનાં તીર્થસ્થાનો કરતાં વધારે ચેખાઈ અને પવિત્રતા જાળવી રહ્યા છે. કાશી કે મથુરામાં ફરતાં આત્મા ગુંગળાય છે; ઉન્નતિ પામવાની વાત તે દૂર રહી ! શત્રુંજય ગિરનારનાં શિખરોમાં વિચરતાં આપણે ત્યાં વ્યાપી રહેલી પવિત્રતાને સુન્દર અનુભવ કરીએ છીએ. આવી ઘટના સામાન્ય દીર્ધદષ્ટિને વિષય ન ગણાય. અહિં ન્યાયની ખાતર જણાવવું જ જોઈએ કે હિંદુઓનાં પણ જે જે તીર્થો પર્વતમાં આવી રહેલાં છે તે સર્વ જૈન તીર્થસ્થાને જેવીજ ઉત્કૃષ્ટતા ધારણ કરી રહ્યાં છે.
આ તે હિંદુના અને જેનોના મુખ્ય તીર્થોને વિશેષ ધર્મ વર્ણ, પણ ઉભયને સમાન ધર્મ પણ વિચારણીય છે. વૈષ્ણવોની માફક જૈનેના પણ કેટલાંક તીર્થો સપાટ જમીન પર આવેલાં છે. દાખલા તરીકે પાવાપુરી, રાણકપુર, ભાયણી, ચંપાપુરી વિગેરે. પણ આ બધાં તીર્થો બહુ વસતિવાળા - હેરમાં આવેલાં નથી, તેથી કાશી મથુરાની બદીઓથી લગભગ મુક્ત રહ્યાં છે. આ બધાં હિંદુ તેમજ જેનોનાં તીર્થોને સમગ્ર રીતે વિચાર કરતાં એક વાત સહજ માલુમ પ આવે છે કે તીર્થસ્થાનેનું નિર્માણ ઘણું કુદસ્તી સૈનાર્ય શ્રી
