________________
ર૭૦
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ. મહાન અધિકારની જવાબદારી સેપે, એ જુદી વાત છે. મતલબ સંસારવાસનામાં, મનોવિકારની તૃપ્તિમાં અને ઉપર ઉપરના દેખાવમાં અથવા ગતાનુગતિકપણે દયા પાળવામાં “સ્વરૂપદયા’ને સમાવેશ થાય છે. અત્રે ઉદ્દેશ સ્વરૂપદયાને ઉતારી પાડવાનો નથી, એ પણ પળે તેટલે અંશે દયાજ છે, પરંતુ એનાથી થતા લાભ આત્માથે કરેલા કાર્યોના પ્રમાણમાં ઘણે એ આવે છે, લગભગ કાંઈ આવતો નથી, એમ કહેવાને ઉદ્દેશ છે.
પુણ્યને એક જરા વિચાર કરીએ. પુણ્યકાર્ય વ્યવહાર નજરે કરવા ચેચે છે, પણ સાધ્યની નજરે તે પણ સેનાની બેવ છે. પુણ્યકર્મ આખરે તો કર્મ જ છે અને સર્વ કર્મની પેઠે તેને ભોગવવાં પડે છે, કેટલીકવાર ઘણું પુણ્ય બાકી રહી જાય તો સંસારમાં વધારે વખત રહેવું પડે છે, અને સસારનો વૈભવ ગમે તેટલે ઊંચા પ્રકારને હોય પણ નિરાબાધ ભક્તિના સુખ પાસે તે બિસાત વગરને છે. આ દ્રષ્ટિમાં રહેલો મર્મ જ્યારે બરાબર લક્ષયમાં આવે ત્યારે સ્વરૂપ દયાનું જૈનશાસ્ત્રમાં કયું સ્થાન છે તે સમજાય. એને ઉતારી પાડવાનો સવાલ અત્ર નથી, પણ જે વિશુદ્ધ સાધ્ય દષ્ટિવાળા પ્રાણીએ વર્તન કરે છે તેની અપેક્ષાએ એ કઈ ચીજ નથી, એ કાંઈ નથી. અથવા શુદ્ધ સાપેક્ષ નજરે એની કિંમત નથી. દયા ન પાળનાર કરતાં સ્વરૂપદયા પાળનાર ઘણે સારે છે. માર્ગ પર આવી જવાને તેને સંભવ છે, પરંતુ શુદ્ધ દષ્ટિએ હજુ બહારની ભૂમિકામાં છે, અને અંતરંગ રાજ્યને સ્પર્શ થયે નથી, આત્મધર્મ તરફ સારી સન્મુખતા થઈ નથી.
આંતર પરિણતિ અને સામાપર થતાં પરિણામ કેવી અસર ઉત્પન્ન કરે છે, તે અનુબંધ દયાના સ્વરૂપની વિચારણા કરતાં બરાબર સમજાઈ જાય તેમ છે. સ્વરૂપદયામાં બાહ્ય નજરે દયા હોવા છતાં પરિણામ જોઈએ એવું આ વતું નથી; ત્યારે અનુબંધ દયામાં બાહ્ય નજરે હિંસા અથવા દયાને અભાવ હોવા છતાં પરિણામ દયાનું આવે છે. આ વાક્યમાં પ્રત્યક્ષ વિરોધ છે, તેને આપણે દાખલા લઈ વિચારીશું. આ અગત્યના સવાલમાં સાપેક્ષવાદ question of relative duties પર વિચાર કરવાનું આવશે. અતિ મહત્વના પ્રશ્નો અહીં ઉભા થાય છે, તે મારી દષ્ટિએ મેં અહીં વિચાર્યા છે.
સ્વરૂપદયામાં બાહ્ય નજરે દયા આવે છે, ત્યારે અનુબંધ દયામાં બાહ્ય નજરે હિંસા પણ આવે છે. એ બંનેમાં આંતરઆશય વિચારાય છે. તોફાન કરતા
૧ અનુત્તર વિમાનના જીવોને લવસત્તમસુરો કહેવામાં આવે છે. તે પુણ્યનો વધારો થવાથી અને તે વધારાની નિજ રેડ કરવા માટે જેતે સાત લવનો કાળ ન મળવાથી સંસારમાં તેમને વિભવ ભોગવવા રહેવું પડે છે.
