________________
નીતિને આશ્રય લેતાં જઈને જાણી જોઈને એ માણસેને દુગતી તરફ ધકેલી દઈએ છીએ! ને પાછા “સવિ જીવ કરું શાસન રસી”ની–ભાવદયાની વાતે બાંગ પિકારીને કરીએ છીએ. આ કે વિરોધ છે! આને શું જવાબ ? શું ઉકેલ?
ઉત્તર : “દેવદ્રવ્યની રક્ષાને ઈજારો લઈને ફરનાર વર્ગ પૈકી કઈ પણ વ્યકિત તમારા આ પ્રશ્નન “વાહિયાત તવાદ” ગણાવીને અને બેચાર મેં માથાં વિનાની દલીલોની મદદ લઈને ઊડાડી દે, એમાં બેમત નથી. પણ વસ્તુતઃ આ પ્રશ્ન અને તેમાં સમાયેલો તર્ક એ વાહિયાત કે વિતંડા પ્રેરિત નથી, પણ ખૂબ સમજભર્યો છે એ નિશ્ચિત છે. પોતે જે કહે તે જ સાચું, બાકી બધું હંબગ, એવું સમજનારા ભલે આ બાબત પર બહું ધ્યાન ન આપે, પણ આ પ્રશ્નમાં સૂચવાયેલે વિરોધાભાસ હકીકતમાં વિચારવા જેવો છે અને તેને ઉકેલ શોધવા જેવું જ છે. હું આ પ્રશ્ન પર જે રીતે વિચારું છું તે કહું
- સૌ પહેલાં બે મુદ્દા આપણે ધ્યાનમાં લેવા જોઈએ – (૧) પહેલાંના કાળમાં આજની જેમ રોજ બરોજ અને સર્વત્ર પૂજન/નાત્રો થતાં ન હતાં. એ કયારેક, કવચિત્ અને કઈ વિશિષ્ટ કારણ/પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય ત્યારે જ થતાં હતાં. અને (૨) આજે આપણાં દેરાસરોમાં જે પ્રકારને પુજારીવર્ગ છે તે પ્રકારને વર્ગ પહેલાં ન હતે. પહેલાં દેવપૂજા, દેરાસરને લગતાં ક્રિયાનુષ્ઠાને તેમ જ શ્રા કાના ગૃહસ્થજીવનને સ્પર્શતાં સંસ્કાર-વિધાન વગેરે વગેરે કાર્યો કરનારા કેટલાક વિશિષ્ટ વર્ગો આપણે ત્યાં હતા, જેને આપણે “ગેષ્ઠિક-ગેડી” તરીકે અને “ભેજક” તરીકે ઓળખતાં. રાજસ્થાન તરફ આ પ્રકારને “મહાત્મા” તરીકે આળખાતો વર્ગ છે. આપણે ત્યાં મોટી શાનિનમાં “શ્રીગોષ્ઠિકાનાં શાતિર્ભવતુ’ એ પાઠ છે તેમાંના “ગેષ્ઠિક” એ જ આ ગઠી. આજે પણ આ ગોષ્ઠિક શ્રાવકોએ ભરાવેલાં જિનબિંબો જોવા મળે છે. આ ગેષ્ઠિક, ભેજક, મહામાં વારે તમામ વર્ગો જમે બ્રાહ્મણ હશે એમ જણાય છે. પરંતુ તેમને તત્કાલીન જૈન સમાજે-જે માર્યોએ પ્રતિબોધીને જેન ધર્મ પમાડ હતું, અને તે વર્ગોને, જુદા જુદા સ્થળસમયે, ઉપર કહી તે પ્રકારની કામગીરી જૈન સંઘ સેંપી હતી. એટલે, એ વર્ગનું મુખ્ય કામ ઉપર કહ્યું તેવું રહેતું; તે વર્ગ રતનત્રયીને પ્રતિકરૂપે ત્રણ તારવાળી જનેઈ ધારણ કરતે; જૈન ધર્મનું અર્થશદ્ધ આરાધન કરતે; અને તેને શિરે આજીવિકાને લગતી બીજી કોઈ જ ચિંતા ન રહેતી. તે વર્ગોના ભરણપોષણની તમામ જવાબદારી જૈન સંઘ નિભાવતા. આ કારણે દેરાસરમાં આવતાં પૂજાપા સાથે એ વર્ગન કશી જ નિસબત ન હતી.
- પણ, સમયના વહેવા સાથે અને પેઢી બદલાતી ગઈ તેમ તેમ, આ પરિસ્થિતિમાં ફરક પડવા માંડ. જૈન સંઘ, કેઈ પણ કારણસર, પિતાની જવાબદારી પ્રત્યે બેદરકાર બનતો ગયો અને તેને લીધે એ વર્ગો પણ પિતાના જીવનનિર્વાહની ચિંતામાં પરોવાતા તેને સંપાયેલી કાર્યવાહીમાં શિ પલતા પ્રવેશી ગઈ. કયાંક તે વર્ગોએ પરંપરાગત પ્રવૃત્તિ છેડી દીધી; ક્યાંક વળતર લેવા માંડશું તે કયાંય આજના પૂજારીઓની જેમ દેવનિમાંદ્ય પદાર્થો પણ લેવાનું શરૂ થયું.
, જેને એ દેશકાળની વિષમ પરિસ્થિતિને કારણે જેટલું ગુમાવ્યું છે, તેથી ઘણું બધું વધારે – કદાચ એક આખો ઈતિહાસ – તેમણે પોતાની બેદરકારી અને સ્વાર્થ લુપ વૃત્તિને કારણે ગુમાવ્યું છે અને હજીયે ગુમાવી રહ્યા છે, એ હવે માત્ર ઐતિહાસિક જ નહિ, પરતું રોજેરાજ અનુભવાતી હકીકત છે.
ખેર, પણ ધર્માનુષ્ઠાન માટેનું આ માધ્યમ – ગોઠો, ભેજક વગેરેનું - આપણું હાથ. માંથી સરી પડયું અને એની જગ્યાએ “પૂજારી” તરીકે ઓળખાતાં તત્વે પ્રવેશ કર્યો. ‘પૂજા કરે
ભ૦ મહાવીર જન્મકલ્યાણ વિશેષાંક
જેન]
