________________
૩૨
બુદ્ધિપ્રભા.
નથી અસ’સાર-રૂપ. આવી વિલક્ષણ વસ્તુનુ જ્ઞાન થવુ કેવળ અસંભવિત છે. આથી આપણુ ઉપનિષદ્ વગેરેમાં ધર ( આદિ–કારણ ) ના સ્વરૂપ આદિ વિષે “ નાં, ન પ્રતિ” નેતિ નેતિ) કહ્યું છે.
જે આદિ-કારણને અનત માનીએ તે ટ્રેમાં અનંત-શક્તિ ( Infinite / Power છે તે સર્વે કઈ કરી શકે છે, જેમાં અનન્ત યા છે તે પાપની ઉત્પત્તિ રેકી શકે છે. જો અનંત ન્યાયશીલ થવાનુ કારણુ પાપીઓને દંડ કરવા અને માટે આવશ્યક છે તે અન્ત દશાશીલ થવાનુ કારણ પાપીઓને ક્ષમા કરવી પણ આવશ્યક છે. જે અનંત જ્ઞાનના પ્રભાવથી થનારી સમસ્ત દુર્ઘટનાઓનુ જ્ઞાન થઈ શકે તે અનત શક્તિ દ્વારા એને રેકવાત પણ એને લીધે સંભવ છે. જો અનંત દયાની પ્રેરણાથી પાપનો નાશ સંભવતઃ હાય તે પાપ છે શું ? જો એનુ અસ્તિત્ર પાતાની ઇચ્છાથી હાય એમાં અનંત અને સંપૂર્ણ નિર્દોષતા નથી. તે પછી એની છામાં ફાકવી છે અને એના કાર્યમાં ધન છે. એટલે તેની અનન્ત સ્વતંત્રનાની સિદ્ધીન થઇ.
એ કે સસામાં કાઇ
?
એને ભેદ જાણુવાની સર્વથીએ સિદ્ધ અસંભવ છે. નથી હેના. સર્વે મા
સારાંશ એ કે સર્વ ધર્મમાં એ બાળતા હોય છે. એક તો અદ્ભુત અને અકૃષ્ટ શક્તિ છે. બીજી એ કે એ શક્તિ છે કે અને એવું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની જેટલી ચેષ્ટાએ કહેવામાં આવી છે તે થાય છે કે સુસાર એક ગૂઢ રહસ્ય છે. એનો ભેદ સમજવા કઠિન અને એ સસારની ઉત્પત્તિના પત્તા લાગતા કે નથી જે ચીજથી એ મૃત્મ્યક્ અને ધાર્મિક વિશ્વાસેામાં સ'સારની ઉત્પત્તિ રહસ્ય-પૂર્ણ માનવામાં આવી છે અને અંતમાં એટલું કહ્યુ છે કે સંસારનું આદિ-કારણ ગમે તે હે! પણ એનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું અસ'ભવ છે. જે અશિક્ષિત અને અસભ્ય હૈય છે તે અદૃષ્ટ શક્તિઓને ભૂત પ્રેત કહે છે. ધર્મિષ્ઠ લાક એને દેવ દેવતા કહે છે. આસ્તિક અને ઇશ્વર માને છે. કંઇ કંઇ રૂપમાં પશુ સર્વ એને માને તે છેજ, પણ રહસ્ય પાછું એવું ને એવુંજ રહે છે. વાત એ છે કે જે શક્તિ સંસારમાં કર્મ કરતી જોવામાં આવે છે તે અજ્ઞેય છે. એ જાણી નધી શકાતી. આ સિદ્ધાન્તને આધાર માનવાથીજ ને અને વિજ્ઞાનના મેળ થઇ શકે છે.
વિજ્ઞાનવિષયક અતિમ વિચાર (Utimate Scientific Ideas} માકાશ અને ફાલ (5pace and Time.)
આકાશ ( Space ), કાલ ( Time ), પ્રકૃતિ ( Matter) ગતિ (Wotion) શક્તિ ( Force ) અને ચૈતન્ય (Conociousness) એમ છ અંતિમ તત્વ, વિજ્ઞાન
શાસ્ત્રના આધાર છે.
જેમાં સ`સારના સર્વ ભાતિક પદાર્થો સ્થિત છે, હૅને આકાશ કહે છે. કોઇ પણ મા ટીના ઘડાની આજીબાજુ નજર કરીશું તે જણાશે કે આસપાસ સર્વત્ર આકાશ છે. આકાશ વિના કાઇ પણ વસ્તુ ડરી શક્તી નથી. જે પ્રમાણે પુસ્તકના અક્ષર કાગળપર સ્થિર હેપ છે અને કાગળ વિના અક્ષર લખવા અસંભવ છે તેજ પ્રમાણેજ સંસારની જેટલી વસ્તુ છે પર્વત નદી આદિ-એ સર્વ આકાશમાં સ્થિત છે. તે આકાશ ન હોય તે પદાર્થોની સ્થિતિ અસંભવ થઇ નય. કાલ સમયને કહે છે; એ સ્પષ્ટજ છે.
વારૂ, આકાશ અને ફાલ એ છે શું? ચીજો અને એનું જ્ઞાન કેવી રીતે થાય છે? એ વિશે બે મત છે. એક તે એ કે આકાશ અને કાલ એવા પદાર્થો છે કે જે આા મનની
