________________
૨૦૨
પર્યત વર્ણવવામાં આવે તે પણ તે વર્ણવી શકાય તેમ નથી. સત્યની સ હાય કરનારા દેવતા છે. સત્ય અને સુખ દેખાડવા સમર્થ થાય છે અને અસત્ય અને દુઃખ દેખાવા સમર્થ થાય છે. સત્યમાં પ્રવેશ કરતાં પ્રથમ અનેક દુઃખ સહન કરવો પડે છે. સત્યની સાક્ષી હદય આપે છે અને સત્યને નિર્ણય હદય પિતાની મેળે વિવેકદષ્ટિથી કરી લે છે. ઉલટી નદી ઉ. તરીને પેલે પાર જવું અને સત્ય બેલિવું એ બે પ્રથમ તે સરખાં લાગે છે પણ દઢ સંકલ્પથી સત્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે તો સત્યને માર્ગ નિ. ર્ભય અને આનન્દપ્રદ ભાસે છે. પ્રથમાભ્યાસમાં સત્ય બેલડું વજની પિડે ભારે લાગે છે પણ પશ્ચાત સત્યને અભ્યાસ થવાથી આકડાના તુલના કરતાં પણ તે હલકું લાગે છે. સત્યરૂપ મટી સ્ટીમરવડે સંસારરૂપ મહાસાગરને સુખે તરી શકાય છે. સત્ય જે હૃદયમાં છે તે સહાયકારકાની ખોટ નથી. સત્યના સાક્ષીએ લાખે સ્થાનકેથી પ્રગટ થાય છે. સત્યના માટે એક પિસાને પણ વ્યય કરવાની જરૂર રહેતી નથી. સત્ય સર્વના હૃદયમાં વસવાને માટે તૈયાર છે પણ તેને જે આમંત્રણ કરે છે તેના હૃદયમાં સત્ય વસે છે. ગમે તે નીચ ફળને મનુષ્ય હોય પણ જે તેના હૃદયમાં સત્ય છે તો બ્રાહ્મણ જ છે, કેઈ મુનિ વા બ્રાહ્મણ છે પણ જે તે સત્યથી ૫રડમુખ છે તે તે ચંડાલના કરતાં શ્રેષ્ઠ ગણવાને લાયક નથી. સત્યનાં ગુણસ્થાનકરૂપ પગથીયાં છે. સત્યના ઉપાસકે જ્યાં ત્યાં સુખને દેખી શકે છે. સત્યના ઉપાસકે પરમાત્માના પુત્રો છે એમ જે કહીએ તે અતિશયોક્તિ નથી. સત્યના ઉપાસકે કરતાં કોઈ ધનવાન વા સત્તાવાનું નથી, સત્યના ઉપાસકે અગમ્ય એવા માક્ષ સ્થાનમાં પ્રવેશ કરે છે. મનથી અને ભાષાથી સત્યનું સ્વરૂપ અવધવું જોઈએ. એમ સુમતિ આત્માને સમજાવીને તેમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે.
સુમતિથી આમાની શૌચમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે, બાહ્ય રાચ અને અન્ય તર શાચ એ બે પ્રકારનું શાચ છે. બાહ્ય શૌચની પણ અમુક હેતુ પુરસ્સર આવશ્યક્તા છે. ગૃહસ્થોને દ્રવ્યશાચની આવશ્યક્તા છે. જલ વગેરેથી શરીરનો મેલ દૂર કરી શકાય છે અને તેથી શરીરની સ્વચ્છતા થતાં મનની જપ્રતિ રહે છે. ભાવશાચની પણ અત્યંત આવશ્યક્તા છે, હૃદયની શુદ્ધિ કરધી તેને ભાવશાચ કહે છે. મનનાં પાપોને ધનાર ભાવશાચ કરી શકે છે. અશુદ્ધ પરિણતિ એજ ખરેખર હૃદયને મેલ છે, અજ્ઞાન રાગ અને દ્વેષને ટાળ્યા વિના હૃદયની સત્ય શુદ્ધિ થતી નથી. એક ઠેકાણે શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને બોધ આપતાં કથે છે કે હુદયની શુદ્ધિ જલથી થઈ શકતી નથી. તે થે છે કે,
