________________
૧૧૨
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે
ગાઢ ન હોય તો એ જિજ્ઞાસા-વાક્યાર્થરૂપ બને છે. પ્રજ્ઞાપનીયતા હોય ને યોગ્ય પ્રજ્ઞાપક મળે તો પણ એ શંકારૂપતાને છોડીને જિજ્ઞાસારૂપતાને ધારણ કરી શકે છે. એમ, જ્ઞાનાવરણનો ક્ષયોપશમ વિકસેલો ન હોવાથી સ્વયં જિજ્ઞાસા ઊઠતી ન હોય તો પણ યોગ્ય સમજણ આપનાર પ્રજ્ઞાપક ન અન્ય અર્થને યાદ કરાવીને જિજ્ઞાસા પણ પેદા કરાવી શકે છે.
આવી જિજ્ઞાસા પેદા થયા પછી, પોતાનો જ્ઞાનાવરણનો ક્ષયોપશમ વધારે તેજ હોય તો જીવ પોતે જ ચિંતન દ્વારા પૂર્વે કહી એવી અલગ-અલગ અપેક્ષાઓને ખોળવાનો પ્રયાસ કરે છે. સર્વજ્ઞના વચનો પ્રત્યેની શ્રદ્ધાજિજ્ઞાસુભાવ – ઉક્ત પ્રયાસ.. આ બધાના પ્રભાવે એ આ અપેક્ષાઓને ખોળી કાઢે છે.. ‘આ વાત નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ છે ને પેલી વાત વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ ઉત્સર્ગપદે ફલાણું કહેવાય.. ને અપવાદપદે ઢીંકણું કહેવાય.. વ્યક્તિગત પોતાની જ આરાધનાની વાત હોય તો આવું વિધાન સમજવું.. અને સામુદાયિક વાત હોય તો અન્ય પ્રકારનું વિધાન સમજવું..' આમ જેમ જેમ જીવ ચિંતન કરતો જાય છે તેમ તેમ જુદી જુદી અપેક્ષાવાળું જુદું જદું જ્ઞાન વિસ્તરતું જ જાય છે. જેમ તેલનું બિંદુ પાણીમાં પ્રસરતું જાય છે તેમ એક જ શાસ્ત્રવચન પરથી જુદી જુદી અપેક્ષાવાળો અનેક પ્રકારનો બોધ વિસ્તરતો જાય છે. આ ચિન્તામયજ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન પદાર્થ અને વાક્યાર્થ બાદ સમાધાનરૂપે જે મહાવાક્યાર્થ બોધ થાય છે એનાથી ઉત્પન્ન થાય છે. આમ, શ્રુતજ્ઞાનથી (પદાર્થથી) વસ્તુનો જે ધર્મ જણાયો છે તે સિવાયના ધર્મો પણ મહાવાક્યાર્થમાં ભાસે છે. (જેમકે ‘અશુદ્ધપિંડ કલ્પે નહીં’ આવા શાસ્ત્રવચન પરથી શ્રુતજ્ઞાન અશુદ્ધપિંડમાં રહેલા અઘ્યતા ધર્મને જણાવે છે. મહાવાક્યાર્થ અને તેનાથી જન્ય ચિન્તામયજ્ઞાન એમાં રહેલા આપવાદિક કલ્પ્યતાધર્મને પણ જણાવે છે) એટલે, અમુક વસ્તુ કલ્પ્ય જ છે કે અકલ્પ્ય જ છે એવા એકાન્તવાદી નહીં, પણ ઉત્સર્ગપદે કલ્પ્ય કે (અકલ્પ્ય) અને અપવાદપદે અકલ્પ્ય (કે કલ્પ્સ) એવા અનેકાન્તવાદની વ્યુત્પત્તિવાળો આ બોધ હોય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
