________________
બત્રીશી-૨, લેખાંક-૧૩
૧૨૩
થવાની સંભાવના રહે છે. એટલે જેમ પીળું એટલું સોનુ નહીં' એમ ‘ધર્મ’નું લેબલ લાગે એટલા માત્રથી એ શુદ્ધ ધર્મ જ હોય એવો નિયમ રહેતો નથી. માટે જે કાંઈ ધર્મ’ તરીકે પ્રસિદ્ધ થાય એની પરીક્ષા કરવી આવશ્યક બને છે. એ માટે જ્ઞાનીઓએ સુવર્ણની જેમ ધર્મની પણ કષ વગેરે ત્રણ પરીક્ષાઓ દર્શાવી છે.
(૧) કષ પરીક્ષા : જે ચીજ મેળવવા યોગ્ય હોય એને ‘ઉપય’ કહેવાય છે. જેમકે રોગ મટાડીને આરોગ્ય મેળવવું હોય તો આરોગ્ય એ ઉપેય છે. ઉપેયની આપણને પ્રાપ્તિ થાય એ માટે કેટલીક વસ્તુઓ સાધક હોય છે, કેટલીક બાધક. જે કાંઈ સાધક હોય એને ‘ઉપાય’ કહેવાય છે અને જે કાંઈ બાધક હોય એને અપાય કહેવાય છે. જેમકે આરોગ્ય માટે દવા વગેરે ઉપાય છે અને કુપથ્ય વગેરે અપાય છે.
આત્માને પણ કર્મરોગ વળગેલો છે ને એને દૂર કરીને સંપૂર્ણ આરોગ્યરૂપ મોક્ષ મેળવવો છે. માટે મોક્ષ એ ઉપેય છે. દાન, શીલ, તપ વગેરે એના સાધક હોવાથી ઉપાયભૂત છે ને હિંસા, જૂઠ, ચોરી વગેરે એના બાધક હોવાથી અપાયભૂત છે.
જેના સાધક એવા ઉપાય કોઈ જ ન હોય એવું કે જેના બાધક કોઈ જ અપાય ન હોય એવું કોઈ ઉપેય આ વિશ્વમાં છે નહીં. દરેક ઉપેયનું કોઈક તો સાધક હોય જ, ને કોઈક તો બાધક હોય જ. એટલે ઉપેયની પ્રાપ્તિ માટેનું માર્ગદર્શન આપવાનો પ્રસ્તાવ હોય ત્યારે ઉપાયનું વિધાન અને અપાયનો નિષેધ આ બંને જોઈએ જ. જેમાં આ બંને ન હોય અથવા બેમાંથી એકાદ પણ ન હોય એ માર્ગદર્શન ઉચિત હોય જ નહીં એ સ્પષ્ટ છે. ‘ધર્મ’ પણ એક પ્રકારનું આત્મહિત માટેનું માર્ગદર્શન જ છે. એટલે જે ધર્મમાં યોગ્ય વિધાન દર્શાવ્યા હોય (અર્થાત્ ‘તપ કરવો જોઈએ’ ‘ધ્યાન કરવું જોઈએ' વગેરે વિધાન દર્શાવ્યા હોય) તથા સમુચિત નિષેધ દર્શાવ્યા હોય (જેવાકે હિંસા ન કરવી જોઈએ... જૂઠ ન બોલવું
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
