________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
જૈન તત્ત્વ વિચારણા
આ અખિલ વિશ્વની રચના મનુષ્યાકારે હાઇ વ માન જગત મધ્યભાગે આવેલું છે. અને સ્વ` નરકાદિ લેાકેા ઉપર નીચે આવેલા છે. ઉપર નીચેથી જોતાં આ
વિશ્વની લંબાઇ ૧૪ રાજલોક પ્રમાણ છે. રાજલાક ભૂત છે ( સાકાર છે) તેનું
એટલે પરિમિત લ`બાઇ પહેાળાઇમાં સમાતા પ્રદેશ.
ચારે
એ ૧૪ રાજલાકની બહારના અનંત પ્રદેશ બાજી પથરાયેલા છે. તેને નથી કાઇ સીમા, નથી હૃદ, કે નથી કાઈ છેડા. આ બધા પ્રદેશ, ‘અલાક' ‘કહેવાય છે. અલાકમાં નથી કાઇ જીવ કે જડ પરમાણુ. કેવળ આકાશતત્ત્વ સિવાય ત્યાં બીજું કાષ એકેય તત્ત્વ (દ્રવ્ય)
વિદ્યમાન નથી.
જૈન શાસ્ત્રોમાં જીવ, જડ પુદ્ગલ ( રૂપી દ્રશ્ય ), ધર્મ, અધમ, કાળ અને આકાશ ૬ દ્રવ્યેશ માનેલા છે. પ્રથમના પાંચ દ્રવ્યો . એ . ૧૪ રાજલેાકમાં જ કૃત વ્યાપ્ત છે જે બધા પ્રદેશ ‘લાક’ કહેવાય છે અને આકાશ તત્ત્વ લેાક' અને ‘અલાક' બન્નેમાં વ્યાપ્ત છે.
‘જડ પુદ્ગલ' તત્ત્વ ભૂત ( આકારવાળુ) અને રૂપી છે બાકી બીજા બધાં તત્ત્વ અમૂર્ત નિરાકાર અને અરૂપી (અદશ્ય) છે.
જીવ ફક્ત ચૈતન્ય' તત્ત્વ છે અને બાકીના બધા અજીવ ‘જડ’ તત્ત્વ છે. વૈજ્ઞાનિક પરિભાષામાં પ્રકાશને ગતિમાં સહાયક તત્ત્વ ‘થર’ મનાવ્યું છે તેમ જૈન શાસ્ત્રોમાં 'ધર્મ' નામનું તત્ત્વ સ્વીકારવામાં આવ્યુ છે. જે જીવ યા પુદ્ગલને ગતિમાં સહાય કરે છે. એના વિના જીવ કે પુદ્દગલ ગતિ કરી શકતા નથી. તેવી જ રીતે અધમ નામનું તત્ત્વ સ્થિર થવામાં સહાય કરે છે. આમ એ તત્ત્વાની સહાય વિના જીવ કે પુદ્ગલ નથી ગતિ કરી શકતા કૈં નથી સ્થિર બની શકતા. એ ધર્મ-અધર્મ દ્રવ્યને ધર્માસ્તિકાય–અધર્માસ્તિકાય કહેવામાં આવે છે. અતિકાય એટલે સમૂહ. કાળ સિવાયના સ દ્રવ્યેા પ્રદેશ
જૈન તત્ત્વ વિચારણા
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
લે : રતિલાલ મફાભાઇ-માંડળ. સમૂહાત્મક હાઇ અસ્તિકાય કહેવાય છે. ‘કાળ' ક્ષગેક્ષણે બદલાતા વિશ્વના પરિણામરૂપ ફેરફારને કહેવામાં આવે છે.
પુદ્ગલન્ય જડ છે રૂપી છે ( દશ્ય થઈ શકે છે )
ખીજું નામ પરમાણુ
અથવા પરમાણુ સમૂહ છે, ‘જીવ દ્રવ્ય' ફકત ચૈતન્ય સત્તાવાળું છે જેનું ખીજી નામ ‘આત્મા’ છે. ‘આકાશ’ તત્ત્વ જડ હાવા છતાં અરૂપી છે અને એ લેાકાલાકમાં વ્યાપ્ત છે,
જૈન દર્શને સ્વીકારેલા છ દ્રવ્યેામાં ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશ અને કાળ આત્મામાં કાઈ પરિણામ પ્રગટાવી શકતાં નથી. આત્માને પરિણામ પ્રગટાવનારૂ તત્ત્વ એક માત્ર પરમાણુ-પુદ્ગલાસ્તિકાય છે.
આત્મા મૂળે તો સચ્ચિદાનંદમય-જ્યાતિસ્વરૂપ છે. જ્ઞાન અને ચારિત્ર એના સ્વભાવ છે. જ્ઞાન એટલે જાણવુ અને ચારિત્ર એટલે સ્થિરતા-નિષ્પક પતા. પણ ક સયેાગે આત્મા સંસારી જીવ કહેવાય છે. જીવતા કર્મી સાથેના સચેત્ર અનાદિ છે જેમ સુવણુ અને માટીને સયાગ અનાદિ છે તેમ. છતાં જેમ સુવણુ અને માટી ભિન્ન થઇ શકે છે, તેમ જીવ અને ક`ના સંબંધ પશુ જૂદો થઈ શકે છે. કમ એટલે અમુક પ્રકારના પરમાણુને સયાગ, એને કારણે જ જીવનું ભવભ્રમણ નિરંતર ચાલ્યા કરે છે પણ જ્યારે એ એમાંથી મુક્ત થાય છે ત્યારે એ પેાતાના મૂળ સ્વભાવને પ્રાપ્ત કરી અનંત કાળ સુધી અનિવચનીય આનંદ અને સુખ શાંતિને ઉપયાગ કરે છે, જે સ્થિતિને નિર્વાણુ પદ યા મેક્ષ કહેવામાં આવે છે.
જીવને ક્ષણે ક્ષણે શુભ અશુભ ભાવેાની રકુરણા થયા કરે છે જેથી એ પરમાણુરૂપ કર્મોને ખેંચી એથી લેપાય છે. એ કર્મોમાંથી મુક્ત થવાના પ્રયત્ન માટે જ આ માનવદેહના ઉપયેગ છે,
For Private And Personal Use Only
૧૯૩
