Atmanand Prakash Pustak 021 Ank 10

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 5

જેન ન્યાયને ક્રમિક વિકાસ. *જૈન ન્યાયને ક્રમિક વિકાસ.
ન્યાય અને ન્યાયશાસ્ત્ર–જે અનુમાન પ્રણાલિકાથી સંદિગ્ધ વસ્તુને નિર્ણય કરી શકાય છે, તે અનુમાન પદ્ધતિને ન્યાય કહેવામાં આવે છે. જે શાસ્ત્રમાં આવી અનુમાન પદ્ધતિનો વિચાર મુખ્યપણે હોય છે, તે શાસ્ત્ર ન્યાય-સાહિત્યમાં સ્થાન લે છે. ન્યાય–શાસ્ત્રમાં માત્ર ન્યાયની અનુમાન પદ્ધતિની જ ચર્ચા હોય તેમ કાંઈ નથી હોતું, તેમાં સમગ્ર પ્રમાણેનું નિરૂપણ હોય છે. એટલું જ નહીં પણ તેમાં પ્રમેયોનું નિરૂપણ સુધાં હોય છે. છતાં એટલું ખરું કે તેવી જાતના સાહિત્યમાં પ્રમાણ નિરૂપણે અને તેમાંયે અનુમાન પદ્ધતિના નિરૂપણે મોટો ભાગ રેકેલી હોય છે, તેથી જ તેવી જાતનું સાહિત્ય “પ્રાધાન્ધા ” એ ન્યાયને અનુસરી ન્યાય સાહિત્ય કહેવાય છે.
ચેતન સૃષ્ટિમાં મનુષ્ય જાતિનું મહત્વ તેની બુદ્ધિને લીધે છે. તેની બુદ્ધિની મહત્તા વિચાર–સ્વતંત્રતાને લીધે છે. વિચાર સ્વાતંત્રય એ તર્ક અને જીજ્ઞાસા - ક્તિનું પરિણામ છે. તેથી જ્યારે કઈ બહારનું કે અંદરનું દબાણ ન હોય, ત્યારે હરકેઈ મનુષ્યની બુદ્ધિ આપોઆપ શંકા અને તર્ક કર્યા કરે છે, અને તેમાંથી જ કલ્પના શક્તિ ખીલતાં ક્રમે અનુમાન પદ્ધતિ નિષ્પન્ન થાય છે. આ કારણથી ન્યાય એ કોઈ પણ દેશની કોઈ પણ મનુષ્ય જાતિની વિકસિત કે વિકાસ પામતી બુદ્ધિનું એક દશ્ય સ્વરૂપ છે. થોડામાં કહીએ તે મનુષ્ય જાતિની વિચાર-શક્તિ એ એક માત્ર ન્યાયશાસ્ત્રનું ઉદ્ગમ સ્થાન છે.
છતાં દેશભેદ કે સંપ્રદાય ભેદથી ન્યાયશાસ્ત્રના વિભાગ પડી જાય છે. જેમ કે–પશ્ચિમ ન્યાયશાસ્ત્ર, પૂર્વીય ન્યાયશાસ્ત્ર. પૂર્વના ન્યાયશાસ્ત્રમાં પણ વૈદિક, બદ્ધ અને જૈન એ મુખ્ય ભાગે છે.
ત્રણ ભેદોનું પારસ્પરિક અંતર–આવા ભાગો પડી જવાનું મુખ્ય કારણ સંપ્રદાય ભેદ એ તો છે જ, પણ બીજાએ ખાસ કારણે છે. જેમકે ભાષાભેદ, નિરૂપણ પદ્ધતિની ભિન્નતા અને ખાસ કરી સાંપ્રદાયિક પ્રમેયની અને માન્યતાએની ભિન્નતાને લીધે ઉપસ્થિત થયેલ પ્રસ્થાન ભેદ, વૈદિક ન્યાયનું પ્રસ્થાન વેદને પ્રમાણ માની તેને અનુકુળ ચાલવામાં છે. બૌદ્ધ યાયનું પ્રસ્થાન વેદ કે અન્ય આગમ પ્રમાણને આશ્રિત ન રહી પ્રધાન પણે અનુભવને આધારે ચાલવામાં છે. જેને ન્યાયનું પ્રસ્થાન વેદના પ્રામાયને રવીકાર ન કર્યા છતાં પણ શબ્દનું પ્રામાય સ્વીકારી ચાલવામાં છે. તે ઉપરાંત આ ત્રણે મુખ્ય સંપ્રદાયને ન્યાયની ભિ
* શ્રી ભાવનગરમાં ભરાયેલી સાતમી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ્ માટે પંડિત સુખલાલજીએ લખેલે નિબંધ.