Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Reg. N. B.431
श्रीमधिजयानन्दसरि सद्गुरुज्यो नमः । poooooooooooooooo
आत्मानन्द प्रकाश
ooooooooooooooooooooooooo
॥स्रग्धरावृत्तम्॥
यातं भोगाभिलारखिलमिदमहो जीवितं तावकीनं । यत्नो नैव त्वयानं कृत इह जननक्लेशविच्छेदहेतुः ॥ त्यक्स्वासक्ति गजेन्द्रश्रुतिशिखरचलेष्वेषु भोगेषु शीघ्रं ।
'आत्मानन्द प्रकाशं' कुरु हृदयगतं येन शश्वत्सुखं स्यात् ।।१। पु. २१. वीर सं. २४५०. वैशाख. आत्म सं.२८ अंक १० मो. प्रकाशक-श्री जैन आत्मानन्द सभा-भावनगर
વિષયાનુક્રમણિકા વિષય. पृष्टाविषय. १ बार वचनामृत यात....... २२३ श्रीतसर.......... २४१ २ " माया रत्ना" ... ... २२४ ७ सातभी गुजराती साहित्य परिषद. २४५
न्यायनामि विस.... २२५ ८ साहित्य परिषहनी येना, २४ भारी शतिनाय44 यायछे? २33. वर्तमान सभायार. ... ...२४८ ५ मेतिहासि साहित्य... २३८ १० अथावान मन सु. २५१-२५२
8
- વાર્ષિક મૂલ્ય રૂં. ૧) ટપાલ ખચ આના ૪. આનંદ પ્રી-ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબુચંદ હાલુભાઇએ છાપ્યું-ભાવનગ૨.
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અમારા માનવતા ગ્રાહકોને નમ્ર સૂચના આ માસિકના આ દશમા એક છે. બે માસ પછી આત્માનંદ પ્રકાશ માસિકનું એકવીસમું વર્ષ પુરૂં થશે અને બાવીશમા વર્ષ માં તે પ્રવેશ કરશે. આ ચાલતા વર્ષ માટે રસિક, સુમેાધક સરલ અને આત્મિક આનંદ પમાડે તેવા ગ્રંથ ભેટ આપવા માટે ૭૫ ય છે. આ માસિકના સુજ્ઞ ગ્રાહકોને અત્યારસુધી જે જે ભેટના અપૂર્વ પ્રથા અપાયેલ છે તે તેઓની ધયાન બહાર નથી, તેમજ અન્ય તેવી ઍ આપેલ પણ નથી, જેથી દરેક ગ્રાહકોએ પોતાનું લવાજમ જલદી મોકલી આપવું. અથવા ભેટની બુક મેકલીયે ત્યારે તેનું વી. પી. સ્વીકારી લેવું. વી. પી. પાછુ વાળી વી. પી. ના નકામા ખર્ચ અમેાને કરાવી નાનખાતાને નુકસાન કરવું કે પાસ્ટ ખાતાને નકામી મેહેનતમાં ઉતારવું તે સુજ્ઞ બંધુઓનું કર્તવ્ય નથી.
શ્રી નેમનાથ પ્રભુનું (નવ ભવનું) ચરિત્ર. - આ ગ્રંથમાં શું જોશે ? શ્રી તેમનાથ પ્રભુ અને સતી રાજેમતીના નવ ભવના ઉત્તરોત્તર -આદર્શ પ્રેમ અને અપૂર્વ વર્ણ ન, પતિ પત્નીને અલોકિક સ્નેહ, સતી રાજેમતીના સતીપણાને. વૃત્તાંત, પ્રભુની બાળકીડા, વગેરે પ્રસંગેની જાણવા યોગ્ય હકીકતો, તેમજ શ્રી વસુદેવ રાજનું ચરિત્ર અને ઉચ્ચ પ્રકારની પુણ્ય પ્રકૃતિનું વર્ણન ખાસ વાંચવા લાયક છે. વળી શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવનું ચરિત્ર, વૈભવ, પરાક્રમ, રાજયવર્ણન. મતિવાસુદેવ જરાસંધને વધ, તેમનાથ પ્રભુ પ્રત્યેની શ્રીકૃષ્ણની અપૂર્વ ભક્તિ, તદ્ ભવ મોક્ષગામી શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવના પુત્ર શાંબ અને પ્રદ્ય
નું જીવનવૃત્તાંત. મહાપુરૂષ અને સતી નળ દમયંતીનું જીવન ચરિત્ર, દુ:ખના વખતમાં રાખેલી અખુટ ધેયતા, શિયલ સાચવી બતાવેલા અપૂર્વ મહિમા, અને સતી દમય તીની શાંતિ અને પતિ પરાયણુતા તે વાંચકને આશ્ચર્ય પમાડે છે. જેનું મહાભારત, પાંડવોનું જીવન ચરિત્ર, કુરૂક્ષેત્રમાં પાંડવ કૌરવાનું ( ન્યાય અન્યાયનું) યુદ્ધ, સતી દ્રૌપદીના સ્વયંવર અને પાછગ્લા ભવનું વર્ણન, પાંડવો સાથે લગ્ન, સતી દ્રૌપદીના જૈન ધર્મ પ્રત્યે નિકટ પ્રેમ, પતિ સેવા, શિયલ વર્ણન, ચારિત્ર અને મોક્ષ એ વગેરે. આટલા આટલા મુખ્ય ચરિત્રા, તેમજ અંતર્ગત બીજા પણ સુંદર વૃત્તાંતા, અને શ્રી નેમનાથ ભગવાનના જન્મ મહાતસવ, દિક્ષા, કૈશના, પરિવાર અને છેવટે માક્ષ વગેરેનું વર્ણન આ ગ્રંથમાં ગ્રંથકાર મહારાજ શ્રીગુણવિજયજી વાચકે એટલું બધુ વિસ્તારથી, સુંદર અને સરલ રીતે માણ્યું છે કે, અત્યાર સુધીનાં શ્રી નેમિનાથ પ્રભુના પ્રકટ થયેલા ચરિત્રા કરતાં મા પ્રથમ પંકિતએ આવે છે. આ પ્ર થ માસ પઠન પાઠન કરવા જેવા , માસ્વાદ ઉપન્ન કરે તેવા, દરેક અનુ ... વાંથી પોતાનું વત્તન ઉગ્ર ધમિષ્ટ બનાવી દેતા માટે માક્ષ નજીક લાવી શકે તેવા છે. કિંમત બે રૂપીયા. પોસ્ટેજ જુદુ',
શ્રી જેન આત્માનંદ સભા-ભાવનગર.
વાંચનના પ્રેમી બધુઓ માટે ખાસ નવા વાંચવા યોગ ઉત્તમ ગ્રંથા. ૧ પંચપરમેષ્ટી શુશુમાળ,
૧-૮-૦ ૨ સુમુખનુપાદિ કથા.
શ્રીનમનાથ ચરિત્ર, ૪ શ્રીસુપાર્શ્વનાથ ચરિત્ર.
૨- ૨=૦ ૫ શ્રી અક્ષય કુમાર ચરિત્ર ભાગ ૧ લે.
ઉs
૨-૦- છે
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Coole
Cou
પરમાર ૯ પ્રકાશ
૦
#0-ન્ઝox-ઝ0 0 ~ -0ક્ષ્મ
વેરે થી अपगतमले हि मनसि स्फटिकमणाविव रजनिकरगभस्तयो विशन्ति सुरखमुपदेशगुणाः, गुरुवचनममलमपि सलिलमिव महदुपजनयति श्रवणस्थितं शूलमभव्यस्य ।
વાર. | જ છે
પુત્ર ૨૨ ] વીર સંવત્ ૨૪૦ વૈTણ મારમ સંવત ૨૮. [ અંક ૨૦ મો.
वीर वचनामृत चातक.
( રાગ-૨. )
વીર વચનામૃત નોજ ! ચાતક ! વીર રસભર તત્વ ભર્યા અતિ સુંદર, ગુઢ ગંભીર અવાજ, વીર પ્રભુ મુખથી ઉચરીયાં, તારણ તરણ જહાજ !
ચાતક. ૧ અનેકાંત સ્યાદ્દવાદ તત્વ છે, જૈન ધર્મની પાજ ! જ્ઞાન ક્રિયાભ્યાં મેક્ષઃ સત્ય છે, એ વીર વાણી સદાજ ! ચાતક. ૨ પ્રમાદ ક્ષણને કદિ ન કર, દયા-ધર્મ મૂલમાંજ ક્ષમા વીરનું ભૂષણ સાચું, ભવ જળ તારણ જહાજ !
ચાતક. ૩. કયાં કર્મ ભોગવવાં નિરો, કોઈ કરે નવ સાજ; આત્મ-જ્ઞાન વિષ્ણુ મુક્તિ મળે નહિં, મુક્તિ સત્ય સ્વરાજ ! ચાતક. ધન્ય વચન એવાં રસ ભરીયાં, શ્રી વીર પ્રભુજીનાંજ ! મણિમય” મોંઘાં મર્મ ભર્યા, કે ઝીલશે ચાતક આજ ! ચાતક. ૫
પાદરાકર.' SSSSSSSSSSS38538385385395495essesses
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૨૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાર.
"અણુમેલા રત્નો.”
સુંદર આ કંઈ સૂત્ર શાસ્ત્રોએ કહ્યાં,
અણુમેલા રેશા શિક્ષાપાઠ જે; તેજસ્વી કલમે, એ તેજ-અનન્ત–ની, રેખાથી આલેખે હદયે ગાઢ જે.
સુંદર૦ ૧ ધરવી આશા-પ્રત્યાશા, કદિયે ભલે,
દુ:ખા તુજ હૃદયાકાશ છવાય જે; તજી ગ્લાનિ ઉલ્લાસે મનને રાખવું,
વિકટ નિશા પછી સુખ અરૂણેય થાય છે. સુંદર૦ ૨ રાખે શ્રદ્ધા એ પરમાત્મા–એક-માં,
ભલે નાવ તુજ ભાગ્યતણું પ્રેરાય છે; શાન્ત સાગરે કે તેફાને, છે પ્રભુ,
મર્ય–અમર્ત્ય સરવને પાલનહાર જે. સુંદ૨૦ ૩ ઉધરો પ્રેમ સૃષ્ટિના પ્રાણ માત્રમાં,
ભ્રાતૃભાવથી વળી સંબંધે સર્વ જે; સૂર્ય ચંદ્રસમ દાનહસ્ત પ્રસરાવ,
અખિલ જગતમાં સ્થળે સ્થળે વિણગર્વ છે. સુંદર૦ ૪ આ સૂત્ર આશા, પ્રેમ ને શ્રદ્ધાતણ અંકિત કરી
હદયે, અનેરી મેળવે શુભ લ્હાણ જીવનની ખરી; તુજ કાયનોકા સિધુમાં ભયમાં છૂતાં દઢતર થશે,
ચક્ષુવિહુણ દેહમાં પણ સુપ્રકાશ પ્રકટશે. સુંદર૦ ૫ સુરત-વડાટા વિદ્યાર્થીભવન, રે
S. M. Spectator, ચિત્રી પ્રતિપદા.
*
gals.
Have hope. ? Have Faith. 3 Have Love.
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેન ન્યાયને ક્રમિક વિકાસ. *જૈન ન્યાયને ક્રમિક વિકાસ.
ન્યાય અને ન્યાયશાસ્ત્ર–જે અનુમાન પ્રણાલિકાથી સંદિગ્ધ વસ્તુને નિર્ણય કરી શકાય છે, તે અનુમાન પદ્ધતિને ન્યાય કહેવામાં આવે છે. જે શાસ્ત્રમાં આવી અનુમાન પદ્ધતિનો વિચાર મુખ્યપણે હોય છે, તે શાસ્ત્ર ન્યાય-સાહિત્યમાં સ્થાન લે છે. ન્યાય–શાસ્ત્રમાં માત્ર ન્યાયની અનુમાન પદ્ધતિની જ ચર્ચા હોય તેમ કાંઈ નથી હોતું, તેમાં સમગ્ર પ્રમાણેનું નિરૂપણ હોય છે. એટલું જ નહીં પણ તેમાં પ્રમેયોનું નિરૂપણ સુધાં હોય છે. છતાં એટલું ખરું કે તેવી જાતના સાહિત્યમાં પ્રમાણ નિરૂપણે અને તેમાંયે અનુમાન પદ્ધતિના નિરૂપણે મોટો ભાગ રેકેલી હોય છે, તેથી જ તેવી જાતનું સાહિત્ય “પ્રાધાન્ધા ” એ ન્યાયને અનુસરી ન્યાય સાહિત્ય કહેવાય છે.
ચેતન સૃષ્ટિમાં મનુષ્ય જાતિનું મહત્વ તેની બુદ્ધિને લીધે છે. તેની બુદ્ધિની મહત્તા વિચાર–સ્વતંત્રતાને લીધે છે. વિચાર સ્વાતંત્રય એ તર્ક અને જીજ્ઞાસા - ક્તિનું પરિણામ છે. તેથી જ્યારે કઈ બહારનું કે અંદરનું દબાણ ન હોય, ત્યારે હરકેઈ મનુષ્યની બુદ્ધિ આપોઆપ શંકા અને તર્ક કર્યા કરે છે, અને તેમાંથી જ કલ્પના શક્તિ ખીલતાં ક્રમે અનુમાન પદ્ધતિ નિષ્પન્ન થાય છે. આ કારણથી ન્યાય એ કોઈ પણ દેશની કોઈ પણ મનુષ્ય જાતિની વિકસિત કે વિકાસ પામતી બુદ્ધિનું એક દશ્ય સ્વરૂપ છે. થોડામાં કહીએ તે મનુષ્ય જાતિની વિચાર-શક્તિ એ એક માત્ર ન્યાયશાસ્ત્રનું ઉદ્ગમ સ્થાન છે.
છતાં દેશભેદ કે સંપ્રદાય ભેદથી ન્યાયશાસ્ત્રના વિભાગ પડી જાય છે. જેમ કે–પશ્ચિમ ન્યાયશાસ્ત્ર, પૂર્વીય ન્યાયશાસ્ત્ર. પૂર્વના ન્યાયશાસ્ત્રમાં પણ વૈદિક, બદ્ધ અને જૈન એ મુખ્ય ભાગે છે.
ત્રણ ભેદોનું પારસ્પરિક અંતર–આવા ભાગો પડી જવાનું મુખ્ય કારણ સંપ્રદાય ભેદ એ તો છે જ, પણ બીજાએ ખાસ કારણે છે. જેમકે ભાષાભેદ, નિરૂપણ પદ્ધતિની ભિન્નતા અને ખાસ કરી સાંપ્રદાયિક પ્રમેયની અને માન્યતાએની ભિન્નતાને લીધે ઉપસ્થિત થયેલ પ્રસ્થાન ભેદ, વૈદિક ન્યાયનું પ્રસ્થાન વેદને પ્રમાણ માની તેને અનુકુળ ચાલવામાં છે. બૌદ્ધ યાયનું પ્રસ્થાન વેદ કે અન્ય આગમ પ્રમાણને આશ્રિત ન રહી પ્રધાન પણે અનુભવને આધારે ચાલવામાં છે. જેને ન્યાયનું પ્રસ્થાન વેદના પ્રામાયને રવીકાર ન કર્યા છતાં પણ શબ્દનું પ્રામાય સ્વીકારી ચાલવામાં છે. તે ઉપરાંત આ ત્રણે મુખ્ય સંપ્રદાયને ન્યાયની ભિ
* શ્રી ભાવનગરમાં ભરાયેલી સાતમી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ્ માટે પંડિત સુખલાલજીએ લખેલે નિબંધ.
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. ત્રતાનું એક બીજું પણ બીજ-કારણ છે અને તે વિષયભેદ. વૈદિક ન્યાય કોઈ પણું તત્ત્વને સિદ્ધ કરતો હોય ત્યારે તે સાધ્ય તત્ત્વને અમુક એક રૂપેજ સિદ્ધ કરે છે. જેમકે આત્મા વગેરે તને વ્યાપક અથવા નિત્યરૂપેજ અને ઘટ આદિ પદાર્થોને અનિત્ય રૂપેજ, બોદ્ધ ન્યાય આંતર કે બાહ્યા સમગ્રતને એકરૂપેજ સિદ્ધ કરે છે, પણ તે એકરૂપ માત્ર ક્ષણિકત્વ. તેમાં ક્ષણિકત્વના વિરૂદ્ધ પક્ષ સ્થાયિત્વને કે નિત્ય ત્વને બિલકુલ અવકાશ નથી. જેનન્યાય એ વૈદિક અને બાહ્નન્યાયની વચ્ચે રહી પ્રત્યેક સાધ્ય તત્વને માત્ર એકરૂપે સિદ્ધ ન કરતાં અનેકરૂપે સિદ્ધ કરે છે. આ કારણથી જેન ન્યાય બીજા ન્યાય કરતાં જુદો પડે છે. સંક્ષેપમાં એમ કહી શકાય કે જે ન્યાય જેનાચાર્યોએ રચેલા હોય, જે કેવળ પિરય આગમનું પ્રામાણ્ય સ્વીકારી ચાલતો હોય અને કોઈપણુ તત્વનું સાપેક્ષ દષ્ટિએ નિરૂપણ કરતો હોય તે જેનન્યાય.
એક બીજાના પ્રજાવથી થયેલ વિચારકાંતિ–એક સંપ્રદાય અમુક તો ઉપર વધારે ભાર આપતું હોય, ત્યારે જાણે કે અજાણે તેને પ્રભાવ બીજા પડેશી સંપ્રદાયે ઉપર અનિવાર્ય રીતે પડે છે. જે જૈન અને બદ્ધ સંપ્રદાયની અહિંસાને પ્રભાવ વૈદક સંપ્રદાય ઉપર પડયાની વાત માની લેવા તૈયાર થઈએ તે સત્ય ખાતર એ પણ માની લેવું જોઈએ કે વૈદિક વિદ્વાનેાની દાર્શનિક પદ્ધતિની અસર બીજા બે સંપ્રદાયે ઉપર પડી છે. જો કે સામાન્ય ન્યાયસાહિત્યના વિકાસમાં ત્રણે સંપ્રદાયના વિદ્વાનોએ અને આચાર્યોએ ફળ આપે છે, છતાં પહેલેથી છેલ્લે સુધી ન્યાયસાહિત્યને તથા પઠન-પાઠનને ઈતિહાસ જોતાં એવા નિર્ણય ઉપર આપ આપ આવી જવાય છે કે ન્યાયના તત્વોની વ્યવસ્થા કરવામાં પ્રધાન સ્થાન વૈદિક વિદ્વાનોનું છેએ વિષયમાં તેનો પ્રભાવ સપષ્ટ છે અને આજ કારણથી ક્રમે ક્રમે બદ્ધ અને જૈન વિદ્વાનો પિતાની આગમમાન્ય પાલી અને પ્રકૃત ભાષા છોડી વૈદિક સંપ્રદાય-માન્ય સંસ્કૃત ભાષામાં પિતાની પદ્ધતિએ ન્યાયના થે રચવા મંડી ગયેલા છે.
જેન સાહિત્યની પ્રધાન બે શાખાઓ–ભગવાન્ મહાવીરના સમયમાં જૈન સંઘ પ્રધાનપણે મગધ અને તેના આસપાસના પ્રદેશમાં હતો. પછી લગભગ એક સેકા બાદ તે સંઘ બે દિશાઓમાં વહેંચાયે. એક ભાગ દક્ષિણમાં અને બીજે ઉત્તરમાં. ત્યાર બાદ ડાક સૈકાઓ વ્યતીત થયા કે તે વહેંચાયેલ બે ભાગે સ્પષ્ટરૂપે જુદા પડી ગયા. એક દિગંબર અને બીજો કહેતાંબર. દક્ષિણવતો શ્રમણ સંઘ પ્રધાનપણે દિગંબર સંપ્રદાયી થયે, અને ઉત્તરવતી શ્રમણ સંઘ પ્રધાનપણે વેતાંબર સંપ્રદાયી થયે. આ રીતે વિભક્ત થયેલ શ્રમણ સ થે જે સાહિત્ય રચ્યું તે પણ બે ભાગમાં આપોઆપ વહેંચાઈ ગયું. પહેલું દિગંબરીય સાહિત્ય અને બીજું ભવેતાંબરીય સાહિત્ય. મૂળમાં અવિભક્ત જૈન સાહિત્યના આ રીતે મુખ્ય બે ભાગલા પડી ગયા.
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેન ન્યાયન કમિક વિકાસ.
isܪ
દિગંબરીય શ્રમણ સંઘનું પ્રાધાન્ય દક્ષિણમાં હોવાથી તે સંપ્રદાયનું માલિક સાહિત્ય ત્યાંજ ઉત્પન્ન થયું પિષાયું, વિકાસ પામ્યું અને સંગ્રહાયું. તે સાહિ. ત્યના રચયિતા પ્રધાન પ્રધાન આચાર્યો જેવા કે, કુંદકુંદ, સંમતભદ્ર વગેરે ત્યાં જ થયા. “વેતાંબર શ્રવણ ઘનું પ્રાધાન્ય પહેલાં તો ઉત્તર હિંદુસ્થાન (રજપુતાના) માં અને કમે ક્રમે પશ્ચિમ હિંદુસ્થાન ( કાઠીયાવાડ, ગુજરાત માં વધતું ગયું, તેથી તે સંપ્રદાયનું સાહિત્ય ઉત્તર અને પશ્ચિમમાં ઉત્પન્ન થયું અને વિકસ્યું છે. તેમ જ તે સાહિત્યના રચયિતા આચાર્યો પણ તેજ પ્રદેશમાં થયેલા છે. ઉત્તર કરતાં પશ્ચિમ હિંદુસ્થાનમાં “વેતાંબર સંપ્રદાયની સત્તા વધેલી તેથી જ છેલ્લા લગાગ પંદર વરસનું તે સંપ્રદાયનું સાહિત્ય પ્રધાનપણે કાઠિયાવાડમાં અને ગુજરાતમાં લખાયું, રચયું, પોષાયું, વિકસિત થયું, અને સંગ્રહાયું છે. આ રીતે જૈન સાહિત્યની મુખ્ય બે શાખા બાપા નજરે પડે છે.
બને શાખાઓના સાહિત્યમાં નવયુગ– આ બ શાખાઓના શરૂ આતના ગથે જેતાં એમ સ્પષ્ટ જણાય છે કે, તેની નિરૂપણ પદ્ધતિ માત્ર સિદ્ધાંત રૂપે હતી. તે જ્ઞાન હોય કે આચાર હાય બન્નેનું નિરૂપણ ઉપનિષદ્ જેવી સરળ પ્રાચીન પદ્ધતિએ તું, પણ પહેલાં કહેવામાં આવ્યું છે તેમ વેદિક દર્શનોમાં ન્યાય દર્શને વિશિષ્ટ શાન અને વિકપ્રિયતા મેળવ્યા પછી જેન સાહિત્યમાં પણ નવો યુગ દાખલ થા. ન્યાય દર્શનની તર્ક પદ્ધતિને પ્રભાવ બદ્ધ સાહિત્ય ઉપર પ્રથમ પડ્યો. બૌદ્ધ સાહિત્ય અને વૈદિક સાહિત્ય એમ બનેની મિશ્રિત અસર જૈન વાડું મય ઉપર થઈ, તેથી જેન આચાર્યો પણ બૌદ્ધ આચાર્યોની પેઠે પિતાની આગમસિદ્ધ ભાષા ઉપરાંત સંસ્કૃત ભાષામાં થે રચવા લાગ્યા. આ પહેલાં જેન સાહિત્યમાં સંસ્કૃત ભાષાને સ્થાન નહોતું એમ માનવાને કઈ ખાસ પ્રમાણ નથી, પરંતુ એટલું ખરું કે આ સંસ્કૃત યુગ પહેલાં જૈન સાહિત્યમાં પ્રાકૃત ભાષાનું સામ્રાજ્ય હતું. જેને સાહિત્યમાં સંસ્કૃત ભાષાને અને તર્ક પદ્ધતિને પ્રથમ પ્રતિષ્ઠિત કરનાર વેતાંબર અ.ચાર્ય કે દિગંબર આચાર્ય ? એ કહેવું કઠણ છે, પણ એમ કહી શકાય છે કે, બને સંપ્રદાયના આ પરિવર્તન વચ્ચે વધારે અંતર ન હોવું જોઈએ.
જૈન ન્યાયનું કાળમાન અને વિકાસની દૃષ્ટિએ તેના ચાર ભાગશાસ્ત્ર પ્રદેશમાં વિચારક્રાંતિ તથા ભાષા અને શૈલીભેદ થવાને પરિભ્રામે દેન સહિ. ત્યમાં સ્વતંત્ર ન્યાયપદ્ધતિ જન્મી. તેથી પ્રથમ એ જોવું જોઈએ કે આ જૈન ન્યાયનું વય-કાળમાન કેટલું છે અને તેના વિકાસ કમને સમજવા માટે તેને કેટલા ભાગમાં વહેંચી શકીએ?
કંન ન્યાયના જન્મ સમયની પર્વ સીમા વધારેમાં વધારે વિક્રમના પહેલા સિકાથી આગળ લંબાવી શકાતી નથી અને તેના વિકાસની ઉત્તર સીમા વિક્રમના અઢારમા સૈકાથી આગળ આવતી નથી. આ રીતે વધારેમાં વધારે જૈન ન્યાયનું
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૨૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
કાળમાન અઢાર વરસ જેટલું આંકી શકાય. પણ ઉત્તર સીમા નિશ્ચિત છતાં વિવાદાસ્પદ પૂર્વ સીમાને ઓછામાં ઓછી પાંચમી શતાબ્દીથી શરૂ કરીએ તોયે તેનું કાળમાન તેરસે ચૈદસે વરસ જેટલું તે છે જ.
જૈન ન્યાયના વિકાસની કમિક પાયરીઓના ભેદ સમજવા ખાતર તે કાળમાનને સ્થળ રીતે ચાર ભાગમાં વહેંચી શકાય છે. પહેલો ભાગ વિક્રમના પાંચમાં સેકા સૂધીનો, બીજો છઠા સૈકાથી દશમા સુધીનો, ત્રીજો ભાગ અગીયારથી તેરમા સુધીનો અને ચોથે ચાદમાથી અઢારમા સુધીને, આ ચાર ભાગને અનુક્રમે બીજારેપણ કાળ, પલ્લવિતકાળ, પુષિત કાળ, અને ફળકાળના નામે ઓળખીએ તે જેન ન્યાયના વિકાસને વૃક્ષના રૂપકથી સમજી શકીએ.
જેન સાહિત્યમાં સંસ્કૃત ભાષાની પ્રતિષ્ઠા થતાં જ શરૂઆતમાં કયા વિષયો ઉપર ગ્રંથો લખાયા ? એ વિચાર પ્રસ્તુત નથી, પણ જૈન સાહિત્યમાં ન્યાયને સૂત્રપાત કેણે અને કયારે કર્યો ? એટલું જ અહીં કહેવાનું છે. દિગંબર સાહિત્યમાં તક પદ્ધતિની સ્પ પ્રતિષ્ઠા આચાર્ય સંમતભદ્ર અને વેતાંબર સાહિત્યમાં તર્ક પદ્ધતિની બલવતી પ્રતિષ્ઠા આચાર્ય શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરે કરી. આ બંને આચાર્યમાં કોણ પુર્વવતિ અને કોણ પશ્ચાત્વતિ એ હજી નિર્ણિત થયું નથી. પણ એ બે વચ્ચે વિશેષ અંતર ન હોવું જોઈએ. એવી સંભાવના માટે પ્રમાણે છે. આ બે આચાર્યોના સમયની ઉત્તર સીમા ઈ. સ. પાંચમા સૈકાથી આગળ લંબાવી શકાય તેમ નથી અને પુર્વ સીમા લગભગ ઈ. સ. ના આરંભ પહેલાં નિર્દિષ્ટ કરી શકાય તેમ નથી.
સિદ્ધસેન અને સંમતભદ્રએ બંનેની કૃતિઓ-સંપ્રદા જુદા હેવા છતાંએ બન્નેનું એક એવું પરંપરાગત સામ્ય છે કે, ત તરફ ધ્યાન ગયા વિના રહેતું નથી. દિગંબર સંપ્રદાયમાં ગંધહસ્તિના નામથી સંમતભદ્ર પ્રસિદ્ધ છે. અને તત્વાર્થ ઉપરની ગંધહસ્તિ મહાભાષ્ય ટીકા તેઓની કૃતિ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે અને આજે ઉપલબ્ધ આપ્ત મીમાંસા તે જ મહાભાર્થનું મંગલ મનાય છે. વેતાંબર સંપ્રદાયમાં સિદ્ધસેન દિવાકર ગંધહરિત કહેવાય છે અને તત્વાર્થ ઉપર તેઓએ ગંધસ્તિ મહાભાષ્ય રચ્યું હતું એમ મનાય છે. અને સંપ્રદાયની આ માન્યતાઓ નિરાધાર નથી, કારણ કે બન્ને સંપ્રદાયના ઘણુ ગ્રંથમાં તે બાબતના સૂચક ઉલ્લેખ મળી આવે છે.
આ બે આચાર્યોની વિશિષ્ટતા થોડામાં આ પ્રમાણે બતાવી શકાય. સમતભદ્ર પોતાના દરેક ગ્રંથમાં જૈન દર્શન, તેના પ્રણેતા અન્ન અને તેનો મુખ્ય સિદ્ધાંત અનેકાંત એટલાં તેની તપદ્ધતિએ ઓજસ્વિની પ્રવાહબદ્ધ સંસ્કૃત ભાષામાં સૂમચર્ચા કરે છે અને સાથે સાથે અન્ય દર્શને, તેના પ્રણેતાઓ અને એકાંતને પહાસ પ્રતિવાદ કરે છે. તેઓની ઉપલબ્ધ કૃતિઓ જોતાં એમ જણાય
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેન ન્યાયને કમિક વિકાસ
૨૨૯ છે કે, સમતભદ્ર તર્કસિદ્ધ દાર્શનિક મીમાંસા કરવામાં સિદ્ધહસ્ત હતા. સિદ્ધસેન દિવાકરે પણ જૈન દર્શન, તેના પ્રણેતા તીર્થકર અને સ્વાદ્વાદ એ વિષયની તાર્કિક પદ્ધતિએ પ્રતિષ્ઠા કરવા સાથે અન્ય દર્શનનો સપરિહાસ નિરાસ કર્યો છે. તેઓની મધુર અને પ્રાસાદિક સ્વતઃસિદ્ધ સંસ્કૃત ભાષાને પદ્ય પ્રવાહ જોઈ આચાર્ય હેમચં કે તેઓને કવિશ્રેષ્ઠ જણાવવા “અનુનિ વાવ” એ ઉદાહરણ ટાંકયું છે. સિદ્ધસેને જૈન ન્યાયનું વ્યવસ્થિત સ્વરૂપ બાંધી તેનો સંક્ષેપમાં અભ્યાસ કરવા ઈચ્છનાર માટે ન્યાયાવતાર નામનો નાનકડો પદ્યમય ગ્રંથ રમે છે. જેની મર્યાદાને આજ સુધીના સમગ્ર પ્રસિદ્ધ વેતાંબર દિગંબર વિદ્વાને અનુસર્યા છે. તે સિવાય તત્કાલીન સમગ્ર ભારતીય દર્શનોને સંક્ષેપમાં પણ મોલિક અભ્યાસ કરવા ઈચ્છનાર માટે તે તે દર્શનનું યથાર્થ સ્વરૂપ બતાવનારા પદ્યમય શ્રેથે રહ્યા છે અને તે રીતે આચાર્ય હરિભદ્રને ષડદર્શન સમુચ્ચય રચવાની અને માધવાચાર્ય સર્વદર્શન સંગ્રહ રચવાની કલ્પનાને ખેરાક પૂરે પડ્યો છે. તત્કાલીન ભારતીય સમસ્ત દર્શનેનું નિરૂપણ કરનાર બીજી કોઈ કૃતિ તેનાથી પ્રાચીન ન મળે ત્યાં સુધી દર્શન સંગ્રહ કરવાનું પ્રાથમિક શૈરવ સિદ્ધસેનને આપવું જોઈએ. સિદ્ધસેનની એક વેદવાદ દ્વાત્રિશિકા જોતાં એમ તુરત ભાસે છે કે, તેમણે વેદ અને ઉપનિષદને મિલિક તેમજ તલસ્પર્શી અભ્યાસ કરેલે. સિદ્ધસેન દિવાકરને પ્રસિદ્ધ ગ્રંથ સમ્મતિતર્ક છે, જે પદ્યમય પ્રાકૃતમાં ત્રણ ભાગમાં કુંદકુંદના પ્રવચન સારની પેઠે પૂરે થયેલું છે. આ ગ્રંથ ઉપર વેતાંબર અને દિગંબર એમ બને આચાર્યોએ ટીકાઓ રચી છે. તેમાં વર્ણવેલા સિદ્ધાંતે એટલા સતર્ક અને હૃદયગ્રાહી છે કે, આગળના આચાર્યો પણ તેથી વધારે મૂળ વસ્તુ કહી શક્યા નથી. સમંતભદ્રની ઉપલબ્ધ કૃતિઓમાં સિદ્ધસેનના ન્યાયાવતાર જેવી કે વૈદિક યે દર્શન અને બદ્ધ દર્શ નું નિરૂપણ કરનાર બત્રીશીઓ જેવી કોઈ કૃતિ નથી. વાચકોએ સિદ્ધસેનની ઉપલબ્ધ એકવીશ બત્રીશીઓ અને સમતભદ્રની આસ મીમાંસા, યુકત્યનુશાસન અને રવયંભૂસ્તોત્ર એ એક સાથે સામે રાખી અવલોકવાં જેથી બંનેનું પરસ્પર સાદસ્થ અને વિશેષતા આપોઆપ ધ્યાનમાં આવશે.
બીજા ભાગનું પલવિત કાળ એ નામ રાખ્યું છે, તેને અભિપ્રાય એટલે છે કે, સિદ્ધસેન અને સમતભદ્ર દ્વારા બંને સંપ્રદાયમાં જે જેને ન્યાયનું બીજા પણ થયું, તેને જ આ યુગમાં પલવિત કરવામાં આવ્યું છે. આ યુગ દિગંબર સંપ્રદાયમાં અનુક્રમે અકલંક, વિદ્યાનંદ અને પ્રભાચંદ્ર એ ત્રણ પ્રધાન આચાર્યોએ મુખ્યપણે જેને ન્યાયને વિસ્તાર્યો અને વિશદ કર્યો છે. વેતાંબર સંપ્રદાયમાં પણ પ્રધાનપણે ત્રણ આચાર્યોએ આ યુગમાં જેને ન્યાયને વિસ્તૃત અને વિશદ બનાવ્યો છે. શ્રી મદ્વવાદી, શ્રી હરિભદ્ર અને રાજગછીય શ્રી અભયદેવ. એ ત્રએ અનુક્રમે કાંઈને કાંઈ વધારે વિશેષતા આપી છે. અકલંક આદિ ત્રણે
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ,
દિગબર આચાર્યોએ જેનન્યાયના સ્વતંત્ર ગ્રંથ લખ્યા છે અને સમતભદ્ર આદિ પુર્વાચાર્યોની ન્યાયવાણને પલવિત પણ કરી છે. તેવી જ રીતે મલ્લવાદી વગેરે આ યુગના “વેતાંબર આચાર્યોએ જેન જાય ઉપર સ્વતંત્ર ન્યાયના ગ્ર શે લખ્યા છે અને
પિતાના પહેલાંની તર્કવાણીને પલવિત પણ કરી છે. ઉક્ત દિગંબર ત્રણ આચાર્યો અને ઉકત વેતાંબર ત્રણ આચાર્યોની કૃતિઓ બરાબર સામે રાખી જોવામાં આવે તે એક બીજ ઉપર પડેલો પ્રભાવ, પરસ્પરનું સાદસ્ય અને વિશેષ ધ્યાનમાં આવ્યા વિના રહે તેમ નથી.
ત્રીજા ભાગનું નામ પુષિત કાળ છે. પુપ કોઈ સંખ્યામાં પલ જેટલા નથી હતાં. કદાચિત પુછપનું પરિમાણ પલથી નાનું પણ હોય છે, છત, પુપ એ ૫૯લવાની ઉત્તર અવસ્થા હોઈ તેમાં એક જાતને વિશિષ્ટ પરિપાક હોય છે. બીજી યુગમાં જૈન ન્યાયનો જે વિસ્તાર અને સ્પષ્ટીકરણ થયાં તેને પરિણામે ત્રીજો યુગ જપે. આ યુગમાં અને આ પછીના ચેથા યુગમાં દિગબર આચાર્યોએ ન્યાય વિષયક કેટલાક ગ્રંથે રહ્યા છે, પણ હજુ સુધી મારી નજરે એ એકે ગ્રંથ નથી પડ્યો કે જેને લીધે જૈન ન્યાયના વિકાસમાં તેને સ્થાન આપી શકાય. ત્રીજા યુગના વેતાંબર સંપ્રદાયમાં વાદીદેવસૂર અને શ્રી હેમચંદ્ર એ બેનું મુખ્ય સ્થાન છે. એ ખરું કે આચાર્ય હેમચંદ્રની પરિચિત કૃતિઓમાં જેને ન્યાય વિષયક બહુ કૃતિઓ નથી, તેમ પરિમાણમાં મટી પણ નથી. છતાં તેઓની બે બત્રીશીઓ અને પ્રમાણ મીમાંસા જેનારને તેઓની વિશિષ્ટતા ધ્યાનમાં આવ્યા સિવાય નહીં રહે. અને એમ આપે આપ જણાશે કે મેટા મોટાને લાંબા લાંબા ગ્રંથથી કંટાળેલા અભ્યાસીઓ માટે સક્ષેપમાં છતાં વિશેષતાવાળી રચનાઓ તેઓએ કરી અને કુલનું સારભ તેમાં આયું. વાદી દેવસૂરિ કાંઈ કંટાળે એવા ન હતા. તેઓએ તા ૨નાકરની પધ કરે એ એક સ્યાદ્વાદ રત્નાકર ગ્રંથ રચ્યો અને કોઈ અભ્યાસીને જેને ન્યાય માટે તેમજ દાર્શનિક ખંડન મંડન માટે બીજે કયાંય ન જવાની સગવડ કરી દીધી
ચોથે ફળ કાળ–આ યુગમાં જે સાહિત્ય રચાયું, તે ફળરૂપ છે. ફળમાં બીજથી કુલ સુધીના ઉત્તરોત્તર પરિપાકને સાર આવી જાય છે. તેવી રીતે આ યુગના સાહિત્યમાં પહેલા ત્રણે યુગના સાહિત્યમાં થયેલા પરિપાક એક સાથે આવી જાય છે. આ યુગમાં જે જેને ન્યાય સાહિત્ય રચાયું છે. તે જ જૈન ન્યા થના વિકાસનું છેલ્લું પગથીયું છે. કારણકે, ત્યારબાદ તેમાં કોઈએ જરાયે ઉમેરો કર્યો નથી. મલ્લીની સ્યાદ્વાદમંજરી બાદ કરીને આ યુગના ફલાયમાન ન્યાય વિષયક ઉચ્ચ સાહિત્ય તરફ નજર કરીએ તે જણાશે કે તે અનેક વ્યક્તિ એના હાથે લખાયું નથી. તેના લેખક ફક્ત એક જ છે અને તે સત્તરમાં અઢા રમા સૈકામાં થયેલા, લગભગ સે શરદે સુધી મુખ્યપણે શાબ સિદ્ધ કરનાર,
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેન ન્યાયને ક્રમિક વિકાસ. સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, ગુજરાતી અને મારવાડી એ ચારે ભાષાઓમાં વિવિધ વિષયોની ચર્ચા કરનાર ઉપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી છે. ઉપાધ્યાયજીના જન તત્વજ્ઞાન, આચાર, અલંકાર, છંદ વગેરે અન્ય વિષયોના ગ્રંથોને બાદ કરી માત્ર જેને ન્યાય વિષયક
છે ઉપર નજર નાંખીએ તે એમ કહેવું પડે છે કે, સિદ્ધસેન ને સંમતભદ્રથી વાદિદેવસૂરિ, અને હેમચંદ્ર સુધીમાં જૈન ન્યાયને આત્મા એટલે વિકસિત થયે હતે, તે પૂરેપૂરો ઉપાધ્યાયજીના તર્ક ગ્રંથમાં મૂર્તિમાન થાય છે. અને વધારામાં તે ઉપર એક કુશળ ચિત્રકારની પેઠે તેઓએ એવા સૂક્ષમતાના, સ્પષ્ટતાના અને સમન્વયના રંગ પૂર્યા છે, કે જેનાથી મુદિતમના થઈ આપોઆપ એમ કહેવાય જાય છે કે, પહેલા ત્રણ યુગનું અને સંપ્રદાયનું જૈન ન્યાયવિષયક સાહિત્ય કદાચ ન હોય અને માત્ર ઉપાધ્યાયજીનું જૈન ન્યાય વિષયક સંપુર્ણ સાહિત્ય ઉપલબ્ધ હોય તેય જેન વાડમય કૃતકૃત્ય છે. ઉપાધ્યાયજીએ અધિકારી ભેદને ધ્યાનમાં રાખી, વિષયેની વહેંચણી કરી તે ઉપર નાના મોટા અનેક જૈન ન્યાયના ગ્રંથ, લખ્યા. તેઓએ જૈન તર્ક પરિભાષા જેને ન્યાય પ્રવેશ માટે લઘુ ગ્રંથ રચી, જૈન સાહિત્યમાં તર્કસંગ્રહ અને તર્કભાષાની ખોટ પુરી પાડી છે. રહસ્ય પદકિત એક આઠ ગ્રંથ કે તેમાંના કેટલાક રચી જૈન ન્યાયામયમાં તૈયાયિ કપ્રવર ગદાધર ભટ્ટાચાર્યના ગ્રંથોની ગરજ સારી. નયપ્રદીપ, નય રહસ્ય, નયામૃતતરંગિણી સહિત નીપદેશ, સ્યાદ્વાદ ક૯૫લતા, ન્યાયાલેક, ખંડન ખંડખાઇ, અષ્ટસહસ્ત્ર ટીકા આદિ ગ્રંથો રચી જૈન ન્યાય વાલ્મયને ઉદયનાચાર્ય, ગંગેશ ઉપાધ્યાય, રઘુનાથ શિરોમણિ અને જગદીશની પ્રતિભાનું નેવેશ ધર્યું. અધ્યામસાર, અધ્યાત્મોપનિષદ જેવા ગ્રંથેથી જૈન ન્યાય વાલ્મયને ગીતા, ગવાસિષ્ટ આદિ વૈદિક ગ્રંથ સાથે સંબંધ જોડ. થોડામાં એટલું જ કહેવું બસ છે કે, વૈદિક અને બૌદ્ધ સાહિત્યે દાર્શનિક પ્રદેશમાં સત્તરમા સૈકા સુધીમાં જે ઉત્કર્ષ સાધ્યો હતો, લગભગ તે બધા ઉત્કર્ષનો આસ્વાદ જેન વાડમયને આપવા ઉપાધ્યાયજીએ પ્રમાણિકપણે આખું જીવન વ્યતિત કર્યું અને તેથી તેઓના એક તેજમાં જેન ન્યાયનાં બીજાં બધાં તે લગભગ સમાઈ જાય છે, એમ કહેવું પડે છે.
ઉપસંહાર–આ લેખમાં જેન ન્યાયના વિકાસક્રમનું ખાસ દિગદર્શન અને તે પણ અધુરી રીતે કરાવવામાં આવ્યું છે. આ સ્થળે જેન ન્યાયના વિકાસક તરીકે જે જે આચાર્યોનાં નામ લેવામાં આવ્યાં છે, તેઓના જીવન, તેઓનો સમય, તેઓની કાર્યાવલિ વગેરેને ઉલેખ જરાયે નથી કર્યો. તેવી જ રીતે તેઓના સંબંધમાં જે કાંઈ થોડું ઘણું લખ્યું છે, તેની સાબીતી માટે ઉતારાએ આપવાના લાભનું પણ નિયંત્રણ કર્યું છે, આ નિયંત્રણ કરવાનું કારણ જોઈતા અવકાશ અને સ્વાધ્યનો અભાવ એ એકજ છે. આચાર્યોના જીવન
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૩૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકારા.
આદિની વિગત એટલી બધી લાંબી છે કે, તે આપતાં વિષયાંતર થઈ જવાય. તેથી જે તે વિષયના જિજ્ઞાસુ હોય તેની જાણ ખાતર એક છેવટ એવું પરિશિષ્ટ આપવામાં આવે છે કે, જેની અંદર ઉપર આવેલા આચાર્યોના સંબં ધમાં માહિતી આપનાર છે. નેધેલા છે અને તેઓનું પ્રકાશિત થયેલું કેટલુંક સાહિત્ય ને ધેલું છે. એ સાહિત્ય અને ગ્રંથે જોવાથી તે તે આચાર્યોના સંબંધમાં મળતી આજ સુધીની માહિતી ઘણેભાગે કેઈપણ જાણી શકશે.
આ લેખમાં જેન ન્યાયના પ્રણેતા અમુક જ વિદ્વાનો ઉલ્લેખ છે. બીજા ઘણને છોડી દીધાં છે. તેનું કારણ એ નથી કે, તેઓને જેન ન્યાયના વિકાસમાં સ્વ૬૫ પાહિ ન હોય, છતાં તેવા નાના મોટા દરેક ગ્રંથકારનો ઉલ્લેખ કરત લેખનું કલેવર કંટળા ભરેલ રીતે વધી જાય તેથી જે વિદ્વાનનું જેને ન્યાયના વિકાસમાં ડું છhi વિશિષ્ટ સ્થાન મને જણાયું છે, તેઓને જ ઉલ્લેખ કર્યો છે. બાકીનાઓનું નામનું એક બીજું પરિશિષ્ટ અંતમાં આપી દેવામાં આવે છે.
આ લેખ સમાપ્ત કરતાં એક વાત તરફ વાંચકોનું ધ્યાન ખેંચું છું, તે આ-હિ દુસ્તાનના કે બહારના વિદ્વાનો ગુજરાતના સાક્ષરને એમ પુછે કે ગુજરાતના વિદ્વાનોએ દાર્શનિક સાહિત્ય રચ્યું છે ? અને રચ્યું હોય તો કેવું અને કેટલું ? આ પ્રશ્નને કોઈ પશુ સાક્ષર હામાં અને પ્રમાણિક ઉત્તર આપી ગુજરાતનું નાક રાખવા ઇ છે તે જૈન વાડમય તરફ સપ્રેમ દષ્ટિપાત કર જ પડશે, એવી સ્થિતિમાં ગુજરાતના દાર્શનિક સાહિત્યનું મુખ ઉજજવલ કરવા ખાતર અને દાર્શનિક સાહિત્યની સેવામાં ગુજરાતનું વિશિષ્ટ સ્થાન જણાવવા માટે દરેક સાહિત્ય—પ્રેમી વિદ્વાનની એ ફરજ છે કે તેણે કેવળ સાહિત્યોપાસનાની શુદ્ધ દ્રષ્ટિથી જેને ન્યાય સાહિત્યના ગુજરાતીમાં સરલ અને વ્યવસ્થિત અનુવાદ કરી સર્વ સાધારણ સુધી તેનો ધોધ પહોચતે કરે. જેનું આ સંબંધમાં બેવડું કર્તવ્ય છે. તેઓએ તે સાંપ્રદાયિક મેહથી પણ પોતાના દાર્શનિક સાહિત્યને વિશિષ્ટ રૂપમાં અનુવાદિત કરી પ્રચારવાની આવશ્યક્તા છે.
સુખલાલ સંધવી. ગુજરાત પુરાતત્વ મંદિર–અમદાવાદ.
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
તમારી શક્તિને વ્યય કયાં થાય છે ?
૧૩૩
* તમારી શક્તિને વ્યય કયાં થાય છે?
( અનુવાદક-ધરમશી નથુભાઈ ધરમશી. ) એક ટન કોલસાની અંદર છુપાયેલી તેજ-શક્તિ (વિદ્યુત શક્તિ ) વિદ્યુ ના રૂપમાં ફેરવાય તે પહેલાં તેમાંની ૯ ટકા શક્તિ બીજા કાર્યોમાં વપરાઈ જાય છે. આ રીતે એક ટન કોલસામાંથી આપણે ફક્ત તેના સેમાં ભાગ જેટલી વિદ્યુત મેળવી શકીએ છીએ. બાકીના ૯ ભાગ ગરમીના રૂપમાં ફેરવાય જાય છે. અને મશીન વિગેરેને ચલાવવામાં વપરાય જાય છે. આ શક્તિને નિરર્થક જતી કેમ અટકાવવી એ હાલના જમાનાના સાયન્ટીસ્ટ-વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓની મેટામાં મેટી મુંઝવણ છે.
આવાજ ભયંકર પ્રમાશુ માં માણસની શક્તિ પણ નિરર્થક જાય છે. ભાગ્યેજ માણસે વાપરેલી સે ટકા શક્તિમાંથી એક ટકા કરતા વધારે શક્તિને ખરેખરો ઉપયોગ થાય છે. અથવા તે ધારેલા પરિણામને પાર પાડવામાં મદદ કરે છે. બાકીની શક્તિ સેંકડો રીતે બીજા કાર્યોમાં વપરાઈ જાય છે.
એક યુવાન માણસ પોતાના મગજમાં, હૃદયમાં અને સ્નાયુમાં સારા પ્રમા ણમાં ભરેલી શકિત અને ઉત્સાહ વડે જીંદગીની શરૂઆત કરે છે. તે પોતાના શરી રમાં એક સતત વહેતી અમર્યાદ શક્તિના સ્પર્શને અનુભવે છે તે શકિત પ્રમાણમાં પણ અમર્યાદીત્ હોય છે. તે માને છે કે જગતમાં પોતે આ શક્તિ વડે આશ્ચર્ય કારક કાર્યો કરશે અને બધી શક્તિને વિદ્યુત બનાવવામાં, મનની મુરાદ બર લાવ. વામાં વાપરશે. પિોતાની શકિત અને યુવાનીના મદથી મદોન્મત્ત એ આ યુવાન માને છે કે તેની શક્તિ ઘણી છે. અને તેથી તે ગમે તે માગે પિતાની શકિતનો વ્યય કરતાં સંકોચાતું નથી. તે નજીવા કાર્યોમાં પોતાની શકિતને બધા ઉપગ કરે છે. અને છેવટે તેની સઘળી શકિત ક્ષય પામી જાય છે. અચાનક તે પોતાની મેહનિંદ્રામાંથી જાગ્રત થાય છે અને પોતાની જાતને પ્લાન વદને પુછે છે કે મેં મારી શક્તિ વડે ઉત્પન્ન કરવા ધારેલું વિદ્યુત બળ કયાં છે ? શું માત્ર આ ટગુમગુ થતી મીણબત્તીની જાતનેજ બનાવવાને હું શકિતવાન થયો છું ? તે આશ્ચર્ય ચકિત વદને જોઈ રહ્યો છે કે તેની પોતાની મર્યાદીત્ શકિતવડે પણ તે મહા મર્ડ
તે પિતાના માર્ગને પ્રકાશીત કરવાને શકિતવાન થયેલ છે. અને દુનિયાને માટે પિતા પાસે કંઈ રહ્યું નથી. જે પિતાની શકિતની યા તતા ગપ મારી હતી અને તે દુનિયાને પોતાની ઉન્ન કરેલી વિદ્યુતના તેજ વડે આંજી નાંખવા માગતો
* પ્રખ્યાત અમેરીકન લેખક “સ્વેટ માર્ડન” ના Be good to your self ઉપરથી
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૩૪
શ્રી આત્માન પ્રકારા.
હતા તે આ અંધારામાં ગાથાં ખાય છે. કારણ કે જે ધ્યેયને પાર પાડવામાં જે શકિતના વ્યય થવા જોઇતા હતા તેના વ્યય તેણે રસ્તામાંજ કરી નાંખ્યા હતા.
આપણી શકિતના વ્યય, તે કઇ ધ્યેયને પાર પાડવામાં અડચણકર્તા નથી. તેમજ જીંદગીને આછી નથી કરતા, પરંતુ આપણે જેનિરર્થ ક શક્તિના વ્યય કરીએ છીએ તે જરૂર કરે છે. લાખા માણુસેાએ પાતાની આ અમૂલ્ય શકિતને ભાગ મૂ `તા ભરેલાં જીવન ગાળવામાં આપ્યા છે અને પરિણામે જે શકિત જીવન સલ અનાવી શકે છે તેજ શક્તિ તેના જીવનરથને ચલાવવામાં અડચણુકર્તા થઇ પડે છે.
એક ધનાઢ્ય પિતાના યુવાન પુત્રને માટે પણ એકજ રાતના ક્ષણભંગુર મેાજ શાખને માટે હજારો રૂપીયાનુ પાણી કરવુ તે જનસમાજની દૃષ્ટિએ ભયંકર છે પરંતુ જનસમાજને તેણે ગુમાવેલ જીવન સામર્થ્ય રૂપ માનસિક અને શારીરિક શિકત-કે જે વડે તે આત્મદ્ભુિત સાધી શકત-તેના પ્રમાણને કાંઇ ખ્યાલ છે ? શું નીતિ-ભ્રષ્ટતાથી થતી અવનતિ પૈસાના વ્યયની સ્પર્ધા કરી શકશે ? જીવન શ કિતના અલ્પાંશની પાસે હજારો રૂપીઆ શું વિસાતમાં છે ? ગયેલા પૈસા તે ફરી મેળવી શકાય છે પરંતુ ગેરવર્તણૂકમાં ગુમાવેલી શિકત પુન: અલભ્ય છે. એટલુ જ નહે પરંતુ તે હજારી રીતે નુકશાનકર્તા છે. કારણ કે તે ખાકી રહેલી શકિતને વ્યર્થ કરે છે, આચાર-વિચારને ભ્રષ્ટ કરે છે અને આદશ જીદગીના પાયા ને હચમચાવી નાંખે છે.
પર ંતુ તુચ્છ માજશેખ હુ ંમેશાં શકિતના ધ્વસ કરે છે. અનેક રીતે આપણી નજર સમક્ષ શક્તિના નાશ થઇ રહ્યો છે તે શકિત જો મચાવવામાં આવી હોત તે અદ્ભુત કાર્યો કરી શકત. ઘેાડા વખત પહેલાં ન્યુયોર્કમાં છ દિવસની–સાઇકલ રૈઇસ થઇ હતી. તેની અંદર ઘણા યુવકેએ, પોતે જેટલી શિંકત આખા વર્ષોમાં વાપરી હેાત, તેથી વધારે કિતના વ્યય કર્યા હતા. જીવનના ભાગે પણ જય મેળ જવાને ઉત્સુક થયેલા અને થાકીને લાથ પેથ થયેલા હરીફેાના મ્હેરાએ ખરેખર દયાજનક હતાં. છેક છેલ્લી ઘડીએ હાર જીતની નિષ્ણુયની ગડમથલથી ચિ ંતાતુર થએલાં વદનાએ લેાકાનું ધ્યાન ખેંચ્યુ હતું. અથાગ માનસિક અને શારીરિક મહેનતથી કેટલાક મજબુત બાંધાના યુવકો જમીનપર ચત્તા પાટ સૂતા, જ્યારે કેટલાક તે સાઇકલના પૈડા ઉપર જ એવા તેા સ્થંભી ગયા કે લેકને તેમને ઉંચકીને નીચે મૂકવા પડ્યા. સ્નાયુ અને બીજા અવયવાના થાકથી ક્ષીગુ થએલ મગજશક્તિથી કેટલાક તે એશુદ્ધ બની ગયા હતા,
આ પ્રમાણે આરોગ્ય અને શક્તિ અર્પનાર અંગકસરત અને રમત ગમતને આપણે નાશકારક અને શક્તિહારક તમાસાનુ રૂપ આપીએ છીએ કે જેમાં માણસા મરદાનગી અને સામર્થ્ય મેળવવાને બદલે ગુમાવે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
તમારી શક્તિને વ્યય ક્યાં થાય છે? એક પરદેશી મુસાફર પોતાની મુસાફરીના વર્ણનમાં લખે છે કે “બીજી પ્રજાએ જેટલી શક્તિનો સદુપયોગ કરે છે તેટલીજ આપણા દેશબંધુઓની શક્તિ એળે જાય છે. ” એટલું તે ખરૂં છે કે આપણામાં પવિત્રતા, સંતોષ અને સમતલપણાનો અભાવ છે અને તેથી આપણે હંમેશાં નજીવાં કાર્યોમાં મશગુલ રહીએ છીએ.
એક પ્રખ્યાત વૈદ્ય કહે છે કે ઘણાખરા માણસો દરેક કાર્યમાં જોઈએ તેનાથી દશગણ શક્તિ વાપરે છે. એમાં એક પણ માણસ એવો નથી કે જે શારીરિક અવયવોને યોગ્ય ઉપગ કરી જાણતા હોય. અથવા શાંતિના વખતે તેઓને પુન: તાજાં બનાવવાની રીતથી માહીતગાર હોય. ” નકામી જતી શક્તિને અટકાવવા માટે અને નવી શક્તિ એકત્ર કરવા સારૂ યોગ્ય આરામની પણું સંપુર્ણ જરૂરીઆત છે એ વાત નિર્વિવાદ છે.
પોતાની શક્તિને ચોગ્ય ઉપયોગ કરનાર સાધારણ મનુષ્ય પણ કઈ દિવસ ભયભીત થતું નથી, અને સંપુર્ણ આરામથી વિમુખ પણ રહેતો નથી. સ્નાયુએ અને પોતાની જાત ઉપર તે અંકુશ ધરાવે છે. અને શક્તિને વ્યર્થ નહિ ગુમાવવાથી સંચિત થયેલી અપુર્વ શક્તિનો તે આપણને સાક્ષાત્કાર કરાવે છે. આત્મકલ્યાણ પણ સાધી શકે છે. તે હંમેશાં દઢ અને એકલક્ષી હેવાથી તેને બનાવટી ઉત્તેજક પદાર્થોથી શક્તિ મેળવવાની અપેક્ષા રહેતી નથી.
ભયભીત થઈ હદ ઉપરાંત કાર્ય કરનાર મનુષ્ય રમણીય ઉત્સાહભર્યા સવારે પણ થાકેલ દેખાય છે, દિવસમાં ઘણેખરો વખત નિરૂત્સાહી અને અવ્યવસ્થિ માલુમ પડે છે, અને છેવટ બનાવટી દઢતા અને શક્તિ માટે હલકા પ્રકારનાં ઉત્તેજકે યા ધુમ્રપાનના સેવનથી આખરે અકાળે મૃત્યુ પામે છે.
શક્તિને નકામે ઉપયોગ કરનાર મનુષ્યનું મગજ, નિરૂત્સાહી અને અને નબળું થઈ જવાથી, ઘણી વખત ખરાબ વિચાર વમળમાં ગોથાં ખાય છે. અને તેથી તે પોતાના ધંધામાં ઘણું જ દુઃખદાઈ ભૂલ કરે છે. આખરે અત્યંત દુ:ખી અવસ્થાથી તે નિડુર બની જઈ ભયંકર ગુહાઓ કરવા લલચાય છે અને પરિણામે જીદગીથી કંટાળી જઈ તે આપઘાત કરે છે. એથી ઉલટું જે મનુષ્યનું મગજ હંમેશાં નવી અને તાજી શક્તિથી પુષ્ટ અને ફળદ્રુપ હેય છે તે મનુષ્ય હંમેશાં ખંતી, નિર્ભય, દીર્ધદશી', સહનશીલ અને શાંત પ્રકૃતિ વાળ હોય છે.
જે તમે તમારા ગત જીવન પર દષ્ટિપાત કરી શક્તિને નકામે વ્યય કયાં થયે છે તે જોશે તે જણાશે કે તમે તમારી શક્તિ, નકામા ગામગપાટામાં, મિસ્યાડંબરમાં, બહેડાતમાં અને અન્યની ખેડે શેધવામાં ગુમાવી છે. આ
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૩૬
આત્માનંદ પ્રકાશ.
અમૂલ્ય શક્તિના વ્યયથી તમે તમારું ધ્યેય શોધવાને બદલે, નિરૂત્સાહી, ચીડીયા અને સ્વાર્થી ધ થઈ ગયા છે. તમે તમારી પવિત્ર ફરજ બજાવવાને બદલે તમારી શક્તિને વ્યય તમારા નીચ સ્વભાવને દઢ કરવામાં કરી છે. અને કોઈ કોઈ વારતા તમે તમારા ધંધામાં મસ્ત આખલાની માફક, ઉતાવળતાથી માનસિક અને શારીરિક અ ને એવા કામે લગાડો છે કે થોડી જ વારમાં તમારી શક્તિને નાશ થઈ જાય છે. વિચાર કરો કે નકામી ટીકાઓથી, બડબડાટથી, મહેણાથી, અન્યના દોષ જેવાથી અને બીજાને મુશ્કેલીમાં નાંખવાથી તમને કંઈ લાભ થાય છે? ના. તમે માત્ર તમારી દેવી શક્તિ, આત્મસંયમ અને સવમાન ગુમાવે છે.
સ્ત્રી જાતિ પણ ફુરસદના વખતે ચાડીયુગળી પરનિંદા અને કલેશમાં પિતાની અમૂલ્ય શક્તિને એટલે તો વ્યય કરી નાખે છે કે, તેઓને શાંતિ મેળવવી મુશ્કેલ થઈ પડે છે. તેઓ શક્તિને નકામી જતા અટકાવવાના ઉપાય જાણતા નથી, નવી શકિત ઉત્પન્ન કરવાની દરકાર કરતાં નથી અને તેથી કરીને તેઓ સહજ વાતમાં પણ ખીજાય છે. અને અ૫ કાર્યના બોજાથી જીવલેણ માંદગીને ભેગી થઈ પડે છે,
સખત કામને બદલે નકામી ચિંતાઓ અને કલેશથી યુવાવસ્થામાં પણ ઘરી ડેરી જેવી દેખાતી આવી સ્ત્રીઓનાં ફિક્કા ચહેરા અને અકાળ મૃત્યુ કેટલાં બધાં દયાજનક છે ?
શક્તિનો વિનાશ કંઇ અનાચાર યા મજશોખથી થાય છે એવું નથી, પણ બેદરકારી તથા અજ્ઞાનતાથી પણ થાય છે. નિયમાનુસાર બંધારણપૂર્વક કામ નહિ કરવાથી અને પુખ્ત વિચાર કરી કાર્ય પાર પાડવાને લીધે અને સરલ માર્ગ પ્રહણ નહિ કરવાથી ઘણી શક્તિ નકામી જાય છે. આપણામાંના ઘણાખરા કાર્ય શરૂ કરતાં પહેલાં તેના પરિણામ માટે વારંવાર વિચાર કરીને નકામી ચિંતા અને વ્યાધીમાં શકિતને એટલે બધો વ્યય કરી નાંખે છે કે તેનામાં કાર્ય શરૂ કરવાનું પણ સામર્થ્ય રહેતું નથી.
કેટલાક તો શક્તિનો એકજ વખત વ્યય અનેક કાર્યો કરવામાં કરી જીદગીને નિરર્થક કરે છે. જે શક્તિથી એકજ વખતે એકજ કાર્ય ઉત્તમ થાય છે, તેજ શક્તિ જુદા જુદા કાર્યોમાં એકી સાથે પરોવવાથી વ્યર્થ જાય છે. જે આપણે એક લક્ષથી એક કાર્ય પાછળ મંડી પડીએ, તે બીજી દરેક કાર્યોમાં રોકાયેલ શક્તિ તે કાર્યને ઉત્તમ બનાવવામાં વપરાય છે. મન એ એક માર્ગદર્શક શક્તિનાં પ્રકાશનું કિરણ છે. એક વખતે જે વસ્તુ પર આપણું લક્ષબિંદુ દોરાય તે વસ્તુ ઉપર જ આ પ્રકાશનું કિરણ પડે છે. અને તેને ઉજજવળ બનાવે છે. જ્યારે બીજી દરેક વસ્તુ
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
તમારી શક્તિનો વ્યય કયાં થાય છે ?
૨૩૭
ગાઢ અંધકારમાં પડી રહે છે. આ કિરણો બધી વસ્તુઓને એકી સાથે પ્રકાશિત કરી શકતું નથી. આજ રીતે આપણે શક્તિને એકી સાથે એક કરતાં વધારે વસ્તુઓને ઉત્તમ બનાવવાને રેકી શકીએ નહિ.
જે મનુબે પુત નિર્ણય અને મહાન સામર્થ્યથી કાર્ય સાધવાની તૈયારીઓ કરે છે છતાં તેમને ઉપયોગ કદી પણ કાર્ય સાધવામાં નહિ કરતાં હવાઇ કિલ્લાઓ બાંધવામાં કરે છે, તેઓ મિથ્યા સ્વપ્ન અને મહદ્ ઇચછાઓ રચવામાં કેટલી શક્તિનો વ્યય કરે છે તેનું તેમને ભાન હોતું નથી. આવા મનુષ્ય સ્વપ્નાવ સ્થામાં જ રહે છે અને મોટી મોટી કલ્પનામાંજ વિહાર કરે છે, પરંતુ તેઓ કઃપનામાં શક્તિ ગુમાવવા કરતાં તેને કંઈ કાર્ય સાધવામાં રોકે તો કેટલું શ્રેયસ્કર થય ?
શકિત વિદારક દરેક ચીજાથી દૂર રહે ! કમભાગ્યે જે તમે અવળે રસ્તે ચઢી ગયા છે તો બનતી ઝડપે પાછા ફરે ? ભૂલ્યા ત્યાંથી ફરી ગણી જ્યાં સુધી તમારામાં શક્તિને વૈધ વહે છે ત્યાં સુધી તમારી ભૂલો સુધારે ! સંપૂર્ણ કોશીષ કરી એક કાર્યમાં સફળતા મેળવ્યા પછી જ વિરમો ! નિર્જીવ અને નામુલી વસ્તુ માટે શક્તિને વ્યય ન કરો ? જે વસ્તુ ત્યાજ્ય હોય તેનું નામ પણ ન હો. તમારા સ્વમાનનું ખંડન કરનાર વસ્તુ તરફ પણ નજરે ન કરે ! હંમેશાં કાર્ય શરૂ કરતાં પહેલા તમારા અંત:કરણને પૂછજો કે “આ કાર્યથી મારું આત્મકલ્યાણ. અને આત્મશક્તિનો વિકાસ થશે કે? તે મારી આત્મિક સ્થિતિ સુધારી મને જનસેવામાં મદદ રૂપ થઈ પડે છે કે ? ” જે આ દુનિયામાં તમારે કંઈ નામ નિશાન મૂકી જવું હોય અને આવા સુધારાથી આગળ ધપતા જમાનાની રચનામાં કંઈ પણ તમારો હિસ્સા આપવા હોય તો તમારા શ્રેયમાં વિઘકર્તા અને આત્મશક્તિનું નિકંદન કાઢનાર વસ્તુઓને સદાને માટે વ !
પિતાના ધ્યેયને સાધ્ય કરતાં રસ્તામાં આવતાં કંટકોને ઉખેડી નાંખી આગળ વધવાની શક્તિ અને ધીરજના અભાવે ગોથાં ખાતાં હજારો યુવક અને યુવતીએ ઠેર ઠેર નજરે પડે છે. કામ શરૂ કરતાંની સાથે જ આળસ ખાઈ બગાસાં ખાતાં, ઝોકાં ખાતાં, નિરૂત્સાહી, એદી અને વેદી યુવકોને જોતાં જ આપણું હૃદય દયાથી આદ્ર થઈ જાય છે. તેઓએ મૂર્ખતા અને બેટી પતરાજીમાં શક્તિને વ્યર્થ વ્યય કરેલ હોવાથી પોતાનું કાર્ય સાધવાને તેઓ શક્તિવાન થતાંજ નથી.
વિચારશીલ થઈ પ્રમાણીકપણે શોધી કાઢો કે તમારી શક્તિ કયાં છે ? શું ઉપયોગ તમારા હિતાર્થે થાય છે? તેનો ગેરો પગ તે નથી થતું ને ? અન્ય મનુષ્યને માટે તમે કાળજી રાખતા હશે, પરંતુ તમારી તરફ તમે બેદર કાર રહો છો. તમે અજ્ઞાનતાથી યા બેદરકારીથી તમારી જીવનશક્તિને વ્યય કરે છે,
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૩૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
દુનિઓમાં શક્તિ વિકાસને માટે ઉત્તમ સાધન આત્મવિશ્વાસ છે. જે વિશ્વાસ, માથે લીધેલાં કાર્યો પૂરા પાડવાનું, જીંદગીના કૂટ પ્રશ્નોને વરાથી નિકાલ લાવવાનું, દરેક ઉત્તમ તકનો લાભ લેવાનું, તેમજ ગમે તેટલા મોટા સંકટ સમયે હૈયે ધારણ કરી તેમાંથી મુક્ત થવાનું જોમ અપ છે. હરકોઈ મનુષ્ય આ આત્મવિધાસ મેળવવા ભાગ્યશાળી થશે તો સંકડે એક ટકો તો શું પણ એ સા ટકા કાર્ય કરવાને શક્તિવાન થશે.
અસ્તુ.
જૈન ઐતિહાસિક સાહિત્ય.
( ગતાંક પૃષ્ઠ ૧૭૮ થી શરૂ ) અબુંદાદેવીથી શુમારે એક માઇલ ઉત્તર પૂર્વમાં દેલવાડા નામનું ગામ છે. જે દેવાલયથી પ્રસિદ્ધ છે. જ્યાં શ્રી આદિનાથ તથા શ્રી નેમિનાથજીના મંદિરે કારીગીરીની ઉત્તમતાને લીધે જગપ્રસિદ્ધ છે. આ બંને મંદિરો સંગેમરમરના બનાવેલા છે. શ્રી આદિનાથજીના મંદિરનું વર્ણન (વિમલવસહીનું ) આવી ગયેલ છે જેથી આ શ્રીનેમિનાથ ભગવાનનું (લુણગવસહી) નું મંદિર જેને લોકો વસ્તુપાળ તેજપાળનું મંદિર કહે છે. આ મંદિર પ્રસિદ્ધ મંત્રી વસ્તુ પળના નાના ભાઈ તેજપાળે પિતાના પુત્ર લુણસિંહ તથા પિતાની સ્ત્રી અનુપમ દેવીના કલ્યાણ નિમિત્ત કરોડ રૂપીયા ખરચીને બંધાવેલ છે, “ભારતીય શિલ્પ સંબંધી વિ પયમાં ફરગ્યુસન સાહેબ પિતાની પીકચર ઈલસ્ટેસન્સ એફ એનશ્યન્ટ આર્કિટેક વર ઈન ઈડીયામાં જણાવે છે કે, આ મંદિર સંગેમરમરનું છે અને બારીકમાં બારીક મનોહર આકૃતિ એવી એવી બનાવવામાં આવી છે તેની કાગળ ઉપર નકલ લેવાને કેટલે પરિશ્રમ કરવા છતાં શક્તિમાન થવાતું નથી. કર્નલોડ સાહેબ ગુંબજના સંબંધમાં જણાવે છે તેની કારી ગીરીનું ચિત્ર તૈયાર કરતાં લેખિની થાકી જાય છે, રાસમાળાના કત મી. ફાર્બસ સાહેબ જણાવે છે કે આ મંદિરમાં નિર્જીવ પદા થેના ચિત્ર બનાવેલ છે એટલું જ નહીં પરંતુ સાંસારિક જીવનના દશ્ય, વ્યાપાર અને નકાશાસ્ત્ર સંબંધી વિષયના અને રણક્ષેત્રના ચિત્ર પણ અહીં દેખાય છે. આ મંદિરની છતમાં જૈનધર્મની અનેક કથાઓના ચિત્ર પણ ખોદેલા છે.”
આ મુખ્ય મંદિરની આગળ શું બજદાર સભામંડપ અને આસપાસ નાના નાના જિનાલય તથા પાછળ હસ્તીશાળા છે. ત્યાં આ બે મોટા શિલાલેખો છે. જેમાં એક ધોલકાના રાણા વીરવળના પુરોહિત તથા “કીર્તિકે મુદી, સુરથોત્સવ
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
જૈન એતિહાસિક સાહિત્ય.
૨૩૯ આદિ કાવ્યના કત કવિ સંમેશ્વરનો રચે છે. જેમાં વસ્તુપાળ તેજપાળના વં શનું વર્ણન, અરાજ શ્રી વિરધવળ સુધી રાજાઓની નામાવલી આબુ તથા પર માર રાજાઓનું વૃત્તાંત આ મંદિરની પ્રશંસા અને હસ્તીશ ળાનું વર્ણન વગેરે છે. અ ૭૪ લોકનું સુંદર કાવ્ય છે.
બીજા શીલાલેખમાં ઘણે ભાગ ગદ્યમાં લખે છે. જેમાં આ મંદિરના વા ષિક એવી વગેરે ની જે વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે તેનું વર્ણન છે. જેમાં આબુ ઉપર તથા તેની નીચેના અનેક ગામોના નામે લખે છે. અને ત્યાંના મહાજનેએ નકકી કરેલા દિવસે એ ત્યાં ઉ સવ કરવા સ્વીકાર કર્યો તે તથા તે વખતના સીરહી રાજ્યની ઉન્નત દશાને કેટલેક પરિચય કરાવવામાં અાવ્યું છે. આ લુસડીના મંદિરમાં કુલ ૬૦ લેખે છે. જેમાં ૩૨ લેખે એપીગ્રાફીઆ ઈન્ડીકાના ૮મા ભાગમાં પ્રગટ થયેલા છે. બે મોટી પ્રશસિત કીર્તિકામુદી ના પરિશિષ્ટમ તથા ભાવનગર રાજ પુરાણી વસ્તુ શોધખે ન ખાતા તરફથી પ્રકટ થયેલ છે. બાકી તો લે છે નડુિં પ્રકટ થયેલા તે આ સમા તરફથી પ્રકટ થયેલ પ્રાચી જૈન શેખ અંગ્રેડ માં પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. આ મંદિરમ વસ્તુપાળ અને તેજપાળ અને તેના પુરા થઈ * દશ પુરૂષે ની હથિી ઉપર આરૂઢ એવી દશ મૂર્તિએ છે, કે જે મંદિરમાં દશ દિપાળની જેમ શોભે છે. હાલ તેના ઉપર એક પણ મૂતિ નથી, આ દશ મૂતિએની પાછળ ગખલામાં તે દશ પુરૂ ની સ્ત્રીઓ ની મૂર્તિઓ બનાવી સ્થાપન કરવામાં આવી છે.
આ ચંડપવંશના ધર્માચાર્યોની જે નામાવલી ઉપર જ વેલા પ્રથમ શિલા લેખમાં આપવામાં આવેલ છે, તે ધર્માચાર્યો નાગે ગ૭ના હતા તેમાં પૂર્વે શ્રી મહેન્દ્રસૂરિ થયા તેમના શિષ્ય શ્રી શતિસૂકી, તેમને પટ્ટધર શ્રી અ નંદસૂરિ અને તેમના શ્રી અમરસૂરિ, તેમની પાટે શ્રી હરિભદ્રસૂરિ, તેમના શિષ્ય શ્રી વિજયસેન મૂરિ થયા કે જેમણે આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા કરી. દરેક કાળમાં અને આવા તીર્થોની વ્યવસ્થા અને રક્ષણ કરવા માટે જેમ ધમ પુષેિ નિમવામાં આવે છે તેમ તે વખતે આ મંદિરનું રક્ષણ કરવા શ્રી મદ્યદેવ, શ્રી વસ્તુપાળ, તેજપાળ આદિ ત્રણ ભાઈ.
ની સંતાન પરંપરા, શ્રી લુણસિંહના મે શીપક્ષમાં ચંદ્રાવતી નિવાસી શ્રી પાલદેવના પુત્ર, શ્રી શાલિગના પુત્ર, શ્રી સાગરના પુત્ર, શ્રી ગાગાના પુત્ર, ધરણિગ તેના ભાઈ શ્રી રાણિગશ્રી લીલા, શ્રી ધરણી ગની ભાથ, અનુપમાદેવીના ભાઈશ્રી ‘બૌ સિંહ, શ્રી આંબસિંહ, શ્રી ઉદલ, શ્રી લીલાના પુત્ર લુણસિંહ તથા ભાઈ જગા સિંહ અને રત્નસિંહના સમસ્ત કુટુંબે તથા એમની જે સંતાન પરંપરા થાય તેમણે આ ધર્મસ્થાનમાં દેવ પૂજાદિ સર્વ કાર્યો કરવા અને નિભાવવા. શ્રી ચંદ્રાવ તીના બીજા પણ સમસ્ત મહાજન અને પૂજક આદિ શ્રાવક સમુદાયે પણ તેમ કરવું
: ૧ ચં૫, ૨ ચંદ્રપ્રસાદ, સોમ, ૪ અપરાજ, ૫ ગિ. ૬ મશ્નદેવ, છ વસ્તુપાળ. | તેજપાળ, ને તેના ચાર પુત્ર તપ જેસિંધ, અને ૧૦ લાવણ્યસિંહ.
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
v
શ્રો આત્માનંદ પ્રકારન
પિતાના વારસા ( મિલ્કત ) જેમ પુત્ર લે છે તેમ આ મંદિરના રક્ષણ માટે પુત્રાના નામા પશુ આપી તે ધમ વારસા સોંપેલા છે. આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા સ, ૧૨૮૭ ના ફાલ્ગુન વી ૩ ને રવિવારના રાજ થયેલી છે. ત્યાંના બીજા જુદા જુદા આઠ ગામાના શ્રાવકેાને પ્રતિષ્ઠાની વર્ષગાંઠ ઉપર અઠ્ઠાઇ મહાત્સવ કરવા માટે જુદા જુદા દિવસે સાંપેલા છે. અને દેલવાડા ગામના નિવાસી સમસ્ત શ્રાવકાએ શ્રી નેમિ નાથ પ્રભુના પાંચ કલ્યાણક પ્રતિવર્ષે ઉજવવા સ્વીકાર્યું છે. આવી રીતે મ તીથની વર્ષગાંઠ વિગેરે માટે અઢાબસ્ત કરલે હતેા. આપણું શાવતું તીર્થ પરમ પવિત્ર શ્રી શત્રુ’જય કે જે સર્વોત્કૃષ્ટ છે, ત્યાં તે ખાસ પ્રતિવર્ષો વર્ષ ગાંઠ ઉપર અ ડાઇ મહેૉત્સવ અને શ્રીઆદિનાથ પ્રભુના પંચ કલ્યાણક મહાત્મા થવાજ જોઇએ અત્યારસુધી તેવા પ્રબંધ નથી તે ખેયુક્ત છે.. જેથી ભારતવાસી શ્રીમાન્ જૈન મધુએ તે કા` ભકિતભાવથી ઉપાડી લેશે. જતે ત્યાં આવી ઉજવશે એવી નમ્ર સુચના કરવી આ સ્થાને યેાગ્ય લાગે છે.
ચંદ્રાવતી નગરી આબુરોડ સ્ટેશનથી લગભગ ચાર માઇલ દક્ષિણે દૂર દૂર આવેલી હુતી, જેના ખ'ડેરા અત્યારે નજરે પડે છે. આ સ્થળે અનેક ભગ્ન મદિરાના ચિન્હ ડેકાણે ઠેકાણે માલુમ પડે છે. સાંભળવામાં આવે છે કે રજપુતાના માળવા રેલ્વે થયા પહેલાં તે આ ઠેકાણે અનેક ક્ષારસના મંદિરે વિદ્યમાન હતા, પરંતુ તે રેલ્વેન કંટ્રાકટરોએ અહિ'ના પથરો લઇ જવા માટે કંટ્રાકટ લીધેા, ત્યારે તેમણે તે ઉભ ડેલા મદિરાને તેાડી પાડી તેના પથ્થરા લઈ ગયા. આ વાતની જ્યારે રાજ્યને પ્રખર પડી ત્યારે તેમને અટકાવ્યા. જેથી તેમના ભેગા કરેલા પથ્થરોના ઢગલાએ હજી સુધી ચદ્રાવતી અને માવલ ગામની વચમાં જોનારને ઠેકાણે ઠેકાણે માલમ રડે છે. આ મંદિર ઉપર કરાડે રૂપીયાનેા ખર્ચે થયેલા હશે, જેમાં આવેલ એ ફ્રેરાણી જેઠાણીના નમુનેદાર ગેાખલા કે જે બનાવવા માટે ૧૮ લાખ રૂપીયા ખર્ચ થયેલા; તે આ મદિર ઉપર કરેડા રૂપીયા થાય તે સંભવિત છે. વિવિધ તી કલ્પ તેમના પુસ્તક ( સ. ૧૨૪૯ ) માં જણાવેલ છે કે, મુસલમાનેાએ આ મદિર તેડી નાખ્યુ હતુ, તેના પુનર્હાર વિ. સ. ૧૯૭૮માં ચ’સિહુના પુત્ર સ ંઘપતિ પેથડે રાવ્યા હતા. આ બાબતના એક લેખ પણ આ મંદિરનાં રગમ ડપમાં એક સ્ત ભ પર કે।તરેલા છે. ચાકસ નહીં પર ંતુ અનુમાન પ્રમાણે અલાઉદ્દીન ખીલજીની ફાજ લેરના ચૌહાન રાજા કાન્હડદેવ ઉપર વિ. સ. ૧૩૬૬ ની આસપાસ ચડાઇ કરી ત્યારે આ મદિર તાડેલુ હાવુ જોઇએ. આ અનુપમ સુંદર કારીગીરીવાળ પૂર્વ મદિરના કોઇ ભાગ જળું થયે હાય કે "નકશીની ખરજર થઇ હોય તે તેને ખધખેરતુ કામ કરનાર શિલ્પી કાઇ હિંદુસ્તાનમાં નથી, તે કાળે એટલે સાતશે’ વર્ષ ઉપર આ ભારતવર્ષ માં અહિં ના વતનીઓજ કેવા કુશળ કારીગરા અને શિલ્પી હતા તે આ ઉપરથી જણાય છે. દેશના કમભાગ્યે હાલ તેવા કારીગરો નથી. દ્રવ્ય
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી જયવંત સૂરિ.
પણ આ દેશમાં તેટલું નથી. લક્ષમીનું અભિમાન કરનાર, ધર્મથી વિમુખ મનુષ્ય તે કાળની સ્થિતિ, લક્ષ્મી, વિભાવ, ઉદારતા ધર્મશ્રદ્ધાને વાંચી વિચાર કરે તે તેને ગર્વ ગળી જાય તેવું છે–આ મંદિરની છેડે અંતર પર ભીમાશાહનું બનાવેલ મંદિર છે. જેમાં ૧૦૮ મણ પીતળ (સર્વ ધાતુ ) ની બનાવેલી આદિનાથ પ્રભુની પ્રતિમાજી છે જે વિ. સં. ૧૫૨૫ ફાગુન સુદ ૭ ગુજરાતના શ્રીમાલ જ્ઞાતિના મંત્રીમંડનના પુત્ર મંત્રી સુંદર તથા ગદાએ સ્થાપિત કરેલી છે.
આ મંદિર સિવાય દેલવાડામાં વેતાંબર જેનેના બે મંદિર બીજા છે. એક મુખજીનું અને બીજું શતિનાથજીનું મંદિર. એક દિગંબર જૈન મંદિર છે. આ દેલ વાડાથી પાંચ માઈલ લગભગ અચલગઢ નામનું સ્થળ આવે છે તેનું વર્ણન હવે પછી આવશે
( ચાલુ)
શ્રી જયવંતરિ.
( ૧૦ મેહનલાલ દલીચંદભાઇ, બી. એ. એલ. એલ. બી. મુંબઈ. )
[ ગત માઘ માસના અંકમાંના આ વિષય પરના લેખને વધાર.] આ મથાળાનો લેખ ગત માઘ માસના આત્માનંદ પ્રકાશના અંકમાં પૃ. ૧૫૬ પર પ્રકટ થયો છે તેમાં મેં જણાવ્યું છે કે જયવંતસૂરિ વડ તપગચ્છના હતા અને તેમના ગુરૂ વિનયમંડન હતા. આ વિનયમંડન કોણ હતા તેને પત્તો હમણાં હું કવિ સમયસુંદર પર ભાવનગરની સાહિત્ય પરિષદુ માટે નિબંધ લખવા પ્રવૃત્ત થયેલ તે દરમ્યાન અનેક પુસ્તકે તપાસતાં સાક્ષર મુનિ મહારાજ શ્રાજિનવિજયજી ના શત્રુંજય તીર્થોદ્વાર પ્રબંધની પ્રસ્તાવનામાંથી આબાદ મળી આવ્યો છે, તેમાંથી ટુંક પરિચય તે લેખના અનુસંધાનમાં કરાવી યોગ્ય થઈ પડશે. વધુ વિસ્તાર માટે તે પ્રસ્તાવના જોઈ જવા જિજ્ઞાસુને વિનંતિ છે.
વડ તપાગચ્છના સ્થાપક વિજયચંદ્રસૂરિ થયા કે જેણે તપગરછીપ ( નવીન કર્મ ગ્રંથાદિના કર્તા) રેન્દ્રસૂરિ પાસે દીક્ષા, ને ત્યાર પછી સૂરિપદ લઈ તેમનાજ સમયમાં જૂદી પ્રરૂપણા કરી અને પિતે ખંભાતમાં વડી પિશાળમાં રહ્યા, તેથી તેને ગચ્છ વૃદ્ધ પિશાલિક તપગચ્છ અને ટૂંકમાં વડા તપગચ્છ લખાય. ( આ સંવત ૧૩૦૦ ની પછીના ૨૫ વર્ષમાં બન્યું) ત્યાર પછી આ વડતપગચ્છમાં રત્નાકર સૂરિ થયા કે જે પ્રસિદ્ધ નાકર પચીશીના કર્તા ગણાય છે, અને જેમણે સં. ૧૩૭૧ માં શત્રુંજય પર સમાશાહે કરાવેલી અભદેવની પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરી. આ સૂરિનો ગ૭ રત્નાકર ગચ્છ કહેવાય. આ ગચ્છની ભૂગુછીપ ( ભરૂચ ) શાખામાં અને નેક આચાર્ય થયા તેમાં વિજયરત્નસૂરિ નામના એક પ્રતિષ્ઠિત આચાર્ય થયા તેના પર ધર્મરત્નસૂરિ નામના શિષ્ય થયા.
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૨૪૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
હું
ધ રત્નસૂરિએ સંઘપત્તિ ધનરાજના સધમાં આખુ વગેરે તીથાંની જાત્રા કરી. તે સઘ સાથે મેદપાટ ( મેવાડ ) માં જઇ ચિત્રકૂટ ( ચિતેાડ ) પર્યંત ગયા, ત્યાં તે વખતના મહાન્ સગ ( સ ંગ્રામસિંહુ ) રાણા ( રાજ્ય સ. ૧૫૬૫ થી ૧૫૮૬) એ મહા ઉત્સવથી પુર પ્રવેશ કરાવ્યેા. તે નગરમાં તે વખતે પ્રખ્યાત ક્રમાં શાના માપ તેાલાશ હુ રહેતા હતા, તે સૂરિજીની ભક્તિ કરવા લાગ્યા. રાજસભામાં પુરૂષોત્તમ નામના બ્રાહ્મણને સૂરિએ પરાજિત કર્યાં. તેાલાશાહે શત્રુ જયપર થયેલ પ્રથમ વસ્તુપાલે ( સ. ૧૨૯૮ ) કરાવેલી પ્રતિમા અને ત્યારપછી સ`ગ્રાસિંહુ સનીએ સ’. ૧૩૭૧ માં ઉપરોકત રત્નાકરસૂરિજ પાસે પ્રતિષ્ઠિત કરાવેલી પ્રતિમા પર મુસલમાનેાએ આક્રમણ કરેલ હાવાથી તેના ઉદ્ધાર કરવાની ઈચ્છા કરતાં ધનરત્નસૂરિએ જણાવ્યુ` હતુ` કે તે મનેાથ તેના પાંચ પુત્રામાંથી સાથી નાના કર્માશા પૂર્ણ કરશે. અને તેની પ્રતિષ્ઠા પોતાના શિષ્ય કરશે. પેાતે ત્યાં વિનયમ’ડન પાઠકને રાખી સંઘ સાથે ચાલી નીકળ્યા. તે પાઠક પાસે કર્માશાએ ધાર્મિક અભ્યાસ કર્યો. આ ધનરત્નસૂરિના એ પ્રધાન શિષ્યેા હતા વિદ્યામ’ડન ( કે જેને સૂરિએ આચાર્ય સ્થાપ્યા ) અને બીજા ઉપકિત વિનયમંડન ઉપાધ્યાય પડક વિદ્યામંડનસૂરિ-ગુજરાતના બાદશાહુ બહાદુરશાહ જ્યારે પેાતાના મેટા ભાઇ સીકંદર ગાદીપર હતા ત્યારે તે રીસાઇ ચિતાડ ગયા, તે વખતે કર્માશાએ એક લાખ રૂપીયાની મદદ કરી. પછી જ્યારે બહુાદુરશાહ બાદશાહુ થયા ત્યારે કર્માશાને બેલાવી તેણે અહુ માન આપ્યું. કર્માશાએ ફરમાન લઇ શત્રુંજય પર ઋષભ તથા પુંડરીકની મૂર્તિની સ. ૧૫૮૦ વૈશાક વિદ ૬ રિવવારને દિને પ્રતિષ્ઠા કરી. અને તે આ નિધામ ડનસુરને હસ્તેજ કરવામાં આવી. આ પ્રતિષ્ઠાની પ્રશસ્તિ વિનયમંડન ઉપાધ્યાયના શિષ્ય વિવેકધીરે વિસ્તારથી સુંદર સ ંસ્કૃત કાવ્યમાં ચી છે. આ વિદ્યામંડસૂરિ પેાતાના નામના—કીર્તિના લેાભી-ઝૂખ્યા નહિજ હતા. આવી મહાન પ્રતિષ્ઠા પાતે કરી છતાં પોતે પેાતાનું નામ તેમાં કાતરાગ્યું નથી. કવિ વિવેકધીરે જણાવ્યું છે કે
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
नालीलिखश्च कुत्रापि हि नामं निजं गभीरहृदयास्ते । प्रायः स्वोपज्ञेषु च स्तवेषु तैर्नाम न न्यस्तम् ॥। १३३ ।।
પોતે એટલા ગંભીર હૃદયના હતા કે ગમે ત્યાં પણુ પાતાનું નામ લખ્યુંલખાવ્યું નથી, તે ત્યાંસુધી કે પેાતાનાં રચેલાં સ્તનનેમાં પણ પેાતાનું નામ પ્રાયફ્ તેમણે નાંખ્યું નથી,
આ સૂરિને શિષ્યેા નામે જયમંડન, વિવેકમંડન, રત્નસાગર, સભાગ્યરત્ન - પછી થયેલા સૂરિ) સાભાગ્યમંડન હતા, કે જે બધા ઉકત ઉત્સવ પ્રસ`ગે હાજર
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
શ્રી જયવત સૂરિ
૨૪૩
હતા આ પૈકી વિવેકમંડને ચિતાડમાં પાર્શ્વનાથ અને સુપાર્શ્વનાથના કર્માશાએ મંદિર બંધાવેલ તેમાં પ્રતિષ્ઠા કરી હતી.
વિદ્યામડનસૂરિ
વિનયમંડન પાઠક ઉપાધ્યાયે ઉપરક્ત શત્રુજ્યના ઉત્સવમાં સારો ભાગ લીધેા હતેા. તેમને સર્જવસર સાધાનતા અને સર્વ કાર્ય કુશળતા જોઇને પ્રતિષ્ઠા વિધિનાં સર્વ કાર્યાના મુખ્ય અધિકાર સવ આચાર્ય અને પ્રમુખ શ્રાવકોએ મળીને આપ્યા હતા. આ ઉપાધ્યાયના શિષ્ય ઉપરાક્ત વિવેકધીર ગણિ અને આપણા જયક્ત પડિત (સૂરી) વિવેકધીર ગણુિએ ઉપરાક્ત પ્રશસ્તિ રચી, તે ઉપરાંત તેજ સ મયમાં લાવણ્ય સમય ( પ્રખ્યાત વિમલ પ્રબંધના કર્તા) એ આ કર્માશાના ઉદ્ઘા રની નાની પ્રશસ્તિ સંસ્કૃતમાં રચેલી. તે પેાતાના હસ્તથી લખી છે. સ. ૧૫૮૭. આ પ્રશરત હાલ શત્રુજ્ય પર કાતરેલી વિદ્યમાન છે. વિવેકધીર ગણિ શિલ્પશાસ્ત્રમાં અપ્રતિમ નિપુણ હતા અને તેણે ઉક્ત તીર્થાદ્વારના કાર્યમાં સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણુ શક્તિ વાપરેલી છે, અને શિલ્પીએ એ જે નિર્માણુ કામ કર્યું તે પર પૂરી દેખરેખ રાખી છે. આનુ સુફલ હાલ જૈન પ્રજા બેગવે છે. વિશેષમાં જયવત તે વિવેકધીર ગણના ગુરૂભાઇ. તે જયવંત પડિંતે સ. ૧૬૧૪માં ગુજરાતી કવિતામાં શૃંગાર મજરી નામના એક ગ્રંથ બનાવ્યેા છે. કે જેની રચના ઘણી સરસ અને સુંદર છે. આમાં શીલવતીનું ચરિત્ર વર્ણવેલુ છે.
<
ઉપર જણાવેલ સર્વે તું વરાવૃક્ષ નીચે પ્રમાણે છે.
વિજયરત્નસૂરિ
ધર્મરત્નસૂરિ
૧ જયમ ડન ૨ વિવેકમ ડન
૩ રત્નસાગર
૪ સૈાભાગ્ય રત્નસૂરિ ૫ સૌભાગ્યમ`ડન
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિવેકધીર ગણિ
ક્ષમાધીર
--
વિનયમ ડેન ઉપાધ્યાય
For Private And Personal Use Only
પૂજ્ય મુનિ મહારાજશ્રી સાક્ષર શ્રી જિનવિજ્રજીએ શત્રુન્ય તીર્થોદ્ધાર પ્રબંધની પ્રસ્તાવનામાં ૬૯ મે પાને જે વંશવૃક્ષ આપ્યું છે તેમાં વિનયમંડન ઉપા ધ્યાયનું નામ જરાક ભૂલથી રહી ગયુ છે તેથી તે ઉપર પ્રમાણે સુધારી લેવુ. આ રીતે જયવંતસૂરિની ગચ્છ પર પરા આપણને સારી રીતે મળી ગઈ.
જયવત પંડિત
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. શ્રી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષની શહેર ભાવનગરમાં થયેલી સાતમી બેઠક અને
જૈન વિભાગ.
ચિવ શુ ૧૪-૧૫–વદી ૧ તા. ૧૮–૧૯-૨૦ એપ્રીલના ત્રણ દિવસમાં ભાવ નગરમાં સાતમી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષા મળી હતી ઈતિહાસ, વિજ્ઞાન, અને જૈન વિભાગ હર પરિષદુની જેમ આ વખતે જુદે રાખવામાં આવ્યું હતું. જેને વિદ્વાન મુનિરાજે તથા ગૃહસ્થના મળી કુલ ૨૩ લેખે (નિબંધે ) આ પરિષદ માટે આવેલા હતા. જેમાં નીચે મુજબના લેખકોના લેખ હતા. જેમાંના દશ લે છે : આવા ચિન્હવાળા પરિષદ સમક્ષ વંચાયા છે. બાકીના નહીં વંચાયેલને સાંભ ળવા પ્રમાણે રિપોર્ટમાં સ્થાન મળવા સંભવ છે. પંડિત હિચંદ કપુરચંદ લાલનનું ન વિભાગના પ્રમુખ તરીકે ભાષણ વંચાયેલ હતું. ૧ પંડિત સુખલાલજી.
જેન ન્યાયન કમિક વિકાસ. રશા કુંવરજી આણંદજી.
કર્મ સંબંધી જૈન સાહિત્ય * પંડિત લાલચંદ ભગવાનદાસ પ્રાચીન ગુજરાતી જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ ૪ રા. રા. મણિલાલ મોહનલાલ પાદરાકર.
પાદરા, શ્રીમાન્ દેવચંદ્રજી અને તેમનું ગુજરાતી સાહિત્ય. પક ગાંધી વલભદાસ ત્રિભુવનદાસ.
ભાવનગર. જેન રાસાઓમાં ગુજરાતી ભાષાનું પ્રથમ સ્થાન. ૬ શાહ ફત્તેહચંદ ઝવેરચંદ.
લાવનગર, જેના દર્શન તુલનાત્મક દષ્ટિએ. ઉમાસ્તર માવજી દામજી.
મુંબઈ. ગુજરાતી જૈન સાહિત્ય ને તેને ઇતિહાસ ૮ શાહ કુલચંદ હરીચંદ.
આ ઘા. પાશ્ચાત્ય વિદ્વાને ને જૈન સાહિત્ય. રા. રા. જગજીવન કાળીદાસ. પાઠક.
પોરબંદર જેના દર્શનને અન્ય દર્શન સાથે મુકાબલે. ૧૦-૧૨ રા. રા. રોકળદાસ નાનજીભાઈ. ગાંધી.
રાજકોટ. ૧૦નધર્મનું રહસ્ય. ૧૧ જેન સૂનું દિગદર્શન ૧૨ ગુજરાતી ભાષા અને જેને.
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સાતમી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષ૬. ૧૩રા. ર. મોહનલાલ દલીચંદ. દેશાઈ.
મુંબઈ, કવિવર સમયસુંદર. ૧૪રા, રા. શીવજીભાઈ દેવશી
મઢડા. જૈન અને ગુજરાતી સાહિત્ય. ૧૫ થી ૨૦ મુનિરાજશ્રી ન્યાયવિજયજીના લે છે. ૬
જૈન આચાર્યો, જૈન કવિઓ, જૈન દાનવીરો.
જૈન રાજાઓ. જૈન મંત્રીઓ. જૈન ભૂળની હિંદુ ભૂગોળ સાથે સરખામણી ૨૧ મુનિરાજશ્રી દર્શનવિજયજી,
જૈન મંત્રીઓ. ૨૨ મુનિરાજશ્રી જ્ઞાનવિજયજી.
જૈન તીર્થોને ઈતિહાસ, આ પરિષદની બેઠક ઘણાજ આનંદ પૂર્વક પૂર્ણ થઈ છે. આ રાજ્ય પણ સાર સરકાર કર્યો છે. પરિષમાં મુખ્ય કાર્યોમાં ઑફિસની કાયમની સ્થાપનાને વિચાર ભવિષ્ય માટે ઘણુંજ એગ્ય છે, તેમજ મરહમ સવાઈલાલ છોટમલાલ વોરા જેઓ સંસ્કૃત ભાષા ઉપર ઘણે સારે કાબુ ધરાવતા હતા, તેમણે બનાવેલ ( અંદગી પૂર્ણ થવાથી અધુરે રહેલે ) વિશ્વ કોષ તેયાર છે. તેટલે પરિષદ તરફથી છપાવવા માટે રાજ્ય તરફથી રૂા. ત્રણ હજારની મદદ મળી છે. જે આવા ઉપયોગી સાહિત્યને અંધારામાંથી બહાર લાવવા ઉત્તમ કાર્ય થયેલ છે. આ પરિષદુ સમગ્ર ગુજરાતી જ્ઞાહિત્યની હોવાથી દરેક ગુજરાતી બંધુ પછી તે જેન, પારસી. મુસલમાન, વૈષ્ણવ વગેરે તમામ ધર્મ, કેમ પ્રજા વગેરેની કહી શકાય એ વાત નિશ્ચિત છે, છતાં જેન વિભાગ જુદે, આગલી પરિષદના વખતથી ચા આવતા હતા, એટલે પરિષદના મંડપમાં મળેલી મેદનીમાંથી અમુક એ પચાશની સંખ્યામાં વિદ્વાને પ્રતિનિધીઓ, ત્યાંથી ચાલતે કામે ઉડી બીજા ઓરડા કે ભાગમાં જઈ જેનેના નિબંધ વાંચતા; જેકે ઈતિહાસ અને વિજ્ઞાન સાહિત્ય માટે પણ તેમ બનતું. જોકે અમારા વિચાર પ્રમાણે તે પણ ઠીક નહેતું, છતાં ચાલતી આવેલ પ્રણાલિકાની ખાતર એમ માને કે ઇતિહાસ અને વિજ્ઞાન એ બે ખાસ વિષયોની વધારે પ્રગતિ થવા માટે પરિષદુના કાર્ય વાહકોએ તેમાં કર્યું હોય તે પણ જેન વિભાગને તેવી રીતે જુદે વિભાગ અને નિબંધનું જુદુ વાચન રાખેલું એમ કેમ બન્યું ? તે અમે સમજી શક્તા નથી. ( કારણકે પારસી, મુસલમાન વગેરે કેમ કે તેના સાહિત્યને તેમ છુટું પાડેલ નથી) જૈન કોમના વિદ્વાનોએ આ પરિષદમાં અત્યાર સુધી જોઈએ તે રીતે ભાગ લીધા નહેાતે, જેથી આ સવાલ વિચારવામાં હજુ સુધી આવેલ નહીં હોય ? તેમ આ પરિષદ્ સમગ્ર ગુજરાતી ભાષાના જાણકારની છતાં, તેના મુખ્ય કાર્યવાહકે. શાક્ષરને જૈન નામ કે તેના સાહિત્ય માટે કાંઈ દરકાર જાણે ન હોય ? તેમ દેખાતું હોવાથી જ જૈન સાહિત્યના વિષયમાં આ પરિષદૃની બેઠકોમાં પણ જેનેતર
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૮ *
શ્રી આત્માનદ પ્રકાશ.
સાક્ષરોના હાથે અમુક કારણથી અત્યારસુધી બહુ જ ગેરઇન્સાફ થયે એમ જણાયું છે, અને જૈન સાહિત્ય રસિકે અને તેના પૂજારીઓ જ્યાં સુધી આ બાબત યોગ્ય રીતે હાથમાં ન લે ત્યાં સુધી એ સ્થિતિમાં ફેરફાર થવાનો સંભવ પણ ઓછે છે.
આ પરિષદની બેઠકમાં જૈન સાહિત્યના નિબંધે પરિષદ સમક્ષ વાંચવા માટે કરાયેલે પ્રયત્ન (જે યેગ્ય હતું) તે ફતેહમંદ નીવડે હ, પરંતુ જેને સાક્ષરોના નિબંધોના વાંચન વખતે તે માટે જ છેતાએ માં જે મુંઝવણ જોવામાં આવતી હતી તેથી જૈન સાહિત્યને કેટલે ગેરઇન્સાફ મળે છે તે તટસ્થ વૃત્તિવાળા છેતાઓ સમજી શકે તેવું છે. તેટલું જ નહીં પણ કેટલીક હવા તે એવી દેખાતી હતી અને કેટલાક શ્રેતાઓને તે અકળામણ એ થઈ પડી હતી કે જૈન સાહિત્યને સ્થાન મળે અથવા આ બેઠકમાં તે પર કઈ વિચારણું થાય તેથી પણ તેઓ નાખુશ થયા હોય એમ સ્પષ્ટ જણાતું હતું. જોકે જેન સાહિત્યના નિબંધ વાંચનારાઓ જૈન બંધુ પૈકી કેટલા એ કે પિતાને નિબંધ વાંચવાને બદલે મોઢેથી કેટલીક હકીકતે શરૂઆતમાં વિષયાંતર કહેવા માંડી હતી તે તે ઠીક જ નહતું. અને તેની જરૂર જ નહતી એમ અમો પણ માનીએ છીયે, પરંતુ વંચાયેલા અને નહીં વંચાયેલા લેખેના જૈન મુનિરાજશ્રી અને જૈન વિદ્વાન બંધુઓએ ઘણે શ્રમ વેઠી તે નિબંધ લખ્યા હતા અને જૈન સાહિત્યને નહીં પરંતુ ગુજરાતી સાહિત્ય માટે તેમાં કેટલુંક અજવાળું પાડયું હતું, સાથે ગુજરાતના ઇતિહાસ સાહિત્ય માટે કે ઉપયોગી સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો હતો. તે બધા નિબંધે આ પરિષદ્ સમક્ષ વંચાયા હેત તે શ્રોતાઓ અને જેનેતર વિદ્વાનોની સમજમાં આવત, પરંતુ જયાં જેના નામ અને જેનના નિબંધો આવે ત્યાંજ જ્યાં આ કળામણ શ્રેતાઓમાં થયેલી જોવામાં આવતી હતી, ત્યાં નહીં વંચાયેલ માટે તો આશા જ શી રાખી શકાય ? મતલબકે ત્યાં આવેલ શ્રોતાઓ જેનેતર વિદ્વાનો, ( સાક્ષરને) જૈન સાહિત્યને સ્થાન આપવામાં પરિષદુ જાણે સાહિત્યની ચર્ચા કરનાર મંડળ હેવાને બદલે એક ધાર્મિક (જેનધર્મની) પરિષદ હોય તેવી થઈ જતી તેમની દષ્ટિમાં લાગતી હતી; તેટલું જ નહીં, પરંતુ તે વખતે જેન વક્તાઓ અત્યારસુધી જેનોને થયેલ ગેરઇન્સાફ માટે રીતસર ફરીયાદ પરિષદને રજુ કરતા હતા, જે સ્થિતિ જૈન સમાજને તે પસંદ કરવા એ ગ્ય તો નહોતી, આવું છતાં “ સાહિત્ય” વગેરે માસિકમાં સાહિત્ય પરિષદ્વી નજર નોંધના લેખમાં
ભાવનગરમાં તો પરાણે જેને બનાવવા પ્રયત્ન થયા. સાહિત્ય પરિષદ છે તે વાત ભૂલાઈ ગઈ ” વગેરે આક્ષેપ લખવામાં આવ્યા છે. તે જૈન સાહિત્ય પ્રત્યે અસહિષ્ણુતા બતાવે છે તેટલું જ નહીં પરંતુ જેના નામ અને જૈન નિબંધ પરત્વે પરિષદની બેઠકમાં થયેલ અગ્ય વર્તનની તે ખાત્રી કરી આપે છે.
અત્યાર સુધી જૈન સાહિત્યને જૈન ધર્મના અંગ તરીકે સાહિત્ય પરિષદ્દમાં
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સાતમી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ.
૨૪૭ સ્થાન આપવાનો દાવ જેનેએ કર્યો નથી, કરી શકે પણ નહીં, પરંતુ સાહિત્યના અંગ તરીકે સ્થાન માંગવાને તો હક છે. અને ગુજરાતી ભાષા સાહિત્યમાં તેનું સ્થાન કેવું છે, કયાં સ્થાન છે તે બતાવવા અને જાણવાની તે જરૂર છે, અને તે બતાવતા જૈનેતર સાહિત્ય રસિકેએ બતાવેલી બેદરકારી અને જેન કેમના સા હિત્યકારાએ બતાવેલે અત્યાર સુધીનું પ્રમાદ ગુજરાતી સાહિત્યક્ષેત્રને કેટલેક અંશે અપૂર્ણ રાખનારો હોવાથી તે બંને દિશાએથી (ઉપેક્ષા અને પ્રમાદ દૂર થતા) તેમજ તે વખતે જેવાયેલી અસહિષ્ણુતા દૂર થાય છે ગુજરાતી સાત્યહિને ઉત્કર્ષ જરૂર જલદી થાય, એમ અમારૂં ચોક્કસ માનવું છે.
ઇતિહાસ અને કાવ્ય ગુજરાતી ભાષામાં જે હોય તેને ગુજરાતી સાહિત્ય ક્ષેત્રમાં સમાવેશ થતો હોવાથી જૈન સાહિત્યનો વિભાગ સાહિત્ય પરિષદ્ ક્ષેત્રમાં આવી શકે છે, અને તેથી તે ક્ષેત્રના સાંકળના અંકોડા પિકી આ એક અંકોડ હે વાથી તેની ગેરહાજરીથી કે તેને નહીં ગણવાથી કે તેને અતડુ રાખવાથી ગુજ. રાતી સાહિત્યક્ષેત્ર અપૂર્ણ રહે છે, એટલું જ નહિ પરંતુ તે વિના ગુજરાતી સાહિત્યનો ઈતિહાસ અપૂર્ણ રહે છે, એમ અમે માનીયે છીયે. જૈન સાહિત્ય ગદ્ય, પદ્ય, ઈતિહાસ, જ્યોતિષ, વૈદ્યક, તત્વજ્ઞાન, અધ્યાત્મજ્ઞાન, વિજ્ઞાન, પુરા તવની શોધખોળ, જીવનચરિત્રો, પ્રાચીન શિલાલેખ વગેરે એટલું બધું છે કે, જૈન સમાજ અને સાહિત્ય રસિક, વિદ્વાન મુનિરાજે ક્રમસર ગ્ય રીતે બહાર લાવી આ સાહિત્ય પરિષદુ સન્મુખ રજુ કરે તે જૈનેતર સાક્ષરો અને સાહિત્યરસિકે જેઓ જૈન સાહિત્ય પ્રત્યે ઉપેક્ષા રાખે છે, અસહિષ્ણુતા બતાવે છે, અલગ રહે છે તે તેમની ભૂલ જોઈ શકે; અને જૈન સાહિત્ય પણ બહોળા પ્રમાણમાં વિવિધ જાતનું હોઈ ગુજરાતી સાહિત્યક્ષેત્રમાં પણ તેનું સ્થાન મુખ્ય છે, અને તે સિવાય ચાલી શકે નહીં, તેમજ તે ક્ષેત્ર અને તેને ઈતિહાસ તે વિના અપૂર્ણ જ રહે તે કબુલ કર્યા સિવાય રહે જ નહીં. તેથી જેનેતર સાક્ષર બંધુઓ અને સાહિત્યરસિકે તથા ગુજરાતી ભાષાના સેવકોને પ્રેમભાવે, સાહિત્યની વિશાળ દષ્ટિએ, સહાનુભૂતિથી જૈન સાહિત્યના દરેક મુદ્દા ગુજરાતી સાહિત્ય-ભાષાની દષ્ટિએ વિચારવા અમારી વિનંતિ છે, અને તેમ કરવાથી જેમ ગુજરાતી ભાષાના ઉત્કર્ષ માટે ઉપયોગી છે, તેમ તેને દૂર રાખવાથી–તિરસ્કાર કરવાથી, આખા સાહિત્યક્ષેત્રને મહાન હાનિ છે.
અત્યારસુધીના સાહિત્ય પરિષદને ઇતિહાસ જોતાં જૈન સાહિત્ય પરત્વેની સંતોષકારક હકીકત માલમ નહીં પડવાથી આ પરિષદમાં કઈ જૈન ભાષણકર્તાએ તે સંબંધમાં ટીકા કરી હોય તો તે ઉપરની હકીકતને લઈને કરેલી છે, જેથી કયા ઉદ્દે શથી કરી હતી તે જાણવા કોશિશ કરવાની જરૂર હતી, તેને બદલે ગુજરાતી સાહિ ત્યના આ કે બીજા તેવા કેઈ વિભાગ પર હજુ પણ જે આક્ષેપ કરવામાં આવશે, અનડા રાખવામાં આવશે, અસહિષ્ણુતા બતાવવામાં આવશે તે અત્યારસુધી રહેલી
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૨૪૮
www.kobatirth.org
શ્રી આત્માનઢ પ્રકાશ.
ગુંચવણુની પર ંપરા ચાલશે, અને તેટલે દરજ્જે પરિષદ્મા અપૂર્ણતા રહેશે. માટે તે દૂર થવા સાહિત્યરસિક બંધુઓને નિષ્પક્ષપાતપણે સર્વ દેશીયતાથી વિચાર કરવા નમ્ર સૂચના કરીયે છીએ.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આ વખતની પરિષદ્ના પ્રમુખ સાહેબના ભાષણમાં પણ ગુજરાતી ભાષા અને જૈન સાહિત્ય તથા સાહિત્યકારોની સહાય કે ટકા જોવાનુ ભુલ્લી જવાયું છે, અને તેના નહિ માત્ર ઇસારા છે. તેમ અગાઉના ભાષણેામાં પણ જોવાયેલુ નથી આવ્યું તેટ લુ જ નહીં પરંતુ આ વખતના ભાષણમાં સાહિત્યના યુગા જ્યાં બતાવવામાં આવ્યાં છે ત્યાં પણ તે યુગેામાં પણ જૈન સાહિત્યનું નામનિશાન નથી, અને તેને લઈને ગમે તે કારણે ભુલી જવામાં આવ્યું છે. આનુ પરિણામ પણ જૈને ને–જૈનસાહિત્યને અન્યાય કરનારૂં છે, તેટલુંજ નહીં પશુ સમગ્ર ગુજરાતી સાહિત્યને પણ અપૂર્ણ દેખાડનારૂ જણાયેલ હાઇ આધ્યું હાનિકારક નથી, આવી સ્થિતિમાં કેટલીક વખત અનેક પ્રયાસે નકામા જવાના વખત આવે છે, તેની કંઈપણ કિંમત રહેતી નથી. જેથી ગુજરાતી સાહિત્યક્ષેત્રમાં જેમણે જેમણે જેટલા જેટલા કાળા આપ્યા હાય તેને ચેાગ્ય સ્થાન આપવુ જ જોઇએ. હવે પછી તેમ થવા સાહિત્યકારાને અમારી નમ્ર વિન ંતિ છે.
ܕ
',
આ પરિષદ્ માટે આવેલા જૈત નિ ંધાના સંબંધમાં પણ તેની આવવાની મુદત માટે પણ “ સાહિત્ય ’ માસિક જેવાને લખવું પડયું છે. તે “ કેટલાક છેલ્લી ઘડીએ ઘુસવા પામ્યા આ ખામતમાં ખરી રીતે એમજ હાવું જોઈએ કે વિષયનિર્ણય કમિટીએ લેવાની જે મુદત ઠરાવી હેાય તે મુદત સુધીમાંજ નિમધે લેવાવા જોઇએ, પરંતુ તે પછી ગમે ત્યારે કે પરિષની બેઠક વખતે તેવા નિબંધે લેવા તે ધેારણથી પણ વિરૂદ્ધ છે. તેટલું જ નહીં, પરંતુ વિષયનણું ય કમિટી તેને તેવા વખતે શું તપાસ કરી શકે ? નિર્ણય આપી શકે ? શું ન્યાય આપી શકે ? જેથી તે રીતે લેવાય જ નહીં. જૈનેતર વિદ્વાનાના કે જૈન વિદ્વાન લેખકોના તેવી રીતે મુદત બહાર અને છેલ્લી ઘડીયે નિમ ધેા લેવાઇ શકે નહીં, અને આ પરિષમાં જૈન વિભાગના નિષધા છેક છેલ્લી ઘડીયે વિષયનિણૅય કમિટીએ લીધા હાય તે તે ધેારણુ વિરૂદ્ધજ કર્યું. કહેવાય, અને એમ કરવાથી બીજાના ટીકાપાત્ર આપણે થવું પડે તે સ્વાભાવિક છે, માટે હવે પછી તેવા નિખ ધને લેવા માટે પણ ઠરાવેલી મુદ્દતની અંદરજ લેવા જોઇએ એવી અમેા નમ્ર સૂચના કરીયે છીયે,
હુવે છેવટે આ સંબંધમાં એકજ સૂચના કરવાની માત્ર રહે છે, અને તે જૈન સમાજનું કર્તવ્ય છે. અત્યારસુધીમાં આપણે જુદી જુકી જાતનું જૈન સાહિત્ય અમુક પ્રકટ કર્યું છે, તે જૈનેતર સાહિત્યરસિકા અને સાહિત્ય પરિષદ્બે રૂચિકર થાય, અને તેએ તું જૈન સાહિત્ય પરત્વે ખેંચાણુ થાય તેટલા માટે તે પ્રકટ થતા સાહિત્યમાં આવેલ પારિભાષિક શબ્દે, તેની રચના, અને તેમાં આવેલ વિષયેા માટે વિસ્તાર
For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેન સાહિત્ય પરિષદુની યોજના અને વર્તમાન સમાચાર.
૨૪૯
પૂર્વક વિશાળ દ્રષ્ટિથી બારીકીથી ને, પ્રસ્તાવનાએ, ઉપદ્યાતે, સંકળના વગેરે લખવાની જરૂર છે, એ વાત પણ લક્ષમાં રાખીને હવે પછી પ્રકટ થનાર જેને સાહિત્ય માટે જૈન સમાજ, સાક્ષ, વિદ્વાન, તથા સાહિત્યરસિકોને નમ્ર વિનંતિ કરી, આ નથ પુર્ણ કરૂં છું.
જૈન સાહિત્ય પરિષદુની યોજના.
સુરતમાં વિશાક શુદ ૧૦ થી વદી ૩ સુધી ઉઘાપન મહોત્સવ પ્રસંગ શેઠ નેમચંદ નાથાભાઈ તરફથી સગરામપરામાં થવાનું છે. ત્યાં બીરાજતા મુનિરાજ શ્રી વિનયવિજયજી તથા શ્રી માણેકમુનિશ્રીના ઉપદેશથી જૈન સાહિત્ય પરિષદ ભરવાનું નક્કી થયું છે. જૈન સાક્ષરો, સાહિત્યરસિકો વગેરેને લેખ લખી મેકલવા, તેમજ
ત્યાં હાજરી આપવા આમંત્રણ થયું છે. સાહિત્યરસિક બંધુ જીવણચંદ સાકરચંદ ઝવેરીએ કાર્ય ઉપાડી લીધેલું છે. વખત ઘણેજ ટુંકો છે, જેથી બને તેટલું કાર્ય કરી ભવિષ્યમાં હવે પછીના બીજા વર્ષે તેથી વધારે વિશાળ થવાની ભાવનાએ તૈયારીઓ કરી છે. આવી પરિષદની જૈન સમાજને અવશ્ય જરૂર છે એમ આ વખતે શહેર ભાવનગરમાં ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદની ભરાયેલી સાતમી બેઠકથી સિદ્ધ થયું છે. આ કાળમાં કોઈ પણ કેમ કે ધર્મને ટકાવી રાખવે હય, વૃતિ કરવી હેય તે સાહિત્ય અને શિક્ષણ એ બે વિષયે તે સમાજની આબાદિ માટે ઉપયોગી છે. આ જૈન સાહિત્ય પરિષદમાં ચર્ચવાના વિષનું લીસ્ટ તૈયાર કરી બહારગામ આમંત્રણ પત્રિકા સાથે મેકલી આપેલ છે. વિષયોની ચુંટણી ગ્ય રીતે ગઠવવામાં આવી છે. આ સાહિત્ય પરિષદની બેઠક સુરત ગોપીપુરા વૈશાક વદી ૧-૨-૩ તા. ૧૯-૨૦-૨૧ મે ૧૯૨૪ ના રોજ ત્રણ દિવસ મળશે. અમો આ પરિષદની ફતેહ છીયે છીયે, અને જેનસમાજ તે કાર્ય ઉપાડી લઈ દર વર્ષે જુદે જુદે સ્થળે ભરી પોતાના ધર્મને અણમૂલ વાર એકત્રિત કરી જનસમાજને બતાવી આપે કે આ દેશમાં વિશાળ અને જુદું જુદું સાહિત્ય જૈન દર્શનમાં જ છે. એમ અમે નમ્ર સૂચના કરીએ છીયે. વિશેષ હવે પછી.
વર્તમાન સમાચાર.
જયંતિ-છાણ ગુજરાતમાં શ્રીમદ્ વિજયકમલસૂરીશ્વરજી મહારાજના પ્રમુખપણું નીચે શ્રી મડામરપ્રભુ ની જયંતી ઉજવવા ગઈ ચ શદ ૧૩ ના રોજ શ્રી સંધ મેળવડે કર
For Private And Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૦
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
વામાં આવ્યો હતો. તેમાં પ્રભુના ગુણગ્રામ સાથે આચાર્ય મહારાજશ્રી તરફથી જ્ઞાનના મહિમાનું વર્ણન થતાં સૂરીજીમહારાજના ઉપદેશથી શાહ સકરાભાઈ ચીમનલાલની મ તુશ્રી હીરાકુંવરે રૂ. ૬૦૦૦) પાઠશાળા ચલાવવા માટે આપ્યા હતા. પાઠશાળા શેઠ મૂળચંદ ગરબડદાસના નામથી
સ્થપાઈ છે. તેને માટે એક કમીટી નીમવામાં આવી હતી. શેઠ નગીનદાસ પાટષ્યવાળા તરફથી રૂ. ૫૦૦૦) પુસ્તકો લખાવવા તથા રૂ. ૧૦૦) જ્ઞાનમંદિરમાં તથા રૂ. ૫૧) પાંજરાપોળમાં આપી પોતાની ઉદારતા બતાવી હતી.
(મળેલું) શ્રી પાલીતાણામાં શ્રાવિકાશ્રમની સ્થાપના. આ શહેરમાં વૈશાખ સુદ ૩ બુધવારના રોજ આ સ્ટેટના નામદાર રાણી સાહેબના મુબારક હસ્તથી ઉપરોકત આશ્રમની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. સાથે નામદાર શ્રી ઠાકોર સાહેબ શ્રી બહાદુરસિંહજી પાલીતાણું નરેશના અધ્યક્ષ સ્થાને એક મેળાવડો પણ કરવામાં આવ્યો હતો. જેમાં આ સંસ્થાનો ઉદ્દેશ, જના, કાર્યક્રમ વગેરે શેઠ નરોતમદાસ ભાણજીએ વાંચી બતાવ્યા હતા. નામદાર ઠાકોર સાહેબ તથા આ સ્ટેટના દીવાન સાહેબે પણ પ્રસંગને અનુસરતા ભાષણે આપ્યાં હતાં. વડોદરા સ્ટેટના દીવાન સાહેબના બહેન સુલેચના બહેન જેઓ ખરેખરૂં શિક્ષણ પામેલા હોઈ તેમણે તે વખતે આપેલું વિદ્વતાભર્યું ભાષણ ઘણુંજ ખેંચાયુકારક તથા બોધદાયક હતું. આ સંસ્થાની સ્થાપના કરવામાં તથા તેની યોગ્ય વ્યવસ્થા કરવા (ચલાવવામાં ; બહેન સુરજ બેન તે શેઠ નરોતમદાસ ભાણજીના સુપત્ની તથા બહેન હરકાર બહેન તે શાહ મેહનલાલ ગોવિંદજીના સુપત્ની વગેરેના પ્રયત્નનું આ ફળ છે અને આ સંસ્થાની પ્રગતિ ઇરછીએ છીએ.
તપસ્વી મુનિરાજ શ્રી ગુણવિજયજી મહારાજનું વરસી તપનું પારણું.
ન્યાયનિધિ શ્રીમદ્દ વિજયાનંદસૂરિ (આત્મારામજી મહારાજ) ના પ્રશિષ્ય મુનિરાજશ્રી ગુણવિજયજી મહારાજ ઉત્કૃષ્ટ તપસ્વી છે. તેઓશ્રીની તપસ્યા અપૂર્વ હોઈને જાણી અનુમોદન પામવા જેવું છે. તેઓશ્રીએ સં. ૧૯૭૯ ના ફાગણ વદી આઠમના રોજ મલેર કેટલા-પંજાબમાંથી પ્રારંભ અને સં. ૧૯૮૦ વૈશાક શુદ ૩ ના રોજ શ્રી ઝંડીયાળા પંજાબ સમાપ્તિ એ પ્રમારોનો વરસી તપ કર્યો હતો. ગઈ સાલમાં અધિકમાસ ગણતાં કુલ દિવસે ૪૨૫ થયા જેમાં પારણાના દિવસે ૯૪ બાકી ૩૩૧ દિવસ તપસ્યા જેમાં પણ 99) અટ્ટમ, ૧ સેળ ઉપવાસ, બે વાર નવ ઉપવાસ, ૧ અઠ્ઠાઈ ૧ સાત - ચાર ચારના થાક હતા. અઠ્ઠમ અઠ્ઠમને પારણે વરસી તપ શરૂ કરેલ હતા. શરૂઆત પાંચ ઉપવાસથી અને છેવટમાં અડાઈ કરી હતી અને વધારે ઉપવાસ ઉપર પ્રમાણે કર્યા હતા. આવી ઉત્કૃષ્ટ અને અપૂર્વ તપસ્યા સાથે વિવાર પણ થતો હતો. છેવટે વરસી તપનું પારણું શ્રી ગુરૂને જડીયાળા-પંજબ શ્રી આદિનાથ પ્રભુના ચરણકમળમાં ગઇ વૈશાક સુદ ૩ ના રોજ ચતુર્વિધ શ્રી સંધ સમક્ષ થયું હતું. આવા ઉગ્ર તપસ્યા કરનાર અને ક્રિયાપાત્ર મુનિરાજ શ્રી ગુણવિજયજી મહારાજની આ મહામંગલકારી તપની હકીકત જાણું અત્યંત આનંદ થાય છે. અને મોક્ષ મેળવવા માટે કર્મનિર્જરા માટે શાસ્ત્રકાર મહારાજે તપ કહેલ છે તે આવા તપથી જ. આવા ત્યાગી મહાત્માઓ જલદીથી કમ નિર્જરા કરી માલાનદ મેળવી શકે છે. આપણે પણ આ પ્રશંસનીય મુનિરાજ અને તેઓશ્રીના આ તપની અનુમોદના કરવા સાથે તે કરવા ભાગ્યશાળી બનીચે એવી શુભેચ્છા રાખવાની જરૂર છે.
For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગ્રંથાવલોકન. શ્રી તાલધ્વજગિરિપર પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ. વૈશાખ સુદ ૧૦ બુધવારના રોજ ઉપરોક્ત ગિરિ ઉપર એક નવીન જિનાલય અમદાવાદ નિવાસી શેઠ દલપતભાઈ મગનભાઈ હઠીસંગના ધર્મપત્ની શેઠાણી લક્ષ્મી બહેન તરફથી એક લાખ રૂપિયા ખરચી નવીન દેરાંસર બંધાવી શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુજીની પ્રતિષ્ઠા કરી બિરાજમાન કરવામાં આવ્યા છે. તળાજા ગામથી ચાર પાંચ કેસ દૂર સાખડાસર ગામમાંથી પ્રતિમાજી મળ્યા હતા. અને તે માટે નવીન દેરાસર શરૂ કરવાની ત્યાંના સંધને જરૂર જણાનાં ઉપર પ્રમાણે જિન મંદિર નવીન બાંધવામાં આવતાં પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી હતી. પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ ઉપર મારે દશ હજાર જેનો અને પાંચ હજાર અન્ય વર્ણના લેકે આવેલ હતા. અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ, ઉદ્યાપન પણ સાથે કરવામાં આવેલ હતા. સ્વામીવાત્સલય પણ રોજ જુદા જુદા જૈન બંધુઓ તરફથી થતું
, ક્રિયા વિધિ પૂર્વક પ્રતિષ્ઠા નિર્વિક્તપણે થઈ હતી. ભાવનગર રાજ્યમાં આ તીર્થ આવેલું હેવાથી રાજ્ય મદદ પણ સારી આપી હતી. પ્રતિષ્ઠા આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયદર્શનસરિજી હસ્તક થઈ છે.
ગ્રંથાવલોકન.
જેનેતર દષ્ટિએ જેન–આ નામની બુક શ્રીમદ્દ વિજ્યાનંદસૂરિ (આત્મારામજી મહારાજ ) ના શિષ્ય મુનિરાજશ્રી અમરવિજયજી મહારાજે અનેક સ્થળેથી સંગ્રહ કરી તયાર કરી
પ્રાચીન કાળથી ચાલતો આવેલે સચવામાં તે ધર્મના પાળનારાઓ તરફથી માત્ર નહીં, પરંતુ કોઇ ત્રાહિત મધ્ય પુરૂષોની દૃષ્ટિથી વિચારવામાં આવતો જ સયાસત્યને નિર્ણય થઈ શકે અને તેમાં દુરાગ્રહનો ત્યાગ કરી મધ્યસ્થપણાની બુદ્ધિથી વિચાર કરે તે જ સત્ય જણાઈ શકે, આવા સંયોગો વચ્ચે અન્ય ધર્મના મધ્યસ્થ પંડિતોએ પોતાના ચાલતા ધર્મનો અને બીજા ચાલતા ધર્મનો અભ્યાસ કરી સત્ય હૃદયથી તુલનાત્મક દૃષ્ટિથી સારભૂત જે ઉદ્દગારો પ્રગટ કરેલા હોય તેજ તેનો નિર્ણય માની શકાયઆ ગ્રંથમાં તેવી જ રીતે વર્તમાનકાળમાં મધ્યસ્થ દેશી તથ પરદેશી વિદ્વાનો કે જે જૈન ઘર્મના અભ્યાસી મનુષ્ય છે, તે જ આજે જૈન ધર્મના સુનિશ્ચિત તને એકી અવાજે સ્વિકારે છે (આ વિદ્વાનોએ માત્ર જૈન ધર્મને નહીં, પરંતુ ઘણા કાળથી હિંદુ ધર્મને વિચાર કરતાં વેદિક જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મ જે પ્રાચીન કાળથી વિસ્તારપણે ચાલતા આવેલા નજરે પડે છે એ ત્રણ ધમને અભ્યાસ કરી રહ્યા છે તેઓએ જ) મધ્યસ્થ અને પ્રમાણિક અને સત્ય સ્વરૂપે જૈનેતર તેઓ હોવા છતાં, તેમની દૃષ્ટિએ જૈન દર્શનને પ્રાચીન અને સત્ય તત્વવાળો સ્વિકાર્યો છે. એટલું જ નહિં પરંતુ આ વર્તમાન કાળના
વ છે. ધ, પતિએ નિપક્ષપાતપણાની બુદ્ધિથી જેનામાં રહેલા મહત્વના તો જોઈ શકયા છે. તે પૂર્વના મોટા મોટા અન્ય પંડિતો પણ પોતાના દુરાગ્રહને વશ થયેલા જેનોના એક ૫ણું મહત્વના તત્વને જાણી શકયા નથી; એજ વિષય આ ગ્રંથમાં તે તે વિદ્વાનોના નામ અને વિવેચન સાથે બતાવવામાં આવેલ છે, જેન તો શું પરંતુ જેનેતર અન્ય વિદ્વાન કે જેન ધર્મ જાણવાના જીજ્ઞાસુઓ માટે અતિ આવશ્યક છે. ઉક્ત મુનિ મહારાજે ઉપકારક બુદ્ધિથી ઘણે જ શ્રમ લઈ
For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૫૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
આ ગ્રંથ તૈયાર કરેલ છે. અને તે સાવંત વાંચવા ભલામણ કરીએ છીએ. પ્રકાશક શાહ ડાહ્યાભાઈ દલપતભાઈ, ભરૂ. કિંમત રૂ. ૧-૦-૦
મળવાનું ઠેકાણું. શાહ મગનલાલ મેલાપચંદ સીનોર તથા શાહ છોટાલાલ છગનલાલ કાજી.
મું. ડભોઇ ઠેશ્રીમાલી વાગી માં. શ્રી આત્મવલભ પૂજા સંગ્રહ-પ્રકાશક પૂજા પ્રેમી માસ્તર માણેકલાલ નાનજીભાઈ. આ બુકમાં શ્રીમદ વિજ્યાનંદસરિ ( આમારામજી ) મહારાજ અને મુનિરાજ શ્રી વ વિજયજી મહારાજની કૃતિને ૨૩ પૂજાના સંગ્રહ છે. મુનિરાજ શ્રી વલ્લભવિજયજી મહારાજે બને વેલી છેલામાં છેલી શ્રી અષ્ટાપદજી તથા શ્રી બ્રહ્મચર્યની પૂજાને પણ આ બુકમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે અને આ એટલી પૂજાની રચના તો અદ્દભૂત બનેલી છે એમ વાંચતા માલમ પડે છે. મુનિરાજ શ્રી વલ્લભવિજયજી મહારાજે આ પૂજા ઓની વિધિ સવિસ્તર અને શબ્દનો અર્થ (નોટ ) પણ પાછળના ભાગમાં આપી પ્રભુ ભક્તિનો માર્ગ માં સરલતા કરી આપી છે. ગુજરાત કાઠીયાવાડ વગેરે પ્રાંતમાં ગુજરાતી ભાષા જાણનારાઓ વધારે લાભ લઈ શકે તેવા હેતુથી પ્રકાશકે ગુજરાતી ભાષામાં છપાવલ છે. પ્રકાશકને આવા પ્રવાસે નિસ્વાર્થ વૃત્તિના હોવાથી તેમજ પ્રભુ ભક્તિમાં તેમનું હૃદય લીન હોવાથી તેવું બીજા અન્ય બંધુઓનું થવા માટે જ આ પ્રયત્ન છે. સુંદર રાગ રાગીણિથી ભરપુર ઉંયા કાગળ, મોટા ટાઈપ, કપડાનું પાક બાઈડીંગ અને શમારે પાંચશે પાનાના આ દળદાર ( મોટા ) ગ્રંથની કિંમત માત્ર બે રૂપિયા વ્યાજબી છે. નફો જ્ઞાન ખાતે જ તેવા ગ્રંથો પ્રકટ કરવાને પ્રકાશકને શુભ હેતુ હેવાથી પ્રભુભક્તિના જિજ્ઞાસુ માટે આ ગ્રંથ અવશ્ય ખરીદ કરી લાભ લેવા જેવું છે. મળવાનું ઠેકાણું માણેકલાલ નાનજી. કે. સખીદાસની શેરી તથા શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા-ભાવનગર
સુધારો.
અંક ૮ મો પા. ૧૮૦ ફૂટનોટ-પુંડરિકે થોડા દિવસ ચારિત્ર પાળ્યું જે અનશન કરી મોક્ષે ગયા-તેને બદલે અનશન કરી સર્વાર્થ સિદ્ધ વિમાને ગયા એમ સમજવું-નાતા ધર્મ કથા સૂત્ર ( આ. સ. ) પૃષ્ઠ ૨૪૫.
અંક ૮ મે, પા. ૧૮૯ લેખ જૈનાચાર્ય ચરિત્રમાં લખેલ છે. શ્રી જંબુસ્વામીએ મહાન અને અતિ ગંભીર ગ્રંથની રચના કરી છે આમ લખેલ છે પરંતુ તે વખતે પ્રથા લખાયેલા નહાતા, અને લખાતા પણ નહોતા. અને શ્રી જંબુવામીએ ગ્રંથ રચ્યા તેમ પણ અધિકાર કેઈ ઠેકાણે નથી એમ સમજવું.
અંક પા. ૧૩૦ મહાવીરસ્વામીનો જન્મ વિશાળા નગરીમાં લખેલ છે તેને બદલે ક્ષત્રીયમંડ નગરીમાં સમજવો.
અંક ૯ મે, પા. ૨૨૧ એક રાતમાં ઘોર બાવીશ ઉપસર્ગો થયા એમ લખેલ છે. તેને બદલે વિરમભુને ઉપસર્ગ થયો હતો એમ સમજવું.
અંક ૯ મો, પા. ૨૧૦ ત્રીશ વર્ષ સુધી પિતાના બાકી રહેલ કર્મ ખપાવવામાં જેને ઉપસર્ગો થયા. તેને બદલે સાડાબાર વર્ષ સુધી કર્મ ખપાવવામાં જેને ઉપસર્ગો થયા તેમ સમજવું.
For Private And Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
x५ कालसप्ततिका
x६ देहस्थितिस्तवो लघ्वल्पबहुत्वं च X७ सिद्धदण्डिका
x८ काय स्थितिस्तवः
या सभा तरफथी प्रसिद्ध थयेला-संस्कृत, मागधी अने भाषांतरना ग्रंथो.
x१ समवसरणस्तवः
३८ गुरुगुणषट त्रिंशत्षट् त्रिंशिकाकुलकं (दिपिकया भूषितम् )
x२ क्षुलकभवप्रकरणम् × ३ लोकनालिका
३६. समयसारप्रकरणं ( स्वोपज्ञव्या
x४ योनिस्तवः
ख्योपेतम् )
१२ बन्धषट् त्रिंशिका
१३ परमाणुपुद्गल - निगोदषट्त्रिंशिका
१४ श्रावकव्रत भङ्गप्रकरणम्
१५ देववन्दनादि भाष्यत्रयम्
१६ सिद्धपश्चाशिका
१७ अन्नायउछकुलकम्
१८ विचारसप्ततिका
१६ अल्पबहुत्वगर्भित वीरस्तवना दि.
२० पश्चसूत्रम्
२१ जम्बूस्वामी चरित्रम्
२२ रत्नपाळनृपकथानकम्
२३ सूक्तरत्नावली २४ मेघदूतसमस्या लेखः २५ चेतोदूत्तम्
x२६ अष्टान्हिकाव्याख्यानम् x२७ चम्पकमालाकथानकम्
४२८ सम्यकत्वकौमुदी
*२६ श्राद्धगुणविवरणम्
x३० धर्मरत्नप्रकरगां (स्वोपज्ञटीकया
www.kobatirth.org
x९ भावप्रकरणम्.
×१० नवतत्वप्रकरणं भाष्यविवृत्तिसमलंकृतम्)०-१२-० x११ विचारपश्चाशिका
समलंकृतम् )
x३१ कल्पसूत्रं सुबोधिकानाम्न्या टीकया
भूषितम्
x३२ उत्तराध्ययनम् (भाविजयगणि
विरचितटीकयोपेतम् )
01910
०-१-०
८-२-०
01910
०-१-६
०-१-०
०-१-०
०-२-०
०-२-०
०-२-०
0-2-9
०-२-०
०-२-०
भूषितम् । ) ०-३-० ४७ श्राद्धविधिः (विधिकौमुदीनामन्या
०-२-०
91116
01310
०-२-०
PTT19
०-४-०
०-५-०
०-४-०
०-४-०
८-४-०
61116
01116
०-३२-०
91010
०-१२-०
61119
५-०-०
०-१३-०
१-०-०
०-३-०
४० सुकृतसागरम्
४१ धम्मिलकथा
९-२-०
१-०-०
४२ धन्यकथानकम्
४३ प्रतिमाशतकम्
४४ चतुर्विंशतिस्तुति संग्रहः ४५ रौहिणेयकथा
४४६ क्षेत्रसमासप्रकरणं ( स्वोपज्ञटीकया
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वृत्योपेतः )
४८ बृहत्संग्रहणी
४९ षडदर्शनसमुच्चयः
५० पञ्जसंग्रहः
५१ सुकृतसंकीर्तनमहाकाव्यम्
५२ चत्वारः प्राचीनकर्मग्रन्थाः ५३ सम्बोधसप्ततिः
५४ कुवलयमाला कथा-संस्कृत
५५ सामाचारीप्रकरणं ( स्वोपज्ञटीक
याभूषितम् )
५६ करुणावत्रायुधनाटकम् ।
५७ कुमारपालचरित्रमहाकाव्यम्
५८ महावीर चरियं
५९ कौमुदीमिंत्राणन्दनाटकम्
६० प्रबुद्धरौहिणेयम्
६१ धर्माभ्युदयम्
-६२ पञ्चनिग्रन्थी प्रज्ञापनातृतीयपदसंग्रहणी
प्रकरणे
६३ रयणसेहरीकहा
६४ सिद्ध प्राभृत
x३३ उपदेशसप्ततिका
x३४ कुमारपालप्रबन्धः
x३५ आचारोपदेशः
३६ रोहिण्यशोकचन्द्रकथा
× ३७ ज्ञानसाराष्टकं ( ज्ञानमन्जरीनामन्या
टीकया समलंकृतम् )
× આ નીશાનીવાળા ગ્રંથા સિલીકમાં નથી.
६५ दानप्रदीपं
६६ बंध हेतुदयत्रिभंगी आदि
६७ धर्म परिक्षा
६८ सप्ततिशतस्थान
६६ चैत्यवंदन महाभाष्य
७० प्रश्नपद्धति
७१ कल्प किरणावली
For Private And Personal Use Only
०-१०-०
०-१०-०
०-१२-०
61116
०-२-०
०-८००
०-६-०
०-२०
१-०-०
२८-०
२८-०
३-०-०
३-८-०
०-१२-०
२-८-०
०-१०-०
१-८-०
०-१०-०
०-४-०
०-१०-०
91010
01110
01έ10
०-६-०
०-८-०
01110
019000
01110
०-१२-०
०-१२-०
91010
१-१२-०
०-२-०
[00-0
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
७२ योगदर्शन
७३ मंडल प्रकरण
७४ देवेन्द्रनरकेन्द्र सटीक
७५ सुमुखनृपादिकथानकम्
१ मेरु त्रयोदशी कथा
२ सुसढ चरित्र
३ श्री सुदर्शना चरित्र (प्रथम भाग ) ४ जल्प मंजरी
५ जैन व्रतक्रिया विधि
छपायेला परचुरण संस्कृत ग्रंथो.
६ साधु आवश्यक क्रियासूत्र
७ नळदमयंति आख्यान
८ श्री अनुत्तरोपपातिक दशासूत्र
१२ कृपा रसकोष
३ शत्रुंजय तिर्थोद्धार प्रबंध
४ प्राचीन जैन लेख संग्रह भाग १ लो
५. द्रौपदी स्वयंवर नाटक
६ प्राचीन लेख संग्रह भा. २ जो
૧ શ્રી જૈન તત્ત્વાદ (શાસ્ત્રી) ૨ નવતત્ત્વના સુંદર મેધ
×૩ દેવસીરાઇ પ્રતિક્રમણ ૪ વવિચાર વૃત્તિ
www.kobatirth.org
૮ દંડક વિચાર વૃત્તિ મૂળ. અવસૂરિ ૯ યમા દ ક
૧૦ હું વિનેાદ ( શાસ્ત્રી ) ×11 વિવિધ પૂજાસગ્રહ
૧-૬-૦ ૧૭ મેાક્ષપદ સેાપાન ૦-૪-૦ ×૧૮ ધર્માબન્દુ ગ્રંથ, મૂળ ટીકા અને ભાષાંતર સાથે
૭-૧૨-૦
૧૨. કુમાર વિહાર શતક. મૂળ. વરિ અને ભાષાંતર સાથે (શાસ્ત્રી)
૧૩ જૈન તત્ત્વસાર ભાષાંતર
૨૮-૦
૦-૧૧-૦ ૧૯ પ્રશ્નોત્તર પુષ્પમાલા ( શાસ્ત્રી ) ૦-૧૪-૦ ×૨૦ ધ્યાનવિચાર ( ગુજરાતી )
૨-૪-૦
-૨-૦
૦-૬-૦ ૪૩ આત્માશિત
૦-૨-૦
भेट
,
छपायेला जैन ऐतिहासिक ग्रंथो.
श्रीमान् प्रवर्तकजी श्री कान्तिविजयजी ग्रंथमाळा. )
१ विज्ञप्ति त्रिवेणी
૧-૦-૦
૧-૦-૦
૧-૦-૦
૧-૦-૦
01810
૩-૬-૦
છપાયેલાં ગુજરાતી ભાષાનાં પુસ્તકા. ૩૭ ગુર્ગુણ છત્રીશી
41117 -૧૦-૦
૦-૩-૦
૦-૬
૨-૮-૦
૫ અજ્ઞાન તિમિર ભાસ્કર ૬. જૈન ધર્મ વિષયક પ્રશ્નોત્તર
૭ જૈનતત્ત્વસાર મૂળ તથા ભાષાંતર ૦-૬-૦
૦~~~~
૦-૧૨-૦
૦-૧૨-૦
---
૦-૬-૦
.-7-0
૧-૮-૦
૦-૨-૦
૧૪ પ્રકરણ સગ્રહ
-૪-૦
૧૫ નવ્વાણું પ્રકારી પૂજા અર્થ સહિત ૦૮-૦
૧૬ આત્મવલ્લભ સ્તવનાવલી
01110
૨૧ શ્રાવક કલ્પતરૂ ૨૨ આત્મપ્રોાધ ગ્રંથ ( શાસ્ત્રી )
× આ નીશાનીવાળા ગ્રંથા સીલીકમાં નથી.
૨૪ પ્રકરણ પુષ્પમાલા પ્રથમ પુષ્પ ૨૫ જ જીસ્વાની ચરિત્ર
૨૬ જૈન ગ્રંથ ગાઇડ ( ગુજરાતી ) ૨૭ તપેારત્ન મહેાધિ ભાગ ૧-૨ તમામ તપ વિધિ સાથે
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
×૨૮
૩૦ શ્રી શ્રાદ્ધગુણુ વિવરણુ
૩૧ ચ'પકમાળા ચરિત્ર
૪૩૨ કુમારપાલ ચિરત્ર ( હિંદી ) ૭૩ શ્રી સમ્યક્ત્વ કૌમુદી
૩૪ પ્રકરણ પુષ્પમાલા બીજું રત્ન ૭૫ અનુયાગદ્વાર સૂત્ર ૩૬ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
૩૮ શ્રી શત્રુંજય તીથ સ્તવનાવલી ૪૩૯ શ્રી આત્મકાન્ત પ્રકાશ
૪૨
----.
વિવિધ પૂજાસગ્રહ (બી. આવૃત્તિ)૧--૪-૦
૯ સમ્યક્ત્વ સ્તવ
ار
१ श्री नेमनाथ चरित्र.
२ श्री दानप्रदीप भाषांतर
३ श्रावक धर्म विधि.
४ मेघदूत काव्य
छपाता ग्रंथो.
આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ—ભાવનગર.
For Private And Personal Use Only
૬-૧૨
५ गुरुतत्व विनिश्चय
६ श्री सुपार्श्वनाथ चरित्र भाषांतर
018110
--3--૭
૨----
૦-૧૦-૦
0----0
૦-૮-૦
2--0--0
૪૦ જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ ( જ્ઞાનસાર અષ્ટક ગદ્ય પદ્ય, અનુવાદ સહિત )
૦-૧૨-૦
૪૧ શ્રી દેવ ભક્તિમાળા પ્રકરણ
9--0--0
૧----*
શ્રી ઉપદેશ સતિકા સખાધ સિત્તરી
૪૩
૧-૦-૦
૪૪ ગુણમાલા ( પંચપરમેષ્ઠિના ૧૦૮ ગુણનું વન અનેક કથાઓ સહિત) ૪૫ સુમુખનુપાદિ કથા.
૧--૮
1--૦-૦
૦૪-૦
૧-૮-૦
011110
નથી
9-0--0
0112110
૦-૮-
--૪-
----
----॰
--૪--૭
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
S
૬ સંદેજે.
ભાગ ૨ છે. ૭ કી પંચપ્રતિક્રમણ વિધિ સહિત વાંચી જવાથી ઘેર બેઠા થઈ શકે છે.
શ્રીજ અસ્વામી ચરિત્ર.
શ્રી ચુપકમાલા સતી ચરિત્ર. e શ્રી ઉપદેશ સપ્તતિકા ઇતિહાસિક કથા પ્રચ. ૧૧ શ્રી વિવિધ પૂજન સંગ્રહ ( તદન નવીન પુ જીના સંસડ ).
S
૨૯ハーレー・
-(-છે ૧- - ૨=૦-
,
ઘણીજ થાડી નકલ સીલીકે છે.
“ શ્રી સુપાર્શ્વનાથ ચરિત્ર. ” ( અનુવાદક પ્રસિદ્ધ વક્તા જૈનાચાર્ય શ્રીમદ્દ અજીતસાગરસૂરિ.)
- આ ચરિત્રમાં શું વાંચશો ? શ્રી સુપાર્શ્વનાથ પ્રભુના જન્મ મહારસવ, બાલ વય, વિવાહ, દિક્ષા, કેવળજ્ઞાન અને મોક્ષ પાંચે કલ્યાણુ કે વગેરે વખતે દેવતાઓએ કરેલ પ્રભુ ભકિત કે જેનું વિસ્તાર પૂર્વક વર્ણન બીજા બધા તિર્થંકર મહારાજના ચરિત્રા કરંતાં આ ચરિત્રમાં વિશેષ જાણવા યોગ્ય અને આહાદા ઉતપન્ન કરે છે. પ્રભુ શ્રી સુપાર્શ્વનાથ સ્વામીએ કેવી વિચરી ભવ્ય જીવે ને હિતકર ઉપદેશ અનેક કથાઓ સહિત આપેલ છે. આ ગ્રંથvi ક્રમવારે આપેલ કથાઓની અલોકિક રચના અને તેમાં છુપાયેલ અપૂર્વ તત્વજ્ઞાન બાધ એવા છે કે તેની ખુબી જોતાં અસાધારણુ ગોરવનું પાત્રભૂત આ ચરિત્ર છે એમ જણાય છે.
આ ગ્રંથના કર્તા શ્રીમાન અભયદેવસૂરિના પ્રશિષ્ય શ્રીમાન લક્ષ્મણ ગણી છે કે જે મહામાએ આ ગ્રંથ સંવત ૧૧૯૯ માં કુમારપાળ રાજાના વખતમાં રચ્યા છે. આ ચરિત્રની રચના. પ્રતિભા ખરેખર અદ્વિતીય હાવાથી તે આદર્શ રૂપ બનેલ છે.
- આ ગ્રંથમાં શ્રાવકે જનાને પાળવા લાયક સમ્યકત્વ મૃત બાર ત્રતા અને તેના અતિચારો વગેરેનું વર્ણન ઘણું જ વિશાળ રીતે આપેલ છે અને અતિચારના સેવનથી થતુ અશુભ ફળ અને વતથી થતુ શુભ ફળના પ્રત્યેક દષ્ટાંતા અને કથાઓ આપી છે, જે બીજે સ્થળે એટલું વિસ્તાર પૂર્વક મળવા અસંભવ છે; એટલું જ નહિ પરંતુ તે કથાઓમાં બુદ્ધિના મહિમા-સ્વભાવન’ વિવેચન, અદ્દભૂત તત્વવાદનું વર્ણન, લો કકિ આચાર, વ્યવહાર, સામાજીક પ્રવૃત્તિ, રાજકીય પરિસ્થિતિ, ધાર્મિક પ્રભાવ, નૈતિક જીવન વિગેરે તવનો પણ સમાવેશ કરવામાં આવેલ છે. આ ગ્રંથના ઉપાદ્દધાત પણ ભાષાંતર કર્તા મહાત્માએ બહુજ વિઠતાપૂણુ તત્વદષ્ટિએ, સંક્ષિપ્ત વર્ણનરૂપ લખેલ હાઈ ખાસ વાંચવા જેવા છે. એકંદર આ ગ્રંથ મનુષ્ય જીવનના માર્ગદર્શક, જૈન દર્શનના આચાર વિચારનું ભાન કરાવનાર અને તત્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી આત્માને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવા માટે એક પ્રબળ સાધન છે. ધરમાં, પુસ્તકાલય માં, નિવાસ સ્થાનમાં અને કોઈપણુ પ્રસંગે સ્મરણ-મનન માટે પોતાની પાસે આ ગ્રંથ અવશ્ય હોવા જોઈએ.
ઉંચા એન્ટ્રીકે કાગળા ઉપર સદર ગુજરાતી ટાઈપમાં ઉ ચા રેશમી કાપડના બાઈડીંગથી મલ કૃત કરે જ છે. પાંચ પાનાના આ ગ્રં ચ છે. કિંમત રૂ. ૨-૭-૭ પાસ્ટ બુચ જીદા--
મળવાનું ઠેકાણુ_શ્રી જૈન આત્માનદ સભા-ભાવનગર,
For Private And Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્ય વિષે વિચાર.. " હવે આપણે અર્વાચીન ગુ જરાતી સાહિત્યની સ્થિતિ અને પ્રવૃત્તિ જોઈએ. દુનિ યાની બીજી પ્રજાએાની માફક આપણે પણ આપણા સાહિત્યનું અભિમાન રાખીએ તેમાં કશુ ખાટું નથી. એ આપણુ' સ્વજન" છે, હું કયાં છે, અને પ્રાણ પુણુ છે. અનત બ્રહ્માંડમાં સંય શ, ચંદ્ર શુ, આપણી પૃથ્વી શ’. અને આપણે શું, પણ ન્યાયી ઈશ્વરે એ સર્વ ને | તેમ આપણને પણ વ્યકિતત્વ આપેલું છે. એટલે આપણી પોતાની મર્યાદામાં આપણી સેવા એ માયાળુ પ્રભુના ચરણ માં દેવાનું આપણે ચાગ્ય અભિમાન હાઈ શકે. ગુ જરાતી સાહિત્ય સંસ્કૃત જેવું પ્રોઢ ન હોય; અંગ્રેજી જેવું વિશાળ ન હોય, કદાચ એના બાળબંધુ બંગાલી જેવું નવસમૃદ્ધ પણ ન હોયપણ એ સુંદર અને મધુર તા છે જ, અને આપણ પોતાનુ' હોવાથી વહાલું' પણ છેજ, એને આપણા સિવાય બીજા ક્રાણુ લાડ લડાવશે, એની અભિલાષાઓ બીજી ક્રાણુ પુરી કરશે. એની નાની મારી સેવા બીજા ક્રાણ ઉઠાવશે, અને દુનિયામાં એને આગળ પડતુ' કરવા માટે આપણા સિવાય બીજી કેા ણ એને માથે નીત્તિની કલગી ખાસશે. એવા એ વા ફાડ મા પણ સત્ર ગુજરાતી બંધુ એામાં સતત ઉછળતાં રહેવા જોઈએ. એને માટે પ્રેમાનંદ જીવનભર માથે પાધડી બાંધી નહિ. એને માટે નમ રે કેસરીઆ લઈ પેટે પાટા બાંધપે એને માટે દલપતરામે દરબારે દરબારે વકીલાત કરી લ:મીજાયાએ પાસે ભિક્ષા માગી અને આપણી નજર સામે એને માટે ગેવધનરામે લટ-મીજીનાં સુવણ ધામ છે ડી વનવાસ સેગ્યા. મહેતા અને બધુ એ, એવી એ આપણી ગુજરાતી ભાષા અને એવું એ આપણુ ગુજરાતી સાહિત્ય કોને પ્રિય ન હોય ? એનું અભિમાન આપણે કેમ ન રાખીએ ? એની સેવામાં આપણે કેમ નાનમ માણીએ ? એનું રક્ષ - કરવા આપણે કેમ પાછી પાની કરીએ ? જેવું છે એવું એવું એ સાહિત્ય આપણુ છે. અને આ પણી સેવા ઉપર એને જન્મસિદ્ધ હક્ક છે. પણ આપણી સેવા એની પ્રશ સાના બણગાં yકવામાં નથી. એની દિન ઉગે વધતી સમૃદ્ધિમાં આપણે પૂલ નહીં તો કે, સની પાંખડી ઉમેરવાની છે. એમ કરવા જતા આપણા પ્રયાસે વાંકાચૂંકા થઈ ન જાય તે સંભાળવાનું છે. સેવાના આવેશમાં આપણે જે પૂજ્યના ચરણ ચાંપીએ તેને આરામ આપવાને બદલે વિવેકહી શુ બળ વાપરી તેનાં 8 હાડકાનો ખુરદો " કરી ઉલટી પીડા કરીએ તેમ ના બને તે તપાસવાનું છે. આગળ પાછrળતા વિચાર કર્યા વિના માત્ર કાંદ કે ચમત્કાર કરી બતાવવાની ઇચ્છાથીજ ઉછેદકવૃત્તિ ધારણ કરતાં સાહિત્યના ક્રાઈ અગત્યના અગનજ નુકશાન પુણવાથી ' ચમ-કાર ? પણ જાય. અને 6 નમસકાર” પણ જાય એવી સ્થિતિમાંથી એનું રક્ષણ કરવાનું છે, ટૂંકમાં, ગુજરાતી સાહિત્ય દુનિયાની બીજી ભાષાઓના સાહિત્યની હરાલમાં નહિ તા તેની હારમાં પણ ઉભું રહે એવું થયેલું જોવામાં આપણું અભિમાન તૃપ્ત થયું. એમ તો આપણે સર્વે ઇરછી શકીએ. " આ ખબરદાર For Private And Personal Use Only