Atmanand Prakash Pustak 021 Ank 10

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 8

૨૨૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
કાળમાન અઢાર વરસ જેટલું આંકી શકાય. પણ ઉત્તર સીમા નિશ્ચિત છતાં વિવાદાસ્પદ પૂર્વ સીમાને ઓછામાં ઓછી પાંચમી શતાબ્દીથી શરૂ કરીએ તોયે તેનું કાળમાન તેરસે ચૈદસે વરસ જેટલું તે છે જ.
જૈન ન્યાયના વિકાસની કમિક પાયરીઓના ભેદ સમજવા ખાતર તે કાળમાનને સ્થળ રીતે ચાર ભાગમાં વહેંચી શકાય છે. પહેલો ભાગ વિક્રમના પાંચમાં સેકા સૂધીનો, બીજો છઠા સૈકાથી દશમા સુધીનો, ત્રીજો ભાગ અગીયારથી તેરમા સુધીનો અને ચોથે ચાદમાથી અઢારમા સુધીને, આ ચાર ભાગને અનુક્રમે બીજારેપણ કાળ, પલ્લવિતકાળ, પુષિત કાળ, અને ફળકાળના નામે ઓળખીએ તે જેન ન્યાયના વિકાસને વૃક્ષના રૂપકથી સમજી શકીએ.
જેન સાહિત્યમાં સંસ્કૃત ભાષાની પ્રતિષ્ઠા થતાં જ શરૂઆતમાં કયા વિષયો ઉપર ગ્રંથો લખાયા ? એ વિચાર પ્રસ્તુત નથી, પણ જૈન સાહિત્યમાં ન્યાયને સૂત્રપાત કેણે અને કયારે કર્યો ? એટલું જ અહીં કહેવાનું છે. દિગંબર સાહિત્યમાં તક પદ્ધતિની સ્પ પ્રતિષ્ઠા આચાર્ય સંમતભદ્ર અને વેતાંબર સાહિત્યમાં તર્ક પદ્ધતિની બલવતી પ્રતિષ્ઠા આચાર્ય શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરે કરી. આ બંને આચાર્યમાં કોણ પુર્વવતિ અને કોણ પશ્ચાત્વતિ એ હજી નિર્ણિત થયું નથી. પણ એ બે વચ્ચે વિશેષ અંતર ન હોવું જોઈએ. એવી સંભાવના માટે પ્રમાણે છે. આ બે આચાર્યોના સમયની ઉત્તર સીમા ઈ. સ. પાંચમા સૈકાથી આગળ લંબાવી શકાય તેમ નથી અને પુર્વ સીમા લગભગ ઈ. સ. ના આરંભ પહેલાં નિર્દિષ્ટ કરી શકાય તેમ નથી.
સિદ્ધસેન અને સંમતભદ્રએ બંનેની કૃતિઓ-સંપ્રદા જુદા હેવા છતાંએ બન્નેનું એક એવું પરંપરાગત સામ્ય છે કે, ત તરફ ધ્યાન ગયા વિના રહેતું નથી. દિગંબર સંપ્રદાયમાં ગંધહસ્તિના નામથી સંમતભદ્ર પ્રસિદ્ધ છે. અને તત્વાર્થ ઉપરની ગંધહસ્તિ મહાભાષ્ય ટીકા તેઓની કૃતિ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે અને આજે ઉપલબ્ધ આપ્ત મીમાંસા તે જ મહાભાર્થનું મંગલ મનાય છે. વેતાંબર સંપ્રદાયમાં સિદ્ધસેન દિવાકર ગંધહરિત કહેવાય છે અને તત્વાર્થ ઉપર તેઓએ ગંધસ્તિ મહાભાષ્ય રચ્યું હતું એમ મનાય છે. અને સંપ્રદાયની આ માન્યતાઓ નિરાધાર નથી, કારણ કે બન્ને સંપ્રદાયના ઘણુ ગ્રંથમાં તે બાબતના સૂચક ઉલ્લેખ મળી આવે છે.
આ બે આચાર્યોની વિશિષ્ટતા થોડામાં આ પ્રમાણે બતાવી શકાય. સમતભદ્ર પોતાના દરેક ગ્રંથમાં જૈન દર્શન, તેના પ્રણેતા અન્ન અને તેનો મુખ્ય સિદ્ધાંત અનેકાંત એટલાં તેની તપદ્ધતિએ ઓજસ્વિની પ્રવાહબદ્ધ સંસ્કૃત ભાષામાં સૂમચર્ચા કરે છે અને સાથે સાથે અન્ય દર્શને, તેના પ્રણેતાઓ અને એકાંતને પહાસ પ્રતિવાદ કરે છે. તેઓની ઉપલબ્ધ કૃતિઓ જોતાં એમ જણાય