________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેન ન્યાયને ક્રમિક વિકાસ. સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, ગુજરાતી અને મારવાડી એ ચારે ભાષાઓમાં વિવિધ વિષયોની ચર્ચા કરનાર ઉપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી છે. ઉપાધ્યાયજીના જન તત્વજ્ઞાન, આચાર, અલંકાર, છંદ વગેરે અન્ય વિષયોના ગ્રંથોને બાદ કરી માત્ર જેને ન્યાય વિષયક
છે ઉપર નજર નાંખીએ તે એમ કહેવું પડે છે કે, સિદ્ધસેન ને સંમતભદ્રથી વાદિદેવસૂરિ, અને હેમચંદ્ર સુધીમાં જૈન ન્યાયને આત્મા એટલે વિકસિત થયે હતે, તે પૂરેપૂરો ઉપાધ્યાયજીના તર્ક ગ્રંથમાં મૂર્તિમાન થાય છે. અને વધારામાં તે ઉપર એક કુશળ ચિત્રકારની પેઠે તેઓએ એવા સૂક્ષમતાના, સ્પષ્ટતાના અને સમન્વયના રંગ પૂર્યા છે, કે જેનાથી મુદિતમના થઈ આપોઆપ એમ કહેવાય જાય છે કે, પહેલા ત્રણ યુગનું અને સંપ્રદાયનું જૈન ન્યાયવિષયક સાહિત્ય કદાચ ન હોય અને માત્ર ઉપાધ્યાયજીનું જૈન ન્યાય વિષયક સંપુર્ણ સાહિત્ય ઉપલબ્ધ હોય તેય જેન વાડમય કૃતકૃત્ય છે. ઉપાધ્યાયજીએ અધિકારી ભેદને ધ્યાનમાં રાખી, વિષયેની વહેંચણી કરી તે ઉપર નાના મોટા અનેક જૈન ન્યાયના ગ્રંથ, લખ્યા. તેઓએ જૈન તર્ક પરિભાષા જેને ન્યાય પ્રવેશ માટે લઘુ ગ્રંથ રચી, જૈન સાહિત્યમાં તર્કસંગ્રહ અને તર્કભાષાની ખોટ પુરી પાડી છે. રહસ્ય પદકિત એક આઠ ગ્રંથ કે તેમાંના કેટલાક રચી જૈન ન્યાયામયમાં તૈયાયિ કપ્રવર ગદાધર ભટ્ટાચાર્યના ગ્રંથોની ગરજ સારી. નયપ્રદીપ, નય રહસ્ય, નયામૃતતરંગિણી સહિત નીપદેશ, સ્યાદ્વાદ ક૯૫લતા, ન્યાયાલેક, ખંડન ખંડખાઇ, અષ્ટસહસ્ત્ર ટીકા આદિ ગ્રંથો રચી જૈન ન્યાય વાલ્મયને ઉદયનાચાર્ય, ગંગેશ ઉપાધ્યાય, રઘુનાથ શિરોમણિ અને જગદીશની પ્રતિભાનું નેવેશ ધર્યું. અધ્યામસાર, અધ્યાત્મોપનિષદ જેવા ગ્રંથેથી જૈન ન્યાય વાલ્મયને ગીતા, ગવાસિષ્ટ આદિ વૈદિક ગ્રંથ સાથે સંબંધ જોડ. થોડામાં એટલું જ કહેવું બસ છે કે, વૈદિક અને બૌદ્ધ સાહિત્યે દાર્શનિક પ્રદેશમાં સત્તરમા સૈકા સુધીમાં જે ઉત્કર્ષ સાધ્યો હતો, લગભગ તે બધા ઉત્કર્ષનો આસ્વાદ જેન વાડમયને આપવા ઉપાધ્યાયજીએ પ્રમાણિકપણે આખું જીવન વ્યતિત કર્યું અને તેથી તેઓના એક તેજમાં જેન ન્યાયનાં બીજાં બધાં તે લગભગ સમાઈ જાય છે, એમ કહેવું પડે છે.
ઉપસંહાર–આ લેખમાં જેન ન્યાયના વિકાસક્રમનું ખાસ દિગદર્શન અને તે પણ અધુરી રીતે કરાવવામાં આવ્યું છે. આ સ્થળે જેન ન્યાયના વિકાસક તરીકે જે જે આચાર્યોનાં નામ લેવામાં આવ્યાં છે, તેઓના જીવન, તેઓનો સમય, તેઓની કાર્યાવલિ વગેરેને ઉલેખ જરાયે નથી કર્યો. તેવી જ રીતે તેઓના સંબંધમાં જે કાંઈ થોડું ઘણું લખ્યું છે, તેની સાબીતી માટે ઉતારાએ આપવાના લાભનું પણ નિયંત્રણ કર્યું છે, આ નિયંત્રણ કરવાનું કારણ જોઈતા અવકાશ અને સ્વાધ્યનો અભાવ એ એકજ છે. આચાર્યોના જીવન
For Private And Personal Use Only
