________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન દ્રષ્ટિએ મને વિજ્ઞાન, મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન ૧૦૧ આપણુ શાસ્ત્રીય ગ્રંથમાં મતિજ્ઞાન સાધે જે વિવેક કરે જોવામાં આવે છે તે મુખ્યત્વે કરીને તેના ભેદો, ઉપભેદે અને વર્ગો પાડીને કરેલ છે. આ ક્ષે સાધારણ જનસમાજના માટે બહુ અર્થ સાધક હોય એમ અમે સ્વીકારતા નથી. કેમકે જ્યાં સુધી મુખ્ય શબ્દને અંગે જે ભાવનાએ સંકળાયેલી હોય છે તેને સહેજ અંશ પણ તેમને અવગત થએલા હું તે નથી ત્યાં સુધી માત્ર તેના ભેદપભેદે વાંચ્યા અથવા સાંભળ્યા જવા એ માત્ર સંસ્કૃતિને ભારતુ છે, એ જમાનામાં પણ શાસ્ત્રાભ્યાસમાં સર્ષથી મોટી ખામી જે જીત્રામાં આવે છે તે એ છે કે આપણે જે વિષય સબંધે વાંચીએ છીએ તે વિષયના સુચક મૂળ શૉના ભાવને આપણે સમજી ગયા છીએ એમ માની લઈને આગળ વધવા માંડીએ છીએ, દાંત તરીકે મતિજ્ઞાનને વિષય લડીએ. “મતિ” શબ્દને અંગે જે અર્થ રહેલો છે તે જુનાક અંશે સમજવાની અથવા વિચારવાની આપણે થોડીજ પરલા રાખી તુર્તજ તેના ભેદોપમેદોમાં આગળ ધસવાની તત્પરતા દર્શાવીએ છીએ. મતિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ માટે મન અને ઈન્દ્રિયેન સહાયતા હેવી આવશ્યક છે, પરંતુ મન શું છે અને ઇન્દ્રિનું સ્વરૂપ શું છે તેના કાંઈ પણ નિર્ણય કરવાને આપણે વિરમતા નથી. એટલું જ નહી પણ આપણે મન અને ઈન્દ્રિયોને સારી પેઠે ઓળખીએ છીએ એમ શરૂઆતથી જ માની લઈએ છીએ. વસ્તુત: મન અને ઈન્દ્રિયેને બહુજ થોડા મનુષ્ય સમજી શકયા છે. અને આ ચંચળતા અને વિકતાના યુગમાં એ સબંધી પૈર્ય પૂર્વક વિચાર કરવાને સમય પણ બહુ થોડા મનુષ્યને હાય છે. અમારા મત પ્રમાણે આ કાળે બહેળા વાંચન કરતાં આપણા શાસ્ત્રના જીવંત, અર્થપૂર્ણ શબ્દની વ્યાજના શ્રેહુણ કરવાની અધિક આવશ્યકતા છે. ભેદપભેદનો વારે મૂળ શબ્દને સમજ્યા પછી ચા આવે છે. આત્મા, ઈશ્વર, સંસાર, સમ્યકત્વ, જ્ઞાન, કર્મ, મન, ઇન્દ્રિય ખાદિ ગંભીર અર્થને વહનારા શબ્દોને મર્મ ઉંડાણથી સમજવાનો પ્રયત્ન બહુ ઓછા હોય છે. અને તેને બદલે વંચાએલા ગ્રંથાને અરડે બને તેટલો લાં કોનાવવાની લાલચ બળવાન થતી જાય છે. આ વલણ અમે શોચનીય ગણીએ છીએ અને તેને, આ યુગની ખામીઓ અને અપૂર્ણતાઓમાં અગ્રસ્થાન આપીએ છીએ. અમે આ લેખમાં લેપભેદે કરતાં મન શું અને ઈન્દ્રિયોશું છે તેનું સ્વરૂપ બતાવવાનો સવિશેષ પ્રયત્ન કરીશું. - આકાશ પ્રદેશમાં જેવી રીતે ઈથર, (વિજ્ઞાને સ્વીકારેલો જડ દ્રવ્યનો સૂમતમ અંશ-અવિભાજ્ય પરમાણું ) વાયુ, પ્રાણ દ્રવ્ય વિગેરે સારપણે વ્યાપક છે તેવી જ રીતે મને દ્રવ્ય પણ વ્યાપક છે. આપણી આસપાસ જે પ્રાણ વાયુ ભરેલો છે તેમાંથી આપણે આપણી શકિત અનુસાર જોઈતા પ્રમાણમાં લઈને વાપરીએ છીએ, તેવી જ રીતે આ મને દ્રવ્યના ભરપુર મહા સાગરથી આપણું શકિત અને
For Private And Personal Use Only
