________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. છું” એ શિવાય જે જે ભાવનાઓ છે તે સર્વ આ મદ્રવ્યને આવિષ્કાર અને દશ્ય છે.
જોકે મનના સર્વ વ્યાપારમાં આત્માનું તત્વ અનુયુત હોય છે, એટલે કે અધિકરણ તરીકે તે સદા પ્રત્યેક મને વ્યાપારમાં વિમાન હોય છે, છતાં એ વ્યાપારોનું ઉપાદાન ન મદ્રવ્યજ હૈય છે અને તેના પિતાના વ્યાપાર ઉપર મન પિતાનો પ્રકાશ નાખી શકે છે. મદ્રવ્ય એવી વસ્તુ છે કે તેને બીજા પદાર્થો સાથે મુકાબલો કરી બનાવાય તેમ નથી. તેનું સ્પષ્ટીકરણ તેના પિતાનાજ કાર્યોથી કરાવી શકાય તેમ છે. મનનો પિતાની પ્રવૃતિ તરફ મનમય અંગુલિ નિર્દેશ કરી તેને ઓળખાવી શકાય કે “ જુઓ આ મનનું કાર્ય છે ” પરંતુ “ આ મન છે” એમ બતાવી શકાય નહી. કેમકે સમસ્ત વિશ્વમાં મનના જેવું બીજું દ્રવ્ય નથી કે જેની સાથે મનદ્રશ્યની ઉપમા અથવા તુલના કરી તેના સ્વરૂપને ખ્યાલ આપી શકાય. મનના કાર્યને ઓળખવા માટે મને પોતે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ, અને તેપણ, ઉપર કહી ગયા તેમ મનદ્રવ્ય તેની મૂળ અવસ્થામાં પ્રતીત થતું નથી પરંતુ તેની કાર્ય મય અવસ્થામાં, વૃતિરૂપે, તરંગીત સ્થિતિમાં અનુભવ ગોચર થાય છે. મન તો શું, પરંતુ વિશ્વનું એક પણ દ્રવ્ય તેના મૂળ સ્વરૂપ, કારણ રૂપે, કેઈ કાળે સમજી શકાતું નથી. પ્રત્યેક દ્રવ્ય કાર્ય રૂપે, કોઈ આકાર વિશેષ રૂપે. કાંઈપણ અર્થસૂચક આકૃતિ સ્વરૂપે, દશ્યમાન થાય છે. મન અને આત્મામાં આ સંબંધે ભેદ એટલે જ છે કે જ્યારે ખામી મૂળ રૂપે કે કાર્ય રૂપે, આત્માને પોતાને અથવા મનને પ્રતીત થ નથી હું માત્ર “હું છું” એ રૂપે જ થાય છે કે ત્યારે મને તેની કાર્યમય અવસ્થામાં મનવડે જાણી શકાય છે. કઈ પણ અવસ્થા વિશેષ રહિત મન એ માત્ર એક નીરાળી ભાવના ( abstraction) શીવાય અન્ય કશું જ નથી. વિશુદ્ધ, મૂળ સ્થિતી વાળું દ્રવ્ય” એ વાકયના ઉચ્ચાર સાથે એ વાક્યને અનુરૂપ કાઈ પાબુ ભાવના કે કપના તમારા મનમાં કરી ઉદયમાન થઈ શકવાની નહીં. વિઝા, ક૬૫, સંવેદન, આવેગ, વૃતિ, વાસના વિગેરે દ્રવ્યના પર્યાય છે. અને તેમ છતાં એ દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ સ્વીકાર્યા વિના ચાલે તેમ નથી. કેમકે જ્યાં પર્યાય, વિકાર, કાર્ય આદિ હિંય છે ત્યાં તેનું ઉપાદાન અવશ્ય હોવું ઘટે છે.
જૈન દર્શનકારેએ આ મનના કાર્યના અનેક ભેદપભેદ દર્શાવેલા છે. સ્મૃતિ, પ્રત્યભિજ્ઞાન, લાકે અને અનુમાન છે પરોક્ષ જ્ઞાનના ભેદ હેઇ, અને ઇન્દ્રિયની સહાયતાવાળા મનવડે માત્ર પરિક્ષ જ્ઞાન જ લભ્યમાન હોઈ એ ભેદે મનના કાર્ય પરત્વે ઘટી શકે તેમ છે. સ્મૃતિ (incuory) અને પ્રત્યભિજ્ઞાન (Consciousness fidentity) વિગેરે ભેદાની વિવેચના કરવા જતા વિષયાંતર થઈ ન્યાયશાસ્ત્રના પ્રદેશમાં ઉતરી પડવાનો ભય રહે છે, તેથી એ વિવેચનાને અત્રે અમે છેડતા નથી.
For Private And Personal Use Only
