________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેને દ્રષ્ટિએ મને વિજ્ઞાન, મતિજ્ઞાન અને સુતજ્ઞાન. તે ઉપરાંત મન કેઈ પણ સંસ્કાર અથવા ભાવના ગ્રહણ કરે તે પહેલા, તે ગ્રહણના કમ દરમ્યાન જે જે ભૂમિકાઓમાં થઈને મન પસાર થાય છે તેનું પણ વિવેચન જેન શાસ્ત્રકારોએ કરેલું છે. જ્ઞાન થવા દરમ્યાન જે જે અવસ્થાઓને મન સ્પશે છે, અથવા જે જે સ્થિતિઓમાં થઈને તે પસાર થાય છે તે બતાવેલ છે એક પદાર્થનું મને મય દ્રવ્ય ગ્રહણ થતા પહેલા મન, વ્યંજનાવગ્રહ (સામાન્ય પ્રતિ ભાસ રૂપ દર્શન અને તે પછી કાંઈક વિવક્ષિત જ્ઞાન, જેમ કે આ મનુષ્ય જેવું કાંઈ છે તે અથવગ્રહ તથા) હા ( અવગ્રહથી ઉત્પન્ન થએલ જ્ઞાનની વિશેષરૂપતા જેમ કે આ મનુષ્ય તે દેવદત્ત છે) હશે કે કેમ ? અપાય, (ઈહાથી ઉત્પન્ન થએલ જ્ઞાનની અધિક સવિશેષતા, જેમ કે આ મનુષ્ય અવશ્ય દેવદત્ત છે, તે સિવાય અન્ય કેઈ નથીજ ) અને ધારણું (સંશય રહિત, વિસરી ન શકાય તેવું દઢ જ્ઞાન) એ ભૂમિકાઓમાંથી પસાર થાય છે. આ ભૂમિકાઓ તે માત્ર મનના વ્યાપાર દરમ્યાનના સ્પર્શ-કેન્દ્ર છે અર્થાત તે તેઅવસ્થાઓને તે માત્ર સ્પર્શજ કરે છે માત્ર તેને મતિજ્ઞાનના ભેદે કહેવામાં આવે છે. આ ભેદ કે જ્ઞાન ગ્રહણને કમ છે, જેમકે ભાવનગરથી વઢવાણ સુધી રેલવે દોડે છે અને તે દેડવા દરમ્યાન રેલવે ટ્રેન ઘણું સ્ટેશને અને પ્રદેશને સપર્શતી ચાલે છે તેટલાજ કારણથી તે
સ્ટેશન અને પ્રદેશ કાંઈ રેલવેના ભેદો હોવાનું માની શકાય નહી તેજ પ્રમાણે મન પિતાના અમુક પ્રકારના વ્યાપારમાં જે જે ક્રમમાંથી પસાર થાય તે તે ક્રમ અથવા અવસ્થાઓ તે “જ્ઞાન ગ્રહણને કમ”( stages of assimilation of ideas) ગણી શકાય. કે જેને શાસ્ત્રકાર મહારાજે ભેદ કહેલા છે.
મન અને ઇન્દ્રિયની સહાયતાથી એક વિશેષ મને વ્યાપારને “અતજ્ઞાનની સંજ્ઞા આપવામાં આવી છે. આ શ્રુતજ્ઞાન એ માત્ર મતિજ્ઞાનવ ગ્રહાએલા પદાર્થને અધિકપણે જાણવું તે છે. ઉભયમાં મન અને બુદ્ધિ એકજ પ્રકારે પ્રવતે છે માત્ર મતિજ્ઞાન એ સામાન્ય અને શ્રુતજ્ઞાન એ વિશેષ રૂપે છે એટલે જ તફાવત છે. મતિજ્ઞાનને પ્રદેશ અમુક ભાવનાનો સંબધ અથવા ધારણા થતા પર્યત છે અને તે પછીના મને વ્યાપાર એ શ્રુતજ્ઞાનના પ્રવૃત્તિ પ્રદેશ તરીકે જૈન શાસ્ત્રકારોએ સ્વીકારેલા છે. શ્રદ્ધાંતથી એ વાતને જણાવીયે. આહાર ગ્રહણની ક્રીયામાં, અન્નગ્રાસને હાથમાં ગ્રહી, મુખમાં લઈ, ગળે ઉતારી તેને હોજરીમાં ઉતારવા સુધીના બનાવે આવી જાય છે. હવે તેમાં સામાન્ય વિશેષના ભેદ પાડીએ તે હાથમાં અને ગ્રાસ લઈ મુખમાં તે લેતા સુધી સામાન્ય બહાર ગ્રહણ, અને મુખમાંથી તે હાજરીમાં જતા સુધીના વ્યાપારને વિશેષ આહાર ગ્રહણ કહીએ તે ચાલે. પરંતુ એ ઉભય, સામાન્ય વિશેષમાં ભેદ તે માત્ર કાલ્પનીક જ છે. અખીલ ક્રીયા એ માત્ર એક
For Private And Personal Use Only
