Atmanand Prakash Pustak 013 Ank 12

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 9

કમ મિમાંસા.
૩૦૨
રચાતું કારણ કાર્યરૂપે શરીરમાં પ્રકટી નીકળે છે તે વખતે પણ યોગ્ય ઉપચારથી તેની સત્તાને નિવારી શકાય છે, તેજ પ્રકારે કર્મની સત્તા પણ જ્યારે તેનું ફળ આપવા ઉદયુકત થાય છે તે વખતે પણ ગ્ય ઉપચારથી તેની સત્તાને નિરસ્ત કરી શકાય એ સંભવીત ઘટના છે. ગમે તેવી પરિસ્થિતીમાં પણ કુદરત મનુષ્યના માટે અવકાશ રાખે જ છે અને દરેક નિયમને તેને વિરોધી નિયમ હોય છે. જેમ સ્થૂળભૂમિકા ઉપર તેમ સૂક્ષ્મભૂમિકા ઉપર પણ નિયમોનીજ અથડા અથડી અને સંઘર્ષ છે. એક નિયમનું બળ તેના વિરોધી નિયમના બળથી પરાસ્ત થવાને પાત્ર છે, કોઈ એવી સ્થિતી હોવી સંભવતી નથી કે જેને પરિહાર અમુક ચોકકસ નિયમેના અવલંબનથી ન બની શકે. નિયમના સ્વરૂપને સમઝે તે આત્મા દરેક અવસ્થામાં સ્વતંત્ર અને માલીક છે. નિયમોના જ્ઞાનના અભાવે અથવા અલ્પજ્ઞતાના પરિણામે તે અર્ધ માલિક અને અર્ધ પરતંત્ર છે. પ્રત્યેક પરિસ્થિતીથી વિધી પરિસ્થિતી લાવવા માટે આત્મા અમુક નિયમોના પ્રવર્તનથી શકિતમાન છે એમ કુદરતનું સ્વરૂપ જોતાં સમજાય છે. મનુષ્ય કેઈ કાળે એક જ પરાધીન નથી. જ્યાં જ્યાં પરાધિનતા ત્યાં ત્યાં અ૯પજ્ઞતા છે અને અપજ્ઞતા ત્યાં પરાધિનતા છે. કર્મની સત્તામાં કેવા કારણોથી ફેરફાર થઈ શકે છે તેનું વિવેચન હમે આગળ કરવા ઉદ્દેશ રાખ્યો છે. હવે આ સ્થાને, કર્મની સત્તાને પરાભવ કરવાને બીજો પ્રકાર જે શરૂઆતમાં દર્શાવે છે તેનું સ્વલ્પમાં વર્ણન કરીશું.
માનસ-જીવન (psychie life ) પણ અમુક ચોક્કસ નિયમેનેજ અનુસરે છે. અને સ્થળ પ્રદેશ ઉપરના સ્થળ બનાવે જેમ ચોક્કસ નિયમોને આધિન છે તેમ માનસીક બનાવો પણ આધિન છે. સ્થળ બનાવ સંબંધે જેમ અગાઉથી તેનું પરિણામ કહી શકાવા ગ્ય છે તેમ સૂક્ષ્મ પ્રદેશ સંબંધે પણ પૂર્વ નિશ્ચય થઈ શકવા
ગ્ય છે. કારણ કે અંતઃકરણ અથવા મન જડ છે અને જડ જે નિયમોને આધિન છે તેનિયમોને આધિન અંત:કરણ પણ છે. અંતઃકરણ માત્ર આત્માનું આંતર–સાધન છે. અને તેના પરિવર્તન, આત્માના બાહ્ય સાધનની માફક આગળથી ચોક્કસ કરી શકાય તેવા છે. જડ દ્રવ્યનો પ્રત્યેક આવિષ્કાર-સ્થળ કે સૂક્ષ્મ-કાર્ય-કારણના નિયમને (Law of causation ) માન આપી ચાલે છે. આથી પ્રત્યેક માનસ પ્રવતન તેના પૂર્વગામી પ્રવર્તન અથવા કાર્યને આધિન છે. તેથી જે પૂર્વગામી કારનું સ્વરૂપ આપણે સ્પષ્ટ સમજતા હોઈએ તો તેનું કાર્ય આપણે ચોક્કસપણે કહી
* જૈન શાસ્ત્રકાર તો ઉદયમાં આવેલા નિકાચિત્ત કર્મો ભગવ્યા સિવાય છુટકે નથી અને તે ભગવ્યા સિવાય નિવૃત્ત થતા નથી એમ કહે છે.