________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૪
આત્માનંદ પ્રકારા.
શકીએ તેમ છીએ. સ્થૂળ દ્રવ્યના પ્રદેશની માફક આ સૂક્ષ્મ પ્રદેશ પણ એકજ સ
માન નિયમને વશ છે.
આમ હાવાથી જ્યારે મનુષ્ય અંત:કરણમાં કેાઈ પ્રકારના વિકાર કે વાસના ઉદ્ભવ થાય છે, ત્યારે ત્યાં એમજ સમજવાનુ છે કે તે પૂર્વના કારણેાના પરિપાક રૂપે છે. જે કારણ સામગ્રીમાંથી તે વિકાર ઉદ્દભવવા ચાગ્ય છે તેમાંથી તે ઉદ્ભવ્યા છે. અને તે કારણુ સામગ્રીએ વિકાર અથવા વાસના શિવાય અન્ય પ્રકારના કાઈ પણ ભાવને ઉપજાવવા અસમર્થ હતી એમ માનવાનુ છે. આત્મા ગમે તેટલા પ્રયત્નથી, એ કારણ સામગ્રીમાંથી જે પ્રકારના ભાવ ઉદ્ભવ્યા તે કરતા અતિરિક્ત ભાવ ઉપજાવવા સમર્થ થાત નહીં. જો તેમ થાય તેા ગમે તે કારણ સામગ્રીમાંથી ગમે તે કાર્ય ઉપજવાના સંભવ પ્રાપ્ત થાય, અને તેમ થતાં અમુક સામગ્રીમાંથી અમુકજ પરિણામ ઉપજાવવાના કુદરતના મહા નિયમ નિષ્ફળ જાય. આથી મનુષ્ય અંત:કરણમાં જે વિકાર કે ભાવ ઉદ્ભવે છે તેના સબંધે આપણે આત્માને સ્વતંત્ર કહી શકીએ નહીં. અર્થાત્ આપણે એમ ન કહી શકીએ કે “ અમુક માણસે આવા વિકાર ન અનુભબ્યા હાત તેા ઠીક. ” કેમકે એ વિકાર જે કારણ સામગ્રીમાંથી ઉપજ્યું છે તે સામગ્રીમાંથી એ ખાસ વિકાર શિવાય ખીજો એક પણ પ્રકારના વિકાર ઉપજવા યાગ્યતા નહાતી. આપણે માત્ર એટલુંજ કહી શકીએ કે “ અમુક માણસે પેાતાના અંત:કરણની કારણ સામગ્રી ઉત્તમ પ્રકારની રાખી હત, અથવા અમુક કારણ સામગ્રીને તેના વિરાધી કારણાથી તે વિકારના ઉદ્બાવન પહેલા, નષ્ટપ્રાય: કરી હાત તા સારૂં. ” પરંતુ અમુક સામગ્રીમાંથી અમુક વિકાર કે ભાવ ઉપજાવ્યા હુત તા ઠીક ” એમ તા કદીજ ન કહી શકીએ. અંત:કરણના તમામ વિકારા તેની પૂર્વગામી સ્થિતિમાંથી ઉદ્દભવે છે. આત્મા જે વિકારા સેવે છે, તે વિકારોની કારણ સામગ્રી રચાયા પછી અને અંત:કરણમાં વિકારરૂપે ઉપજવાની ચાગ્યતા મેળવ્યા પછી, તે વિકારા સંબંધે તે નિરૂપાય અને પરતંત્ર છે. મન સ્વતંત્ર નથી. તે તેના પૂર્વગામી કારણેાને વશવતી છે. તે એક જડ સચા છે અને તેના ચાલકે જેવા પ્રકારના કાર્ય કે પ્રવર્તન માટે તેને તૈયાર કર્યું" છે તે શિવાય મન ખીજી રીતે પ્રવર્તી શકતુંજ નથી. Sjpinoza નામના એક સમર્થ પંડિતે પેાતાના Ethies નામના ગ્રંથમાં ખરૂ કહ્યુ છે કે-“ In the mind thete is no absolute or free-will; but the mind is determined to wish this or that by a cause, which has also been determined by another cause, and this last by another cause and so on to infinity અર્થાત્ મનને સ્વત ંત્રતા નથી; પરંતુ મનને તેના પૂર્વગામી કારણને લઇને આ પ્ર
For Private And Personal Use Only
