Atmanand Prakash Pustak 013 Ank 07

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 5

તિલક–મજરી.
૧૪૯
માત્ર પાંચ-દશ કવિઓની સુકૃપાથી જ આજે તે-ગદ્ય-વિભાગ પેાતાના અસ્તિત્વને સાચવી રહ્યા છે. વાસવદત્તા, નલ થા કે કાદુ મરી જેવા અતિ અલ્પ–સંખ્યક કાવ્યરત્નોથી જ તે પોતાના અધુ પદ્ય-વિભાગની માફ્ક સત્ર આરાતિથ્ય પામી રહ્યો છે ! છુ કારણ હશે કે એ અલ્પ પરિશ્રમ સાધ્ય હાવા છતાં તથા માનવજીવનમાં નિરંતર વ્યવહત હોવા છતાં એનું અંગ આટલું કૃશ અને સંકુચિત છે ? કલ્પના થાય છે કે બાહ્ય સૃષ્ટિથી તે જેટ! સ્વલ્પ-પરિશ્રમ-સાધ્ય દેખાય છે, તેટ વે વાસ્તવિક રીતે નહીં હોય. વિચાર કરવાથી જણાય છે કે સાધારણ પ્રતિભાવાત્ મનુષ્ય પણ જેમ ભાવયુક્ત પદ્ય લખી શકે છે અને તેમાં રસ પૂરી શકે છે તેમ ગદ્યમાં થવુ દુ:શક્ય છે. આ કષ્યમાં, અપ્રતિમ પ્રનેભાશાત્રી પુરૂષ જ સલ પ્રયાસ અન યશાભાગી થઇ શકે છે. પદ્યની સીમા છન્દ:શાસ્ત્ર દ્વારા મર્યાદિત થયેલી હાવાથી, કવિને પોતાના કાર્યની-વકતવ્યની મર્યાઢા પણ અલ્પ પ્રયત્ને જણાઇ આવે છે. પ્રથમથીજ ‘ સ્કેચ ’આપ કરી રાખેલ ચિત્રપટ્ટ ઉપર, પેાતાના ઇપ્સિત ચિત્રને ચિતરતી વખતે, જેમ ચિત્રકારને ચિત્રાકૃતિના અંગ-પ્રત્યગાના ધૈર્ય અને વિસ્તાર તરફ વધારે ધ્યાન આપવાની આવશ્યક્તા રડતી નથી; તેમ કવિને પણ પદ્યમાં ૧ક્તવ્યના વિસ્તાર ઉપર-ક્યા વાક્યને કયાં સુધી લખાવવુ એ વિષયમાં–વધારે વિચાર કરવાની અપેક્ષા રહેતી નથી. ગદ્યમાં તેમ નથી. તેમાં તેા, પ્રમાણદર્શોક રેખાએથી નિરીકત ફલક ઉપર ચિત્ર ખેંચતી વખતે જેમ ચિત્રકારને પ્રતિકૃતિના અંગ અને પ્રત્યંગની આકૃતિ અને વિસ્તૃતિ ઉપર અહુજ લક્ષ્ય રાખવાની જરૂર રહે છે, તેમ કિવને પણ ગદ્યમાં પોતાના વાય અને વક્તવ્યના આકાર અને વિસ્તાર ઉપર અતિ લક્ષ્ય આપવાની આવશ્યકતા રહે છે. નિરાલમચિત્રમાં જેમ ચતુર ચિત્રકાર જ ચમત્કૃતિ ઉપજાવી શકે છે-તેમ ગદ્યરચનામાં પણ અતિ કુશલ કવિ જ કાવ્યત્વ આણી શકે છે. એ વાત ખરી છે કે જે અલૌકિક પ્રતિભાવાન હોય છે તેજ કવિ કહેવાય છે અને તેવા કવિના કર્મનેજ કાવ્ય કહેવામાં આવે છે. શ્રીમદ્ હેમચંદ્રાચાર્ય કહે છે કે, “ છોોત્તર વિજયે દામ્ ” ( કાવ્યનુશાસન ) અર્થાત્ અલૈકિક એવું જે કવિનું કર્મ છે તેજ કાવ્ય છે. લેાકેાત્તર કવિજ કાવ્ય કરી શકે છે. તેવા કવિને તે પેાતાના કર્મ ક્ષેત્રમાં વિહરવા માટે ગદ્ય કે પદ્ય અને માગા સાધારણ જ છે. તેની પ્રતિભાના પ્રવાહ, સ્ખલના વગરજ સર્વત્ર વહી શકે છે. તથાપિ સમષ્ટિવાળા સદાને પદ્યમાર્ગ કરતાં ગદ્ય--માર્ગ કાંઈક કઠિન અવશ્ય જણાયા છે ! સિદ્ધસારસ્વત મહાકવિ ધનપાલ તા એટલે સુધી વઢે છે કે— अखण्डदण्डकारण्यभाजः प्रचुरवर्गकात् । व्याघ्रादिव भाघातो गाव्यावर्तते जनः ॥