Atmanand Prakash Pustak 013 Ank 07

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 8

૧૫૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
તિલકમંજરી રચના
બાણની કાબરી જેવી વિસ્તૃત ગદ્યમાં અને આખ્યાયિકાના આકારમાં થયેલી છે. પાત્ર અને વસ્તુ બને કવિના કપેલા હોવાથી સંસ્કૃત સાહિત્યનું તે એક અપૂર્વ નોવેલજ કહી શકાય. અયોધ્યા નગરીના મેઘવાહન રાજા હરિવહનકુમાર કથાને મુખ્ય નાયક અને વૈતાઢય પર્વત ઉપર આવેલા રથનુપુર ચકવાલ નામક નગરના ચકસેન વિદ્યાધરની કુમારી તિલકમંજરી મુખ્ય નાયિકા છે. આ બન્ને દંપતિને અગ્ર કરી કવિએ કથાની વિચિત્ર અને રસભરી ઘટના કરી છે. મધ્યમાં સમરકેતુ અને મલયસુંદરીનો વૃત્તાંત સાંધી, કથાની વિસ્તૃતિ અને પ્રકૃતિમાં વૃદ્ધિ અને સમૃદ્ધિ આણી છે. ધર્મ સંબંધી જાતીયતા જણાવવા માટે સ્થાને સ્થાને જેન વિચારે અને સંસ્કારે કથાના પાત્રમાં પૂર્યા છે. કાવતારતીર્થ, યુગાદિજિન મંદિર, જવલનપ્રભનામા વૈમાનિક દેવ, વિદ્યાધરમુનિ, નંદીશ્વર દ્વીપ, વૈતાઢય પર્વત, અષ્ટાપદ પર્વત, મહાવીર નિવણ મહોત્સવ અને સર્વજ્ઞ એવા જયંતસ્વામી દ્વારા પૂર્વજન્મ કથન-ઇત્યાદિ પ્રબંધોથી જેન-જગની રૂપરેખા આલેખી છે. એ સિવાય કાવ્યનાં વર્ણનીય અંગે–જેવા કે, નગર, ઉદ્યાન, પર્વત, અરણ્ય, સમુદ્ર, સીરતુ , સરોવર, પ્રાત:કાલ, સાયંકાલ, નિશા, આલેક, અંધકાર, સમયવર્ણન, યુદ્ધ અને નકા, આદિનાં વર્ણનો અતિ આશ્ચર્યકારક રીતે વર્ણવ્યા છે. પ્રાકૃતિક દો અને વસ્તુ-સ્વભાવ બહુજ સુંદર અને સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિથી આલેખવામાં આવ્યા છે. પ્રત્યેક વર્ણનો રસ અને અલંકાર દ્વારા પૂર્ણ પણે પોષવામાં આવ્યું છે.
મારા મિત્ર” ના લેખક જે કહે છે કે-રસાન નવ પti ટિંબાવતા કવિ વાળા તેમાં અત્યુકિતનો લેશ પણ સહુદય વાચકને જણાતો નથી. કાવ્ય - ધુલેલુપ રસિક-ભ્રમરેના ચિત્ત-વિનોદ માટે ઋતુના પુષ્પોથી સુગંધિત નંદનવન સમાન નવરસથી પૂરિત આ કમનીય કાવ્ય છે. કાદંબરીનાં વિસ્તૃત વર્ણ અને દીર્ઘ-સમાસે કાવ્યમર્મજ્ઞના કેમલાન્ત:કરણને જ્યારે કેટંકિત કરે છે ત્યારે, તિલકમંજરીના સંક્ષિપ્ત વૃત્તાન્તો અને સરલ વાક્યો સ્મરણ-સૂત્રની માફક હૃદયપટ ઉપર સુંદર રીતે અંકિત થઈ વારંવાર સ્મૃતિપથમાં આવ્યાં કરે છે. શબ્દની લલિતતા અને અર્થની ગંભીરતા મનોજ્ઞના મનને મોહિત કરે છે. સ્થાને સ્થાને નીતિ અને સદાચારના ઉચ્ચારિત ઉલેખોથી વિવેકી વાચકની વૃત્તિ સન્માગ–સેવન તરફ આકર્ષાય છે. સંસારની સ્વાભાવિક ક્ષણભંગુરતાના સ્વરૂપને પ્રકટ કરનારા મામિક ઉપદેશથી તત્ત્વજ્ઞના હ યમાં નિવેદના અંકુર ઉદ્દગમે છે. યથોચિત સ્થાને આવેલા પ્રસંગોથી વાચકની વિચારશ્રેણિ ક્ષણમાં શુંગારરસમાં
બે છે તો ક્ષણમાં કરૂણરસમાં નિમગ્ન થઈ જાય છે. ક્ષણમાં સાક્ષાઃ ધર્મ સ્વરૂપ એક મહાત્માને જોઈ ચિત્ત ભક્તિમાં તલ્લીન થાય છે તો ક્ષણમાં અતિ ભયાનક એક તાલને જોઈ સમગ્ર શરીર ભયથી રોમાંચિત થઈ જાય છે.