________________
૪૪૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર અન્ય
આત્મા દ્રવ્યકર્મને સર્જનારે કહેવાય છે. કારણમાં કાર્યને ઉપચાર (વ્યવહાર) કરવાથી આવું નિર્વચન થઈ શકે છે. વસ્તુતઃ તે આત્મા રાગાદિને જ ર્તા છે. (અશુદ્ધનિશ્ચયનયથી.) [७९३] नैगमव्यवहारौ तु ब्रूतः कर्मादिकर्तृताम् ।
व्यापार: फलपर्यन्तः परिदृष्टो यदाऽऽत्मनः ।।११६॥
પૂર્વે નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ આત્મામાં કર્માદિના કર્તુત્વને નિષેધ સિદધ કર્યો. નૈગમ-વ્યવહારનયની દષ્ટિએ તે આત્મા રાગાદિની જેમ કર્યાદિને પણ ર્તા બની શકે છે.
તેમનું કહેવું એ છે કે આત્મા જે રાગાદિ કરે છે તેનું ફળ સામાન્યતઃ તરત તે આવતું જ નથી હવે જે કાલાન્તરે ફળ આવે છે તે તે વચ્ચેના કાળમાં એ કઈ વ્યાપાર માનવે જોઈએ કે જે ફલપર્યન્ત રહે અને તે રીતે સુખાદિ ફળ પ્રતિ રાગાદિની પૂર્વવૃત્તિતારૂપ કારણુતાને જાળવી રાખે. એ વ્યાપાર તે જ દ્રવ્યકર્મ. આત્મા રાગાદિ ઉત્પન્ન કરે, પછી દ્રવ્યકર્મ ઉત્પન્ન કરે અને તે દ્રવ્યર્મ દ્વારા ફળને વિપાક પ્રાપ્ત કરે. આમ રાગાદિ અને ફળ એ બેની વચ્ચે કડીરૂપ વ્યાપાર માનવાનું અનિવાર્ય બને છે અને તે વ્યાપાર તે જ દ્રવ્યકર્મ સિદ્ધ થાય છે. એટલે દ્રવ્યકમદિનું પણ કર્તુત્વ આત્મામાં માનવું જ જોઈએ. ૨૮ [७९४] अन्योन्यानुगतानां कः तदेतदिति वा भिदा। ।
यावच्चरमपर्यायं यथा पानीयदुग्धयोः ॥११७॥ ૨૬૮. સમ્મતિ તર્ક : ૧-૪૭.
