________________
કાશી • અને
મા
કાશી – વારાણસી તે। પ્રસિધ્ધ યાત્રાનું સ્થળ છે. સૌ કાઈ ત્યાં ગયા નહિ ડાય તે છતાં સૌને ત્યાં જવાની ચ્છિા તે રહેજ છે ત્યાં ગંગાજી વહે છે. ત્યાં મંદિશ છે. વર્ષોથી ત્યાં હિંદુત્વની ભાવના જળવાઈ રહેલી છે. હજી પણ ત્યાં સ ંસ્કૃતિનું વસ્વ હાય એવુ' હિ ંદુ સ ંસ્કૃતિના ઉપાસકાને લાગ્યા કરે છે. ત્યાં ધર્મ છે, પંડિતાઈ છે, અને સ ંસ્કૃતિ પણ છે. પરંતુ ત્યાં પાપ પણ ભારે ભાર ભરેલું છે. ત્યાં પ્રખાધ ભલે હશે, ત્યાં પ્રમાદ પણ છે ! ત્યાં સંસ્કૃતિ ભલે હશે, ત્યાં વિકૃતિ પણ છે! ત્યાં દિવ્યતા ભલે હશે, ત્યાં દાનતા પણ છે! ત્યાં સત્ ભલે હશે, ત્યાં છલકપટ પગુ છે! કાશીમાં જઈ કરવત મુકાવવાથી નવાં જન્મમાં ઈચ્છિત ફલમેળવવાં ભલે કાઈ ભાગ્યશાળી થતું હાય! પરંતુ કાશીમાં જનારની બુધ્ધિ પર તેા કરત ફરતાં વાર લાગતી નથી. કાશીનું મરણ ઉત્તમ ગણાય છે. કાશીનું જીવન પણ તેવું ઉત્તમ હોય તે વિશે શંકા છે. લેાકેા શા માટે કાશી જાય છે? લેાકેા શાાટે ત્યાં જઇ ગંગાજીમાં સ્નાન કરે છે? પુણ્ય મેળવવાની તમન્ના જ્યારે પરાકાષ્ટાએ પહોંચે છે ત્યારે હિંદુત્વની ભાવનાના સંધ કાશીની જાત્રાએ નીકળે છે. વારાણસીને આપણે મુક્તિનું સાધન માનીએ છીએ. વારાણસીની કામનાથી આપણે રામાંચ અનુભવીએ છીએ. શું આવી ભાવનામાં આપણી સંસ્કૃતિ સમાઈ ગઈ છે? આવી ભાવનાની ભાટાઈ કરવામાં આપણે સાજે રચ્યાપચ્યા રહ્યા છીએ. આજે તેા આવી ભાડાઈ આપણા પડિતા, લેખકા અને કવિએ ઠેર ઠેર કરી સંસ્કૃતિના રક્ષકા ખની, ભાળી મૂઢ પ્રજાને ગી રહ્યા છે. વ્યાયામ્ મરળામુક્તિ: । (કાશીના મરણથી મુક્તિ છે). સૂત્ર શું સાચું હોવા સંભવ છે? પાપી માણસ કાશીમાં મરણ પામે તે પણ મુક્તિ પામી શકે એમ નથી. પુણ્યશાળીને તેા કાશીના ભરણ તે શું પણ દર્શીન વિના પણ મુક્તિ મળ્યુ રહે છે. ખરી રીતે જોતાં કાશીના અથ પ્રકાશ થય છે, અને તે પ્રકાશ તે બ્રહ્મ પ્રકાશ છે. તે જ્ઞાનના પ્રકાળુ છે. મુધ્ધિના પ્રકાશ છે. સદાચરણના પ્રકાશ છે. સદ્વ્રુત્તિના પ્રકાશ છે. એવે
૧૯
મંગળદાસ જે. ગારધનદાસ
પ્રકાશ તા કાશી ગયા વિના પણ મળી શકે તેમ छे. काशी ब्रह्मप्रकाशः सास्ति यस्यां अवस्थायां सा નાશી તસ્યાં મરળાત્ મુક્તિ:। પ્રકાશની અવસ્થામાં જે મૃત્યુ પામે તેની મુક્તિ તેા સહજ છે. પરંતુ મુક્તિ મેળવવા માટે મૃત્યુ આવશ્યક નથી. મનુષ્યનું જીવન જ એવું હાવું જોઈ એ કે તે મુક્તિની અવસ્થા હાય. જ્ઞાન વિના તેમ બનવું અશકય છે. વિમુક્તને બંધન નહિ હાય. તેને નથી પુનમનું ખંધન કે નથી મેાક્ષનુ બંધન. વિમુક્ત થનાર પણ માનવી છે. માનવતાના સંબધથી વિમુકત થનાર કાની સાથે સંબંધ બાંધવા માગે છે? તે સધ તા કાઈ કાલ્પનિક વસ્તુ સાથે બાંધે છે. કલ્પના ગમે તેટલી ઉદાત્ત હાય તે છતાં કાલ્પનિક વસ્તુ સાથે સંબંધ બાંધનાર બ્રહ્મ નથી દેખી શકતા. તે ફક્ત ભ્રાંતિ મેળવે છે. કાઈ પણ પ્રકાશ ને પવિત્ર કરી શકતા હાય તેા તે યુધ્ધિના અને જ્ઞાનના પ્રકાશ છે. તે પ્રકાશમાં કાશીમાં જઈ પુણ્ય મેળવવાની લાલસા ભસ્મીભૂત થાય છે. મૂઢતા અને મૂર્ખતા, અને અંધશ્રધ્ધાના બંધનમાંથી જે છ્હે છે તે જ વિમુક્ત છે. તેને બીજી મુક્તિ નથી. જ્ઞાનની ગંગામાં દરાજ સ્નાન કરીને શુધ્ધ જીવનવ્યવહાર તે ચલાવતા હાવાથી વિમુક્ત છે. સવૃત્તિ અને સદાચરણ તેને માટે તે જ્યાં જાય ત્યાં વારાણસી ઊભી કરે છે. તે તે મધામાં જઈ ને પણ માને પવિત્ર કરે છે. કાશીથી ઘેાડે દૂર મધા નામનું સ્થાન છે. તે અપવિત્ર સ્થાન મનાય છે. કાશી જેટલું પવિત્ર ગણાય છે તેટલું જ મધા અપવિત્ર ગણાય છે. ધાર્મિક હિંદુ ત્યાં જતાં ડરે છે. પતિ તેા ત્યાં પગ નહિ મૂકે. પરંતુ સાત્વિક વૃત્તિવાળા મનુષ્ય મધાથી અપવિત્ર નથી થતા. તે તે માને પણ પવિત્ર કરે છે. પાપ અને પુણ્યથી ડરનાર અને લેાભાનાર, પેાતાની વૃત્તિએથી ડરે છે અને પેાતાની કલ્પનાથી સ તાષાય છે. કાઈ ખીરને જ કાશીનેા માહ ગયા છે. કાઈ કશ્મીરને જ બધાને ડર નથી લાગતા.
કાશી ત્યજી ખીરને લાગ્યા મા શરીર. શ્યામસુંદર નિજ ગામે લીજે દાસ ખીર.
