________________
પાલન અશક્ય છે. એટલા જ સારું મેક્ષ એ પરમ ધર્મ કહ્યો છે. હિંસા નસીબે લખેલી છે. જ્યાં સુધી આંખ મટમટાવવાની છે અથવા નખ કાપવાના છે, ત્યાં સુધી કંઈક ને કંઈક હિંસા રહેલી જ છે. કર્મ માત્ર દેશમય છે, એમ આગળ કહ્યું છે. એટલે અજુને હિંસા-અહિંસાને સવાલ ઉઠાવ્યો જ નથી. મોહાંધ માતા પિતાના બાળકનું તાણનારા સવાલ કરે છે તેમ સ્વજન-પરજનના ભેદને સવાલ અર્જુન કાઢે છે.
ભગવદ્દગીતામાં દરદનું એકીકરણ કરેલું છે. વ્યાધિની વૈદ નાખી નોખી દવા આપેલી છે. પણ આજકાલ વૈદકશાસ્ત્રની શોધ ઉપરથી વૈદે એ નિશ્ચય ઉપર આવી રહ્યા છે કે દરદ જુદાં જુદાંદેખાય છે, પણ અંતે એ એક જ છે. તેનું કારણ એક જ છે અને ઉપાય પણ એક જ છે. ભગવાન તે પ્રમાણે કહે છે કે આધ્યાત્મિક ઉપાધિ એક જ છે, કારણ એક છે અને ઉપાય પણ એક જ છે. આનું એકીકરણ બતાવવાને મોટામાં મેટો દાખલે લીધે છે. સ્વજન જે હણવા લાયક હોય તો તેમને હણી નાખવા, પૃથ્વીને નાશ થતો હોય તો પણ અચકાવું નહિ. એમ કરવાને અર્જુનને અધિકાર નહિ, પણ એનું કર્તવ્ય છે. સ્વજનને મારવાની વાત આવે ત્યારે પણ અપવાદ ન હોય એવા પ્રશ્નના જવાબમાં અર્જુનને સનિશ્ચય જવાબ મળે
છે એટલે આ નિશ્ચયવાદ છે. જેમ સત્યના પાલનમાં અપવાદ નથી, કારણ સત્ય પરમેશ્વર છે અને સત્યને અપવાદ હોય તે પરમેશ્વર પણ સત્યાસત્ય થઈ જાય. એટલે વગર અપવાદને આ દાખલે છે.
શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને કહે છે કે તું ડાહી ડાહી વાતો કરે છે. ગીતાજીમાં નથી કર્મમાર્ગ બતાવ્યો, નથી જ્ઞાનમાર્ગ કે નથી ભક્તિમાર્ગ. માણસ વૈરાગ્ય અને કર્મ ગમે તેટલું કરે, ભક્તિ ગમે તેટલી કરે, તો પણ તેને જ્ઞાન ન મળે ત્યાં સુધી તે અહંભાવ, મમત્વ ન છોડે. ભમતા છોડે તો જ તે આત્મદર્શન કરી શકે. જેણે મમત્વ છોડયું છે તેને વિષે જ આત્મદર્શન શક્ય છે. અંગ્રેજીના “આઈને માટે સીધી લીટી કરે છે અને તેના ઉપર મીંડું એટલે શૂન્ય મૂકવામાં આવે છે. એ હું પણું ભસ્મ થાય ત્યારે જ આત્મજ્ઞાન થાય. માણસ સીધે ટટ્ટાર હોય ત્યારે તે કેટલે વળે છે તે જોઈએ તે તેની ભક્તિ દેખાય, તો જ તે બગભગત નથી, તો જ તે જ્ઞાની છે, આડંબર વિનાના જ્ઞાનવાળો છે. ત્રણમાંથી એકે માર્ગ ગીતા નથી બતાવતી, પણ આ એક જ વસ્તુ બતાવવાને લખાયેલી છે એવો અનુભવ મને થયેલ છે. જેટલે દરજે આપણે મમત્વ તજીએ તેટલે જ દરજે આપણે સત્યનું પાલન કરી શકીએ છીએ.
એટલા જ સારુ આ સુંદર દલીલ શ્રીકૃષ્ણ કરી છે.
પ્રભુએ જગતમાં કાર્યકારણને નિયમ પ્રવર્તાવ્યો છે. એ જગતની શૃંખલા નથી પણ સંકલના છે. શૃંખલા જડ પદાર્થની બનેલી હોય, પણ સંકલના તે ચેતનધર્મ છે. આ વિશ્વની કલના કરવીચૈતન્યની એક્તા વિના વિશીર્ણ થઈ જતા આ વિશ્વના પદાર્થોની “સમયાને એકત્ર, એક્તામાં- કલના” કરવી, અર્થાત એને ? જોડવા, (પ) અને સમજવા તથા સમજાય એવા કરવા (ના)–એ પ્રભુ કરે છે. એ જગતને પોતાના નિયમથી બાંધતો નથી, પણ પોતાના વાસથી જીવતું અને બેલતું–ચાલતું કરે છે. બહિર્યામી અને અંતર્યામી વચ્ચે આ જ મેટે ફેર છે. બહિર્યાની બહારના નિયમથી બાંધે; પણ બાંધવામાં પોતે પણ બંધાય. અંતર્યામી માંહેથી બાંધે, પણ બાંધવામાં જ બાંધવાની ક્રિયામાં જ જીવન આપે અને પોતે એ બંધનથી સ્વતંત્ર રહે.
આચાર્ય આનંદશંકર ધ્રુવ
