Tattvartha Sutrana Karta Kon Shwetambar Ke Digambar

Author(s): Anandsgarsuri, Akshaychandrasagar
Publisher: Agamoddharak Pratishthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022505/1

Page #1

તત્વાર્થ સૂત્રના
કતૉ કોણ?
શ્વેતાંબર
દિગંબર
કે
લેખક : પૂજય આગમોદ્ધારક શ્રી આનંદસાગર સૂરિ મ. સંપાદક : મુનિ શ્રી અક્ષયચંદ્ર સાગરજી |

Page #2

શ્રી મનોરથકલ્પદ્રુમપાર્શ્વનાથાય નમઃ પૂ. આગમોદ્ધારક આનંદસાગર સૂરયે નમઃ
તત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?
(પૂ. આગમોદ્ધારકશ્રી કૃત ‘તાર્થ તૃતનિય
(હિન્દી)નું ગુજરાતીમાં ભાષાંતર)
- સંપાદક પૂ. પંન્યાસ પ્ર. શ્રી હેમચન્દ્રસાગરજી મ.ના શિષ્ય
પૂ. મુનિ શ્રી અક્ષયચન્દ્રસાગરજી મ.
અનુવાદક પ્રો. બી. ટી. પરમાર, (સુરત) M.B.A.Sc.
પ્રકાશક આગમોદ્ધારક પ્રતિષ્ઠાન - છાણી-૩૯૧૭૪૦ .

Page #3

• દ્રવ્ય સહાયક
આંબાવાડી જૈન સંઘ – અમદાવાદ ભુયંગદેવ જૈન સંઘ - અમદાવાદ પૂ. સાધ્વીશ્રી દિવ્યધર્માશ્રીજીની પ્રેરણાથી નાનપુરા જૈન સંઘ (સુરત) ની બહેનો ભાવિકકુમાર આણંદીલાલ (સુરત)
૯) પ્રકાશકઃ આગમોદ્ધારક પ્રતિષ્ઠાન, છાણી-૩૯૧૭૪૦
પ્રાપ્તિસ્થાન
આગમોદ્ધારક પ્રતિષ્ઠાન છાણી-વડોદરા-૩૯૧૭૪૦ શ્રેયસ કે. મર્ચન્ટ . ૧, નિશા એપાર્ટમેન્ટ, ગોપીપુરા, સુરત-૩૯૫ ૦૦૧. સાગર બોલબેરીંગ સેંટર ૬-વકતા ચેમ્બર્સ, ખાડીયા, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧. શારદાબેન ચીમનલાલ એજ્યુ. રી. સેંટર, દર્શન', રાણકપુર સોસા ની સામે, શાહીબાગ, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૪.
પ્રથમ આવૃત્તિ - ૧000 • મૂલ્ય: ૪૦-૦૦ • પ્રિન્ટીંગ સહયોગઃ રમેશભાઈ ડીંગુચા (પૂજા પ્રિન્ટ પોઈન્ટ) મુદ્રણઃ યજ્ઞેશભાઈ પંડ્યા, પ્રિન્ટ વિઝન, સીટી મીલ કંપાઉન્ડ,
- રાયપુર દરવાજા બહાર, અમદાવાદ.

Page #4

8
:
૨
ન
જ
=
અનુક્રમણિકા વેધક દૃષ્ટિ પ્રકાશકીય સંપાદકીય આગમોદ્ધારકશ્રીકૃત
ગ્રન્થની શરૂઆત ગ્રંથકારની ઉત્કૃષ્ટતા ગ્રંથકર્તાનું નામ-નિર્ણય વાચક કોણ ? ગ્રંથનો સમય ગ્રંથની ઉત્પત્તિ આદ્ય શ્લોક શાસ્ત્ર સંપ્રદાય સંપ્રદાય ભેદ સૂત્ર ચર્ચા સૂત્ર તફાવત તફાવતની વિચારણા સૂત્રપાઠનો વિપર્યાસ ભાષ્યકર્તા વિષે મીમાંસા ભાષ્યની સ્વોપજ્ઞતા વિષે વિચારણા ભાષ્યને અસ્વીકાર કરવાનું કારણ ભાષ્યકારનું અનુકરણ કૃતિની આવશ્યકતા કૃતિનું સ્વરૂપ દર્શનશાસ્ત્રોની છાયા
=
=
જે
છે
?
$
$
$

Page #5


Page #6

વેદક દષ્ટિ જૈનમાત્રને સ્વીકાર્ય સૂત્ર એટલે “શ્રી તત્ત્વાર્થસૂત્ર” પરંતુ આના કર્તા કોણ? શ્વેતાંબર કે દિગંબર ? એવી દ્વિધા ત્યાં સુધી જ ટકી શકે છે
જ્યાં સુધી આ પુસ્તક નજર-ગોચર ન બને ! પૂજ્ય આગમોધ્ધારક શ્રુતજ્ઞશિરોમણિ - આનંદસાગર સૂરીશ્વરજી મ.ની વેધક દૃષ્ટિમાંથી નીપજેલું આ લખાણ નયનગોચર બન્યું કે બસ. સરી પડશે ઉદ્ગાર કે હાથ કંકણ કે આરસી ક્યા ?” વરસો પૂર્વે પ્રકાશિત અને હિન્દીભાષી આ પુસ્તક દુર્ગમ અને દુર્લભ-સુ બન્યું. સુવિનેય મુનિ શ્રી અક્ષયચંદ્રસાગરજી દ્વારા સંપાદિત ગુર્જરભાષી આ પુસ્તકનું પ્રકાશન દુર્ગમતા અને દુર્લભતાને દૂર કરી રહ્યું છે એ હર્ષનો વિષય છે. બહોળો પ્રચાર પામી આ પુસ્તક ભ્રાન્તિનો નિરાશ અને ભ્રમણાનો વિનાશ કરવા પુરવાર થશે એ જ વિશ્વાસ.
- હેમચંદ્રસાગર

Page #7

પ્રકાશકીય
તાર્કિક શિરોમણી પૂજ્ય આગમોદ્ધારકશ્રી આનન્દસાગરજી મ. કતું તત્વાર્થવૃતન્માનિય ' પુસ્તકનું ગુજરાતી ભાષાંતર સ્વરૂ૫ ‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?” આ પુસ્તક પ્રકાશન કરતા અમો ખૂબ હર્ષ અનુભવીએ છીએ. પૂ. મુનિરાજશ્રી અક્ષયચન્દ્રસાગરજી મહારાજે ભાષાંતરને સાદ્યન્ત નિહાળી - અશુદ્ધિ, ક્ષતિ દૂર કરી - સંપૂર્ણ પ્રફને તપાસી અર્થાત્ આખું પુસ્તક સંપાદન કરી અમારા હાથ ધર્યું છે. તેથી અમો તેઓશ્રીનો ખૂબ ઉપકાર માનીએ છીએ. પ્રોફેસર બી.ટી. પરમાર સાહેબે ભાષાંતર કર્યું તેથી અમો તેમના પણ ત્રઢણી છીએ.
તે સિવાય પ્રિન્ટવીઝનના માલિક શ્રી યજ્ઞેશભાઈ પંડ્યા તથા સહયોગી શ્રી રમેશભાઈ ડીંગુચાવાળા વગેરેને પણ સ્મરણ કરી ઋણ અદા કર્યાનો સંતોષ માનીએ છીએ...
આ પુસ્તકમાં તત્ત્વાર્થસૂત્ર સંબંધી શ્વેતાંબરની સમસ્ત માન્યતાઓ સુવિશુધ્ધ અને સત્ય છે તેની સાબિતી આલેખાયેલી છે.
સર્વ સુજ્ઞ પુરુષો તટસ્થતાથી નિહાળે એ જ શુભાકાંક્ષા.
લિ. આગમોદ્ધારક પ્રતિષ્ઠાન છાણી (૩૯૧૭૪૦)

Page #8

ત્રણ
સંપાદકીય
આ તત્ત્વાર્થસૂત્ર અતિ ઉત્તમ ગ્રન્થ છે. જેના દ્વારા જૈનશાસનનું બહૂ દર્શન અલ્પ પ્રયાસ થઈ શકે છે... જેમાં જીવવિજ્ઞાન, જડવિજ્ઞાન, ભૂગોળ, ખગોળ, સ્થિતિસ્થાપકતા, કર્મવિજ્ઞાન, પરાધીનતા, સ્વાતંત્ર, પરમશાંતિ, મોક્ષ ઈત્યાદિ અનેક વિષયોનો સંગ્રહ માત્ર ર૦૦ શ્લોક પ્રમાણ અક્ષરોમાં સંગ્રહિત કરેલ છે. અને તેથી જ તો “જૈન પરંપરાનો ઈતિહાસ ભા. ૧ પાન નં. ર૩૦” ઉપર લખ્યું છે કે “વાચક ઉમાસ્વાતિજીએ તક્ષશિલા વગેરે વિદ્યાલયોમાં જૈનદર્શનનો અભ્યાસ કરાવી શકાય તેવું તત્ત્વાર્થસૂત્ર' બનાવ્યું.” વળી, આવો ઉત્તમ ગ્રન્થ (સૂત્ર) હોવાને કારણે જ કહી શકાય કે જૈનશાસનના તમામેતમામ સંપ્રદાયો આ ગ્રન્થને હોંશે હોંશે પોતાનો કહી અપનાવે છે... ' અરે... પેલા દિગંબરો...! જેમને પરમાત્માવીર પ્રભુના ગણધર રચિત એકી પણ આગમ માન્ય નથી. પરંતુ આ ગ્રન્થ તો તેમને ય અવશ્ય માન્ય છે. તેથી જ આ ગ્રન્થકર્તાનું નામ વગેરે બદલી પોતાના પંથીય (દિગંબરીય) બનાવવાની બાલીશ ચેષ્ટાઓ આચરી રહ્યા છે...
પરંતુ... જૈનશાસનના સત્યસિદ્ધાંતો તો હજું સાડાઅઢાર વર્ષ સચેતન રહેવાના છે. અને તેનું સચૈતન્ય ટકાવનાર મહાપુરુષો ય મરજીવાની માફક મરણીયા પ્રયાસોના પ્રાન્ત ય અમર રાખવાના. કેમકે, એ મહાપુરુષો પાસે સમક્તિ સહિતના જ્ઞાનાદિક પ્રચંડબળનો પ્રભાવ હોય છે. તેઓ દ્વારા પ્રસ્તુત શાસ્ત્રીય તર્ક-સુતર્કબદ્ધ ખેડાણથી વિપક્ષીઓનું અભૂત રીતે કાસળ નિકળી જાય છે.
એ જ રીતે ૪૫ વર્ષ પૂર્વે મહાપુરુષ તરીકે થઈ ગયેલા પૂજ્યપાદ દેવસૂરી તપાગચ્છસમાચારી સંરક્ષક-બહુશ્રુત-આગમોદ્ધારકશ્રી આનન્દસાગર સૂરીશ્વરજી મહારાજે જૈનશાસનના સિદ્ધાન્તોને ટકાવવાનો પ્રબળ પ્રયાસ “તત્વાર્થતન્મનિય' નામના હિન્દીભાષીય પુસ્તકમાં કર્યો છે. જે જૈનશાસનના અનુયાયિને સન્માર્ગે દોરે છે. વળી તેમાં દિગમ્બરોના જૂઠાણાં ય સ્પષ્ટ રીતે તરવરી આવે છે.
જો કે પુસ્તક જોતાં કેટલાકને પૂ. યશોવિજયજી મ. રચિત આ કડી યાદ આવી
-
-
-
-
*
O

Page #9

_ -- -ચાર
(પણ જાય કે “ક્લેશવાસિત મન તે સંસાર, ક્લેશરહિત મન તે ભવપાર.” શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામિ સ્તવનમાં પૂજ્યશ્રી સંસાનું પ્રમુખ કારણે ક્લેશ” જણાવી રહ્યા છે. કેમકે, ક્લેશની એક જ ચિનગારી સળગતાંની સાથે ભભકતી જ્વાળાઓ આભ ઊંચેરી ભભૂકે છે. પરિણામે આત્મગુણોની સંપદા રાગદ્વેષની રાખ નીચે દટાઈ જાય છે. અને અસંખ્યકાળ લગી વિભાવદશા સત્તારૂઢ બને છે. જેથી પૂ. યશો વિ.મ.ની આ વાત ન્યાયપૂર્વકની છે. તેમાં સૌ સુજ્ઞ સજ્જનો સંમત છે. અને તેથી જ સજ્ઞ સજ્જનો ક્લેશ-કંકાસની આગથી દૂર રહેવા મથે છે. છે તેમ છતાં. આ “તત્ત્વર્થ તન્મેનિય' નામના પુસ્તકના ભાષાંતરરૂપ ‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ..?' નામના પુસ્તકને જોતાં જ અધકચરા જ્ઞાની કે જૈનશાસાવો બવફા માનવને મનમાં એમ થઈ પણ જાય કે “આ શેના ઝઘડા..!!! જેને જે માનવું હોય તે માને, ખોટી પંચાતો કરીને શા માટે ક્લેશની ચિનગારી ચાંપવી ???' ઇત્યાદિ આવી કમાન્યતાઓ જૈનશાસનથી બેવફાં માનવના મનમાં જાગવાની શક્યતા ખરી.
જોકે આ જ માનવીને પોતાની પેઢીને કોઈ “મારી છે” એમ કહે તો...? જવાબમાં એ માનવી “હા, ભાઈ તારી’ એમ નહિ કહે.
તે માનવીને ખરેખર !પોતાની પેઢી જેટલી ય કિંમત જૈનશાસનની નથી જ.. જ્યારે પૂજ્યપાદ આગમોદ્ધારકશ્રી આનન્દસાગરજી મ.ના મનમાં “જૈનશાસન' એ જ સર્વસ્વ હતું. જૈનશાસનની મૌલિક કોઈપણ માન્યતામાં ફેરફાર કરી દે તે તેમને જરાય પાલવે તેમ નહોતું.
માટે પોતાનો (જૈનશાસનનો) ગ્રન્થ “તત્ત્વાર્થસૂત્ર' અને તેના કર્તા'ની ભ્રમિત માન્યતાને ફેલાવવાની બાલિશ ચેષ્ટાનો જડબેસલાક પડકાર આ પુસ્તકમાં પાથર્યો છે..
કદાચ, કોઈને એમ પણ થાય કે ‘પૂર્વેના કાળમાં જબરજસ્ત વિરોધ ચાલતો હશે. પરંતુ આજે વાતાવરણ શાંત છે.. તો શા માટે આજે આ પુસ્તકનું પુનઃ પ્રકાશન (ભલે ભાષાંતરરૂપે) કરાવવાની જરૂરત..?
વાત વ્યાજબી છે. પરંતુ સાથે સમજવા જેવું એ છે કે આજે બંનેય પક્ષો વિદ્યમાન છે. અને બંને પક્ષો પોતપોતાની માન્યતામાં જબ્બર કટ્ટર છે, નામક્કર
હવે, કાલે ઉઠીને કોઈ દિગંબરપંથી પોતાની માન્યતાને કુતર્કોથી પણ પોતાનું

Page #10

પાય.
માનેલું સત્ય સ્થાપવા પ્રયાસ કરે.. અને તે સમયે જો શ્વેતાંબર પાસે આ “તત્ત્વાર્થી સૂત્ર સંબંધી સુતર્કો હયાત ન હોય તો !!! - દા.ત. દિગંબરપંથી સ્ત્રીમુક્તિ, કેવલી ભક્તિ, નિર્વસ્ત્રીય જ કેવલી બને - મુક્તિ પામે - વગેરે અસત્ય સિદ્ધાન્તોને પોતાના કુતર્કોથી સિદ્ધ કરવા પ્રચંડ પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. પરંતુ સફળતાનો કિનારો સાંપડી શકતો નથી. કેમ કે એવા એવા અનેક અસત્ સિદ્ધાન્તોને જડમૂળથી ઉખેડી નાખવામાં સમર્થ એવા સુતર્કો આજે ય અડિખમ વિદ્યમાન છે.
જો કાળક્રમે આવા સુતર્કો વિનષ્ટ પામે તો ખરેખર ! જૈનશાસનના સત્યાંશી સર્વનાશ તરફ દોરાયા વિના ન રહે.
માટે જ પાણી પહેલાં બાધી પાળ' એ કહેવત અનુસાર આ પુસ્તકનું પુનઃ પ્રકાશન કરવા નિર્ધાર્યું. અને એ પણ ગુજરાતી વર્ગને અનુલક્ષીને, ગુજરાતીમાં ભાષાંતર કરાવી સંપાદન કાર્ય હાથ ધર્યું.
હિન્દીમાં છપાયેલ એ પુસ્તકનું ગુજરાતીમાં ભાષાંતર પ્રો. બી.ટી. પરમાર (M.A, B.Sc) (સુરત) દ્વારા સમ્પન્ન થયું છે. પૂર્વે એક હિન્દીના એમ.એ. વ્યક્તિને આ પુસ્તક ભાષાંતર કરવા આપ્યું હતું. પરંતુ તે વ્યક્તિને પૂ. આગમોદ્ધારકશ્રીની હિન્દી ભાષા ખૂબ અઘરી લાગી. પરિણામે તેમણે ભાષાંતર કરવાના પ્રયત્ન ઉપર, પૂર્ણવિરામ મૂક્યું.
જ્યારે પ્રો. બી.ટી. પરમારે એ પુસ્તકને હોંશે હોંશે વધાવી સાહસિક રીતે ભાષાંતર કરી મારે હાથ ધર્યું. - ભાષાંતરમાં સાહિત્યિક દૃષ્ટિએ ક્યાંક ક્યાંક સુધારો, યા કોઈક શબ્દો કે | વાક્ય અથવા લાઈન રહી જવાની ક્ષતિને પૂર્ણ કરીને તેમજ પ્રફ સંબંધી પણ કાર્ય પૂર્ણ કરી આ પુસ્તક તમારે હાથ ધરવાનો પ્રયત્ન સફળતાને આરે પહોંચ્યો છે.
આ પુસ્તક સંપાદનની પાછળ પૂ.પં.પ્ર. ગુરુદેવ શ્રી અશોકસાગરજી મ., પૂ.પં. વડિલ ગુરુદેવશ્રી જિનચન્દ્રસાગરજી મ. તથા પરમોપકારી પૂ.પં. ગુરુદેવશ્રી હેમચન્દ્રસાગરજી મ.ની અસીમ કૃપા તથા હિતચિંતક પૂ. શ્રી જગચ્ચન્દ્રસાગરજી મ.ની સહાનુભૂતિ પ્રશંસનીય છે.
તે સિવાય આ પ્રસંગે ક્યાંક ક્યાંક સુજ્ઞ શ્રી રમેશભાઈ ડીંગુચા, દિપેન-મિતેશપ્રશાંત ચેતન વગેરેની સ્મૃતિ પણ સ્મરણીય છે. તેઓ પણ અંશે સહયોગી બન્યા માટે સ્તો !

Page #11
- અત્તે એક વિનમ્ર સૂચન... આ પુસ્તક સંપાદન પાછળનો એક મુખ્ય હેતુ એ) છે કે દરેક આત્માઓ પરમાત્માના સુવિશુધ્ધ સિદ્ધાન્તોને હૃદયકમળમાં બિરાજમાન કરી, મોક્ષકલક્ષી બને... ભૂલેચૂકે પણ આ પુસ્તક વાંચી દિગંબરપંથી પર દ્વેષ તો હરગીઝ ન કરે. એવા સદાશય સાથે. પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીચરણલીન મુનિ અક્ષયચન્દ્રસાગર (જંબુદ્વીપ-પાલીતાણા) તા.ક. 5. આગમોદ્ધારકશ્રીની શ્રી તત્ત્વાર્થસૂત્રની મહત્તારૂપ પ્રસ્તાવના વાંચવાનું ! ચૂકશો નહિ.

Page #12

સાત
આગમોદ્ધારકશ્રી કૃત અવશ્ય પઠનીય અન્ય દર્શનકારોના અનુકરણ પર આ તત્ત્વાર્થ સૂત્ર તકનુસારીઓ માટે બનાવેલ હોવાથી નિમ્નોક્ત સૂત્રો પરીક્ષાની અને અનુકૃતિની દૃષ્ટિએ કરવામાં આવ્યા છે. (૧) “
સીનજ્ઞાન વારિત્રાળ મોક્ષમા' (જ્ઞાનક્રિયામાં મોક્ષ) | એમ જ્ઞાનનય અને ક્રિયાનયના હિસાબે પહેલા હતું. સ્વદર્શનમાં અદગ્ધદહનન્યાયથી આ લક્ષણ હતું. અહીં ઈતરની વ્યાવૃત્તિ માટે દર્શનપૂર્વક અને “સમ્ય’ શબ્દયુક્ત લક્ષણ લેવામાં આવ્યું. શાસ્ત્રોમાં શાસ્ત્રોને અત્તે જ્ઞાનાદિકનો વિચાર મોક્ષના સાધનરૂપે થતો હતો. અહીં પ્રયોજનના હિસાબે આઘમાં (પ્રારંભમાં) કહ્યું. શાસ્ત્રોમાં અયોગિપણાને મોક્ષનું કારણ માનીને તેની કારણપરંપરાને પણ સાધન માન્યું. અને અહીં આ હાર-પરંપરાના વિચારથી જ “માર્ગ' શબ્દ મૂક્યો. માર્ગ-ગમનમાં પ્રાયઃ પૂર્વ પૂર્વનું પ્રયાણ ઉત્તર ઉત્તરને પ્રાપ્ત કરાવનાર હોય છે. આમાં કોઈ પણ ગમનને | અન્યથા સિદ્ધ અથવા નકામું નહીં કહી શકાય.
(૨) ઈતર દર્શનકારોએ જ્યારે પોતાના દર્શનમાં અને બીજામાં માર્ગ શબ્દ લગાડ્યો ત્યારે આમાં પણ “મોક્ષમાર્ગ' શબ્દ વડે કહેવામાં આવ્યું, એટલે કે “મોક્ષ' શબ્દની સાથે “માર્ગ' શબ્દ જોડવામાં આવ્યો છે.
(૩) “તત્ત્વર્થશ્રદ્ધાનું સચદ્રનં આનો ભેદ દર્શાવનાર સૂત્ર અલગ રાખીને આ સૂત્ર લક્ષણ તરીકે જ જૂદું કર્યું. નહિતર નિસfઘાયાં તશ્રદ્ધા સગવં' આટલું જ કહી દીધું હોત. આમાં દર્શન શબ્દ પણ સૂચક જ છે.
(૪) ઈતર દર્શનકારો માત્ર સંહિતાદિ વડે વ્યાખ્યા માને છે, જ્યારે તત્ત્વાર્થ કરે નામાદિ નિક્ષેપ વડે વ્યાખ્યા દર્શાવવા માટે “નામસ્થાપના૦' સૂત્ર કહ્યું | (૫) જ્ઞાન શબ્દ વડે શુદ્ધ જ્ઞાન રાખીને સામાન્ય બોધ દર્શાવવા માટે અધિગ, શબ્દ મૂકીને “માનવૈરધામ:' એમ કહ્યું. અથવા બોધ શબ્દ ન રાખીન અધિગમ શબ્દ અન્ય દર્શનની પ્રસિદ્ધિથી હશે. ક્યારેક ત્રીજા સૂત્રમાં અધિગમ શબ્દ વડે પણ ઉપદેશ લેવામાં આવ્યો છે. તેના સમ્બન્ધથી પ્રમાણ અને નયથી અર્થાતુ તન્મય વાક્યો વડે ઉપદેશ થાય છે એમ માની લઈએ તો પણ એ જ થયું કે અન્ય દર્શનકારો પોતાની પ્રરૂપણા પ્રમાણથી છે એમ માને છે. પરંતુ આ લોકો માત્ર નયાદિ વડે જ પ્રરૂપણા કરનારા છે અને જૈનને તો પ્રમાણ અને નય બન્નેથી જ પ્રરૂપણા ઈષ્ટ છે. આ રીતે પણ આ દર્શનના હિસાબે સુત્ર છે.

Page #13

આઠ
(૬) “તત્વ પ્રમ' અને “સાથે પરોક્ષ', “પ્રત્યક્ષ ચિત્' આ ત્રણ સૂત્રો પણ ઈતર દર્શનોના અધિકારથી છે. . – . (૭) મત્યાદિ જ્ઞાનોના સૂત્રોમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવ વડે વિષય દર્શાવ્યો છે, ત્યારે તત્ત્વાર્થકારે માત્ર દ્રવ્ય અને ભાવ જ દર્શાવ્યા. એમાં પણ ક્ષેત્ર અને કાલને દ્રવ્ય માન્યા. એમાં તકનુસારીઓની અનુકુળતા જ તત્ત્વ છે. (૮) અધિગમના કારણોને દર્શાવતાં, જે ત્રણ સૂત્રો “
પ્રાથમિ', નિર્દેશ0' “સતસંધ્યા' એવાં જણાવ્યાં છે તે તકનુસારીઓની અનુકુળતા માટે જ
(૯) ઈતર દર્શનશાસ્ત્રોમાં પૃથ્વી, જલ, વાયુ અને અગ્નિને જડ માન્યાં છે. પરંતુ અહીં એમને સચેતન બતાવ્યાં છે. વૈજ્ઞાનિક લોકો પણ વનસ્પતિ અને પૃથ્વીને હવે સચેતન માને છે. - (૧૦) અન્ય ધર્મવાળાઓએ ઇંદ્રિય અને વિષયના વૈષમ્યથી જ પદાર્થજ્ઞાનનું વૈષમ્ય માન્યું છે. પણ ભગવાન શ્રી ઉમાસ્વાતિજીએ પાર્થ તથા ઈદ્રિયનું વૈષમ્ય ના હોવા છતાં જ્ઞાતાની ધારણાને કારણે પણ જ્ઞાન-વિષમતા માની છે, અન્ય ધર્મવાળાઓએ ભિન્ન ઈંદ્રિયનું યુગપતુ જ્ઞાન થઈ જાય તેને રોકવા માટે જ્ઞાનની યુગપતુ અનુત્પત્તિ માટે અણું જેવું પોતે મન માની લીધું. અને તે અણુ સંબંધી એવું મન માન્યું કે જે ઈંદ્રિયની સાથે સંયુક્ત હોય તેનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય, પરંતુ એક જ ઇંદ્રિય વડે અનેક વિષયોનું જ્ઞાન થવાનો અવસર આવી જાય એટલે કે એક જ સ્પર્શન વડે શીત, ઉષ્ણાદિ જાણવાનો, રસના વડે તિક્તાદિ અનેક રસ, ચલું વડે અનેક રૂપ, અને શ્રોત્ર વડે અનેક શબ્દ જાણવાનો અવસર આવી જાય તો પછી જ્ઞાતાની ધારણાને આગળ કરવી જ પડે. એ જ રીતે વાચકજી મહારાજ ફરમાવે છે કે જેની ધારણા આત્મીય કલ્યાણના ધ્યેયવાળી નથી તે મનુષ્ય પોતાનું જ્ઞાન આત્મકલ્યાણના ધ્યેયથી ન કરતા પીદ્ગલિકના ધ્યેયથી જ કરે છે તે જ્ઞાનનું પ્રયોજન પણ પીલિક જ સિદ્ધ કરશે. તેથી એ પીદ્ગલિક ધ્યેયવાળાનું જ્ઞાન અજ્ઞાન જ છે. અર્થાત્ જ્ઞાનનું સમ્યકપણું સદ્ધારણાથી જ થાય છે. અને સદ્ ધારણાવાળાના જ્ઞાનનો જ પ્રમાણ વિભાગ દર્શાવ્યો છે.
(૧૧) અન્ય દર્શનકારોના અનુકરણથી જ આ તત્ત્વાર્થની રચના હોવાને કારણે જ તો “સતત' આ સૂત્રમાં અન્ય ધારણાવાળા માટે “ઉન્મત્ત' એવો કટુ શબ્દ વાપર્યો છે. અર્થાત્ અન્ય દર્શનકારોનો અયોગ્ય અને અસત્ય પ્રચાર જોઈને જ

Page #14

આ અનુકરણકારને ધૃણા થઈ હશે અને તે ધૃણાથી જ આ કઠોર કથન થયું હશે.)
(૧૨) જેમ દીપક-જ્યોતિ એક સરખી હોવા છતાં પણ કાચના રંગના અનુકરણથી જ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકાશ થાય છે, તેવી જ રીતે પદાર્થ તથા ઇંદ્રિયાદિ વડે સમાન બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થતી હોવા છતાં ધારણાના રંગનું જ અનુકરણ બુદ્ધિ કરે છે. તેથી યોગ્ય ધારણારહિતને અજ્ઞાન જ માન્યું. એટલે જેમ આંધળા માણસો પદાર્થને ન જોઈ શકવાથી યથાયોગ્ય દૃશ્ય પદાર્થની બાબતમાં હેયોપાદેય પ્રવૃત્તિ કરી શકતા નથી તે રીતે જ મૃગતૃષ્ણાને જળાશય માનવાવાળાની માફક પણ અથવા સોનાને પિત્તળ અને પિત્તળને સોનું જોનારા માણસો પણ યથાયોગ્ય હેયોપાદેય ફળને મેળવી શકતા નથી. એ જ રીતે અહીં પણ સ્યાદ્વાદમુદ્રાની અને મોક્ષધ્યેયની ધારણા નહીં રાખનાર આત્મપક્ષે અબોધ કે દુર્બોધ છે તેથી તેના જ્ઞાનને અજ્ઞાન માનીને પ્રમાણે ણની ગણતરીમાં જ નથી લીધું.
(૧૩) ઈતરદર્શનકારોને સાકાદ મંજૂર કરવો નથી તેથી એમણે ઉપક્રમથી સૂત્રોની વ્યાખ્યા કરવી નથી. બધી વસ્તુને નામાદિ ચતુષ્કમય માનવાવાળો જ ઉપક્રમાદિ રૂપે વ્યાખ્યાન સ્વરૂપ કરી સમજાવી શકે, એ કારણે જ ભગવાન ઉમાસ્વાતિજીએ નામસ્થાપનાદિનું સૂત્ર કહીને ચતુષ્કની વ્યાપકતા દર્શાવી; તે રીતે જ, અનુગમ નામના વ્યાખ્યાનમાં ઉપયુક્ત એવા સંહિતાદિભેદ ઈતર દર્શનકારોએ મંજૂર કર્યા પરંતુ સ્યાદવાદ મંજૂર કરવાના ગભરાટથી જ એ લોકોએ નયની દૃષ્ટિથી વ્યાખ્યા મંજૂર નથી કરી. છતાં પણ એક નયની દૃષ્ટિએ તે બધા મતો છે જ. પરંતુ પરસ્પર વિરુદ્ધ એવા નયોનો સમાવેશ કરીને બીજાઓને વ્યાખ્યાન કરવાનો મોકો હોય જ નહીં. કેમ કે એમ કરવામાં વિરુદ્ધ ધર્મનો સમાવેશ કરવો જ પડે. એ જ હિસાબે ઇતર દર્શનો નયસમૂહને માનતા નથી તેમ ભિન્ન ભિન્ન નયા વડે પદાર્થોની વ્યાખ્યા પણ નથી કરતા. પરંતુ જૈન શાસનમાં તો સૂત્ર કે અર્થ - કોઈ પણ ન વિચારણા વિનાનું નથી. તેથી ભગવાન્ ઉમાસ્વાતિજીએ નયનો વિચાર ચલાવ્યો છે. એ જ અપેક્ષાએ આચાર્ય મહારાજ શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર ફરમાવે છે કે ભગવાન્ આપનામાં સર્વ દૃષ્ટિ છે પણ સર્વ દૃષ્ટિમાં આપ નથી'. જુઓ ! |
“ઉઘાવિ સર્વસંધવ, સમુદ્રીત્વયિ નાથ ! હૃદયઃ | | न च तासु भवान् प्रदृश्यते, प्रविभक्तासु सरित्स्विवोदधिः ।।१॥"||
અર્થાત્ નયવાદના હિસાબે જૈન ધર્મમાં બધા ધર્મો છે પરંતુ અન્ય ધર્મમાં જૈન ધર્મ નથી. નયવાદથી જો એમ છે તો અતીન્દ્રિય પદાર્થના હિસાબે એમ છે કે

Page #15

-
દશ
(બધા ધર્મો દ્વાદશાંગથી જ છે અને તેથી જ દ્વાદશાંગ જ રત્નાકર-તુલ્ય છે. માત્ર દ્વાદશાંગનો જ પદાર્થ અન્ય મજહબવાળાઓએ અન્યથારૂપે લીધો છે.”.
(૧૪) ઈતર દર્શનકારોએ દ્રવ્ય અને ગુણાદિ પદાર્થ ભિન્ન ભિન્ન માન્યા છે, તેથી એ લોકો ગુણાદિક પદાર્થોને વ્યક્ત ભાવરૂપે નિરૂપણ કરી શકતા નથી, જ્યારે જૈન દર્શન દ્રવ્ય અને ભાવના કથંચિત્ ભિન્નભિન્નપણાને માન્ય કરવાના કારણે ભાવના નામ વડે પર્યાય દર્શાવી શકે છે અને તેથી જ તત્ત્વાર્થકાર મહારાજ પર્યાય પદાર્થને પણ સાથે લઈને ભાવના નામ વડે જ ગુણોનું પણ નિરૂપણ કરે છે. પરંતુ વાચકોએ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે આ શાસ્ત્ર મોક્ષપ્રાપ્તિના ધ્યેયથી જ બનાવવામાં આવ્યું છે તેથી વિશેષ જીવના ઉદ્દેશથી જ ભાવનું નિરૂપણ કર્યું છે.
(૧૫) અન્ય દર્શનકારોએ જીવને જ્ઞાનનું અધિકરણ માન્યું છે. અર્થાત્ આત્માને જ્ઞાનનું ભાજન માન્યું છે. પરંતુ જૈન દર્શનના મંતવ્યાનુસાર ન તો જ્ઞાન આત્માથી ભિન્ન છે અને ન જ્ઞાન આત્મામાં આધેય-ભાવથી રહેલું છે કિંતુ આત્મા જ્ઞાન-સ્વરૂપ જ છે. એ જ કારણથી સૂત્રકારે “ઉપયોગ ' એવું સૂત્ર કહ્યું છે. જોકે અન્ય ધર્મવાળાઓને પરમેશ્વરમાં જ્ઞાન માનવું છે અને ઇંદ્રિય કે મન જે જ્ઞાનના સાધન માન્યા છે તે પરમેશ્વરને માનવા નથી. તેથી જ્ઞાન આત્માનો સ્વભાવ છે એમ જબરજસ્તીથી માનવું જ પડશે. પરંતુ તૈયાયિકો અને વૈશેષિકોની જેમ સાંખ્યો પણ મુક્તોમાં જ્ઞાન માનતા જ નથી. પછી એ લોકો આત્માને જ્ઞાન-સ્વરૂપ કેવી રીતે માનવાના ? વાચકવૃંદ ! યાદ રાખો કે એ કારણથી જ તે મતોમાં આત્માની સર્વજ્ઞતાનો સદ્ભાવ માનવો મુશ્કેલ થઈ જાય છે. જ્ઞાનની તન્મયતા જ સ્વીકાર્ય નથી તો પછી તે લોકો જ્ઞાન અને તેને રોકવાવાળા કર્મોને ક્યાંથી મંજૂર કરે?
(૧૬) અન્ય દર્શનકારોએ સ્થળ અને લૈંગિક એવાં શરીર માન્યા છે, જ્યારે જૈન દર્શનમાં પૃથ્વીથી મનુષ્ય સુધીને દારિક (૧) દેવ, નારકને પૂર્વભવમાં કરેલાં કાર્યોના પરિણામે લાખોગણું સુખ-દુઃખ ભોગવવા માટે યોગ્ય એવું વૈક્રિય (૨) મહાયોગીને લાયક આહારક (૩), આ ત્રણ શરીરના ભેદ સ્થળના જણાવ્યા અને ગર્ભથી માંડીને વાવજીવન ખોરાકને પચાવીને રસાદિ બનાવવાવાળું તૈજસ (૪) અને છેલ્લે કર્મનો વિકાર કે સમૂહરૂપ કાર્મણ શરીર (૫) - આવાં પાંચ પ્રકારનાં શરીર દર્શાવ્યાં છે.
(૧૭) અન્ય ધર્મવાળાઓએ કર્મોને જ પદ્ગલિક માન્યા નથી. તો પછી આયુષ્યને પૌદ્ગલિક માને જ કેવી રીતે. અને આયુષ્યને પદ્ગલિક જ ન માને તો

Page #16

અગ્યાર
પછી ઉપક્રમો આયુષ્યને લાગે છે અને આયુષ્યનું અપવર્તન થાય છે, એવું કેમ માની શકે ? અને આવું ન માને તો અનાવર્તનીય વિભાગ તો માને જ ક્યાંથી ? તે લોકો ઉપક્રમ અને અપવર્તનને નહીં માને, એવું કદી પણ બનશે નહીં. કેમ કે કોઈ પણ મનુષ્ય શું અગ્નિ, હથિયાર (શસ્ત્ર) વગેરેથી ડરે નહીં એવું બને છે ખરું? હગિંજ નહીં, તો પછી માનવું જ પડશે કે એ જ ઉપક્રમ અને અપવર્તનની સાબિતી છે.
(૧૮) ત્રીજા અધ્યાયમાં કર્મભૂમિના ભેદ દર્શાવતાં જે “ન્યત્ર' કરીને, દેવકુરુ, ઉત્તરકુરુનું વર્જન કરીને કર્મ-અકર્મ ભૂમિનું વર્ણન દાખલ કર્યું તે અસંખ્ય દ્વીપસમુદ્રાદિ વર્ણનની શૈલીની માફક અલૌકિક છે. ' (૧૯) પાંચમા અધ્યાયમાં અજીવ કાયથી શરૂ કરી જે ધર્માસ્તિકાયાદિનું પ્રકરણ લીધું છે તે ઈતર દર્શનકારોએ જે આકાશના અધિકરણના હિસાબે વર્ણન કર્યું હતું તેનું જ પ્રતિબિંબ છે, પરંતુ વસ્તુઓ અલૌકિક છે.
(૨૦) ઉત્પાદ, વ્યયાદિનું નિરૂપણ ઇતર દર્શનોમાં સ્વપ્નમાંય નહોતું અને હોઈ શકે પણ નહીં.
(૨૧) “નિશ્ચલે” આ પાંચમા અધ્યાયનું સૂત્ર જ અન્ય દર્શનકારોને સ્યાદ્વાદ બતાવવા સાથે આ તત્ત્વાર્થસૂત્રનું વ્યાપકપણું દર્શાવે છે.
(૨૨) અહીં તત્ત્વવિભાગથી આશ્રવાદિ પ્રકરણો છે અને તેથી જ કેટલાંક સુત્રો નાનાં અને કેટલાંક મોટાં પણ થઈ ગયાં છે. આ દર્શનકારોના સૂત્રોની અનુકરણીયતા જ દર્શાવે છે.
(૨૩) દેવ, નિર્ગસ્થ અને સિદ્ધ માટે સ્થિતિ અને ક્ષેત્રાદિનો વિકલ્પ કરીને જે નિરૂપણ કરવાનું દર્શાવ્યું તે પણ દર્શનકારોની અનુકૃતિ છે.
(૨૪) એમ જણાય છે કે અન્ય ધર્મવાળાઓએ મહાદેવની અષ્ટ મૂર્તિના હિસાબે અષ્ટાધ્યાયીનો વિભાગ રાખ્યો. અહીં તે જ રીતે દશ પ્રકારનો શ્રમણ ધર્મ જ મોક્ષનો સાધક અને તત્ત્વભૂત ગણીને દશ અધ્યાય પ્રમાણ રાખ્યું છે અને તેથી જ કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન્ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજીએ પ્રમાણ-મીમાંસામાં મહાવ્રતધર્મના હિસાબે પાંચ અધ્યાય અને દશવિધયતિધર્મ માટે દશ આત્મિક મૂક્યાં છે. આ રીતે અન્ય કારણો પણ ઈતર દર્શનશાસ્ત્રની અનુકૃતિમાં આપી શકીએ, પરંતુ સંક્ષેપ કરીને સજ્જનોને જાતે જ વિચારવાનો સંકેત કરીને વિરમીએ છીએ.
(૨૫) “સમનામના ' આ સૂત્ર સંસારી અને મુક્તનો વિભાગ કર્યા પછી અને ત્રણ-સ્થાવર ભેદની પૂર્વે કહ્યું છે. એનો અર્થ એમ થાય કે ઈતર દર્શનકારો

Page #17

બાર
બધા જીવોને મનથી યુક્ત માને છે અને તે મનને પણ નિત્ય માને છે. માટે અહીં દર્શાવ્યું કે બધાને મન હોતું પણ નથી અને મનનો વિયોગ કરીને જ મુક્ત આત્માઓ મનરહિત થાય છે. આ સૂત્ર સામાન્ય વિભાગનું હોવાથી જ આગળ “સંસાત્રિ સ્થાવર:' એવું અને “સંજ્ઞનઃ સમનચ્છા” એવું સૂત્ર કહ્યું. અન્યથા આ સપના ”| સૂત્રની આવશ્યક્તા નહોતી. “સંજ્ઞનઃ સમનr:' આટલું જ બસ હતું. અને “સંસારિત્ર સ્થાવર:' આ જગ્યાએ “ ત્રિ સ્થાવર' આટલું જ બસ
હતું.
(૨૬) “તિવૃતાદિન-પર્યાયવેત્તાનિ જ્ઞાન' એમ કહીને જ “તત્ પ્રમા' આવું સૂત્ર કહ્યું તે પણ ઈતર દર્શનકારો “ઈન્દ્રિયાર્થસત્રિકર્ષ” આદિને પ્રમાણ માને છે અથવા પ્રામાણ્ય પણ જેના પરથી માને છે તે યોગ્ય નથી, એમ બતાવવા માટે છે.
(૨૭) “સ્ત્ર વિયોને મોક્ષ.” આ સૂત્ર પણ જેઓ અભાવમય કે જ્ઞાનાદિવિચ્છેદમય મોક્ષ માને છે તેમને સત્યપદાર્થ સમજાવવા માટે છે.
આ બધું વર્ણન ઈતર દર્શનકારોની અપેક્ષાનું આપ્યું છે. એનું તાત્પર્ય આ છે કે શ્વેતાંબરોની જ આ માન્યતા છે કે જે જમાનામાં (કાળમાં) જીવ જે રીતે બોધ પામે અને શ્રી વીતરાગના માર્ગમાં સ્થિર થાય તેવો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. એ પરથી પણ આ શાસ્ત્ર શ્વેતાંબરોનું જ છે એમ સમજવું.
અત્તમાં સર્વે શ્વેતાંબર અને દિગંબર ભાઈઓને સત્ય માર્ગ પર સ્થિર રહેવાની અને વિતરાગ-પ્રણીત માર્ગ અખત્યાર કરવાની શુભકામના કરીએ છીએ અને લેખને સમાપ્ત કરીએ છે.
વીર સં.૨૪૬૩ આષાઢ સુદ પ
આનંદસાગર

Page #18

તાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?
શેતાંબર કે દિગંબર ?
ગ્રન્થકારની ઉત્કૃષ્ટતા શ્રીમાનું ઉમાસ્વાતિજી વાચક મહારાજે તત્ત્વાર્થસૂત્ર એક એવો અપૂર્વ ગ્રંથ રચ્યો છે કે જોનાર વ્યકિત એનો સ્વીકાર કર્યા વગર રહી શકે નહિ. તેથી એનું કિોઈને કોઈ ખાસ કારણ જરૂર હોવું જોઈએ. આ બાબતમાં અન્ય વિદ્વાનોના વિચારો ગમે તે હોય પરંતુ મારા અભિપ્રાય પ્રમાણે તો એનું ખાસ કારણ એ જ જણાય છે કે આ ગ્રંથ ઘણો જ સંગ્રાહક છે, એટલે કે બીજા ગ્રંથો એક એક વિષયનું પ્રતિપાદન કરી શાસ્ત્રના એક એક ગહન વિષયની સુગમતા કરીને શાસ્ત્ર-સમુદ્રમાં પ્રવેશ કરાવે છે અને તે છતાં પણ એક વિષયનું તલસ્પર્શી જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી, કિંતુ તત્ત્વાર્થસૂત્ર જ એક એવો ગ્રંથ છે કે જે બધા વિષયોનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરીને)

Page #19

તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?” (સર્વે શાસ્ત્રોનું અવગાહન અથવા શ્રવણની યોગ્યતા કરાવી આપે છે. અર્થાત્ આ સૂત્ર તમામ વિષયોનું તલસ્પર્શી જ્ઞાન કરાવના હોવા સાથે બહુ જ સંક્ષિપ્તરૂપ હોઈ સંગ્રાહક છે. તેથી જ કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રીમાન્ હેમચંદ્રાચાર્યજીએ પોતાના શ્રી સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસનમાં ઉત્કૃષ્ટ નૂપેન ૨-૨-૩૯' - આ કારક-સૂત્રની વ્યાખ્યામાં ઉદાહરણ તરીકે બતાવ્યું છે કે “૩પમીતિ સંપ્રદીતાઃ' અર્થાત્ શાસ્ત્રોના તત્ત્વોનો સંગ્રહ કરીને કહેનારા શ્રીમાન્ ઉમાસ્વાતિજી મહારાજ જ સંગ્રહકાર આચાર્યોમાં શિરોમણિ છે. એ જ વાત શ્રીમાનું મેઘવિજયજી ઉપાધ્યાયજી પણ સ્વકીય “હેમ કૌમુદી'માં ફરમાવે છે. શ્રીમાન્ વિનયવિજયજી ઉપાધ્યાય પોતાના પ્રક્રિયા વ્યાકરણમાં અને શ્રીમાન્ મલયગિરિજી મહારાજ પણ પોતાના શબ્દાનુશાસનમાં આ વિષય પર એ જ મહારાજનું ઉદાહરણ આપે છે. તાત્પર્ય એ છે કે શબ્દાનુશાસનના રચનાર અને ઉદ્ધત કરનારે પણ એ જ ઉમાસ્વાતિજી મહારાજની મુકતકંઠે પ્રશંસા કરી છે અને એમને જ સંગ્રહકારોમાં શિરોમણિ ગણ્યા છે.
શ્વેતાંબર આચાર્યોએ જે રીતે ઉમાસ્વાતિજી મહારાજની સંગ્રહકાર તરીકે પ્રશંસા કરી છે એવી રીતે દિગંબરોના શબ્દનુશાસનમાં મળતી નથી. એના મુખ્ય બે કારણો જણાય છે – એક તો એ કે શ્વેતાંબરોનાં આગમ-શાસ્ત્રો વિસ્તૃત વિદ્યમાન છે, જેમની અપેક્ષાએ આ તત્ત્વાર્થસૂત્રને બહુ જ સંગ્રાહક માની શકાય છે. પણ દિગંબર સંપ્રદાયની માન્યતા મુજબ શ્રી જિનેશ્વર ભગવાન તેમજ ગણધર મહારાજનું કોઈ પણ વચન કે શાસ્ત્ર વર્તમાનમાં છે જ નહિ. દિગંબર જૈનોનું જે કંઈ પણ સાહિત્ય છે તે તેમના આચાર્યોનું જ બનાવેલું છે, કે જેઓ ઉમાસ્વાતિજી મહારાજ પછી થયા છે. તો પછી એ લોકો કયા શાસ્ત્રોના આધારે “સંગ્રહ' અર્થાત્ સૂક્ષ્મતાથી સર્વ વિષયોનો ઉદ્ધાર હોવાનું માની શકે? એ જ કારણથી દિગંબરોએ આ ગ્રન્થને સંગૃહિત નથી માન્યો. જયારે ગ્રન્થને જ સંગ્રહિત નથી માન્યો તો પછી તેઓ તેના કર્તાને સંગ્રહકાર કેવી રીતે માને ? અને જ્યારે કર્તાને સંગ્રહકાર જ નહિ માને તો તેમને સંગ્રહકારોમાં અગ્રગણ્ય કેમ કહી શકે? અર્થાત્ શ્વેતાંબર લોકો જે રીતે આ સુત્રને સંગ્રહિત અને સૂત્રકર્તાને ઉત્કૃષ્ટ સંગ્રહકાર તરીકે સ્વીકાર કરીને એમની મુકતકંઠે પ્રશંસા કરે છે એ રીતે દિગંબરોએ કરી નથી અને કરી શકે પણ નહિ.
બીજું કારણ એ પણ લાગે છે કે દિગંબરોમાં જે વખતે શબ્દાનુશાસન બન્યું હશે તે વખતે આ તત્ત્વાર્થસૂત્રને એ લોકોએ સંપૂર્ણપણે નહિ અપનાવ્યો હોય. એ જે હોય તે, પરન્તુ હર્ષની વાત છે કે વર્તમાન સમયમાં આ સૂત્રને શ્વેતાંબર અને

Page #20

શ્વેતાંબર કે દિગંબર ’
દિગંબર - બન્ને સમ્પ્રદાયોએ સારી પેઠે અપનાવ્યું છે. ગ્રન્થકર્તાનું નામ-નિર્ણય
આ સૂત્રને બનાવનાર આચાર્ય મહારાજને શ્વેતાંબર લોકો શ્રીમાન્ ‘ઉમાસ્વાતિજી વાચક' અને દિગંબર લોકો ‘ઉમાસ્વામી' કહે છે. શ્વેતાંબર લોકોની માન્યતા પ્રમાણે એ આચાર્ય મહારાજની માતાનું નામ ‘ઉમા’ અને પિતાનું નામ ‘સ્વાતિ’ હતું, તેથી જ એમનું નામ ‘ઉમાસ્વાતિ’ જગતમાં પ્રસિદ્ધ થયું. શ્વેતાંબર સમ્પ્રદાયમાં એ જ આચાર્ય મહારાજે રચેલાં બીજા શાસ્ત્રો પણ માનવામાં આવ્યા છે. તેમનામાંથી જ તત્ત્વાર્થ-ભાષ્યમાં આચાર્ય મહારાજે સ્વયં ‘સ્વાતિ-તનયેન’ એમ કહી પોતાના પિતાનું નામ ‘સ્વાતિ’ છે એમ સ્પષ્ટપણે જાહેર કર્યું છે. અને તે જ સ્થાને પોતાની માતાનું નામ ‘ઉમા’ હતું એમ પણ સ્પષ્ટ અક્ષરોમાં જ સૂચવ્યું છે. શક્ય પણ છે કે ‘ઉમા’ નામ સ્ત્રીવાચક હોવાથી શ્રીમાન્ની માતાનું નામ ‘ઉમા’ હોય. તાત્પર્ય એ કે એમનું નામ એમના માતા-પિતાના નામોના સંયોગથી બન્યું છે. પ્રાચીન કાળમાં આ વાત પ્રાયઃ બનતી હતી કે માતા અથવા પિતાના નામથી અથવા બન્નેના નામ પરથી પુત્રનું નામ પાડવામાં આવતું. એ વાત તો થઈ શ્વેતાંબોના હિસાબે ગ્રંથકારના નામ વિષે; પરંતુ દિગંબર લોકો ‘ઉમા’ અને ‘સ્વામી’ શબ્દ પરથી ક્યો અર્થ લગાવે છે તે હજી સુધી એમની તરફથી જાહેરમાં આવ્યું નથી. જો કોઈ વિદ્વાન આ બાબતનો ખુલાસો કરશે તો અમને આનંદ થશે.
જ્યાં સુધી આનો ખુલાસો ન થાય અને નામ પર જ વિચાર કરવામાં આવે તો ‘ઉમા’ નામની કોઈ વ્યક્તિ હોય તેમજ એના સ્વામી એટલે કે નાથ હોય અને તેથી શ્રીમાન્ને ઉમાસ્વામી કહેવામાં આવે, એ તો સારૂં નથી લાગતું. વળી કોષકારોએ ઉમા શબ્દને જેમ ‘પાર્વતી'નો વાચક ગણ્યો છે તેમ કીર્તિનો વાચક પણ ગણ્યો છે. તેથી ઉમા એટલે કીર્તિ અને સ્વામી એટલે નાયક. અર્થાત્ કીર્તિના નાયક આ ગ્રન્થકારને માનીને ઉમાસ્વામી નામ રાખ્યું હોય તો તે ઠીક લાગે છે; પરન્તુ દિગંબરોમાં પ્રાયઃ રિવાજ છે કે સાધુ અને આચાર્યને ઈલકાબ તરીકે નામ આગળ ‘સ્વામી' શબ્દ લગાડવામાં આવે છે. તો પછી એનાથી અસલ નામ ઉમા હોવું અને તે તો સ્ત્રીવાચક હોવાથી સર્વથા અસંભવિત જ છે. એ પરથી સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે ‘ઉમાસ્વાતિ’નું સંક્ષિપ્ત નામ ‘મા’· રાખી તેની સાથે ‘સ્વામી’ શબ્દ લગાડવામાં આવ્યો અથવા શરૂઆતથી જ ઉમાસ્વામી નામ હોય. કિંતુ વિચાર કરતાં આ બન્નેમાં અયોગ્યતા દેખાય છે અને પ્રથમ પક્ષ જ ખરો જણાય છે.

Page #21

તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?
વાચક કોણ ?. શ્વેતાંબરોના મતે શ્રીમાનું નામ ઉમાસ્વાતિ પ્રારંભથી જ હતું, પરંતુ જ્યારે તેઓશ્રી દિક્ષિત થઈ પૂર્વ-સૂત્રો - એટલે “દષ્ટિવાદ” નામનું જે બારમું અંગ છે, તેનો ત્રીજો ભાગ “પૂર્વ' નામક છે – તેના પાઠક થયા ત્યારે તેઓ શ્રી ઉમાસ્વાતિ” વાચક કહેવાયા. શ્વેતાંબર શાસ્ત્રોમાં એ તો સ્પષ્ટ જ છે કે “વાવવી. પૂર્વવિદ્રઃ અર્થાત્ પૂર્વ શાસ્ત્રોને ભણવાનું વિચારવા તેમજ વાંચવાવાળા વાચક ગણાતા હતા. એટલા માટે જ તો એમણે તત્ત્વાર્થભાષ્યમાં પોતાનું નામ ઉમાસ્વાતિ જ કહીને પોતાના ગુરૂમહારાજને જ વાચક તરીકે ઓળખાવ્યા છે. જો કે દિગંબર લોકો આ ઉમાસ્વાતિ મહારાજને ઉચ્ચકોટિના તત્ત્વજ્ઞાની માને છે પણ તેઓ પૂર્વશાસ્ત્રોના વેત્તા હતા એવું કહેવામાં સંકોચ અનુભવે છે અને શ્વેતાંબર લોકો “રૂદ્રમુનામ/ વાવન' એવો ભાષ્યનો પાઠ જોઈને શ્રીમાનુના વાચકપણાનો સ્વીકાર કરે છે.
ગ્રન્થનો સમય (કાળ) ? આ સૂત્રની પ્રાચીનતા વિષે કોઈ જ મતભેદ નથી. બંનેય સમ્પ્રદાયવાળા એને પ્રાચીન માને છે. શ્વેતાંબર લોકો મહોપાધ્યાય શ્રીધર્મસાગરજીની પટ્ટાવલી વગેરેથી અને પોતે પણ તત્ત્વાર્થ ભાષ્યમાં પોતાની શાખા ઉચ્ચનાગરી બતાવી છે. તેથી શ્રીમાનુને ઉચ્ચનાગરી શાખાના માને છે. જો કે શ્વેતાંબર લોકો “પ્રજ્ઞાપના' નામક ચતુર્થ ઉપાંગના રચયિતા શ્રીમાનું શ્યામાચાર્યના ગુરુ અને દશપૂર્વધર માને છે, પરન્તુ કેટલાક શ્વેતાંબર લોકો ઉચ્ચ-નાગરી શાખાનો પ્રાદુર્ભાવ શ્રી વજસ્વામીજીના પછી થયો હોવાથી શ્રીમાન્ને સંપૂર્ણ દશપૂર્વધર માનતા ખચકાય છે.
વાંચકો ! શ્રીમાન્ ઉમાસ્વાતિજી મહારાજ સંપૂર્ણ દશ પૂર્વને ધારણ કરનારા હોય કે ન હોય પરંતુ પૂર્વને ધારણ કરનાર અવશ્ય હતા. અને શ્રી વીરમહારાજથી દશમા સૈકાથી પહેલાના હતા. કેમકે શ્રીમાનું જિનદાસ ગણિજી અને હરિભદ્રસુરિજી વગેરે શ્રી વિરમહારાજની દશમી શતાબ્દિના આચાર્યો પણ તત્ત્વાર્થાદિ સૂત્રોની જીતકલ્પચૂર્ણિ, આવશ્યક-બૃહદ્ વૃત્તિ વગેરેમાં સાક્ષી આપે છે અને શ્રીમાને બનાવેલ “ક્ષેત્રસમાસ જે પ્રતિભાષામાં છે, તેને ટીકા વડે અલંકૃત કર્યો છે. પૂર્વનો અભ્યાસ દશમા સૈકા સુધી જ હતો, એ હકીકત તો સિદ્ધ જ છે. એટલે કે આ સૂત્ર રચાયાને લગભગ ૧૫૦૦-૧૭૦૦ વર્ષ થયાં છે અને એ વિષે કોઈની તરફથી કોઈપણ શંકા નથી. દિગંબરો પણ આ આચાર્યને વૃદ્ધપિચ્છના શિષ્ય માનીને પ્રાચીનતમ સ્વીકાર કરે છે. આ બાબતમાં મહેસાણા શ્રેયસ્કર મંડળ તરફથી શ્વેતાંબરોએ છપાવેલ

Page #22

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?'
(તસ્વાર્થ સૂત્રની પ્રસ્તાવનાથી અને મુંબઈ પરમશ્રત પ્રભાવક સંસ્થા તરફથી પ્રકાશિત તત્ત્વાર્થસૂત્ર ભાષ્ય-ભાષાંતરની પ્રસ્તાવનાથી વિદ્વાનોને વિશેષ માહિતી મળી શકે છે.
ગ્રંથની ઉત્પત્તિ આ ગ્રન્થની ઉત્પતિ વિષે શ્વેતાંબરોની માન્યતા છે કે શાસ્ત્રનો વિસ્તારથી તત્ત્વજ્ઞાનમાં જે લોકોની રુચિ ઓછી હોય, અથવા જે લોકોને વિસ્તારથી શાસ્ત્ર જાણવા કે સાંભળવા માટેનો વખત ઓછો મળતો હોય, અથવા મોટા શાસ્ત્રોમાં પ્રવેશ કરવા પૂર્વે, સૂક્ષ્મતાથી પરિભાષા સમજવી હોય એવા જિજ્ઞાસુઓ તેમજ બાળજીવોના લાભાર્થે એઓશ્રીએ આ શાસ્ત્ર બનાવ્યું છે. બીજી બાજુ દિગંબરોનું કહેવું છે કે કોઈક શ્રાવકને દરરોજ એક સૂત્ર બનાવવાનો નિયમ હતો, માટે એણે પહેલું સૂત્ર “નાન વારિત્રા િમોક્ષમા” એમ બનાવીને તેને ભીંત પર લખ્યું. એના ઘરે ગોચરી અર્થે આવેલ ઉમાસ્વાતિ મહારાજે એ સૂત્ર જોયું. તે જોઈને એમણે પેલા શ્રાવકને કહ્યું કે આ સૂત્રના આદિમાં સાફ શબ્દ ઉમેરવો જોઈએ, એટલે કે “સગઢનજ્ઞાનવાત્રિાળ મોક્ષમા” આ રીતે એ સૂત્ર હોવું જોઈએ. ત્યારે શ્રાવકે નમ્રતાપૂર્વક વિનંતી કરી કે “હે મહારાજ ! આપ સમર્થ છો. એટલે આ ગ્રંથ આપશ્રી જ બનાવો ' તે શ્રાવકની વિનંતીનો સ્વીકાર કરીને ઉમાસ્વાતિ મહારાજે આ શાસ્ત્ર બનાવ્યું છે. આ બાબતમાં કેટલાકને એવી જિજ્ઞાસા અવશ્ય રહે છે કે તે શ્રાવક કયા ગામનો હતો અને એનું નામ શું હતું? તેમજ તે શ્રાવકને દરરોજ એક સૂત્ર બનાવવાનો જે નિયમ હતો તેનું શું થયું ? પરન્તુ એનો સ્પષ્ટ ખુલાસો મળતો નથી. જૈન-શાસનમાં પ્રસિદ્ધ એવા સમ્યગુદર્શનાદિમાંથી સમ્ય-પદને પેલા શ્રાવકે કેમ કાઢી નાંખ્યો ? અને જ્યારે એ જ સુત્ર સંપૂર્ણ ગ્રંથના પ્રારંભનું છે તો પછી આદિ-ભાગમાં “ોક્ષમાર્ચ નેતાનY' આ શ્લોક કોણે લગાડી દીધો ?
આદ્ય શ્લોક કેટલાક લોકોનું કથન છે કે મોક્ષમાર્ગનો શ્લોક તત્ત્વાર્થમાં પ્રારંભથી જ નહોતો અને તેથી જ વાર્તિકકારે આ શ્લોકને સ્પર્શ પણ કર્યો નથી. આ શ્લોકની વ્યાખ્યા સર્વાર્થસિદ્ધિમાં પણ નથી. તે પરથી જણાય છે કે આ શ્લોક તત્ત્વાર્થને અન્તર્ગત છે જ નહિ.

Page #23

‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?’
શ્વેતાંબરો આ શ્લોકની વ્યાખ્યા પોતાની ટીકાઓમાં કરતા નથી તેમ આ શ્લોકને તત્ત્વાર્થના અન્તર્ગત પણ માનતા જ નથી. શ્વેતાંબરોનું કહેવું છે કે જો આ શ્લોક તત્ત્વાર્થનો હોત તો પહેલા એમાં અભિધેયાદિ નિર્દેશ હોત, કેમ કે અભિધેયાદિ નિર્દેશ વગર એકલું મંગલાચરણ કરવાનો રિવાજ ન તો શ્વેતાંબરોના શાસ્ત્રોમાં છે અને ન તો દિગંબરોના શાસ્ત્રોમાં છે. જેમ શાસ્ત્રની આદિમાં મંગળાચરણ હોય છે તેમજ અભિધેયાધિકાર નિર્દેશ પણ અવશ્ય હોય જ છે. અને મંગળાચરણ શિષ્ટાચારપૂર્વક શાસ્ત્રસમાપ્તિ માટે હોય છે કિન્તુ અહિં તો ‘‘વન્દેતમુર્ખાનવે’ એવું છેવટનું પદ આપીને નમસ્કારનું ફળ શ્રી જિનગુણની લબ્ધિરૂપ બતાવી દીધું છે. જેથી આ શ્લોક તત્ત્વાર્થશાસ્ત્રના સમ્બન્ધમાં છે જ નહિ એમ કહેવાની સાથે સાથે એ પણ કહીએ છીએ કે આ શ્લોકમાં પહેલા તો મોક્ષમાર્ગનું પ્રણેતૃત્વ લીધું છે, પછી કર્મપર્વતોનું ભેદવું; તદુપરાંત વિશ્વતત્ત્વનું જ્ઞાન લીધું છે, એટલે કે આ ક્રમ જ ઊંધો છે. કર્મ-ક્ષય વગર કેવલજ્ઞાન કેવું ? અને કેવલજ્ઞાન વગર મોક્ષમાર્ગનું પ્રણયન ક્યાં? એટલે આ શ્લોક ક્રમથી પણ ભિન્ન છે. તે સિવાય આમાં વિશેષ્યનો નિર્દેશ ન હોવાથી આ શ્લોક બીજા ગ્રંથ સમ્બન્ધી છે તેમજ આ શ્લોકને કોઈએ અહિં તત્ત્વાર્થની આદિમાં મંગલાચરણ કે બીજા કોઈ ઈરાદાથી સ્થાપિત કર્યો છે. તત્ત્વના જાણકાર શ્વેતાંબર અને દિગંબર બંનેય સંપ્રદાયવાળાઓ આ શ્લોકને શ્રીમાન ઉમાસ્વાતિજી મહારાજનો રચેલો નથી માનતા.
૬
શાસ્ત્ર સમ્પ્રદાય
આ તત્ત્વાર્થસૂત્ર બન્ને સંપ્રદાયોમાં - એટલે કે શ્વેતાંબર અને દિગંબરમાં - પરમ માન્ય છે. અને એની ઉપર બંનેય સંપ્રદાયના વિદ્વાનોએ વિસ્તૃત તેમજ સંક્ષિપ્ત વિવેચન પણ કર્યું છે. જો કે કેટલાક પ્રમાણ-ગ્રંથોને - એટલે કે ન્યાય સમ્બન્ધી ગ્રન્થોનો બંને પરસ્પર સ્વીકાર કરે છે, તેમજ ટીકા વડે અલંકૃત કરે છે અને પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણો જીવાદિ વિષયો અને સ્યાદ્વાદ મર્યાદામાં બંનેનું ઐક્ય છે. તેથી જ તો તેમનું પ્રતિપાદન કરનાર યુક્તિપ્રધાન ગ્રંથોને બંને પરસ્પર માને છે. અને એ જ કારણથી સિદ્ધિવિનિશ્ચયનો ઉલ્લેખ પ્રમાણ-શાસ્ત્ર તરીકે શ્રી નિશીથ ચૂર્ણિમાં મળે છે. અષ્ટ-સહસ્ત્રી ઉપર ન્યાયાચાર્ય શ્રીમદ્ યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયજીએ ટીકા રચી છે. આવા ન્યાયપ્રધાન ગ્રંથોમાં વ્યાકરણગ્રંથોની માફક વિવાદ ન હોવાથી પરસ્પર માન્યતા રહેવી - કોઈ આશ્ચર્યની વાત નથી. એ જ રીતે તત્ત્વાર્થના વિષયમાં પણ ઘણો ભાગ એવો છે કે જે બંને સમ્પ્રદાયોને એક સરખો સ્વીકાર્ય છે.

Page #24

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?”
પરંતુ બીજા ગ્રંથોના કર્તા અંગે એવો કોઈ વિવાદ નથી - જેવો આ ગ્રંથના કર્તા વિષે છે. અષ્ટસહસ્ત્રી અને સ્યાદ્વાદ મંજરી વગેરે ગ્રંથોને બન્ને સંપ્રદાયવાળા પોતપોતાના ઉપયોગમાં લે છે અને એના કર્તા બાબત કોઈ વિવાદ કરતા નથી. દિગબરની કૃતિને દિગંબર કૃતિ તરીકે અને શ્વેતાંબરની કૃતિને શ્વેતાંબર-કક રૂપે બન્ને મંજૂર કરે છે. પણ આ તત્ત્વાર્થ વિષે એવું નથી. શ્વેતાંબર લોકો આ શાસ્ત્રને શ્વેતાંબર મંતવ્ય પ્રતિપાદન કરવાવાળું અને દિગંબર લોકો આને પોતાનું દિગંબરોનું) મંતવ્ય પ્રતિપાદન કરવાવાળું માને છે. શ્વેતાંબર લોકો આના કર્તાને શ્રી ઉમાસ્વાતિજી વાચકના નામથી પોતાના સંપ્રદાયના આચાર્ય માને છે, તો દિગંબર લોકો પોતાના સંપ્રદાયમાં ઉમાસ્વામી આચાર્યના નામથી સ્વીકાર કરે છે. એવી સ્થિતિમાં બન્ને સંપ્રદાયના લોકો જે રીતે આ સૂત્રથી પોતપોતાનું મંતવ્ય સિદ્ધ કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે એ જ રીતે “બીજાના ધર્મ-મત (સંપ્રદાય)થી આ વાત વિરુદ્ધ છે અને તેથી આ શાસ્ત્ર એમનું નથી' એમ સાબિત કરવાનો પ્રયત્ન પણ કરે છે.
- સંપ્રદાય ભેદ આ ગ્રંથ સમ્બન્ધ ચર્ચા થવાનું ખાસ કારણ એ છે કે આ શાસ્ત્રની રચના શ્વેતાંબર અને દિગંબર - બંને સંપ્રદાયોની ભિન્નતા થવા પહેલા થઈ છે. જો બંને સંપ્રદાયો વિભકત થયા પછી આ ગ્રન્થની રચના થઈ હોત તો આ ચર્ચા થાત જ નહિ. બંને સમ્પ્રદાયોની વિભક્તતાના સમય વિષે તો બન્ને સમ્પ્રદાયવાળાઓની માન્યતા એક સરખી છે. શ્વેતાંબર લોકો દિગંબરને ઉત્પન્ન થવાનો સમય શ્રી વીર | સં.૬૦૯ કહે છે ત્યારે દિગંબર લોકો શ્વેતાંબર સંપ્રદાયની ઉત્પતિ વિક્રમ સં. ૧૩૬માં જણાવે છે. અર્થાત્ દિગંબરોના હિસાબથી પણ શ્વેતાંબરોની માફક જ શ્રીવીરસંવત્ અને વિક્રમ સંવનું અંતર ૪૭૦ વર્ષ હોવાથી વીર સંવત્ ૧૩૬ + ૪૭૦ = ૬૦૬ થાય છે તો આવા વિષયમાં ત્રણ વર્ષનો જે ફરક થાય છે તે કંઈ ફરક ન ગણાય; એટલે બન્ને સમ્પ્રદાયોની ભિન્નતાનો સમય બન્નેના મંતવ્ય પ્રમાણે સરખો જ છે. હવે આ બન્ને સંપ્રદાયોમાંથી શ્વેતાંબરો કહે છે કે અમે અસલથી છીએ, અને દિગંબર સંપ્રદાય અમારામાંથી નીકળ્યો છે. અને એના સમર્થનમાં બોટિકનું વર્ણન (બયાન) જે આવશ્યક, વિશેષાવશ્યક, ઉત્તરાધ્યયન વગેરેમાં દર્શાવેલ છે તે બતાવે છે. બીજી બાજુ દિગંબર લોકો કહે છે કે શ્વેતાંબર સંપ્રદાય અમારામાંથી નીકળ્યો છે અને એની સાબિતી તરીકે દર્શનસાર ગ્રન્થનું પ્રમાણ આપે છે. કોણ કોનામાંથી નીકળ્યું છે એ બાબતમાં જો તટસ્થ દૃષ્ટિએ વિચાર કરવામાં આવે તો

Page #25

‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?'
દિગંબર લોકો જ શ્વેતાંબરોથી નીકળ્યા છે. આનું વિશેષ વિવેચન તો આ વિષેના સ્વતંત્ર લેખમાં થાય તે જ ઉચિત છે, પણ જો દિગંબર લોકો શ્વેતાંબરોમાંથી ન નીકળ્યા હોત તો તેઓ દિગંબર શબ્દ જે ‘વસ્ત્ર’ ના જ પ્રશ્નોત્તર રૂપ છે તેના વડે પોતાની જાતને ઓળખાવત નહીં. પાઠકો ! જો દૂરદર્શિતાથી વિચાર કરવામાં આવે તો સ્પષ્ટ જણાઈ જશે કે બન્નેના નામને છેડે ‘અમ્બર’ શબ્દ લાગેલો છે. જે કે વસ્ત્રનો વાચક છે. એથી એક કહે છે કે અમે સંફેદ વસ્ત્રવાળા છીએ અને બીજા કહે છે કે અમે દિશારૂપ વસ્ત્રોવાળા છીએ - અર્થાત્ બન્નેએ અંબર શબ્દ તો પોતાના નામમાં રાખ્યો જ છે. અસલમાં એમ જણાય છે કે જ્યારે દિગંબર સંપ્રદાય શ્વેતાંબર થી જુદો થયો ત્યારે ઈતર લોકોએ એમને પૂછ્યું કે તમારી પાસે બીજા જૈન સાધુઓ જેવા કપડાં ક્યાં છે? તો દિગંબરોએ કહેવું પડયું કે અમારે દિશારૂપી જ વસ્ત્રો છે. આ પ્રકારે કહેવા પરથી જ આ સંપ્રદાયને લોકો જૈન ન કહેતા દિગંબર કહેવા લાગ્યા અર્થાત્ દિગંબરપણું લોકોએ જ લગાડયું.
કદાચ એકવાર માની લઈએ કે દિગંબર સંપ્રદાયમાંથી શ્વેતાંબર સંપ્રદાય નીકળ્યો તો એ વાત બરાબર નથી લાગતી. કેમ કે દિગંબરોમાંથી શ્વેતાંબરો નીકળ્યા હોત તો તેમનું નામ સામ્બર અર્થાત્ ‘વસ્ત્રવાળા' એવું હોવું જોઈતું હતું. કારણ કે જો વસ્ત્ર વગરના દિગંબરોમાંથી નીકળ્યા હોત તો વિશિષ્ટતાવાળા વસ્ત્રસહિતપણાનું નામ ‘સામ્બર' જ રાખ્યું હોત. જેવી રીતે શ્વેતાંબરોમાં ત્યાગી વર્ગમાંથી નીકળેલ યતિવર્ગને ‘પરિગ્રહવાળા’ કહે છે તેવી જ રીતે અહીં પણ ‘સાંબર’ જ નામ હોત, ન કે શ્વેતાંબર. તેથી એ જ નિર્ણય કરાશે કે શ્વેતાંબરોમાંથી જ દિગંબરો નીકળ્યા છે, પણ શ્વેતાંબર લોકો દિગંબરોમાંથી નીકળ્યા નથી.
સૂત્ર ચર્ચા
દિગંબરો તરફથી એમ કહેવાય છે કે જો આ સૂત્ર શ્વેતાંબરોનું હોત તો એનું પ્રતિપાદન શ્વેતાંબર શૈલીથી થયું હોત, પણ એમાં આવું પ્રતિપાદન જ નથી. શ્વેતાંબરોએ જીવાદિ નવ તત્ત્વો માન્યા છે. અને આ સૂત્રમાં જીવાદિ સાત તત્ત્વોનું જ પ્રરૂપણ છે. અર્થાત્ શ્વેતાંબર લોકો પુણ્ય અને પાપ તત્ત્વો સાથે જ રાખીને જીવાદિ નવ ને તત્ત્વો માને છે. કિન્તુ આ સૂત્રમાં તો જીવાદિ સાત તત્ત્વોનું જ નિરૂપણ કરીને પુણ્ય અને પાપને તત્ત્વની કોટિમાં લીધા જ નથી.
એવી જ રીતે પ્રાયશ્ચિત્તના વિષયમાં પણ જ્યારે શ્વેતાંબર શાસ્ત્ર આલોચનાથી માંડી પારાંચિત સુધીના દસ પ્રાયશ્ચિત્ત બતાવે છે ત્યારે આ જ સૂત્રમાં

Page #26

‘શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?’
આલોચનાથી માંડી અનવસ્થાપ્ય સુધીનાં નવ પ્રાયશ્ચિત્તો જ કહ્યા છે. માટે આવી સ્થિતિમાં આ શાસ્ત્ર કોઈ પણ રીતે શ્વેતાંબરીય કદાપિ હોઈ શકે નહિ.
૯
આ તરફ શ્વેતાંબરોનું એ વિષે કહેવું એમ છે કે શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકજીએ “શુમઃ પુણ્યશ્ય” અને “અશુભઃ પાપચ” આ બન્ને સૂત્રો વડે પુણ્ય અને પાપ તત્ત્વ બતાવીને પુણ્ય અને પાપને તત્ત્વો જ માન્યા છે. એટલું જ નહિ બલ્કે “સમ્યવપજ્ઞાચતિવુંવેપશુમાયુર્નામોત્રાણિ પુછ્યું” અને “શેષ પાપં” એમ કહીને પુણ્ય તથા પાપનાં ફળ પણ સ્વતન્ત્ર બતાવ્યા છે. તો પછી શ્રીમાને પુણ્ય અને પાપને તત્ત્વો જ નથી માન્યા, એવું કેવી રીતે કહી શકાય ? અલબત્ત એટલું અવશ્ય છે કે એઓશ્રીએ જેવી જીવાદિની સ્વતન્ત્ર તરીકે તત્ત્વોમાં ગણતરી કરી છે તેવી પુણ્ય અને પાપ તત્ત્વની નથી કરી, પરંતુ એમાં વિવક્ષા જ મુખ્ય છે. કેમ કે શ્વેતાંબર શાસ્ત્ર ઠાણાંગ, પન્નવણા, અનુયોગદ્વાર વગેરેમાં સામાન્યથી જીવ અને અજીવ. આ બન્નેને જ તત્ત્વ કે દ્રવ્યરૂપે જણાવ્યા છે. તો શું સ્થાનાંગ આદિમાં જ અન્યત્ર કહેલા આશ્રવાદિને ત્યાં તત્ત્વો નથી માન્યા ? અવશ્ય માન્યા છે ! એ જ રીતે અહીં પણ પુણ્ય અને પાપની વિવક્ષા પૃથક્ તત્ત્વ તરીકે નથી કરી, પરન્તુ એમણે પુણ્ય અને પાપને તત્ત્વ અવશ્ય માન્યા છે. તેથી આ શાસ્ત્ર સાત તત્ત્વોનું જ પ્રતિપાદન કરે છે માટે શ્વેતાંબરોનું નથી એમ કહેવું બુદ્ધિમત્તાનું કામ નથી. પરસ્પર વિભક્ત સાત જ તત્ત્વો છે. પુણ્ય અને પાપ આશ્રવની અંદર છે. આસવાદિ જીવાજીવના આશ્રિત છે. સ્વતંત્ર પુણ્યાદિની જેમ ભેદરૂપ નથી. એવી જ રીતે આલોચનાદિ પ્રાયશ્ચિત્ત પણ નવ જ દાખવ્યા, એટલે કે શ્વેતાંબરોએ માનેલ પારાંચિત નામક પ્રાયશ્ચિત્ત આમાં નથી દર્શાવ્યો. તેથી આ ગ્રંથ શ્વેતાંબરોનો નથી એમ કહેવું પણ ભોળપણ છે. કેમ કે છેદ નામના પ્રાયશ્ચિત્તમાં છેદ અને મૂળની એક જ પ્રાયશ્ચિત્ત તરીકે વિવક્ષા થઈ શકે છે. છેદ અને મૂળની વિવક્ષા નથી કરી. કારણ એ છે કે જેથી સાધુપણાના પર્યાયમાં કેટલોક અંશ કાપવામાં આવે એને છેદ, અને સર્વ પર્યાય કાપવામાં આવે તેને મૂળ પ્રાયશ્ચિત્ત કહેવાય છે. અર્થાત બન્ને પ્રાયશ્ચિત્તોમાં છેદ હોવાથી છેદ તરીકે માનવામાં કોઈ વાંધો નથી. એ જ રીતે અનવસ્થાપ્ય પ્રાયશ્ચિત્તમાં અમુક સમય સુધી મહાવ્રતનું આરોપણ ન કરવું એ તત્ત્વ છે અને પરિહારનું પણ એ જ તત્ત્વ છે. ઉપસ્થાપના શબ્દનો અર્થ ‘સ્થિતિ કરવી’ એવો થાય છે. એ જ રીતે પારાંચિકનો અર્થ પણ ‘પ્રાયશ્ચિત્તનું દીર્ઘકાળ પાર કરીને ઉપસ્થિત થવું' એવો છે. એટલે કે જે શાસ્ત્રમાં દસ પ્રકારનાં પ્રાયશ્ચિત્ત કહ્યાં છે તેમાં અન

Page #27

૧૦
તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?
આમાં ફરક પડતો નથી. કેટલાક આચાર્યો ઉપસ્થાપનામાં જ અનવસ્થાપ્ય અને પારાંચિકને ગણે છે તો આ બન્નેમાં પણ ઉપસ્થાપનાની ક્રિયા બીજીવાર કરવી પડે છે. આ હિસાબે પણ એમાં શો વાંધો છે? તત્ત્વની અને પ્રાયશ્ચિત્તની વિવક્ષા જુદી રીતે કરવામાં ગ્રંથભેદ ગણવામાં આવતો નથી. પારાચિક પ્રાયશ્ચિત્ત ચતુર્દશ પૂર્વીને જ હોય છે. પણ શ્રીમાનું ઉમાસ્વાતિજીના વખતમાં ચૌદ પૂર્વ વિદ્યમાન નહોતાં. એટલે એ હિસાબે પણ પારાચિક નહીં ગયું હોય તો પણ શું આશ્ચર્ય !
એવી જ રીતે કેટલાક દિગંબરોનું કહેવું એમ છે કે શ્વેતાંબરોએ લોકાંતિક નવ માન્યા છે પણ આ તત્ત્વાર્થમાં જે શ્વેતાંબરોનો મૂળ પાઠ છે તેમાં માત્ર તે આઠ જ ગણાવ્યા છે. તેથી જોઈ શકાય છે કે શ્વેતાંબરોએ આ સૂત્રને વિકૃત કર્યું છે. પરંતુ આવું કહેનારાઓએ વિચારવું જોઈએ કે જ્યારે શ્વેતાંબરોના સ્થાનાંગ, ભગવતીજી, જ્ઞાતાધર્મકથા વગેરેમાં લોકાંતિક દેવોના નવ ભેદ સ્પષ્ટ રીતે માનવામાં આવ્યા છે તો પછી શ્વેતાંબર લોકો અહીં નવભેદની જગ્યાએ આઠ ભેદ શા માટે કરે? ખરી વાત તો એ છે કે ઉમાસ્વાતિજીએ બ્રહ્મલોકના મધ્યમાં રહેવાવાળા રિષ્ટવિમાનની વિવફા નહિ કરીને માત્ર કૃષ્ણરાજીમાં અને બ્રહ્માલોકના મધ્ય ભાગના સિવાયમાં એટલે કે અંતે રહેવાવાળાઓને જ અહીં “લોકના અત્તે રહેનારા' - એવો સ્પષ્ટ શબ્દાર્થ લઈને આઠ જ ભેદ લોકાંતિક શબ્દથી લીધા છે. અર્થાત્ લોકના અંતમાં રહેનાર લોકાંતિક કહેવાય, આ વ્યુત્પત્તિથી એવો નિર્દેશ છે. એટલે કે આઠનું રહેવાનું બ્રહ્મદેવલોકના છેડે છે તેથી તેમને જ લોકાંતિક લખ્યા છે. કિંત વ્યુત્પત્તિઅર્થની અપેક્ષાથી કહેલ પદાર્થ - તત્ત્વનો ઘાતક થઈ શકે નહીં, શ્વેતાંબરોએ પોતાના સંપ્રદાયને અનુકૂળ પાઠ બનાવવાનું નથી રાખ્યું, પણ જેવો પાઠ હતો તેવી જ માન્યતા રાખી, અને વ્યાખ્યા કરી છે.
આ રીતે દિગંબરોના શ્વેતાંબરો સામે આ સૂત્રના શ્વેતાંબરપણા વિષે જે જે વિરોધો હતા તે આ લેખમાં દર્શાવ્યા છે અને તેમનું નિરાકરણ (સમાધાન) પણ જે રીતે શ્વેતાંબરો કરે છે તે રીતે કરવામાં આવ્યું છે.
કેટલાક દિગંબર લોકો એમ પણ કહી દે છે કે નયસૂત્રોમાં સાત ન માનવાની જગ્યાએ પાંચ નય કેમ માન્યા ? - વાંચકો ! આવશ્યક, વિશેષાવશ્યક, વગેરે જોતાં જાણવા મળે છે કે નયના ભેદો એ પણ છે અને ત્રણ પણ છે, ચાર પણ છે, અને પાંચ પણ છે, છ પણ છે અને સાત પણ છે. એટલે નયના પાંચ ભેદ માનવા એ પણ શ્વેતાંબરોના શાસ્ત્રથી

Page #28

શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?”
(પ્રતિકૂલ નથી.
વાંચકો ! જેવી રીતે દિગંબરોએ તત્ત્વાર્થ સૂત્ર શ્વેતાંબરોનું નથી એ દર્શાવવા | માટે શ્રેતાંબરો પ્રત્યે શંકાઓ કરી છે, એવી જ રીતે શ્વેતાંબરો તરફથી પણ આ સૂત્ર દિગંબર આમ્નાયનું નથી. એ બતાવવા માટે દિગંબરો પ્રત્યે અનેક શંકાઓ કરવામાં આવે છે, માટે તેમાંથી કેટલીક અહીં દર્શાવવામાં આવી છે. આ શંકાઓ માત્ર માન્યતાઓ સંબંધી જ છે કિંતુ પાઠ-ભેદ વિષે તો જે વિચાર કરવાનો છે તે આ શંકાઓ જણાવ્યા પછી આગળ ઊપર કરીશું.
(૧) જો આ સૂત્રના કર્તા શ્વેતાંબર ન હોત તો અવધિ અને મન:પર્યવ જ્ઞાનના ભેદમાં વિશુદ્ધિ આદિથી બન્ને જ્ઞાનનો જે ફરક દર્શાવ્યો છે તેમાં પહેલા તો લિંગ અર્થાત્ વેદથી ફરક દર્શાવવો જોઈતો હતો. કેમકે શ્વેતાંબરોની દૃષ્ટિએ જેવું અપ્રમત્ત સાધુને મન:પર્યવજ્ઞાન થાય છે તેવું જ અપ્રમત્ત સાધ્વીને પણ મન:પર્યાય જ્ઞાન થાય જ છે. માટે શ્વેતાંબરોના હિસાબે બંનેય વેદવાળા અવધિ અને મન:પર્યવની યોગ્યતા ધરાવે છે. તેથી એમની દૃષ્ટિએ વેદનો ફરક બતાવવાની કોઈ આવશ્યકતા નથી. પણ દિગંબરોની દૃષ્ટિએ સાધુઓને અપ્રમત્તતા હોય છે અને તેમને મન:પર્યવજ્ઞાન પણ થાય છે, પરન્તુ સ્ત્રીવેદવાળા જીવને સાધુપણું જ નથી હોતું. તો પછી મન:પર્યવિજ્ઞાન તો થાય ક્યાંથી ? જ્યારે મન:પર્યવજ્ઞાન પુરુષવેશવાળાને જ થાય અને
સ્ત્રીવેદવાળાને ન થાય તો આ સૂત્રમાં પુરુષવેદ સ્વામિત્વનો ફરક જરૂર બતાવવો જોઈતો હતો. કેમકે અવધિજ્ઞાન તો સ્ત્રીઓને પણ થાય છે, એવી બન્નેય સંપ્રદાયોની માન્યતા છે.
શ્વેતાંબરો બીજી વાત એ પણ કહે છે કે જો દિગંબરોના મતે બાહ્યસંસર્ગરહિતને જ કેવલજ્ઞાન થતું હોય અને મન:પર્યવજ્ઞાન પણ નિર્ઝન્યત્વપ્રતિપત્તિમાં જ થતું | હોય અર્થાત્ બાહ્યસંસર્ગ રહિતપણામાં જ થતું હોય તો પછી આ અવધિજ્ઞાનનો ફરક કેવલ અને મન:પર્યવ બન્નેની સાથે રહ્યો. કિન્તુ સ્વામીપણાથી માત્ર મન:પર્યવની સાથે નહીં અને એ વાત સૂત્રકારે જણાવી જ નથી. શ્વેતાંબરોના મતે તો રજોહરણાદિ બાહ્યલિંગ કે ત્યાગરૂપ બાહ્યલિંગવાળો જીવ જ મન:પર્યવ જ્ઞાનનો સ્વામી થાય છે પરન્તુ અવધિ કે કેવળજ્ઞાનના સ્વામી તો ચાહે તે ત્યાગલિંગવાળો હોય કે વગરલિંગનો હોય - બન્ને થઈ શકે છે. તેથી અહીં અવધિ-મન:પર્યાયના ફરકમાં સ્વામી શબ્દ લીધો છે પણ આગળ કેવલજ્ઞાનમાં નહીં અર્થાત્ અવધિથી મન:પર્યાયનો ફરક દર્શાવ્યો પણ કેવલજ્ઞાનનો નહીં દર્શાવ્યો અને તેથી જ આ સૂત્ર

Page #29

તત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?”
(શ્વેતાંબર સંપ્રદાયનું જ છે પણ દિગંબર સંપ્રદાયનું નથી.
(૨) ચાર નિકાયના દેવોના ભેદ દર્શાવતી વખતે ગ્રંથકાર મહારાજે સ્પષ્ટ રૂપે વૈમાનિકના ભેદોમાં કલ્પોપપન્ન સુધીમાં ૧૨ ભેદ જ ગણાવ્યા છે. - અર્થાતુ “શખરંવાદ્રિાવિ વે પપપર્યન્તા” એમ કહીને વૈમાનિકના ૧૨ દેવલોક જ બતાવ્યા છે. કિંતુ દિગંબર લોકો કલ્પપપત્રના ૧૬ સોળ ભેદ માને છે. પાઠકો ! જો ગ્રંથકાર મહારાજ દિગંબર સંપ્રદાયના હોત તો “રાષ્ટિાંવષોડશવિ ત્પાદ પપન્ન પર્યન્તી: ” આ રીતે સૂત્રની રચના કરી હોત. પરન્તુ ૧૬ ભેદ દેવલોકના ન દર્શાવતાં માત્ર ૧૨ ભેદ જ દર્શાવ્યા છે, એટલે નિશ્ચિત થાય છે કે આ સૂત્ર શ્વેતાંબર આચાર્યે જ બનાવેલ છે ' (૩) શ્રીમાન શ્રીએ વૈમાનિક દેવોની વેશ્યા, પ્રવીચાર અને સ્થિતિ માટે જે જે સૂત્રો બનાવ્યા છે તે દિગંબર સંપ્રદાયના માનેલા ૧૬ દેવલોકના હિસાબથી પ્રતિકૂલ છે. પણ તે બધા શ્વેતાંબરોએ માનેલા ૧૨ દેવલોકના હિસાબથી જ અનુકૂલ છે. જુઓ! દિગંબર લોકો ૧. સૌધર્મ, ૨. ઈશાન, ૩. સનકુમાર, ૪. માહેન્દ્ર, પ.બ્રહ્મ, ૬. બ્રહ્મોત્તર, ૭. લાંતવ, ૮. કાપિષ્ટ, ૯. શુક્ર, ૧૦. મહાશુક્ર, ૧૧. શતાર, ૧૨ સહસાર, ૧૩. આનત, ૧૪. પ્રાણત, ૧૫. આરણ અને ૧૬. અય્યત. આ રીતે ૧૬ દેવલોક માને છે. અર્થાત્ બ્રહ્મોત્તર, કાપિષ્ટ, શુક્ર અને શતાર આ ચાર વધારાના માને છે. હવે આ બાજુ શ્વેતાંબરોના મતે લાંતક દેવલોકના દેવોથી આગળના બધા દેવલોકના દેવોની શુક્લ લેગ્યા હોય છે. પહેલા અને બીજા દેવલોકના દેવતાઓની પિતા એટલે તેજસૂલેશ્યા, ત્રીજા ચોથા અને પાંચમા - આ ત્રણ દેવલોકના દેવોની|| પાલેશ્યા અને બાકીના લાંતકાદિ-દેવોની શુક્લ વેશ્યા જ હોય છે અને એ જ પ્રમાણે સૂત્રકારે પણ “તપાશુકન જોયા ત્રિપુ” આ સૂત્ર વડે ખુલ્લેખુલ્લા બતાવી પણ દીધું છે. હવે પેલી બાજુ દિગંબર લોકો શુક્લ લેગ્યા કાપિષ્ટથી માને છે. પણ કપિષ્ટની પહેલા તો પાંચ દેવલોક નહીં, પણ સાત છે તો તેનું શું થશે. ત્યારે અહીં એમની બોલતી બંધ થઈ જાય છે. કેટલાક દેવલોકોમાં પરાણે લેશ્યાનું મિશ્રપણું માની લે છે. એ પરથી સાફ સાફ સાબિત થઈ ગયું કે વેશ્યાના હિસાબે પણ ગ્રંથકાર મહારાજે શ્વેતાંબરોને જ અનુકૂલ માત્ર ૧૨ જ દેવલોક માન્યા
એવી જ રીતે પ્રવીચારની બાબતમાં પણ શ્વેતાંબરોના મતે બીજા દેવલોક સુધી તો મૈથુનક્રિયા કાયાવડે છે. પછી બે દેવલોક સુધી સ્પર્શથી, વળી આગળ બે

Page #30

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?'
૧૩
એટલે ૫, ૬ માં શબ્દ વડે, ૭,૮ માં રૂપ વડે, અને આગળ ૯, ૧૦, ૧૧, ૧૨ આ ચાર દેવલોકોમાં માત્ર મનથી જ પ્રવિચાર છે. અર્થાત્ બળે દેવલોકમાં ક્રમસર એક એક વાત લેવામાં આવી છે. હવે આ જગ્યાએ દિગંબરોને ૧૬ દેવલોકના કારણે ગોટાળો કરવો પડે છે. કેમકે દેવલોક બાકી રહ્યા છે ૧૪ અને વિષય રહ્યા ૪ - સ્પર્શ, રૂપ, શબ્દ અને મન. તેથી બે, બે નો ક્રમ પણ માની શકતા નથી કારણ કે ૧૪ માં ચાર વિભાગ કરવા જરા મુશ્કેલ છે. જો દિગંબરોની માન્યતા મુજબ અનિયમિત ક્રમ હોય તો સૂત્રકારે અલગ અલગ સૂત્રો કરવા પડત કે અમુકમાં અમુક પ્રવિચાર, અને અમુકમાં અમુક. પરંતુ એમ ન કરતાં સમાન વિભાગ હોવાથી જ સૂત્રકાર મહારાજાએ જુદાં જુદાં સૂત્રો ન કરીને માત્ર એક જ સૂત્ર કર્યું અને બબ્બે દેવલોકોમાં એક એક વાત દર્શાવી દીધી.
અહીં પાઠકોને એટલી શંકા જરૂર થશે કે શ્વેતાંબરોના કહેવા પ્રમાણે ૧૦ દેવલોકમાં ૪ વિષયોની સત્તા માનવી છે અને બે બેમાં એક એક વિષય પણ માનવો છે તો એ કેવી રીતે થઈ શકે ? આ શંકા પણ નિરાધાર છે. કેમ કે સૂત્રકાર શ્રી ઉમાસ્વાતિવાચકજી મહારાજે જ આનત અને પ્રાણતનો, આરણ અને અશ્રુતનો સમાસ દર્શાવીને બંનેનો નિર્દેશ એકી સાથે કર્યો છે. માટે ચારેય દેવલોકોની બે દેવલોક તરીકે ગણતરી કરવામાં કોઈ વાંધો ન હોઈ શકે. કેમકે સ્પર્ધાદિ ત્રણ વિષયના છ દેવલોક અને મનના વિષયમાં ચાર દેવલોક માનીને ૪ વિષયોમાં ૧૦ દેવલોક માનવા-ગ્રંથકારના હિસાબે જ થશે.
એ જ રીતે સ્થિતિની બાબતમાં પણ માહેન્દ્ર દેવલોકથી આગળ સાત સાગરોપમની સ્થિતિ પહેલા તો સાધિક દર્શાવી, પછી ત્રણ, સાત, નવ, સત્તર, તેર અને પંદર સાગરોપમ એક એક દેવલોકમાં વધારીને અન્ને આરણ-અય્યતની ૨૨ બાવીશ સાગરોપમની સ્થિતિ લાવવાનું શ્રીમાનું ઉમાસ્વાતિવાચકજીએ જ કહ્યું છે. હવે શ્વેતાંબરોના હિસાબે ૫-૬-૭-૮ના ચાર અને ૯-૧૦-૧૧-૧૨ના બે – એમ કરતાં ૬ ભાગ બરાબર થઈ જશે. કેમ કે શાસ્ત્રકારે પોતે જ આગળના સૂત્રમાં
મારVIબુતાÇä' એમ કહીને આરણ અને અય્યતને એક જ ગણવા ફરમાવ્યું છે. બીજી વાત એ કે આરણાવ્યુતનો નિર્દેશ દેવલોકના ક્રમ સૂત્રમાં એક વિભક્તિથી છે તેવો જ આનત અને પ્રાણતનો નિર્દેશ પણ એક જ વિભકિતથી છે. તેથી આ ચારેયમાં બન્ને ને એક એક દેવલોક સમાન ગણી શકીએ છીએ. તેથી શ્વેતાંબરોની ૧૨ દેવલોકની માન્યતા પ્રમાણે તો આ બરાબર બેસે છે પરંતુ દિગંબ

Page #31

૧૪.
“તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?'
(રોને ૧૬ દેવલોક માનવાથી બહુ મુશ્કેલી પડે છે. માટે સ્વીકાર કરવું જ પડશે કે આ તત્ત્વાર્થ સૂત્ર શ્વેતાંબરોની માન્યતાવાળા આચાર્યે જ બનાવ્યું છે.
આ સૂત્રનો આખોય ચોથો અધ્યાય શ્વેતાંબરોની માન્યતા પ્રમાણેનો છે, અને દિગંબરોની માન્યતાની વિરુદ્ધ છે. એટલે જ તો દિગંબરાચાર્ય શ્રીમાનું અમૃતચંદજીએ એ જ “તત્ત્વાર્થસૂત્ર' પરથી “તત્ત્વાર્થ સાર” નામનો જે ગ્રંથ બનાવ્યો છે, તેમાં બીજા બીજા અધ્યાયો પર તો સારી પેઠે સ્પષ્ટીકરણ અને વિસ્તૃત વિવરણ આપ્યું છે પરંતુ એમને આ અધ્યાય માટે તો બહુ જ સંક્ષેપ કરવો પડયો છે.
(૪) પાંચમા અધ્યાયમાં દ્રવ્ય કહેતી વખતે શ્રીમાને “ટ્રવ્યાપ વે નીવાશ'' કહીને ધર્માસ્તિકાયાદિ ચાર અજીવ અને પાંચમો જીવ - આ પાંચેયને દ્રવ્ય કહ્યા છે, દિગંબરોના દૃષ્ટિકોણથી “કાલ' પણ એક નિયમિત દ્રવ્ય છે, પરંતુ શ્વેતાબંરોની દૃષ્ટિએ કાલ અનિયમિત દ્રવ્ય છે, અને એ જ વાત શ્રીમાન્ ઉમાસ્વાતિવાચકજીએ પણ અહિ પાંચને નિયમિત દ્રવ્યો છે' એમ દર્શાવીને કાળને અનિયમિત દ્રવ્ય દર્શાવવા માટે આગળ ઉપર “ધેિ ત્ય ” એમ કહ્યું છે. એટલે કે કેટલાક આચાર્યો કાળને પણ દ્રવ્ય માને છે. એમ કહીને કાળનું અનિયમિતપણે સ્પષ્ટ દર્શાવ્યું છે. જો આ ગ્રન્થ દિગંબર આમ્નાયનો હોત તો અહીં કાળનું સ્પષ્ટપણે નિયમિતદ્રવ્યપણું દર્શાવ્યું હોત. દિગંબરોએ “ઋત્તિ'' આવું સૂત્ર રાખ્યું છે. પરન્તુ એ વાત સાફ સાફ સમજાઈ શકે છે કે જો ગ્રેન્થકાર કાળને નિયમિત દ્રવ્ય ગણતા હોત તો પછી “ઋતિશ” એવું જુદું સૂત્ર જુદા સ્થાને શા માટે મુકત ? જો શ્રીમાનુની દૃષ્ટિએ કાળ નિયમિત દ્રવ્ય હોત તો પહેલેથી જ દ્રવ્યની સાથે જોડી દઈ દ્રવ્યાજ નીવર્તાિવ'' એવું અથવા “દ્રવ્યાજ નીવડે રુત્તિશ' એવું સૂત્ર બનાવ્યું હોત અને જુદા જુદા સૂત્ર કરવાની જરૂરત જ નહોતી. એટલે માનવું જ રહ્યું કે આ શાસ્ત્રના બનાવનારા (રચયિતા) આચાર્ય શ્વેતાંબર જ હતા.
(૫) દિગંબર લોકો કાળના પણ અણુ માને છે. અને એનું પ્રમાણ લોકાકાશના એટલે ધર્માધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશો જેટલું અસંખ્યાતું માને છે. જો ઉમાસ્વાતિજી દિગંબર સંપ્રદાયના હોત તો જેમ ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, જીવઅને પુત્રલના પ્રદેશો ગણાવવા માટે “સમસંરણેયા કદ્દે થયોઃ” ઈત્યાદિ સૂત્રો બનાવ્યા, તે રીતે જ કાળના અણુઓની સંખ્યા બતાવવા માટે પણ સૂત્ર બનાવ્યું હોત અથવા “ધHધર્મ નિાયામ્' એમ કહ્યું હોત. પરંતુ કોઈ પણ જગ્યાએ કાળના અણુઓની સત્તા કે સંખ્યા જણાવી નથી. એથી પણ સ્પષ્ટ જાહેર થાય છે કે

Page #32

શ્વેતાંબર કે દિગંબર?”
આ ગ્રન્થના કર્તા શ્રી ઉમાસ્વાતિજી દિગંબર આમ્નાયના નહીં, પણ શ્વેતાંબર આમ્નાયના જ છે.
(૬) દિગંબરોના હિસાબે પણ સામાયિક અને પૌષધમાં સાવદ્યનો ત્યાગ તો અવશ્ય માનવો જ પડશે અને એમના હિસાબે વસ્ત્રાદિક પણ સાવદ્ય છે તો પછી સામાયિક, પૌષધવાળાઓને સંસ્તારોપક્રમણ એટલે પ્રમાર્જન પ્રત્યુપેક્ષણ ક્રિયા કર્યા વગર સંથારા પર બેસવું અતિચાર છે તે કેવી રીતે થશે? કારણ કે પહેલા તો પ્રમાર્જન કરવાના સાધનને જ ઉપકરણ જ નહીં માનશે તો ઉપકરણ કયાંથી હોવાનું? કે જેના વડે સામાયિક-પૌષધવાળો પ્રમાર્જન કરવાનો. જો એમ કહેવામાં આવે કે શ્રાવકને સાવદ્ય અથવા પરિગ્રહનો સર્વથા ત્યાગ નથી તેથી સામાયિકપૌષધવાળો પ્રમાર્જનનું સાધન રાખી શકે છે, પરંતુ એમ કહેવું પણ યોગ્ય નહી મનાય, કેમકે શ્રાવકને સામાયિક-પૌષધમાં અનુમોદનની પ્રતિજ્ઞા નથી પરન્તુ સાવદ્ય તેમજ પરિગ્રહની કરકરાવણ વિષે કોઈ પણ છૂટ નથી તો પછી આવી સ્થિતિમાં સામાયિક પૌષધ કરનાર શ્રાવકો ઉપકરણહીન નગ્ન જ હોવા જોઈએ. જે સામાયિક પોષધમાં આવું નગ્નપણું માનવામાં આવે તો સામાયિક-પૌષધ માટેની યોગ્યતા તો દિગંબર લોકો પુરુષ અને સ્ત્રી - બંનેયને માટે સ્વીકારે જ છે. તો શું સ્ત્રીઓ પણ નગ્ન થઈને સામાયિક કરી શકે છે? જો એમ કહેવામાં આવે કે જેણે સામાયિકપૌષધ કરવા હોય તે ચાહે પુરૂષ હોય કે સ્ત્રી હોય, નગ્ન થવું જ જોઈએ. તો પછી માનવું જ પડશે કે જયારે સ્ત્રીઓ વગર વચ્ચે રહી શકે છે તો એમને જ સાધુપણું આવવામાં શો વાંધો છે ? અને જયારે સાધુપણામાં કશો વાંધો નથી તો પછી એમને કેવલજ્ઞાન અને મોક્ષ પણ થવામાં શો વાંધો છે? અસલ વાત તો એ છે કે ગ્રન્થકાર મહારાજ શ્વેતાંબર જ હોવાને લીધે સંસ્તારકને પરિગ્રહ નથી માન્યો અને તેથી જ સાવદના વિવિધ-ત્રિવિધ-ત્યાગી શ્રાવક-શ્રાવિકાને સામાયિક-પૌષધમાં સંસ્મારક રાખવાનો અને પ્રમાર્જન માટે ઉપકરણ રાખવાનો નિર્દેશ કર્યો છે.
કેટલાક દિગંબર લોકો એમ કહે છે કે અમે મોરપીંછી રાખીએ છીએ-એનાથી પ્રમાર્જન કરીશું. કિન્તુ તે વ્યર્થ જ છે. કેમકે પહેલા તો ગૃહસ્થ-લોકો સામાયિકમાં પીંછી રાખતા જ નથી, અને જો માની લઈએ કે દિગંબર સાધુની જેમ દિગંબર ગૃહસ્થો પણ પીંછી રાખશે તો તે પણ પ્રમાર્જન માટે ઉપયોગી નહીં થાય. કેમકે શરીર અને પગના ચોરસ માપથી વધુ માપવાળી કોઈ વસ્તુ હોય તો જ પ્રમાર્જનમાં | જીવયા થઈ શકે, એટલે કે શ્વેતાંબર લોકો જેવી રીતે રજોહરણાદિ ઉપકરણો રાખે

Page #33

૧૬
‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?'
છે તેવી રીતે રાખવાનુંજ શાસ્ત્રકારને સ્વીકાર્ય છે, માટે આ શાસ્ત્ર શ્વેતાંબર આમ્નાયનું જ છે
(૭) પાઠકો ! દિગંબરોના હિસાબે જો કોઈ સાધુ માંો હોય તો એની વૈયાવચ્ચ બીજો સાધુ કરી શકતો નથી. કારણ કે એમના સાધુ પાસે પાત્ર નથી હોતું કે જેના વડે ગ્લાન સાધુને આહાર-પાણી કે દવા લાવી આપે અને વસ્ત્ર-કાંબળ વગેરે પણ નથી હોતાં કે જેના વડે તે ગ્લાન સાધુને સંથારો કરી આપે અથવા ટાઢીઓ તાવ હોય તો તે ગ્લાનને ઓઢવા પણ આપી શકે ! છેવટે એ લોકોએ એટલે સુધી માન્યું છે કે ગૃહસ્થોમાં જ પોષ્ય-પોષક વ્યવહાર થઈ શકે, સાધુઓમાં તો નિગ્રન્થપણું હોવાના લીધે પોષ્ય-પોષક વ્યવહાર હોતો જ નથી. એવી સ્થિતિમાં માંદાની માવજત કરવાનું ક્યાંથી માને? અર્થાત્ આ લોકોના હિસાબે સાધુને શિષ્ય તો બનાવી દે છે પણ તે જયારે માંદો પડે ત્યારે તે ગૃહસ્થોને સુપ્રત કરી દેવામાં આવે છે, અને ગૃહસ્થ લોકો એ માંદા સાધુની માવજત (સેવા સુશ્રુષા) કરીને તેને નીરોગી બનાવે છે. આવી હાલતમાં દિગંબરોના હિસાબે વૈયાવચ્ચ કરવાનું કેમ બની શકે ? ખરી રીતે વિનય અને ભક્તિ તો પરસ્પર સાધુઓમાં માનવામાં કોઈ હરકત નથી, પરંતુ ઉપકરણ માનવાની ફરજ આવી પડે એટલે પરસ્પર પોષ્યપોષક ભાવના નામે તેને ઉડાવી દીધી, જો કે સંયતમાં પોષ્યપોષક ભાવ પણ નડતરરૂપ નથી જ . અને વેયાવચ્ચ તો ગ્રન્થકાર મહારાજે તીર્થંકરનામકર્મના આશ્રવમાં અને અત્યંતર તપમાં જણાવ્યો જ છે. અહીં તો ઉમાસ્વાતિ વાચકજીએ તીર્થંકરનામકર્મના કારણો ગણાવતાં વેયાવચ્ચને તીર્થંકરપણાનું કારણ બતાવ્યું છે. અને તીર્થકર-નામકર્મનુ બાંધવું સાધુ તેમજ શ્રાવક બંનેને માટે સરખું જ રાખ્યું છે એટલે કે સાધુને તીર્થંકરનામકર્મબંધની મનાઈ નથી કરી અર્થાત્ ના નથી પાડી - તો એવી સ્થિતિમાં એટલે કે માંદા-સાજા સાધુની વૈયાવચ્ચ અને ચાકરી કરવાથી તીર્થંકર નામ કર્મ બાંધવાનું કહેનાર ગ્રંથલેખક શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના જ હોઈ શકે છે. તેવી જ રીતે મુહપત્તી ન હોવાથી દ્વાદશાવર્તવન્દન નહીં થાય અને તે ન થવાથી આવશ્યક પ્રતિક્રમણ નહીં થાય.
(૮) દિગંબરોના હિસાબે કોઈ પણ વસ્તુ સાધુએ રાખવાની મનાઈ છે તો પછી અદત્તાદાનનું વિરમણ શા માટે ? અર્થાત્ આદાન-ગ્રહણમાત્રથી વિરમણ હોવું જોઈએ.
(૯) દિગંબરોની દૃષ્ટિએ વસ્ત્ર વગેરે લેવા અને ધારણ પરિભોગ - આ બધો

Page #34

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર?”
૧૭
જ પરિગ્રહ છે અર્થાત્ ગ્રહણ જ પરિગ્રહ છે. તો પછી એમના હિસાબે તો “પ્રદ” થી જ વિરમણ માનવું જોઈએ અર્થાત્ “ર્ધારિ” ઉપસર્ગ લગાડવાની શી જરૂર હતી ?
(૧૦) દિગંબરોને શરીર સિવાય બીજું કંઈ માનવું જ નથી. તો પછી એ લોકો સાધુને “એષણા' અને “આદાન નિક્ષેપ' સમિતિ કેવી રીતે માનવાના ? કેમકે પાત્રાદિ ન રાખવાથી એમના સાધુઓને એક જ ઘરથી બહાર કરી લેવો પડે છે જયારે એક ઘરમાં જ ભોજન કરી લેવાનું છે તો પછી એક ગૃહાત્ર છોડવું અને માધુકરીવૃત્તિ કરવી - એ કેવી રીતે રહે !જ્યારે માધુકરી વૃત્તિ જ નહી રહે તો પછી તે એષણા સમિતિ કયાં રહેશે ? જેમ પાત્રાદિક ન હોવાથી એષણા સમિતિ બની શકતી નથી તેવી જ રીતે આદાન નિક્ષેપ સમિતિ પણ બની શકતી નથી. કેમકે કોઇ પણ વસ્તુ ઉપાડવી કે મૂકવી, તેને પ્રત્યુપેક્ષણ અને પ્રમાર્જન કરીને લેવી કે મૂકવી - એનું નામ આદાનનિક્ષેપ સમિતિ છે. હવે અહીં વિચારવું જોઈએ કે જયારે | પ્રમાર્જન કરવા માટે ન તો રજોહરણ વગેરે છે અને ન ઉપાડવા મૂકવાની કોઈ વસ્તુ જ છે. તો પછી આદાન નિક્ષેપ સમિતિ એ લોકોના મતે કેવી રીતે થઈ શકશે? યથાયોગ્ય ઉપકરણ ન હોવાથી જો રાત્રે પેશાબ (માતરૂ) કે ટટ્ટી (અંડિત) જવાનો અવસર આવી જાય તો યતના (જયણા) કેવી રીતે કરી શકાય? કેમકે લાંબુ અને મોટુ રજોહરણ ન હોવાથી અંધારામાં ચાલતાં ચાલતાં પ્રમાર્જન કરે શેનાથી ? અર્થાત્ ઉપકરણ ન માનવાથી ઈર્યાસમિતિ પણ અમુક વખતમાં બની શકતી નથી.' એ જ રીતે દિવસે પણ જો કીડીઓનો સમૂહ નિકળે, તે સમયે પણ વિરાધનાથી | બચવું એમના માટે મુશ્કેલ થઈ જાય છે.
ભાષા સમિતિમાં પણ મુખવસ્ત્રિકા ન રાખવાથી બોલતી વખતે સંપાતિમાદિક જીવોની હિંસા રોકી શકાતી નથી. પાત્ર વગેરે ન હોવાથી વરસાદની મોસમમાં પણ જલવૃષ્ટિ થતી રહે તો પણ પેશાબ-ટટ્ટી (માતરે-ઠલ્લે) માટે બહાર જવું જ પડશે અને જો સાથે કાંબલ ન હોય તો અપૂકાયના જીવોની પણ જયણા થઈ નહીં શકે.' તાત્પર્ય કે ઉપકરણ ન માનવાવાળાઓ માટે ઈર્યાસમિતિ આદિમાંથી એક પણ સમિતિનો અસંભવ છે અને શાસ્ત્રકાર તો પાંચેય સમિતિઓને સાધુપણાની માતા તરીકે ગણાવે છે.
(૧૧) દિગંબરોના હિસાબે જૈનધર્મ મૈથુન સિવાય સ્યાદ્વાદ રૂપ હોવાથી અને ભાવપ્રાધાન્યવાલો હોવાથી પણ નગ્નતા નિરપવાદ છે. એટલે કે કોઈ પણ અવ

Page #35

‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?'
સ્થામાં સાધુ વસ્ત્ર ન રાખી શકે અથવા વસ્ત્રના સંસર્ગવાળો ઉચ્ચતર ભાવવાલો હોય તો પણ મોક્ષ નહી પામી શકે. (વાડા કે મહેલના સંસર્ગનો કે વસ્ત્ર સિવાય અન્યના સંસર્ગનો વાંધો નથી.) પણ શ્વેતાંબરોના હિસાબે શક્તિ અને અતિશયથી સમ્પન્ન માટે સાફ (સંપૂર્ણ) નગ્નપણું આવશ્યક છે. પણ બાકીના અશક્ત અને અનતિશાયી માટે સંયમરક્ષાદિનું સાધન જ ઉપકરણ છે. જેમ ક્ષુધાપરીષહને જીતવો અને આહારની અપેક્ષા ન રાખવી, તેવી જ રીતે પિપાસાપરિષહને જીતવા અને પાણીની અપેક્ષા ન રાખવી, જો શક્તિ ચાલે તો આવશ્યક છે જ. પણ જ્યારે અનાહા૨૫ણે અને નિર્જલ રહેવાનું ન બની શકે ત્યારે શુદ્ધ આહાર-પાણી લેવા છતાં ક્ષુધા અને પિપાસા-પરિષહ સહન કર્યો - એમ કહેવાય છે. તેવી જ રીતે વસ્ત્રાદિક ઉપકરણ ના વિષયમાં પણ સંયમ આદિ માટે શુદ્ધ અલ્પમુલ્યવાળા વસ્ત્રો વગેરે ઉપકરણ રાખવા - એ નાન્ય પરિષહજયનું બાધક નથી. એ જ કારણે તો નાખ્યને પરિષહમાં ગણાવ્યું છે. જો નિ૨૫વાદ હોત તો આની ગણતરી પણ મુખ્ય વ્રતોમાં થાત.
૧૮
(૧૨) પાઠકો ! દિગંબરોની માન્યતા મુજબ શીત અને ઉષ્ણ પરિષહ અને દંશમશક ન જીતી શકે અર્થાત્ શીત (ઠંડી)થી ડરીને તડકામાં આવે અથવા તડકાથી ડરીને છાયામાં જાય, કે દંશમશકના ભયથી ખુણામાંથી બહાર નિકલે તો માત્ર એટલી જ વાત પરથી જ સાધુપણું ચાલ્યું જવાનું માનવું પડશે. કેમ કે શુદ્ધ વસ્ત્રાદિક તો એમણે મંજૂર નથી. તો પછી અગ્ન્યાદિકનો આરંભ, અથવા ખસી જવાનું (આઘા જવાનું) શું મંજુર કરી શકશે ? ધ્યાનમાં રાખો કે અગ્નિનો પરિભોગ સાધુને મહાવ્રતનો બાધક છે અને અભ્યાદિકના આરંભથી સાધુપણાનો સમૂળ નાશ થઈ જાય છે.
(૧૩) દિગંબરોની માન્યતાનુસાર શય્યાપરીષહ અને નિષદ્યાપરીષહ કેવી રીતે બની શકે છે ? જો શય્યાદિકના નિર્મમત્વથી તે પરીષહનો સદ્ભાવ (અસ્તિત્વ) માનીએ તો તો મકાનના સદ્ભાવમાં જેમ સાધુ નિર્મમત્વભાવ રાખી શકે છે તેવી જ રીતે તુચ્છવસ્ત્રાદિમાં સારી રીતે નિર્મમત્વભાવ કેમ નહીં રહે ? અને શય્યાપરીષહ તથા ચર્ચાપરીષહ તો વેદનીય અને મોહનીયમાં ગણાયા છે, અન્યથા મોહમાં જ ગણ્યા હોત.
(૧૪) દિગંબરોની માન્યતા મુજબ મુનિમહારાજે કંઈ પણ નહીં રાખવું જોઈએ એવું છે તો પછી તેઓ દર્ભાદિ તૃણ પણ કેમ રાખી શકે ? અને જ્યારે તૃણ (ઘાસ)

Page #36

શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?”
રાખવાનું જ નથી તો પછી તેનો ઉપયોગ જ ક્યાંથી થઈ શકે ? કે જેથી તૃણસ્પર્શ નામનો પરીષહ દિગંબરોની માન્યતાથી થાય. ખ્યાલ રાખવો જરૂરી છે કે સતુષ પણ વ્રીહિ ન પાકે એમ કહીને ઉપકરણનો નિષેધ કર્યો તો પછી અહીં તૃણનો ઢગલો કેમ બાધક નહીં થાય ? તૃષ અને તૃણના સ્પર્શમાં ગાઢ અગાઢનો ફરક માનીએ ત્યારે તો સંસર્ગમાત્ર બાધક નથી. પરંતુ ગાઢ સંસ્પર્શ વિશેષ જ બાધક છે, એમ માનવું પડશે. એટલે કે મૂચ્છ જ નહીં પણ સંસર્ગમાત્ર જ બાધક માનવો પડશે. વાસ્તવમાં તો જૈન ધર્મમાં દૃષ્ટાંતમાત્ર સાધક જ નથી.
(૧૫) જ્યારે સાધુઓએ વસ્ત્રાદિક રાખવાના જ નથી તો પછી વસ્ત્રાદિક વડે સત્કાર થાય ત્યારે પણ અભિમાન નહીં આવે એવો સત્કાર પરીષહ સહન કરવાની એમને અવકાશ જ નથી.
પાઠકો ! ખરું તાત્પર્ય એ છે કે શીતોષ્ણથી માંડી સત્કાર સુધીના પરીષહો શ્વેતાંબરોની માન્યતા પ્રમાણે જ યોગ્ય હોઈ શકે છે.
(૧૬) ઊપર જેટલા મુદ્દા દાખવવામાં આવ્યા છે તે બધાથી મોટો મુદ્દો “વફાફા નિને” આ સૂત્રમાં છે. કેમ કે આ સૂત્રમાં સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે કે શ્રી જિનેશ્વર મહારાજ એટલે કે કેવળી મહારાજને અગ્યાર પરીષહ હોય છે. અર્થાત્ સુધા અને પિપાસા પરીષહ કેવળી મહારાજને પણ હોય છે. પરંતુ દિગંબરોના હિસાબે કેવળી મહારાજ આહારપાણી લેતા જ નથી તો પછી સુધા અને પિપાસાનો પરીષહ એમને કેવી રીતે હોઈ શકે ? જો એમ માની લેવામાં આવે કે ઉપચારમાત્રથી સુધા અને પિપાસાનો પરીષહ કહ્યો છે તો સ્વરૂપનિરૂપણની જગ્યાએ ઉપચારને કોણ કહેશે ? અને કેવળી મહારાજમાં સુધા પિપાસા પરીષહનો ઉપચાર કરવાની જરૂરત જ શા માટે ? તમારા મતે જ એક બાજુ તો આહારાદિને દોષરૂપ માનીને કેવલજ્ઞાન પછી આહારાદિકનો અભાવ બતાવવો છે અને બીજી બાજુ ઉપચારથી આહારાદિક સંભવથી જ થનારા સુધા-પરીષહાદિક બતાવવામાં આવે છે. શું આ પારસ્પરિક વિરોધ નથી. જરા એ વિષે વિચારો ! કેવળી મહારાજમાં ઉપચાર વડે કોઈ ગુણનો આરોપ કરીને સ્તુતિ પણ કરે, પરંતુ દિગંબરોના હિસાબે આહારાદિ જેવા મહાદોષનો ઉપચાર કરવાથી તો વાસ્તવમાં કેવલી મહારાજની નિદા જ થશે. એટલે આ દિગંબર લોકો આહારાદિકને દોષ માનીને કેવલી-મહારાજના નિંદક જ બને છે કેટલાક એમ પણ કહે છે કે અહીં “T - ૩ - " આવો સમાસ કરીને એકથી અધિક એવા દસ નહીં, એવી રીતે અર્થ કરવો અર્થાત્

Page #37

‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?' ,
(“ T' શબ્દથી અગ્યાર લેવા અને વચ્ચેનો જે અકાર તે નિષેધ વાચક હોવાથી એવો અર્થ થશે કે કેવલીઓમાં અગ્યાર પરીષહ નથી. પાઠકો ! સામાન્ય બુદ્ધિવાળો માણસ પણ અહીં કહી શકે છે કે આ અર્થ શાસ્ત્રકારના આત્માનું ખૂન કરીને કરવામાં આવ્યો છે. કેમ કે એવો કૂટ અર્થ ન તો શાસ્ત્રકારો કહે છે અને ન શાસ્ત્રકારની આવી શૈલી હોય છે. તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં શ્રી ગણેશથી ઈતિશ્રી સુધી (આરંભથી અંત સુધી) કોઈ પણ જગ્યાએ--કોઈ પણ સૂત્રમાં આવો વાંકો અર્થ કરવામાં નથી આવ્યો તો પછી અહીંયા જ આવો વાંકો અર્થ કેમ ? ચોથા અધ્યાયમાં “કાફT' શબ્દ છે. શું તેનો આવો અર્થ કરે છે ? કદાપિ નહીં. ખરી વાત તો એ છે કે શાસ્ત્રકારે કોઈ વાંકો અર્થ કર્યો નથી. પરંતુ આ તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા જ શ્વેતાંબર આચાર્ય છે અને તેઓ કેવલીમહારાજને આહાર માનનારા છે. એટલે કેવલી-મહારાજને સુધા અને પિપાસા પરીષહ હોવાનું ગણીને શ્વેતાંબરાચાર્ય શ્રી ઉમાસ્વાતિવાચક મહારાજે સૂત્રમાં અગ્યાર જ પરીષહ કહ્યાા છે. દિગંબરોની ઉત્પત્તિની પૂર્વે આ સૂત્ર શ્રી ઉમાસ્વાતિવાચકજીએ ગુણઠાણાંમાં પરીષહના અવતારના પ્રસંગથી કેમ ન કર્યું હોય ?
હવે અહીંયા દિગંબરોએ પહેલા તો ઉપકરણોને ઉપકરણ તરીકે માનવાની મનાઈ કરી. ત્યારે એક તરફ તો સ્ત્રીને ચારિત્ર નથી હોતું એમ માનવું પડ્યું અને સાથે બંધ, નિર્જરા અને મોક્ષનો સંબંધ જે પરિણામ સાથે હતો તેની જગ્યાએ મોક્ષાદિકનો સંબંધ બાહ્યલિંગની સાથે જ કરવો પડ્યો. અને એ જ કારણે અન્ય લિંગ અને ગૃહિલિંગથી સિદ્ધ હોવાનું ઉડાડીને સિદ્ધના પંદર ભેદો પણ ઉડાડવા પડ્યા. ત્યાર પછી (તદનંતર) તીર્થકર કેવલી ગોચરી માટે નથી જતા અને પાત્રાદિકના અભાવે બીજાઓ પણ આહાર-પાણી લાવી આપી શકે નહીં, એટલે કેવલી મહારાજ આહાર કરતા નથી એમ માનવું પડ્યું. અને તેથી જ આ સૂત્રનો આવો વાંકો અર્થ કરવાની દિગંબરોને જરૂરત પડી છે. '
વ્યાકરણના હિસાબે “નાથા ન દુશ છાશ” આમ કરવું જ અયોગ્ય છે. મધ્યમપદનો લોપ કરીને કર્મધારય તપુરુષ કરવો પડશે. નન્નો સમાસ “T' ની સાથે કરીને સT શબ્દને જોડવો પડશે. અને એમ કરવાથી તો અર્થની દૃષ્ટિએ આચાર્ય મહારાજે નૈઋા' એમ કરવું જ ઉચિત છે. પરંતુ એવો અયોગ્ય સમાસ અને આટલો વાંકો અર્થ કર્યા પછી પણ દિગંબર ભાઈઓની અર્થ સિદ્ધિ નથી થઈ શકતી કેમકે પરીષહ ૨૨ છે, તેમાંથી ૧૧ નો નિષેધ કર્યા પછી પણ

Page #38

શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?'
૨૧
શિષ ૧૧ તો રહે છે જ, એટલે કે કેવલી-મહારાજાઓને ૧૧ નહીં હોય તો પણ બાકી ૧૧ તો હોવાના જ.
કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે શ્વેતાંબર લોકો કેવલી મહારાજને ૧૧ પરીષહો માને છે, તે પક્ષને ખંડન કરવા માટે આ સૂત્ર કહ્યું છે તો એમ કહેવું પણ ઉચિત કે યોગ્ય હોઈ શકે નહિ. કેમ કે તમારા જ કથનથી તમને સ્વીકાર કરવો પડશે કે તત્ત્વાર્થસૂત્રની રચનાની પૂર્વે થી જ શ્વેતાંબરોનો મજહબ-ધર્મ હતો અને તેને તત્ત્વાર્થકર્તાએ ખંડિત કર્યો. પરંતુ એમ માનીને પણ “નૈTT” એવું સૂત્ર બનાવવું યોગ્ય હતું. બીજા લોકોના હિસાબે પણ ૧૧ ન માનવા છતાં પણ અહીં પ્રકરણ તૂટી જાય છે. કેમ કે ૧૧ નથી તો કેટલા છે, એ તો બતાવ્યું જ નથી. એક હોય, બે હોય યાવત્ નવ હોય કે દસ હોય, ત્યારે પણ અગ્યાર નથી એમ જ કહેવાશે. જો દસ માનવામાં આવે તો સુધા છોડવી કે પિપાસા છોડવી - એનો નિયમ રહેશે નહિ. બીજી વાત એ છે કે અહીં કોનામાં કેટલા પરીષહ છે એ બતાવવાનું પ્રકરણ ચાલ્યું આવે છે કેમ કે બાદરસપરાયાદિમાં બધા જ પરીષહો હોવાનો હિસાબ જણાવ્યો છે તો પછી અહીં અગ્યાર પરીષહ નથી આવો નિષેધ ક્યાંથી આવવાનો ?
આગળ કર્મમાં પણ પરીષહનો અવતાર કરતાં શાસ્ત્રકારે ““વેરની શોષા' એમ કહીને સુધાપરીષહ અને પિપાસાપરીષહનો અવતાર વેદનીય કર્મમાં બતાવ્યો છે. અને આપના હિસાબે પણ જિનરાજને વેદનીય કર્મ નષ્ટ નથી થયું તો પછી વેદનીયમાં ગણાવેલ સુધા અને પિપાસાનો પરીષહ કેમ ન હોય ? અને જ્યારે સુધા અને પિપાસાનો પરીષહ કેવલી મહારાજને હોવો મંજુર કરશો તો પછી આહાર અને જલપાન વગર તે પરીષહો કયાંથી થવાના? જો મનમાન્યા પરીષહો માનવા છે તો પછી કેવલી મહારાજમાં બાવીશ જ પરીષહ માની લેવામાં શો વાંધો હતો ? ' તટસ્થ માણસને તો એ સ્પષ્ટ સમજાઈ જશે કે આચાર્ય મહારાજે જિનેશ્વરને અગ્યાર જ પરીષહો માન્યા છે. એટલે શાસ્ત્રકાર શ્રીમાન્ ઉમાસ્વાતિ વાચકજી મહારાજ શ્વેતાંબર પક્ષના જ આચાર્ય હતા - ન કે દિગંબર પક્ષના.
(૧૭) જેવી રીતે “પુછાતા નિને' આ સુત્ર એ ગ્રંથકાર મહારાજનું શ્વેતાંબરપણું સાબિત કરે છે તેવી જ રીતે મહાવ્રતોની ભાવનામાં પણ માતા િતનમનનઃ' અર્થાત્ અન્નપાણી જોઈને લેવું, એ પણ શ્વેતાંબરોની જ માન્યતાનુસાર હોઈ શકે છે. કેમકે પાત્ર વગર લાવવાનું તેમજ જોવાનું કેવી રીતે થઈ શકે? અને વગર પાત્રે જોવામાં તો જમીન પર અન્ન પાણી પડી જાય છે કે જેથી

Page #39

રર
તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?”
(અહિંસાનું પાલન પણ નથી થઈ શકતું.
(૧૮) જો શાસ્ત્રકાર મહારાજ દિગંબર હોત તો તપસ્યાના અધિકારમાં દિગંબરોના હિસાબે પણ “વિવિકતવ્યસન' કહેત નહીં, કેમકે તે દિગંબરોના હિસાબે ગયા અને આસન રાખવાનું કયાં છે કે જેને માટે વિવિકત સ્થાનમાં એ બંને કરવાનું નામ તપ કહે.
(૧૯) છતાં પણ બાહ્ય અને અત્યંતર ઉપધિનો અર્થાત્ ઉપકરણાદિક અને , કષાયનો ત્યાગ કરવો – એ અત્યંતર તપસ્યા કહી. અહીં જો ઉપકરણાદિક રાખવાનાં જ નથી તો પછી તેનો અત્યંતર તપમાં ત્યાગ કેમ કહ્યો ? અને જો ઉપધિ | અર્થાત્ ઉપકરણ મહાવ્રતનો ઘાતકારક છે તો પછી તપ શું? શું પરિગ્રહ-વિરમણાદિને તપ માની શકીએ ?
(૨૦) આ શાસ્ત્ર જો શ્વેતાંબર ન હોત તો “પુનાશિત નિન્ય નાતા નિન્જાદ' આવું સૂત્ર ન બનાવત, કેમકે બકુશમાં ઉપકરણ બકુશ તેજ કહેવાય છે કે જે ઉપકરણનું મમત્વ એટલે કે ધોવું, રંગવું કરે એને આકાંક્ષા તથા લોભ ઉપકરણમાં મૂકયાં. જ્યારે આને તો નિર્ઝન્થ માની લીધા તો પછી દિગંબર હોય તે જ સાધુ હોય - એ વાત કયાં રહેવાની ?
(૨૧) તો પણ આ સૂત્રકાર મહારાજ સાધુના વિચારમાં લિંગનો વિકલ્પ કહે છે. હવે દિગંબરોના હિસાબે તો પુરૂષ જ સાધુ થાય છે. તો વેદરૂપલિંગના હિસાબે પણ વિકલ્પ રહેતો નથી. દ્રવ્યલિંગ પણ દિગંબરોના હિસાબે ભાવલિંગની જેમ નિયત છે તો પછી વેષરૂપલિંગની અપેક્ષાએ પણ વિકલ્પ કયાં રહેશે ? અર્થાત્ આ ગ્રન્થના હિસાબે વેદરૂપ કે વેષરૂપ લિંગમાં એક જ પ્રકાર માન્યો નથી, પણ વિકલ્પ માન્યો છે. તો એથી સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે એ ગ્રન્થકાર શ્વેતાંબર જ છે. ખ્યાલ રાખશો કે સિદ્ધ મહારાજની જેમ અહીં ‘પૂર્વભાવ-પ્રજ્ઞાપના' નથી. કિંતુ વર્તમાન ભાવની જ પ્રરૂપણા છે.
(૨૨) છેવટે સિદ્ધ મહારાજના વિષયમાં પણ શાસ્ત્રકાર લિંગનો વિકલ્પ દર્શાવે છે તો ત્યાં પણ દ્રવ્યલિંગનું અનેકાન્તિકપણું માનવાથી ગ્રન્થકારનું દિગંબરપણું ઉડી જાય છે અને શાસ્ત્રકાર શ્વેતાંબર જ છે એમ પુરવાર થાય છે.
ઉપર જણાવેલ કારણોથી આ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના કર્તા (પ્રણેતા) શ્વેતાંબરાસ્નાયના જ છે એમ માનવું પડશે. આ વિષયમાં કોઈ પણ વિદ્વાનને કંઈ પણ શંકા-સમાધાન કરવું હોય તો શાંતિથી પક્ષપાત છોડીને ખુશીથી કરે, કેમકે બન્ને પક્ષોની દલીલ

Page #40

'श्वेतांबर हिगंबर ?'
((त) समाथी ४ सत्यनो निश्यय ४२वो सुगम होय छे.
' સૂત્ર તફાવતા આ તત્ત્વાર્થ સૂત્રને બન્ને સંપ્રદાયવાળા સ્વીકાર કરે છે, કિંતુ બન્ને સંપ્રદાયોમાં સૂત્રોમાં કેટલોક તફાવત છે. સંપૂર્ણ તત્ત્વાર્થમાં શ્વેતાંબરોના હિસાબે જ ક્રમશઃ દશેય अध्यायोमा उ५-५३-१८-५४-४४-२६-३४-२५-५० भने ७ सूत्रो छ. भेटवे ? સંપૂર્ણ તત્ત્વાર્થમાં ૩૪૬ સૂત્ર છે. ત્યારે દિગંબરાસ્નાયના તત્ત્વાર્થમાં ક્રમશઃ દસ अध्यायोमा 33-43-3८-४२-४२-२७-3८-२६-४७ सने ८ सूत्रो छ. भेटवे । કુલ સુત્રો ૩૫૭ છે. અર્થાત્ દિગંબરોના હિસાબે સર્વસાધારણમાં અગ્યાર સૂત્રો વધુ છે. કયા અધ્યાયમાં શ્વેતાંબરોના આમ્નાયથી વધુ સૂત્રો છે. અને કયા અધ્યાયમાં દિગંબરાસ્નાયથી વધુ સુત્રો છે. કયું કયું સુત્ર કયા કયા અધ્યાયમાં કયા કયા મજહબ (ધર્મ-સંપ્રદાય)માં વધારે છે તે નીચે આપેલા કોષ્ઠકથી જણાશે - अध्य. सू. श्वे.
२१ द्विविधोऽवधिः ०
३५ आद्यशब्दौ द्वित्रिभेदौ ० ... १९ उपयोगः स्पर्शादिषु . ५२ ०
शेषास्त्रिवेदाः १२ ०
हेमार्जुनतपनीयवैडूर्य रजतहेममयाः मणिविचित्रपार्श उपरि मूले च तुल्य विस्ताराः पद्ममहापद्मतिगिज्छकेसरिमहापुण्डरी कपुण्डरीका हृदास्तेषामुपरि प्रथमा योजनसहस्रायामस्तदर्धविष्कं भो
به سه سه
سه
سه
سه سه سه
दशयोजनावगाहः तन्मध्ये योजनं पुष्कर तद्विगुणद्विगुणा हृदाः पुष्कराणि
१८
०.-1
سه
तन्निवासिन्यो देव्यः श्रीहीधृतिकीर्ति || बुद्धिलक्ष्म्यः पल्योपमस्थितयः सामामानिकपरिपत्काः गंगासिंघुरोहिद्रोहितांशाहरिद्धारिका न्तासीतासीतोदानारीनरकान्ता
३
२० ०

Page #41

२४
سه سه سه
०
شه
سه
२५ ०
-
سه سه
० ०
२८ ०
سه سه
० ०
-
'तत्वार्थसूत्रन l in ?' सुवर्णरूप्यकूलारक्तारक्तोदोदा :-)
सरितस्तन्मध्यगाः २१ ०
द्वयोर्द्वयोः पूर्वाः पूर्वगाः २२ ०
शेषास्त्वपरगाः चतुर्दशनदीसहस्त्रपरिवृताः गंगासिंध्या
दयो नद्यः २४ ०
भरतःषड्विंशतिपंच योजनशत विस्तारः षट् चैकोनविंशतिभागा योजनस्य तद्विगुणद्विगुणविस्तारा वर्षधरवर्षा विदेहान्ताः
उत्तरा दक्षिणतुल्याः २७ ०
भरतैरावतयोर्वृद्धिहासौ षट्समयाम्या मुत्सर्पिण्यवसर्पिणीभ्याम्
ताभ्यामपरा भूमयोऽवस्थिताः २९ ०
एकद्वित्रिपल्योपमस्थितयो
हैमवतकहारिवर्षकदैवकुरुवकाः ३० ०
तथोत्तराः ३१ ०
विदेहेषु संख्येयकालाः ३२ ०
भरतस्य विष्कम्भो जम्बूद्वीपस्य नक
तिशतभागः पीतान्तलेश्याः २३ उच्छ्वासाहारवेदनोपपातश्व साध्याः .३० स्थितिः ३१ भवनेषु दक्षिणार्धाधिपतीनां पल्यो
पममध्यर्धं ३२ शेषाणां पादोने ३३ असुरेन्द्रयोः सागरोपममधिंक च ० ३४ सौधर्मादिषु यथाक्रमं ० ३६ अधिके च ३७ सप्त सनत्कुमारे ४१ सागरोपमे ४२ अधिके च ५० ग्रहाणामेकं
سه سه
له سه لسه
० ० ०
ه
ه ه
%
ه
-
ه ه
ه ه
०
ه ه
०
-
०
ه ه
०

Page #42

'श्वेतांबर } हिगंजर ?'
४
४
४
४
४
५
५
५
५
६
७
の
७
७
७
९
९
९
१०
१०
१०
१०
५१
५२
५४
२८
४२
७
१८
८
२९
४२
अनादिरादिमांश्च
४३ रूपिष्वादिमान्
४४ योगोपयोगी जीवेषु
४
शुभ: पुण्यस्य
०
२१
४
S
va
w
७
८
नक्षत्राणामर्थं
तारकाणां चतुर्भागः चतुर्भागः शेषाणां
०
८
०
O
जीवस्य च
O
००
०
०
०
०
०
०
०
स्थितिरसुराणां लोकान्तिकानामष्टौ सागरोपमाणि
सर्वेषाम्
जीवाश्च
..o
सद् द्रव्यलक्षणं
०
०
२८ आमुहूर्त्तात्
३८ उपशान्तक्षीणकषाययोश्च
४० पूर्वविदः
३
४
७
०
O
स्वभावमार्दवं च सम्यक्त्वं च
वाङ्मनोगुप्तीर्यादाननिक्षेपणा समित्यालो कितपानभोजनानि पंच
क्रोधलोभ भीरूत्वहास्यप्रत्याख्यानान्धनु वीची भाषणं च पंच
शून्यागारनिसेवितावासएरोपधाकारशुद्धिसधर्माविसंवादाः पञ्च स्त्रीणां कथा श्रवणतन्मनोहरांगनिरीक्ष पूर्वरतानुस्मरणवृष्यंण्रसस्वशरीरसंस्कारत्यागाः मनोज्ञामनोज्ञेनद्रयविषयरागद्वेषवर्जनानि पंच
०
०
૨૫
०
कृत्स्नकर्मक्षयो मोक्षः अन्यत्र केवलसम्यक्त्वज्ञानदर्शनसिद्वत्वेभ्यः
आविद्वकुलालचक्रवव्यपगतलेपालाबुवदेरण्डबीजवदानिशिस्वापवच्चेति धर्मास्तिकायाभावात्

Page #43

૨૬
‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?'
તફાવતની વિચારણા
વાંચકો ! ઉપર આપેલ સૂચિ પરથી આપ જાણી શકયા હશો કે શ્વેતાંબરો અને દિગંબરોમાં કયાં કયાં સૂત્રો કયા કયા અધ્યાયમાં કયા કયા સ્થાને વધુ કે ઓછાં છે. હવે અહીં જરા વિચારવાની જરૂર છે કે ખરેખર સૂત્રકારના બનાવેલા સૂત્રો કયાં સંપ્રદાયે તો ઉડાડયા અને ક્યા સંપ્રદાયે પોતાની તરફથી નવા સૂત્રો બનાવીને ઘુસાડી દીધાં.
જો કે આ વાત સંપૂર્ણત: તો જ્ઞાની પુરુષ અને સૂત્રકાર મહારાજ જ જાણી શકે, તો પણ મારી માન્યતાનુસાર આ વિષય પર તુલના કરવાની જરૂર જણાય છે, તેમજ બીજા વિદ્વાનોએ પણ આ વિષય ઉપર પોતાના તરફથી સમીક્ષા કરવાની જરૂર છે. જેથી અન્ય તટસ્થ લોકોને પણ પોતાનો અભિપ્રાય સ્થિર કરવામાં સુગમતા થાય.
(૧) પહેલા અધ્યાયમાં શ્રુતજ્ઞાનના ભેદ કથન કર્યા પછી શ્વેતાંબર લોકો ૨૧માં સૂત્રમાં ‘‘દ્વિવિધોડધ’' આ સૂત્ર લે છે કિંતુ દિગંબર લોકો એને નથી માનતા અને ‘‘ભવપ્રત્યયો:'' કહીને સૂત્રની શરૂઆત કરે છે
હવે આ જગ્યાએ વિચા૨ ક૨વો જોઈએ કે જ્યારે શરૂમાં અવિધનો ભેદ જ નથી દર્શાવ્યો તો વળી ‘‘ભવપ્રત્યય’’ આવું વિશેષ ભદનું નિરૂપણ કયાંથી આવી શકે? ઉદ્દેશરૂપ સામાન્ય ભેદ કહ્યા પછી જ મતિ આદિજ્ઞાનરૂપ પ્રત્યેક ભેદ કહ્યા છે અને મતિજ્ઞાનમાં પણ ઈન્દ્રિયાદિ ભેદ કહીને જ અવગ્રહાદિ ભેદ જણાવ્યા છે. તેમજ અવગ્રહાદિભેદો પછી જ બહુબહુવિદ્યાદિ ભેદ દર્શાવ્યા છે અને શ્રુતજ્ઞાનમાં પણ બે ભેદ સામાન્યથી દર્શાવ્યા પછી જ તેમના વિશેષ ભેદ તે જ સૂત્રમાં પણ દર્શાવ્યા છે. એથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે આચાર્યશ્રીની શૈલી તો ‘દ્વિવિધોડાધઃ '' એ રીતે સૂત્રની રચના કરવાની છે તો પણ દિગંબર લોકો માનતા નથી. એ એમની મરજીની વાત છે પરંતુ સૂત્રનો લોપ કરવો એ ભવભીરૂનું કામ નથી.
(૨) એ જ રીતે શ્વેતાંબર લોકો નયના સામાન્ય પાંચ ભેદ માનીને આદ્ય અને અન્યના નયના ભેદોને દર્શાવનારૂ ‘‘આદ્યશો દ્વિત્રિમેવો’' આવું ૩૫મું સૂત્ર માને છે. શ્વેતાંબરોનુ મંતવ્ય છે કે જો એક જ સૂત્રથી નયની વ્યાખ્યા કરવી હોત તો ‘‘પ્રમાનવૈધિામઃ’' આ સૂત્રની સાથે જ વ્યાખ્યાનું સૂત્ર બનાવી દેત. તેથી પૂરવાર થાય છે કે આ બન્ને સૂત્રો અસલથી જ છે.
(૩) બીજા અધ્યાયમાં ભાવેન્દ્રિયના ભેદોમાં ઉપયોગેંદ્રિય નામક ભેદને તો

Page #44

‘શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?'
બન્ને સંપ્રદાયવાલા માને છે અને જીવનું લક્ષણ પણ ઉપયોગ જ છે એ ‘‘૩પયોગો જ્ઞક્ષĪ'' આ સૂત્રથી બન્ને સ્વીકાર કરે છે. અને આ ઉપયોગ તો બધાજ કેવલી મહારાજાઓને પણ હોય છે. એટલે અહીં ઉપયોગનું સ્વરૂપ દર્શાવવા માટે સ્પર્શાદિક વિષયનો જ ઉપયોગ અહીં લેવો જોઈએ અને તે બતાવવા માટે સૂત્રની પણ આવશ્યકતા છે જ.
૨૭
(૪) બીજા અધ્યાયમાં દિગંબર લોકો ‘‘શેષત્રિયેવાઃ'' આવું સૂત્ર માને છે. પરંતુ શ્વેતાંબરોનું કહેવું એમ છે કે “તિષાયનિંગ.'' ઈત્યાદિ સૂત્ર જે ઔયિકના એકવીશ ભેદો દર્શાવનાર છે તેમાં ત્રણ વેદ કહ્યા છે. અને આ બાજુ ના૨ક અને સંમૂર્ચ્છનજને નપુંસક વેદ જ હોય છે અને દેવતામાં નપુંસક વેદ નથી હોતો જ્યારે આવા બે સૂત્રો કહી દેવામાં આવ્યા તો પોતાની મેળે જ નિર્ણય થઈ ગયો કે મનુષ્યો અને તિર્યંચો જે ગર્ભજ છે તે વેદવાળા હોવાથી ત્રણેય વેદવાળા છે આ રીતે અર્થાપત્તિથી વાત સ્પષ્ટ હતી, તે દર્શાવવા માટે સૂત્રની કોઈ આવશ્યકતા નથી. અને એમ નહીં માનીએ તો ઔદારિકાદિક ઔપપાતિક નથી હોતો, અમુકને અમુક યોનિ અને અમુક જન્મ નથી, અમુક સાપવર્તનીય આયુષ્યવાળા છે, એવું પણ સૂત્રકારે દર્શાવવું પડશે.
(૫) ત્રીજા અધ્યાયમાં દિગંબરલોકો ૧૨મા સૂત્રથી ‘‘àમાનુંનેત્યાવિ’’ કરીને એકવીશ સુત્રો ‘દિર્ઘતીવુંકે'' આ સૂત્રની વચ્ચે નવા માને છે, સૂત્રની શૈલીને જોવાવાળા અને અર્થને વિચારનારા તો અહી સ્પષ્ટ જ સમજી શકે છે. આ બધાં સૂત્રો દિગંબરોએ નવા જ દાખલ કરી દીધા છે. વસ્તુતઃ તો આ તત્ત્વાર્થસૂત્ર સંગ્રહગ્રંથ છે, એટલે આમાં વિસ્તારથી કથન કરવું જ અયોગ્ય છે. અને જો કંઈ પણ વિસ્તાર કરવો હોત તો ‘“ખીવા ઘનુઃપૃષ્ઠ વાહા પ્રપાતળુંડ ધિ ગિતપવ'' ઈત્યાદિક નું કથન કર્યું હોત. કિંતુ વર્ણન ગ્રંથની જેમ વર્ણન કરવાનું આવા ગ્રંથમાં કદાપિ થઈ શકતું નથી. હિમવાદિનો વર્ણ કહેવામાં આવે અને તેમાં ન તો એનું આયામ-માન (પરિમાણ) કહે અને ન શિખરનું માન (પરિમાણ) અને ન શિખરોની ઉચ્ચતાદિ (ઊંચાઈ વગેરે) દર્શાવે અને ન શિખરોની સંખ્યા પણ દર્શાવી, ૧૨માં સૂત્રમાં “હેમાનુનત્યાવિ'' કહીને પછીના સૂત્રમાં ‘“હર્ મૂળે ચ તુવિસ્તારા:’' એમ કહી દેવું શું યોગ્ય છે ? શું બધા વર્ષધર માનમાં સરખા છે ? કદાપિ નહીં. તો પછી કશો જ ખુલાસો કર્યા વગર જ આવું સૂત્ર કેમ બનાવ્યું ? ૧૪મા સૂત્રમાં ‘‘તેષામુપત્તિ'' એમ કહેવામાં આવ્યું પરંતુ ઊપરના ભાગમાં આ

Page #45

તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?'
હિદ ક્યાં આગળ છે? પૂર્વ-પશ્ચિમ મધ્યમાં છે. એ તો જણાવવું હતું, ૧૮માં સૂત્રમાં | ‘તદિન દિUT : પુચ્છ રાજ ' કહ્યું તો આ સૂત્ર વડે બમણા બમણા હદો અને પુષ્કરો છે આવું કેમ ન હોય? યાવત્ આયામાદિકની જ દ્વિગુણતા લેવી, એવું ક્યાંથી થવાનું? યાવત્ અવગાહમાં બમણો કેમ નહીં હોય? ૧૯માં સૂત્રમાં દેવીઓ સામાજિક અને પરિષહવાળી છે. એમ દર્શાવવામાં આવ્યું છે. તો પછી સામાનિક અને પારિષઘની સંખ્યા કયાંથી લેવી? આટલું જ નહી, બલ્ક એનાથી તો નિયમ થઈ જશે કે દેવીઓને અભિયોગ, અનીક, આત્મરક્ષક આદિનો અભાવ જ છે. ર૦માં સૂત્રમાં ગંગા વગેરે નદીઓને હિમવદાદિના મધ્યમાં રહેનારી અથવા જનારી દર્શાવી છે. પરંતુ તેઓ વર્ષધરમાં ઉત્તર તરફ જાય છે કે દક્ષિણ તરફ? પૂર્વ તરફ જાય છે કે પશ્ચિમ તરફ? વર્ષઘર ૬ છે અને નદીઓ ૧૪ છે, તો વ્યવસ્થા કેમ થશે? અને તે વ્યવસ્થાનો દ્યોતક એક અક્ષર પણ સૂત્રમાં નથી આપ્યો - આ વાત પણ વિચારણીય છે. એકવીશમાં અને બાવીશમાં સૂત્રમાં પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં જવાનું કહેવાયું. એ કયાં સુધી બરાબર છે? કેમ કે ગંગા, સિંધુ વગેરે નદીઓ ભરત-ઐરાવતમાં દક્ષિણ-ઉત્તરમાં આવશે તેનું શું? અને વર્ષધર પર પણ દરેક નદી જુદી જુદી દિશાઓમાં કેટલી કેટલી દૂર અને કઈ કઈ દિશા તરફ વહે છે, એનું તો અહીં કશું વર્ણન પણ નથી. ત્રેવીસમાં સૂત્રમાં ગંગા, સિંધુનો પરિવાર તો જણાવ્યો પરંતુ બીજી નદીઓનો પરિવાર કેટલો છે? વિદેહના વિભાગ શાનાથી થાય છે? એનું પ્રમાણ શું છે ? વગેરે વાતોનું અહી નામ-નિશાન જ નથી. ર૪ અને ૨પમાં સૂત્રોમાં ભરતાદિકનો ઈષનો વિસ્તાર તો કહ્યો પરંતુ આયામ જીવા ધનુપૃષ્ઠની વાત તો દર્શાવી જ નહી ? ૨૭માં અને ૨૮માં સૂત્રોમાં ૬ આરાઓનું સ્વરૂપ વર્ણવતા આયુ, શરીર, આદિ ઉલ્લેખ ન કરીને ભૂમિરસાદિકની વૃદ્ધિ, હાનિ અને અવસ્થિતતા કહેવામાં આવી છે તે ક્યાં સુધી શોભાસ્પદ છે ? એનો વિચાર તો બુદ્ધિમાનો જ કરી શકે છે. ર૯, ૩૦ અને ૩૧માં સૂત્રમાં સ્થિતિ જણાવી છે. ત્યાં અંતર દ્વીપ અને ભરત ઐરાવતની સ્થિતિનો ઉલ્લેખ સુદ્ધાં કરવામાં નથી આવ્યો અને મહાવિદેહમાં સંખ્યય કાળ કહેવામાં આવ્યો એ પણ ક્યા યોગ્ય છે? કેમકે શીર્ષપ્રહેલિકા પણ સંખ્યયમાં છે અને મહાવિદેહમાં પૂર્વકોટિથી વધુ આયુષ્ય જ નથી. સૂત્ર ૩૧માં ભરત નો વિખંભ તો દર્શાવ્યો પરન્તુ ન તો વૈતાઢયનું માપ દર્શાવ્યું અને ન એની શિખર સંખ્યા વગેરે બતાવી અને ભરતને માટે દક્ષિણ ઉત્તર વિભાગ અને માન પણ જણાવ્યા નથી, આ બધી સ્થિતિ જોતાંજ વિદ્વાનો કહે છે

Page #46

શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?'
૨૯
કે આ બધાં સૂત્રોને દિગંબરોએ જ આચાર્ય મહારાજની કૃતિરૂપ મણિમાળામાં કાચના કટકાંની જેમ દાખલ કરી દીધાં છે. અને તે પંડિતોનું કથન અમારે પણ સ્વીકારવું પડે છે. આગળ વધીને પંડિતો કહે છે કે દિગંબરોએ જ ૩રમું સુત્ર “દ્ધિઆંતર્દી ડે” એવું રાખ્યું છે, તો આ બાજુ ૧૦માં અને ૧૧માં સૂત્રમાં જણાવેલા ભરતાદિ, હિમવદાદિ વર્ષ અને વર્ષધર તો ધાતકી-ખંડમાં અને પૂષ્કરાઈમા બે વાર છે એમ માની શકીએ છીએ. પણ આ દિગંબરોના હિસાબે તો ધાતકી ખંડ અને પુષ્કરાર્ધમાં ભરતનો ભાગ બમણો લેવો પડશે અને આ વાત કોઈને પણ માન્ય થઈ શકતી નથી. થાય પણ કયાંથી? કેમકે દિગંબરોએ સ્વયં સૂત્રો બનાવીને શ્રીમાનુની સુત્રમાળામાં દાખલ કરી દીધાં છે.
ચોથા અધ્યાયમાં “પી તાન્ત જોયા” આ સાતમું સુત્ર દિગંબરોને સ્વીકાર્ય નથી. જ્યારે બન્ને સંપ્રદાયવાળા ભવનપતિ તથા વ્યંતર દેવોને કૃષ્ણ, નીલ, કાપો, અને તેજો – એવી ચાર વેશ્યાઓ માને છે અને એમ પણ માને છે કે જ્યોતિષ્ક દેવને માત્ર તેજોવેશ્યા એટલે કે પીતલેશ્યા જ છે તો પછી અહીં ભવનપતિ અને વ્યંતરની ચાર લેગ્યા દર્શાવનાર સૂત્ર કેમ મનાય ? દિગંબરોએ ભવનપતિ અને વ્યંતરને વેશ્યા નથી માની એવું તો નથી, પણ બીજું સૂત્ર જે “તૃતીયઃ તિઃ ” અર્થાત્ જ્યોતિષ્ક નામકશ્રીજી નિકાયના દેવોને તેજોવેશ્યા જ છે; એમ દર્શાવવા માટે જે સુત્ર હતું એની જગ્યાએ દિગંબરોએ “માવિતરિત્રપુ પીતાન્ત જોયા?” અર્થાત્ આદિની ત્રણ નિકાયના દેવોને પીતાન્ત લેડ્યા હોય છે, એવું સૂત્ર બનાવ્યું છે. હવે અહીં સ્પષ્ટ જ છે કે જ્યારે જ્યોતિષ્ક દેવોને તેજોલેશ્યા સિવાય બીજી લેશ્યાઓ છે જ નહીં, તો પછી આદિની ત્રણ નિકાયોને પીતાન્ત એટલે કે કૃષ્ણ, નીલ, કાપોત અને તેજલેશ્યાઓ છે એમ કહેવું ક્યાંથી સત્ય હોવાનું ? અને જો આવો ગોટાળો કરવો જ છે તો પછી એમ જ કેમ નથી કહી દેતા કે “રેવાનાં પડ્ડ તે:” એટલે કે દેવોને ૬ વેશ્યાઓ છે અથવા તો સૂત્રની પણ શી જરૂર છે? એ પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે શ્વેતાંબરોએ જે અસલ મૂલ સૂત્ર “ીતાન્ત જોયા:” એવું હતું તેને જ માન્ય રાખ્યું છે અને ઉચિત પણ એ જ છે.
(૭) ચોથા અધ્યાયમાં શ્વેતાંબરોએ “સ્થિતિઃ” એવું સૂત્ર દેવતાઓની સ્થિતિના અધિકાર માટે માન્યું છે. તો ત્યાં દિગંબોએ તે અધિકારના સૂત્રને જ ઉડાડી દીધું છે. ખૂબી તો એ છે કે પછીનો આખોય અધ્યાય દેવતાદિની જ સ્થિતિનું પ્રતિપાદન કરે છે, એમ તો બન્ને સંપ્રદાયવાળાઓ માને છે. તે છતાં પણ દિગંબર લોકો આ

Page #47

હO
તત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?”
અધિકારને મંજૂર નથી કરતા. વ્યાકરણ વગેરે શાસ્ત્રોમાં પણ નિયમ છે કે જ્યાં વારંવાર અનુવૃત્તિ લાવીને અર્થ કર પડે ત્યાં અધિકારસૂત્ર બનાવે છે, તો પછી અહીં આખોય ભાગ સ્થિતિનો હોવા છતાં આ અધિકાર સૂત્રને દિગંબર લોકો કેમ માનતા નથી. જે રીતે આગળના અધ્યાયોમાં અધિકારસૂત્ર છે તે રીતે અહીં લેવા ઉચિત છે. “સ માત્ર સ વન્થઃ” સૂત્રની જેમ સ્થિતિનું અધિકાર સૂત્ર માનવું યોગ્ય જ છે. અન્યથા “
સપને, , સપ્ત, ત્રિરઘાનિ તુ. ન., પI., પૂર્વાપૂર્વનન્તરા” વગેરે સૂત્રોમાં સમન્વય કરવો જરા મુશ્કેલ થશે. એટલે કે આ સ્થિતિકાળ જ છે, અત્તર કે અવિરહાદિકનો કાળ નથી, એવું કેવી રીતે થશે ? અને “નારા, વ્યત્તરા ઘ, ચોતિષ્ઠTUTI . તોહા. સર્વેષ” આ સૂત્રોમાં અધ્યાહાર કરવો પણ મુશ્કેલ થવાનો એટલે આ કારણોને વિચારનારો માણસ તો “સ્થિતિઃ” આ અધિકારને દર્શાવનાર સુત્રનો સ્વીકાર કર્યા વગર કદાપિ નહીં રહી શકે.
(૮) જેવી રીતે દિગંબરોએ “સ્થિતિઃ ” આ અધિકાર સૂત્રને મંજૂર નથી કર્યું. તેવી જ રીતે “પવિષ યથા” આ સુત્ર પણ દિગંબરોએ ઉડાવી દીધું છે. જો કે બે સૂત્રોમાં સૌધર્મશાન અને સનતકુમાર માટેન્દ્રને ગ્રહણ કર્યા છે. પરંતુ “ત્રિસર્વેત્યાદ્રિ” સૂત્રમાં ક્યા ક્યા દેવલોકની કેટલી કેટલી સ્થિતિ છે. આ નિયમ કરવો અને “સપI પન્યોપમધિવે” આ સૂત્રમાં અને આગળના સૂત્રોમાં પણ વ્યવસ્થા કરવામાં અવશ્ય કઠિનાઈ પડશે. જે રીતે “વૈમાનિકા” અને “ઉપર્યુરિ આ અધિકાર સૂત્રો મંજૂર કર્યા છે તે રીતે જ આ અધિકાર સુત્રને પણ મંજૂર કરવું સર્વથા યોગ્ય છે, કે જેથી સૌધર્મશાનાદિકનાં નામો પણ કહેવા નહીં પડે અને બીજા સૂત્રોમાં વ્યવસ્થાપૂર્વક સમન્વય પણ થઈ શકશે.
(૯) શ્વેતાંબર તથા દિગંબર - બન્નેય સંપ્રદાયોની માન્યતા મુજબ અસુરકુમારના ઈંદ્રોની અને શેષ અસુરોની સ્થિતિમાં ખાસ તફાવત છે તો પણ દિગંબરોએ સર્વે અસુરોની સામાન્ય અસુર શબ્દ લઈને જ સ્થિતિ જણાવી છે, તથા દક્ષિણઉત્તરના ઇંદ્ર, શેષકુમાર અને તેમના ઈંદ્રોની સ્થિતિ કહી, પણ અસલ સૂત્રો ઉડાવી દીધાં છે. એવી જ રીતે ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારાગણની સ્થિતિ, તેમજ તેમની જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિના સુત્રો પણ ઉડાડી દીધાં છે. આમ આ ચોથા અધ્યાયમાં તેમણે બધાં મળી ૧૩ સુત્રો ઉડાવી દીધાં છે.
(૧૦) ચોથા અધ્યાયના અંતભાગમાં દિગંબરોએ “નોવેન્તિાનામો

Page #48

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?
૩૧
સારોપમા સર્વેષાં” આવું સૂત્ર માન્યું છે. શ્વેતાંબર સમાજ આ સૂત્રને મંજૂર કરતો નથી, તેનું કારણ એ છે કે જો શ્રીમાનું ઉમાસ્વાતિજી મહારાજને લોકાંતિકની સ્થિતિ દર્શાવવી હોત તો જ્યાં લોકાંતિકોનું સ્થાન અને ભેદ દર્શાવ્યો ત્યાં જ દર્શાવી દીધી હોત. બીજી વાત એ કે લોકાંતિકનું પ્રકરણ છોડીને લોકાંતિકની વાત અન્યત્ર ઉઠાવવી એ પણ સૂત્રકારની શૈલીને અનુકૂળ નથી. ત્રીજી વાત એ છે કે જો લોકાંતિકની સ્થિતિ જ કહેવી હોત તો બ્રહ્મદેવલોકની સ્થિતિ દર્શાવી ત્યાં જ કહી દેત. ચોથી વાત એ કે - “તો શાન્તિાનાએમ કહેવાથી બધાય લોકાંતિકની સ્થિતિ આવી જાય છે તો પછી “સર્વેષ” આ પદની શી જરૂર હતી. આ કારણોથી સ્પષ્ટ થાય છે આ સૂત્ર શ્રીમાનું ગ્રંથકાર મહારાજનું બનાવેલું નથી, પણ કોઈ અલ્પબુદ્ધિવાળાએ સ્વકલ્પનાના ફળરૂપ આ સૂત્ર બનાવીને શ્રીમાનુનાં સૂત્રોમાં ઘુસાડી દીધું છે.
(૧૧) ચોથા અધ્યાયમાં દેવતાઓ વિષે ગતિ, શરીર, આદિની હાનિ ઉત્તરોત્તર દેવતાઓમાં છે એમ દર્શાવવાનું સૂત્ર છે જેનો દિગંબરલોકો પણ સ્વીકાર કરે છે, પણ દેવતાઓમાં ઉછુવાસ આહારાદિનું તારતમ્ય દર્શાવવા માટે જે સૂત્ર “ઉચ્છવાસાદારવેનોપપાતાનુમાવતી સાધ્યા: ”(૪-૨૩) શ્વેતાંબરોએ કાચિતુ. માન્યું છે તેને દિગંબરોએ ઉડાવી દીધું છે. જ્યારે દેવતાઓના સ્થિતિ, વેશ્યાદિ વિષે અધિકતા અને ન્યૂનતા બતાવનારાં સૂત્રો માની લેવાયાં તો પછી સ્વયં સ્વરૂપ દર્શાવનાર સૂત્ર શા માટે ઉડાવી દેવામાં આવ્યું ? એ વિચારણીય છે.
(૧૨) પાંચમા અધ્યાયમાં શ્વેતાંબરો “દ્રવ્યા નીવા” એવું એક જ સૂત્ર માને છે, પરંતુ દિગંબરો “વ્યાજિ” અને “નીલ” એવાં બે સૂત્રો માને છે. શ્વેતાંબરોનું કહેવું એમ છે કે જો ધર્માધર્માદિ અજીવોને સ્વતંત્ર જ સૂત્ર બનાવીને દ્રવ્ય તરીકે ગણાવવામાં આવે તો “ગીવાયધર્માધવકાશપુના દ્રવ્ય આવું એકઠું જ સૂત્ર બનાવવું હતું અને જીવને પણ પછી જ કહેવો હતો. જેથી પાંચેયની દ્રવ્યસંજ્ઞા થઈ જાત. એટલે કે ધર્માદિ પાંચને અવકાય દર્શાવીને પછીથી એનું દ્રવ્યપણું દર્શાવતાં જીવને સાથે લઈ પાંચેયનું દ્રવ્યપણું દર્શાવ્યું છે. તેથી ત્રણ સૂત્રો કરવાની કોઈ જરૂર જ રહેતી નથી અને જે બે સુત્રો છે તે જ યોગ્ય છે.
વાંચકો ! એકઠાં સૂત્રને જુદું જુદું કરી નાખવું - એમાં સૂત્રકારની મોટામાં મોટી આશાતના છે. કેમ કે કોઈ પણ વિદ્વાનું જો એને જુએ તો તે તરત જ કર્તાને જ ભૂલ કરનાર માનશે.--

Page #49

૩૨
“તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?'
' (૧૩) એ જ અધ્યાયના “સ સંરણેયાઃ પ્રવેશ:' આ સુત્રની જગ્યાએ દિગંબરો “સંયેયા પ્રશTધમધમૈંછનીવીનાં' એવું એક જ સૂત્ર માને છે, પરંતુ શ્વેતાંબરો “સંધ્યેય: પ્રફે ઘઘર્મયોઃ” અને “નીવર્સ ’ - આવા બે વિભાગો વડે બે જુદાં જુદાં સૂત્રો માને છે. શ્વેતાંબરોનું કહેવું એમ છે કે અહીં ધર્મ શબ્દ વડે ધર્માસ્તિકાય અને અધર્મ શબ્દ વડે અધર્માસ્તિકાય લેવાનું છે પણ જીવ શબ્દથી જીવાસ્તિકાય લેવાનું નથી. એથી બન્નેનું સૂત્ર જુદું હોવું જ યોગ્ય છે. એથી
નીવા' આવા એકવચનથી જ જો એક વસ્તુ જીવ “પ્રાપ' એવા સૂત્રના દ્વિવચનથી બે પ્રમાણની જેમ આવી જાય તો પછી વરુ શબ્દનો પ્રયોગ સૂત્રમાં | લાવવો એ સૂત્રકારની ખામી દર્શાવનાર થાય છે.
શ્વેતાંબર અને દિગંબર - બન્નેય અસંખ્યાતની સંખ્યાના અસંખ્ય ભેદ માને છે. કિંતુ અહીં આમાં ક્યો અસંખ્યાતનો ભેદ લેવો એનો નિર્ણય થતો નથી. તેથી ધર્માધર્મનું પ્રદેશમાન આદિમાં જ કથન કરીને પછીથી જ તેના જેટલા (બરાબર) પ્રદેશો દરેક જીવના પણ કહેવા યોગ્ય થશે. અને ધર્માધર્મના અસંખ્ય પ્રદેશનું માન તો “તો છાડવITદ' આ સૂત્ર વડે પણ નિશ્ચિત થાય છે.
અહીં એ પણ વિચારવાનું કે જો “નીવચ ' આવું અલગ સૂત્ર ન બનાવવું હોત અને ર કાર વડે અસંખ્યાત શબ્દની અનુવૃત્તિ ન લાવવી હોત તો પાછળ “TTચ વીનન્તા:' એવું સૂત્ર કરીને સંય પુસ્તાન' એવું સુત્ર બનાવત એટલે કે પુદ્ગલના પ્રદેશો દર્શાવનારા સૂત્રમાં “ સંયે યાદ” આ પદ કરવાની આવશ્યક્તા જ ન રહેત. પણ જો “નીવર્સ ” આ સૂત્ર અલગ હોઈને અસંખ્યય શબ્દ ર કાર વડે અનુવૃત્ત કર્યો તો પછી “વીનુવૃકૃષ્ટ નોત્તરત્ર' એવા નિયમથી આ અસંખેય શબ્દ આગળ નહીં ચાલી શકે, જેથી પુદ્ગલના સૂત્રમાં અસંખ્યય પદ કહેવાની જરૂર પડી. શાસ્ત્રકારની શૈલી એ જ છે કે શબ્દ વડે જેની અનવૃત્તિ લાવે તેને આગળ ન ચલાવે. અને તેથી જ ઓપશમિકના બે ભેદ જે સમ્યક્ત અને ચારિત્ર નામના હતા તેમને ક્ષાયિકના ભેદો વખતે વ શબ્દથી લીધા તો પછી શાયોપથમિકના અઢાર ભેદોમાં સમ્યક્ત અને ચારિત્ર આ ભેદો અનુવૃ|ત્તિથી નથી લાવવામાં આવ્યા. કિંતુ સ્પષ્ટ શબ્દ વડે જ ત્યાં કહ્યું છે. એ જ રીતે અહીં નીવર્સ્ટ ' આ સૂત્રમાં ર શબ્દ કહીને અસંખ્યયની અનુવૃત્તિ ગ્રહણ કરી છે, તેથી એ આગળ નહીં ચાલી શકે. એટલે કે મુગલસૂત્ર માં “સંયેય' પદ જોડવાથી જ પુરવાર થાય છે કે સૂત્રકારે નીચ ’ આ સૂત્ર બનાવ્યું હતું. અને

Page #50

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?”
૩૩ (આ દિગંબરોએ એ સૂત્રને ઉડાડી દીધું અને ધર્માધર્મની સાથે જ “ઈવ નીવે” કહીને જોડી દીધું.
(૧૪) વળી દિગંબર લોકોએ “સ દ્રવ્ય તક્ષi' આવું સુત્ર જેસંધાતાર્યા સૂત્ર પછી અને “ઉત્પાદ્રવ્યય' આ સૂત્રની પૂર્વે માન્યું છે. પરંતુ શ્વેતાંબર લોકો આ સુત્રને નથી સ્વીકારતા. શ્વેતાંબરોનું કહેવું એમ છે કે જો સૂરીશ્વરજીને દ્રવ્યના લક્ષણમાં સત્ત્વપણું લેવું હોત તો “TUJપર્યાયવત્ દ્રવ્ય' એવું જે દ્રવ્યનું લક્ષણ કહ્યું તે જ જગ્યાએ કે તે જ સૂત્રમાં સમાવેશ કરીને કહી દીધું હોત. એ સિવાય જો વિચારપૂર્વક જોવામાં આવે તો આ સૂત્ર જ જૈનધર્મની માન્યતાથી વિરુદ્ધ છે. તેનું કારણ એ કે જિનેશ્વર મહારાજ ને માનનારા દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાય આ ત્રણેયને સદુ માને છે. અને “સ દ્રવ્ય નક્ષ' આવું સૂત્ર બનાવવાથી ગુણ અને પર્યાય, બન્ને અસતું થઈ જાય છે, એટલું જ નહીં પણ દ્રવ્યનું આવું લક્ષણ જો ઈષ્ટ હોત તો TUJપર્યાયવત્ દ્રવ્ય” આ સૂત્ર જુદું શા માટે કરત ? મતલબ કે “સત્ દ્રવ્ય | તક્ષ' સૂત્ર ન તો જૈનમન્તવ્યતાનું છે અને ન આ સૂત્ર-રચનાને અનુકૂળ છે. શ્વેતાંબર લોકો તો કહે છે કે જો આ સુત્ર ઉમાસ્વાતિજી ને ઇષ્ટ હોત તો “સ દ્રવ્ય | એટલું જ લક્ષણ સૂત્ર પર્યાપ્ત હતું. ઉદાહરણાર્થ “TVT પર્યાયવ દ્રવ્ય' આ સૂત્રમાં તક્ષણ શબ્દના પ્રવેશની જરૂર જ નથી. એ જ રીતે અહીં પણ તક્ષUT શબ્દ કહેવાની કંઈ જ જરૂર નથી. કેમ કે “ઉદ્યવિધેય’ વિધિ વડે જ લક્ષણનું પણ ભાન થઈ જતું હતું. એ સિવાય બીજા દર્શનકારો પણ એમના સૂત્રમાં લક્ષણ શબ્દનો પ્રયોગ ક્યારેય પણ કરતા નથી. તો પછી અહિં લક્ષણનો અર્થ આવી જવા છતાં લક્ષણ શબ્દનો પ્રયોગ કરવો સૂત્રકારને તો યોગ્ય નથી. “ઉપયોનો ક્ષUT આ સૂત્રમાં તો લક્ષ્યનો નિર્દેશ ન હોવાથી નક્ષ' શબ્દ કહેવો ઉચિત જ છે અને અહીં તો લક્ષ્ય તરીકે દ્રવ્ય શબ્દ કહ્યો જ છે.
એ જ પાંચમા અધ્યાયમાં તાવઃ પરિમ:' આ સૂત્ર પછી શ્વેતાંબરોએ ‘૩ નાવિરાટ્રમાંa, ઋMિરિમાન, યોગોપયોગી નીવેy,” આ ત્રણ સુત્રોમાં પરિણામના ભેદ દર્શાવી, આદિવાળા પરિણામ રૂપીમાં સાક્ષાત્ દર્શાવીને , અનાદિ પરિણામનો સદ્ભાવ શેષમાં (બાકીનામાં) સૂચવે છે. એમને સમ્યક્ત, જીવ, ઉપયોગ વગેરેમાં લક્ષણ અને ભેદ દર્શાવવો યોગ્ય હોવા છતાં પણ દિગંબર લોકો નવું કરવાની ટેવને લીધે જ મંજૂર નથી કરતા. આ સૂત્રોના અભિધેયને એ લોકો પણ મંજૂર કરે છે.

Page #51

તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?”
પાંચમા અધ્યાયના છેલ્લા ભાગમાં દિગંબર લોકો “તદ્માવઃ પરિVT” આ સૂત્રથી અધ્યાયની સમાપ્તિ કરે છે, પણ શ્વેતાંબરો “સનારિવાઢિનશ” “વોપયો નીવેy' આમ કહીને પરિણામનાં ત્રણ સૂત્રો માને છે.
શ્વેતાંબરોનું કહેવું એમ છે કે પરિણામવાદ જ જૈન દર્શનનું અસલી મૂળ છે. અને તેના અનાદિ-સાદિપણા વડે અનેકાંતમાં પણ અનેકાંતની વ્યાપ્તિ સિદ્ધ થાય છે એમ દર્શાવીને સંપૂર્ણ રીતે સ્યાદ્વાદનો ખ્યાલ આપવામાં આવ્યો છે, તેમજ તે પરિણામ રૂપી-અરૂપીમાં અને જડ-ચેતનમાં કઈ રીતે છે, એ દર્શાવવું જરૂરી સમજીને જ આચાર્યશ્રીએ તે અધિકારને સંગ્રહમાં લીધો છે.
(૧૫) આગળ છઠ્ઠા અધ્યાયમાં મનુષ્યના આયુષ્યના આશ્રવમાં “ન્યા જિંદવં સ્વમવર્કવાર્નવં માનુષી'' એમ ક્રોધ, માન, માયા અને લોભનું અલ્પત્વ દર્શાવવું છે. ત્યાં દિગંબરો અલ્પાદિનું એક સૂત્ર અને સ્વભાવમાર્કવનું બીજું માનીને વ્યર્થ જ જુદાં જુદાં સૂત્રો કરે છે. અને સ્વાભાવિક આર્જવ જે તિયંગ યોનિ આયુને રોકીને મનુષ્યાયુનું વિધાન કરવાનું પ્રસિદ્ધ છે, તને છોડી દેવાનુ અનાર્થવ દેખાડે છે. એ જ રીતે દેવાયુષમાં “સર્વિ ’ એ પણ વ્યર્થ છે. સમ્યક્તવાળાઓ બધા આયુષ્ય બાંધતા જ નથી અને સમ્યક્તવાન્ દેવો અને નારકો પણ છે. તે દેવ નથી થતાં. - છઠ્ઠા અધ્યાયમાં મનુષ્ય-આયુના બંધના અધિકારમાં શ્વેતાંબરોએ “સ્વીર" ખ્રિદä માવર્તવીર્નવત્વે માનુષી'' આવું એક સૂત્ર માન્યું છે, ત્યારે દિગંબરોએ તેના બે ભાગ બનાવીને “કન્યામપરિપ્રદ માનુષ0' અને
સ્વભાવમાર્વવ '' આવા બે સૂત્રો બનાવી કાઢયાં. આ સૂત્રનું નિમ્પ્રયોજન વિભાજન કરી દેવું અને મનુષ્યપણાના કારણોમાંથી સરલતારૂપ કારણને ઉડાવી દેવું-એ દિગંબરોને કેમ યોગ્ય લાગ્યું હશે ? આ વિષયમાં દિગંબરો જો પોતાનો અભિપ્રાય જાહેર કરશે તો તટસ્થ લોકોને વિચારવાનો અવસર પ્રાપ્ત થશે.
સરળતાના કારણે મનુષ્યનું આયુષ્ય બંધાય છે, આ વાત દિગંબરોને પણ સ્વીકાર્ય છે, તો પછી એ લોકોએ અહીંથી આર્જવ પદ કેમ કાઢી નાખ્યું. કોઈ જો એમ કહે કે આ પદ તો શ્વેતાંબરોએ જ દાખલ કરી દીધું છે તો એમ કહેવું ભ્રમમાત્ર જ છે. કેમકે “માયા તૈર્યથોમસ્ય'' આ સૂત્ર વડે જયારે માયાના ફળરૂપ આયુ | જણાવ્યું તો પછી આર્જવના ફળરૂપ આયુષ્ય બતાવવાનું આવશ્યક જ છે. એ સિવાય માર્દવ ની સાથે આર્જવ લેવું પણ યોગ્ય જ છે.

Page #52

શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?”
૩૫
(૧૬) છઠ્ઠા અધ્યાયમાં દિગંબરોએ “સ{/ સંયમ” વગેરે દેવતાના આયુષ્યના કારણે દર્શાવનાર સૂત્રની આગળ ફરી પણ “સખ્યત્વે ઘ'' એમ કહીને એક સુત્ર વિશેષ માન્યું છે. શ્વેતાંબરો આ સૂત્રને નથી માનતા. શ્વેતાંબરોનું કહેવું એમ છે કે “મનુષ્ય કે તિર્યંચનો જીવ સમ્યક્તની સ્થિતિમાં જો આયુષ્ય બાંધે તો અવશ્ય દેવતાનું જ આયુષ્ય બાંધે છે. કિંતુ સમ્યકત્વ ”” આ સૂત્રથી દેવતાના આયુષ્યનું કારણ સમ્યક્ત છે એમ બતાવવું સર્વથા અયોગ્ય છે એનું કારણ એ છે કે સમ્યક્તડે માત્ર વૈમાનિકનું જ આયુષ્ય બંધાય છે પરંતુ અહીં તો સામાન્યથી ચારેય પ્રકારના દેવતાઓનું આયુષ્ય કેવી રીતે બાંધે? આ લેવાનું છે. જોકે અહીં આગળ સંયમ અને સંયમસંયમ લઈને શ્રાવક અને સાધુ માટે કહ્યું છે, પણ દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિ સમ્યક્તપૂર્વક જ લેવી એવો અહીં નિયમ નથી. જેમ સમ્યક્તસહિત શ્રાવકપણું કે સાધુપણું ધારણ કરવાવાળો દેવલોકનું આયુષ્ય બાંધવાનો આશ્રવ કરે છે તે રીતે જ સમ્યક્ત રહિત કોઈ અભવ્ય કે મિથ્યાદૃષ્ટિ દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિ ધારણ કરવાવાળા હોય છે, અને તેથી તે અભવ્યાદિક આવી દેશવિરતિ આદિની અવસ્થામાં ચારેય પ્રકારના દેવોમાં કોઈપણ પ્રકારના દેવોના ભવસંબંધી આયુષ્યનો આશ્રવ કરે છે, એટલે કે દેશવિરતિ વગેરે દ્રવ્ય અને ભાવથી બને છે અને એમનાથી ચારેય પ્રકારના દેવ-આયુનો બંધ થાય છે પણ સમ્યક્ત તો વૈમાનિક સિવાય બીજા દેવ-આય બંધનું કારણ બનતું જ નથી.માટે સામાન્ય દેવ-આયુના આશ્રવમાં સમ્યક્તને લેવું સર્વથા અયોગ્ય છે. જો માની લેવાય કે વિશેષ દેવોના આયુનું કારણ હોય અને તેને સામાન્યમાં લેવાય તો કોઈ વાંધો નથી કિંતુ અહી તો દેવો અને નારકોને દેવતાના આયુષ્ય સંબધી બંધાશ્રવ છે જ નહીં અને દેવ તથા નારકોને પૂર્વભવથી ચાલ્યું આવેલું ક્ષાયિક ક્ષોયોપથમિક જ છે એવું નથી, અને તે જીવો સમ્યક્તયુક્ત અવસ્થામાં પણ બીજી જિદંગી (બીજાભવ)ના આયુનો આશ્રવ અને બંઘકરે ત્યારે પણ દેવલોકોના આયુષ્યનો આશ્રવ અને બંધ કરી શકે છે, સંપૂર્ણ સ્પષ્ટ વાત તો એ છે કે સંયમ અને સંયમસંયમ જે જે ગતિમાં જે જે જીવોને છે તે જીવો જો આયનો આશ્રવ અને બંધ કરે તો અવશ્ય દેવ-આયનો જ આશ્રવ અને બંધ કરે એવો નિયમ છે, પણ એવો નિયમ કયારેય પણ નથી થઈ શકતો કે કોઈ પણ ગતિનો કોઈ પણ જીવ સમ્યક્તવાનું હોય તો દેવના આયુષ્યનો જ આશ્રવ અને બંધ કરે છે કેમકે દેવ અને નારક સમવવાનું તો હોય પણ છે પરંતુ તેઓ દેવાયુનો ક્યારેય પણ આશ્રવ અને બંધ કરી શક્તા જ

Page #53

૩૬
‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?’
જ
નથી તો પછી એવી સ્થિતિમાં ‘‘સમ્યવત્વમ્’' આ સૂત્ર કેમ થાય? લેવું પણ હોય તો સરાગ સૂત્રમાં જ લેવું પડશે અને હૈં તો અહીં વ્યર્થ જ છે. આ કારણેથી સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે વાસ્તવમાં દિગંબરોએ શ્રીમાન્ની કૃતિમાં આ સત્ર ઘુસાડી દીધું છે, એમ શ્વેતાંબર લોકો માને છે.
(૧૭) આગળ જતાં સાતમા અધ્યાયમાં ‘‘તત્ત્વŕર્થ ભાવનાઃ'' આવું સૂત્ર કહીને મહાવ્રતની પાંચ પાંચ ભાવના બતાવનારૂં સૂત્ર બન્નેય સંપ્રદાયવાળાઓ સ્વીકારે છે કિંતુ એ સિવાય પણ દિગંબરો દરેક મહાવ્રતની પાંચ પાંચ ભાવના બતાવવા માટે પાંચ સૂત્રો બીજા માને છે. એ સંબંધિ શ્વેતાંબરોનું કહેવું એમ છે કે જો આચાર્યશ્રીને દરેક મહાવ્રતની ભાવના સૂત્ર વડે દર્શાવવી હોત તો પંચ પંચની સાથે જ સૂચના કરી દેત. જેમકે બીજા અધ્યાયમાં ઔપશમિકાદિના ભેદોની સંખ્યા દર્શાવીને ભેદ દર્શાવવા હતા તો ‘‘યથામં'' કહ્યું. આગળ ઉપર પણ દેશિવરતિના અતિચારો વખતે ‘‘વ્રતશીલેવુ પંચ પંચ યયામમ્'' જ કહ્યું. અર્થાત્ સંખ્યાથી કહ્યા પછી જયારે અનુક્રમથી બતાવવાનું હોય તો ત્યાં ‘‘યથામ’’ શબ્દ કહે છે. આઠમા અધ્યાયમાં બંધના અધિકારમાં જ્ઞાનાવરણાદિ ભેદોની પાંચ, નવ આદિ સંખ્યા દર્શાવી. અને પછી એના ભેદ ગણાવવા માટે સૂત્ર બનાવવું હતું તો ત્યાં પણ એમ જ કહ્યું નવમાં અધ્યાયમાં પ્રાયશ્ચિત્તાદિના ભેદોની સંખ્યા દર્શાવવા માટે ‘‘નવદ્યુતુર્દશ પંચન્દ્વિમેવાઃ યથાક્રમ'' આવું સૂત્ર કરતી વખતે પણ આગળ ભેદોનો સ્પષ્ટ નિર્દેશ કરવાનો હોવાથી ‘‘યથામં’’કહ્યું છે. એ પરથી આ વાત નિશ્ચિત થાય છે કે જયાં આગળ સંખ્યાથી ભેદ બતાવીને વિવેચનપૂર્વક ભેદ જણાવવાના હોય ત્યાં શ્રીમાન્ આચાર્યમહારાજ ‘યથા મં’' શબ્દ મૂકે છે. પરંતુ અહીં ભાવના માટે ‘‘પંચપંઘ’’ કહીને ‘‘યથામં’' નથી કહ્યું, એથી સ્પષ્ટ થાય છે મહાવ્રતોની ભાવનાઓના સૂત્રો આચાર્યશ્રીના બનાવેલાં નથી. આચાર્યશ્રીની શૈલી તો એવી છે કે જ્યાં આગળ માત્ર ભેદની સંખ્યા જણાવવી હોય અને ભેદોનું વિવેચન નહીં કરવું હોય ત્યાં ‘‘યથામં’’ નથી કહેતા. જેમકે બીજા અધ્યાયમાં ક્ષાયિકાદિ ભેદોમાં દાનાદિ-લબ્ધિ, ગતિ, કષાય, લિંગ, લેશ્યાદિકની સંખ્યા દર્શાવી. પરંતુ આગળ વિવેચન કરવું નહોતું તો ત્યાં આગળ ‘‘યથામં’’ નહીં કહ્યું. તેવી જ રીતે છઠ્ઠા અધ્યાયમાં પણ આશ્રવના વર્ણનમાં “इन्द्रियकषायाव्रतक्रियाः पंचचतुः पंचपंचविंशति संख्या पूर्वस्य भेदा: ” આ સૂત્રમાં ઈંદ્રિયાદિકના ભેદોની સંખ્યા તો વિષયમાં બતાવી પણ તેનું વિવેચન
,,

Page #54

શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?”
(૩૭.
નહોતું તો ત્યાં આગળ “યથા ૫'' પદ નથી કહ્યું. આ બધા હેતુઓ જોતા નિશ્ચિત થાય છે કે આગળ ભાવના વિષયક સૂત્રો આચાર્યશ્રીના રચેલા નહીં પણ દિગંબરોએ જ ઘુસાડી દીધાં છે. જો ભાવનાઓના સુત્રો દિગંબરોનાં ઘુસાડેલાં ન હોત તો આ સૂત્રોમાં દરેક જગ્યાએ “પંચ પં” શબ્દ કયાંથી ઘુસી ગયો હોત? કેમકે આચાર્યજીએ તો દેશવિરતિના અતિચારના સુત્રોમાં પાંચ પાંચ અતિચાર ગણાવ્યા છે પણ કોઈ પણ સૂત્રમાં “વં પંઘ” એમ કહ્યું નથી. જયારે “i a વં' એવું વીણા વચન કહીને વ્યાપ્તિ દર્શાવી દીધી તો પછી દરેક જગ્યાએ સૂત્ર સુત્ર પર “પંર પંવ'' કહેતા રહેવું આ વાતને એક સાધારણ વિદ્વાનું પણ યોગ્ય નથી સમજતો. તો પછી આચાર્યશ્રીજી જેવા અદ્વિતીય વિદ્વાનું અને સંગ્રહકારને એમ કરવું કેવી રીતે વ્યાજબી હોઈ શકે? આમાં પણ સૂત્રકારે “નિક્ષેપUT' શબ્દ સમિતિના અધિકારમાં લીધો છે અને અહીં નિક્ષેપUT' એવો ગુરૂતાયુકત શબ્દ મૂકી દીધો - તે સંગ્રહકાર માટે કેવી રીતે યોગ્ય ગણાય? એ જ રીતે | ““મનોજ તાન્ન પનાનિ'' એવો લઘુનિર્દેશ શક્ય હોવા છતાં પણ
યાનો િતપનમો નનાનિ” એવું દીર્ઘ બનાવવું પણ ઘટિત નહોતું. એ સિવાય બીજા મહાવ્રતની ભાવનાઓમાં પણ ભય શબ્દ મૂકીને “શ્નોત્તમયર્દચિ'' એનો લધુ નિર્દેશ સુગમ અને પ્રસિદ્ધિવાળો હોઈ શકે તેને છોડીને “શોઘ નો ધીરુત્વ ટીચ'' આવો ગુરૂતાયુક્ત વાંકો નિર્દેશ કયો બુદ્ધિમાનું ગ્રહણ કરશે? સાથે સાથે જ ““પ્રત્યારથી ના નવી વીમાષUTT” આવો લઘુનિર્દેશ હોવા છતાં પ્રત્યારણ્યાના નવી વી મા૫ ર” એવા ગુરૂતાયુકત અને નિરર્થક વાક્ય ભેદયુકત કહેવું તે સંગ્રહકારને કલંક્તિ કરવા બરાબર જ છે. ત્રીજા મહાવ્રતની ભાવનામાં તો દિગંબરોએ કોઈ ઓર જ રંગ જમાવ્યો છે. ત્રીજું મહાવ્રત સત્તા વિરમ'' એટલે કે વગર આપેલી વસ્તુ નહીં લેવાનું વ્રત છે અને ભાવના પણ આ વ્રતની એવી જ હોવી જોઈએ કે જેનાથી તે વ્રતની રક્ષા થઈ શકે. કિંતુ આ લોકોએ તો “શૂન્યા IT વિમોવતા વાસ પરોપરોઘારા ચશુદ્ધિ સધમવિસંવાદીઃ પંવ'' આવું કહીને અદત્તાદાન વિરમણની ભાવના દર્શાવવાની વાંછા રાખી છે ! પરન્તુ બુદ્ધિમાનું મનુષ્ય આ સૂત્ર જોઇને નિ:સંદેહ કહી શકે છે કે આ રચના ન તો તત્ત્વાર્થકાર મહારાજની જ છે અને ન અદત્તાદાન વિરમણની ભાવનાને દર્શાવનારી છે. અહી ગુરૂલઘુનો વિષય તો દૂર રહ્યો. કિંતુ શૂન્યા ગારમાં રહેવું એ બ્રહ્મચર્યના રક્ષણ માટે છે અથવા પરિગ્રહવિરતિ માટે છે કે

Page #55

૩૮
તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?
(અદત્તાદાનની વિરતિ માટે છે? શું આગાર શુન્ય હોય તો માલિકની આજ્ઞા વગર રહેવું તે અદત્તાદાનથી વિરતિવાળાને યોગ્ય ગણાય? જો એમ કહેવાય કે “નહી' તો પછી શૂન્યાગાર રૂપ ભાવના અદત્તાદાનથી વિરતને બચાવનાર કેમ થશે? એવી જ રીતે બીજી “વિમોચાવાસ' નામની જે ભાવના કહેવામાં આવી છે તે પરિગ્રહ વિરમણની ભાવના હોય કે અદત્તાદાન વિરમણની? અને પોતાનો કે બીજાનો આવાસ છોડી દે, આ વાત અદત્તાદાન વિરમણથી સંબંધિત છે ખરી?
(૧૮) સાતમા અધ્યાયમાં મહાવ્રતોની સ્થિરતા માટે ભગવાન્ શ્રી ઉમાસ્વાતિજીએ “તસ્થઈ રાવના પંઘ'' એવું સ્પષ્ટ સૂચન કરી દીધું છે. પછી એ જ દિગંબરોએ ૪, ૫, ૬, ૭, અને ૮માં સૂત્રોને કલ્પિત બનાવ્યા છે. સૂરિજીએ તો આ ભાવનાની સાથે જ હિંસાદિમાં અપાયાવઘદર્શન, મૈત્રી વગેરે અને જગતના કાય અને સ્વભાવનું ચિંતન - આ બધા એ જ ધૈર્ય માટે પછીના સુત્રો વડે દર્શાવ્યા છે. જેથી વચમાં મહાવ્રતોની ભાવનાનો વિસ્તાર અનુચિત જ દેખાય છે.' જેમ ઔદયિકના એકવીશ ભેદ, સાકારાનાકાર ઉપયોગના આઠ અને ચાર ભેદ, લોકાંતિકના ભેદ, આશ્રવના ભેદ વગેરે સંખ્યામાત્રથી નિર્દેશ કરી અવિવૃત્ત જ રાખ્યા છે. એવી જ રીતે અહીં ભેદોનો નિર્દેશ યોગ્ય જ હતો.
(૧૯) મહાવ્રતોની ભાવનાના વિસ્તારના સૂત્રમાં પણ આ લોકોએ એષણા સમિતિને અહિંસાની ભાવનામાંથી ઉડાવી દીધી છે, વાસ્તવમાં આ લોકોને શૌચના નામે કમંડળતો રાખવું છે, પણ માધુકરી વૃત્તિમાં અને બાળ, ગ્લાન, વૃદ્ધ, આચાર્યની વૈયાવૃજ્યમાં જરૂરી એવા પાત્ર માનવા નથી. તેથી જ એ આવશ્યક બન્યું કે એની જગ્યાએ એમણે અનત્યાવશ્યક એવી વાગુપ્તિ ઘાલી દીધી છે, એવી જ રીતે પપરોલાવી '' નામની ભાવનાથી બીજાને ઉપરોધનું કારણ ન બનવું, આ અહિંસા વ્રતની જ ભાવના છે, અદત્તાદાન વિરમણથી તેનો સંબંધ કોઈ પણ પ્રકારે નથી. ચોથી ભાવનામાં “જેક્શશુદ્ધિ” રાખવાનું દિગંબરોએ સ્વીકાર્યું છે. જો કે ભેટ્યશુદ્ધિ કરવી જૈનમાન્યતાના હિસાબે પૂર્ણત: આવશ્યક છે અને એનાથી જ તો માધુકરી વૃત્તિ જૈનોએ માની છે. પરંતુ દિગંબરોને પાત્રાદિ ન રાખવાના કારણે એક જ ઘરમાં ભોજન કરી લેવું પડે છે અને માધુકરી વૃતિને જલાંજલિ દેવી પડે છે. પરંતુ ભૈશ્યશુદ્ધિ પ્રાણાતિપાત વિરમણની રક્ષા માટે છે. તેને અદત્તાદાન વિરમણ સાથે સંબંધ જ નથી. આવી નિરર્થક વાતો શ્રીમાન્ ઉમાસ્વાતિજી વાચકજીએ તો કહી નથી. એ તો માત્ર દિગંબરોનો જ ગપગોળો છે. આગળ પાંચમી

Page #56

શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?’
૩૯
ભાવનામાં સધર્માવિસંવાદ નામક ભાવના બતાવી છે પરંતુ તે પણ સમ્યક્ત્વ કે પ્રથમ વ્રતની ભાવના છે. અદત્તાદાન વિરમણ સાથે એનો કોઈ સંબંધ નથી. ખરેખર તો આ મહાવ્રતની ભાવના એવી હતી :
आलोच्यावग्रहयाञ्चाऽ भीक्ष्णावग्रह याचनम् । एतावन्मात्रमित्येतदित्यवग्रह धारणम् ।।१।। समान धार्मिकेभ्यश्च तथाऽवग्रह याचनम् । अनुज्ञापित पानान्नाशनमस्तेय भावनाः || २ |
અર્થાત્ જે મકાનમાં રોકાવાની આજ્ઞા માલિક પાસેથી માંગવી હોય, તે વખતે જ કયાં કયાં શું શું કરવું છે તે સ્પષ્ટ કરીને માલિક પાસે થી આજ્ઞા માંગવી પછીથી સ્થડિલ, પ્રશ્રવણ વગેરે પરઠવવાના સ્થાનમાં પણ માલિકને અપ્રીતિ ન થાય એવો ખ્યાલ કરવા માટે ફરી પણ તે વખતે માલિકનો અવગ્રહ માંગવો, છતાં પણ જયાં કયાંય પણ સાધુએ રહેવું હોય ત્યાં પણ તમે કેટલી જગ્યા માલિક પાસેથી રહેવા માટે લીધી છે, એનો પૂરો નિશ્ચય રાખવો જોઈએ. એમ થાય કે તમે જે જગ્યાની યાચના નથી કરી તે જગ્યાનો ઉપયોગ થઈ જાય, અને અદતાદાન વિરમણમાં દોષ લાગે. આ ભાવના તો મકાનના માલિક જે ગૃહસ્થ કે ક્ષેત્રદેવતા હોય તેની અપેક્ષાએ થઈ, પરંતુ જે મકાનમાં પહેલા અન્ય સાધુ મહાત્મા રોકાયેલા હોય અને તેમાં કોઈ નવા સાધુએ રહેવું હોય તો તે નવા સાધુએ પહેલેથી રહેલા સાધુમહાત્માની મંજૂરી લેવી જોઈએ, આનું જ નામ છે સાધર્મિકાવગ્રહની યાચના કરવી. આ ચાર ભાવનાઓ તો મકાનની બાબતમાં અદત્તાદાનથી બચાવવા માટે થઈ, પણ બીજી રીતે માલિકે અને આચાર્યે જે અન્ન-પાણની આજ્ઞા આપી હોય તે જ ઉપયોગમાં લેવું જોઈએ. એના જ માટે ‘‘ઞનુજ્ઞાપિત પાનાન્નાશન'' નામની પાંચમી ભાવના છે.
વાચકગણ ! અહીં ધ્યાન આપો કે દિગંબરોએ કહેલી ‘શૂન્યાર્’ વગેરે પાંચ ભાવનાઓ અદત્તાદન વિરમણથી બચાવશે કે શ્વેતાંબરોએ કહેલી ‘ગાતોાવગ્રહયાંત્તા' આદિ પાંચ ભાવનાઓ અદત્તાદાન વિરમણથી બચાવશે ? જો આ દિગંબરોએ કહેલી ભાવનાઓ અદત્તાદાન વિરમણ સાથે સંબંધિત જ નથી તો પછી એવી કલ્પિત ભાવનાઓ અસંબદ્ધપણે બનાવીને આચાર્ય મહારાજના નામે ઠોકી બેસાડવી કેટલું અન્યાયાસ્પદ થશે. વાસ્તવમાં આ દિગંબરોને અવગ્રહાદિ માંગવા અને ભિક્ષા લાવીને આચાર્યાદિકને બતાવવી - એ વાત પાત્રાદિક નહીં રાખવાના આગ્રહથી ઈષ્ટ નથી. એ જ કારણે એમણે આ ભાવનાઓનો ગોટાળો

Page #57

૪૦
‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?'
(કર્યો છે.
. (૨૦) આગળ આઠમાં અધ્યાયમાં શ્વેતાંબરો “ વધઃ' આ સૂત્ર જુદું માને છે. અને દિગંબરો “સાયવીગ્નીવઃ વેર્મો યોયાનું પુત્રીના દત્તે સ વન્થ” એમ કહીને એક જ સૂત્ર માને છે. શ્વેતાંબરોનું કહેવું છે કે જો એક જ સૂત્ર હોત તો “પુન: શબ્દ વડે ઉદ્દેશ કર્યા વગર તત્ શબ્દથી નિર્દેશ કેવી રીતે થાય? અસલમાં તત્ શબ્દ પૂર્વ કાળમાં કહેલી વાતના પરામર્શ માટે હોય છે. અને જ્યારે આ એક જ સૂત્ર છે તો પછી તત્ શબ્દની શી આવશ્યકતા હતી? એટલું જ નહીં, બલ્ક એક જ સૂત્ર હોત તો “સપીયનીવેન વર્મ પુરતી નં વન્થઃ' એવું જ સૂત્ર બનાવત. આમાં કેટલું લાઘવ આવી જાય છે, એ વાત બુદ્ધિમાનોથી છાની નથી. આવું લઘુ સૂત્ર ન કર્યું તેથી સાફ જાહેર થાય છે કે શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકજીએ તો અહીં બે સૂત્રો કર્યા હતા પણ કોઈ પંડિતમન્ય દિગંબરે આ શ્વેતાંબરોના સૂત્રને પોતાનું બનાવવા માટે ઉલટસુલટ કરી દીધું. દુનિયામાં પણ પ્રસિદ્ધ છે કે કોઈ પણ વસ્તુને ઉડાવી લઈ જનાર તે ચીજને યથાવસ્થિત સ્વરૂપમાં રાખતો નથી. શ્રીમાનું આચાર્ય મહારાજની તો આ શૈલી છે કે પહેલાં પદાર્થનું સ્વરૂપ દર્શાવી પછી તેના સંકેત માટે સંજ્ઞા કરે છે. જેમ કે શ્રીમાને આશ્રવનું નિરૂપણ કરવાવાળા છઠ્ઠા અધ્યાયમાં પહેલાં “મનોવાકીય યો:” એમ કહીને યોગનું સ્વરૂ૫ વર્ણવ્યું, પછી જ બીજા સૂત્રમાં “સ આવઃ ' કહીને તે યોગની આશ્રવસંજ્ઞા કરી. તે જ રીતે અહીં પણ શ્રીમાન્ આચાર્ય મહારાજે પહેલાં બંધનું સ્વરૂપ કે રીત બતાવીને પછી “સ વન્ય ” કહીને તેની બન્ધસંજ્ઞા કરી (નામ દીધું). પહેલાના સૂત્રમાં બંધનું
સ્વરૂપ કહેવાથી બીજા સૂત્રમાં તત્ શબ્દ વડે નિર્દેશ કરીને જ બંધસંજ્ઞા કરવી યોગ્ય | છે. તેથી સ્પષ્ટ થાય છે કે શ્વેતાંબરોનું માનવું જ યથાર્થ છે અને અસલ તત્ત્વાર્થનું સૂત્ર શ્વેતાંબરોની પાસે જ છે. દિગંબરોએ આ સૂત્રને અમારૂં છે એવું દેખાડવા માટે ઉલટ – પલટ કરી નાખ્યું છે.
શ્વેતાંબરોનું કથન છે કે આટલું હોવા છતાં પણ શ્રીમાનું ઉમાસ્વાતિ વાચકજીનું ભાગ્ય બહુ પ્રબળ હશે કે જેના લીધે આ દિગંબરોએ ગણધર મહારાજોના બનાવેલાં અસલી સૂત્રોને નામંજૂર કરી ઉડાડી દીધા, જ્યારે અહીં તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં ઉલટપલટ કરી, પણ ઉડાવ્યા નહીં. કેમકે દિગંબરોનું એ તો મન્તવ્ય છે જ કે શ્રીમાનું ઉમાસ્વાતિજી મહારાજના સમયમાં ભગવાનના આગમો હાજર હતાં. અને પછી સર્વથા નષ્ટ થઈ ગયાં. જયારે ભગવાનના શાસ્ત્રોનો બુચ્છેદ કરી દેવામાં

Page #58

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?
૪૧
(દિગંબરોને વાંધો નહીં આવ્યો તો પછી શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકજીના તત્ત્વાર્થનો) સુચ્છેદ કરી દેવામાં આ દિગંબરોને શું વાંધો હોત? દિગંબર લોકો ભગવાનના વચનોથી પણ શ્રીઉમાસ્વાતિનું વચન વધુ માન્ય કરતા હશે, અન્યથા દિગંબરોના વડીલોએ તત્ત્વાર્થ આદિનું રક્ષણ કર્યું અને ભગવાનુના વચનોનો એક ટુકડો સુદ્ધાં કેમ નહી રાખ્યો ?
આ જગ્યાએ દિગંબરોએ વિચાર કરવો જોઈએ કે તમારા પૂર્વ પુરુષોએ જે પુરાણ વગેરે બનાવ્યાં તે ભગવાનના વચનોથી બનાવ્યા કે પોતાની કલ્પના વડે બનાવ્યાં? જો એમ કહેવામાં આવે કે ભગવાનનાં વચન જોઈને તે અનુસાર જ બનાવ્યાં તો પછી એ આચાર્યના બનાવેલા તો પૂરાણાદિના લાખો શ્લોક અત્યારે પણ મોજૂદ રહ્યા અને ભગવાનના શાસ્ત્રનો સર્વથા સુચ્છેદ જ થઈ ગયો, એ વાત કેમ બની ?
બીજી એ વાત પણ વિચારવા યોગ્ય છે કે શું દિગંબરોના પૂર્વ પુરુષ એવા થયા કે પુરાણાદિકના જે ગ્રન્થો કથાનકાદિમય છે, તે ગ્રન્થોનું તો રક્ષણ કર્યું અને ભગવાન્ના અમૂલ્ય વચનરૂપ સૂત્રોનો ગુચ્છેદ થવા દીધો ? આ વાત પણ વિચારવા લાયક છે કે શું દિગંબરોના પૂર્વ પુરુષો એવા થયા હશે કે પાંચ સાત હજાર શ્લોક પણ યાદ ન રાખી શકયા. જો યાદ રાખી શક્યા હોત તો ભગવાનના વચનોના લાખો શ્લોક કદાચ ન રહી શક્યા હોત, પણ હજારો શ્લોક તો અવશ્ય રહ્યા હોત અને એમ થાત તો દિગંબરોને “બદમાશ (લુચ્ચા) દેવાદારને ચોપડા જ નથી” આ લોકોક્તિ (કહેવત) મુજબ “ભગવાનના સૂત્રો સર્વથા ગુચ્છેદ થઈ ગયા, હવે ભગવાનના વચન છે જ નહી” એવું કહેવાનો અવસર જ કયાંથી આવત.
અસલી મગધદેશની હકીકત, સંજ્ઞા, વ્યવહાર (વર્તણુંક) સંકેત વગેરેની વિદ્યમાનતા સૂત્રોમાં જોઈને કોઈ પણ વ્યક્તિ શ્વેતાંબરોનાં સૂત્રોનો અસલી સુત્રો છે'' એમ કહ્યા વગર નહીં રહી શકે. ગદ્ય-પદ્યનો કે સુગમ-દુર્ગમનો વિષય લઈને જે કંઈ અકલમંદ બુદ્ધિમાનું) ને અગ્રાહ્ય એવું અનુમાન કેટલાક લોકો તરફથી કરવામાં આવે તો તે પણ અસત્ય છે, કેમકે જે વ્યકિત પ્રવાહમય સંસ્કૃત ભાષામાં દિવસો સુધી વાદ કરે છે તે વ્યક્તિ પોતાનાં ઘરમાં સ્ત્રી-બાળકો વગેરે સાથે ગ્રામ્ય ભાષામાં પણ વાત કરે જ છે. શ્રીમાન્ હરિભદ્ર સૂરિજીએ અતિ કઠિન “મને વાન્તના પતાT' આદિ જેવા ન્યાય ગ્રન્થો રચ્યા, અને એમણે જ “શ્રી સમરાદિત્ય કથા” જેવો કથાનકમય સુંદર ગ્રંથ પણ રચ્યો. અને જે શ્રીમાન્ હેમચંદ્ર સૂરિજીએ

Page #59

૪૨
તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા-કોણ?”
(“શબ્દાનુશાસન' અને “પ્રમાણમીમાંસા' જેવા વ્યાકરણ અને ન્યાયના પ્રૌઢ ગ્રંથો રચ્યાં. તેમણે જ ત્રિષષ્ઠિશલાકા પુરૂષચરિત્ર અને પરિશિષ્ટપર્વ જેવાકથાનકમય સરળ ગ્રંથો પણ બનાવ્યા. જે સોમપ્રભાચાર્યજીએ પ્રત્યેક કાવ્યના સો અર્થ બને એવું કાવ્ય રચ્યું, તે જ સોમપ્રભાચાર્યજીએ “સિદ્ર પ્રકરણ” જેવું આકર્ષક કાવ્ય પણ બનાવ્યું. એ જ રીતે સૂત્રની પૂર્વાપર ભાષાદિમાં હોવું અસંભવિત નથી. તો પછી શ્વેતાંબરોના અસલી સૂત્રને નથી માનતા, તેમાં એમનો હઠ-કદાગ્રહ સિવાય બીજું કોઈ પણ કારણ જણાતું નથી.
(૨૧) આઠમા અધ્યાયના અંતે શ્વેતાંબર લોકોએ “સદ સીત્વ ચિત્તિ પુરુષવેર ગુમાયુનો ત્રાજ પુષ” આવું સૂત્ર માન્યું છે. ત્યારે દિગંબરોએ “સત્વેદ્ય શુમાયુ નો ત્રાજ પુછય' એવું સૂત્ર માન્યું છે. પછી દિગંબરોએ “તોડવૈત પાપ' એવું છેલ્લું સુત્ર માન્યું છે. એટલે કે શ્વેતાંબરોએ એકલા પુણ્યની પ્રવૃતિઓને દર્શાવનાર સૂત્ર સ્પષ્ટ માન્યું છે. અને પાપ પ્રકૃતિને અર્થપત્તિથી ગમ્ય માની છે. જયારે દિગંબરોએ બન્ને પ્રકારની પ્રકૃતિને દર્શાવનારાં સૂત્ર જુદાં જુદાં માન્યા છે. અસલમાં શ્વેતાંબરોએ એમ વિચારવું જોઈએ કે સમ્યક્ત, હાસ્ય, રતિ અને પુરુષવેદ આ બધી પ્રવૃતિઓ મોહના ભેદો છે. તો , મોહના ભેદરૂપ થનારી પ્રવૃતિઓ પુણ્યરૂપ કેવી રીતે હોઈ શકે? પરંતુ શ્વેતાંબર અને દિગંબર – બન્નેયને એ તો સ્વીકાર્ય જ છે કે અસલમાં આત્માને બંધ તો મિથ્યાત્વ-મોહનીયનો જ થાય છે. પછીથી જયારે આત્મા શુદ્ધ પરિણામમાં આવીને તે મિથ્યાત્વના પુલોને શુદ્ધ કરી નાંખે ત્યારે જ તે પુદ્ગલોને સમ્યક્ત મોહનીયના પગલો કહી શકાય. અને તે જ સમ્યક્તના પગલોને વેદતો છતો પણ જીવ સમ્યક્તવાનું છે અને રહે છે, સમ્યજ્ઞાનાદિકને પણ પામે છે તો પછી એવા પુદ્ગલોને પુણ્યરૂપ નહીં માનવાનું કેમ બનશે? અસલમાં તો જૈનશાસ્ત્રના હિસાબે કર્મપુદ્ગલ પાપ રૂપ જ છે પરંતુ જેના ઉદયમાં આત્મા આનન્દ પામે એવા પુદ્ગલોને પુણ્ય માનીએ છીએ અને જે પુદ્ગલોને વેદતાં આત્મા કષ્ટ ભોગવે છે તેને પાપ માનીએ છીએ. જો આ વાત બન્નેને મંજૂર છે તો એ અપેક્ષાએ સમ્યક્ત પુદ્ગલનું વેદન કરવું પુણ્ય કેમ નહીં હોય? સમ્યક્ત પામવાથી અપૂર્વ આનંદનો અનુભવ થાય છે – એવું તો બન્નેયને મંજૂર છે. હવે આગળ હાસ્ય, રતિ, પુરુષવેદ કહ્યા છે, તે પણ જયારે આહૂલાદથી અનુભૂત હોય તો તે પુણ્ય તરીકે કેમ ન મનાય ? એટલું જ નહી, બલ્ક બન્નેને એ પણ સ્વીકાર્ય છે કે હાસ્ય, રતિ અને પુરુષવેદનું

Page #60

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર?
૪૩ કર્મ સારું કાર્ય કરવાથી જ બંધાય છે. બુરા કાર્યની પ્રવૃત્તિઓમાં શોક, અરતિ, અને સ્ત્રીવેદનો જ બંધ થાય છે. તો પછી શુભયોગથી થનાર આશ્રવ “T TUહ્યું?' એવું જ સૂત્ર પૂર્વે કહ્યું છે તે મુજબ કેમ શુભ ન ગણવો. અને આશ્રવ વખતે પુણ્ય ગણે તો પછી ઉદય વખતે તે પ્રકૃતિઓને પુણ્ય ન કહેવું અને પાપ કહેવું - એ કેમ બનશે? વિશેષ આશ્ચર્યની વાત તો આ છે કે દિગંબર લોકો સ્ત્રીને મહાપાપનો ઉદય માનીને સ્ત્રીને કેવલજ્ઞાન અને મોક્ષ થતો નથી એમ માને છે. તો અહીં તો એમના હિસાબે સ્ત્રીવેદનો ઉદય પણ જેવો પાપરૂપ છે તેવો જ પુરુષવેદનો ઉદય પણ પાપ રૂ૫ જ છે. તો પછી સ્ત્રીને પુરુષની જેમ કેવલજ્ઞાન અને મોક્ષ કેમ નથી માનતા? આ તો એક સામાન્ય રૂપે વિચારણા કરી છે. અસલમાં તો આગળ છઠ્ઠા અધ્યાયમાં બન્નેને શુભયોગ હોય તો પુણ્યનો અને અશુભયોગ હોય તો પાપનો આશ્રવ થાય - એવું મંજૂર કરી લીધેલ છે. તો પછી અહીં પુણ્યની પ્રકૃતિ ગણાવીને, પાપની પ્રકૃતિ પોતાની મેળે (સ્વત:) સમજાય એવી હોવાથી કહેવાની જરૂર જ નહોતી. એટલું હોવા છતાં સૂત્રને સમજવાવાળો વ્યક્તિ સ્પષ્ટ જાણી શકે છે કે આ સૂત્ર શ્રી ઉમાસ્વાતિવાચકજીનું અથવા કોઈ પણ બીજા બુદ્ધિમાનનું બનાવેલું નથી. બુદ્ધિમાનું નવું બનાવનાર હોત તો પણ આવું સૂત્ર ન બનાવત. કેમકે “૩ાન્યતા HTT” આટલું જ કહેવું જરૂરી હતું. કેમકે પહેલાના સૂત્રમાં પુણ્યપ્રકૃતિ સ્પષ્ટપણે બતાવી છે. તો પછી “તો' આ પદની આવશ્યકતા જ શી હતી? પોતાની મેળે ‘ચત્' શબ્દ કહેવાથી જ એનાથી એટલે કે પુણ્ય પ્રકૃતિથી ભિન્ન પ્રકૃતિઓને પાપ કહેવું - એ આવી જાત. જેમ દિગંબરોના હિસાબે ‘પાત્રિ વેવાદ' આ સૂત્રમાં “રૂતઃ” અથવા “અતઃ' કહેવાની જરૂર ન રહી અને શ્વેતાંબરોના હિસાબે ‘TH: પુષ' સૂત્ર પછી કેટલાક સ્થાનના હિસાબે ‘ષ પાપ' આમાં રૂત” કે “સતઃ' ની આવશ્યકતા નથી અને બન્નેના મન્તવ્યથી પ્રત્યક્ષમન્ય' એવું જે સૂત્ર છે તેમાં ‘મતઃ” કે “ફતઃ” કશુંય નથી, અને એજ રીતે બીજા પણ દર્શનકારોએ “શેષ'ની જગ્યાએ “સંત” કે “ફત” નથી લગાડ્યું. એ કારણથી સ્પષ્ટ થાય છે કે આ સૂત્ર દિગંબરોએ કલ્પિત બનાવીને ઘુસાડી દીધું છે.
(૨૨) દિગંબરોએ હા અધ્યાયમાં સૂત્ર એમ માન્યું છે કે ‘શુભ પુખથયાશુભ પાપી’ એટલે કે શુભયોગ પુણ્યનો આશ્રવ છે અને અશુભયોગ પાપનો આશ્રય છે. શ્વેતાંબર લોકો આ જગ્યાએ “શુ. પુષચ'' અને “રામ: પાપસ્થિ” એમ કરીને બન્ને સૂત્રો જુદાં જુદાં માને છે. હવે આ જગ્યાએ શ્વેતાંબરોનું કથન છે

Page #61

४४
- “તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ
કે જો આ સૂત્રો બન્ને જુદાં ન હોત તો પહેલાં તો અહીં સમુચ્ચય કરવાવાળો શબ્દ જોઈતો હતો, એટલું જ નહીં પણ પુષ્યાપુણ્યનું એવું એકત્ર સૂત્ર કરવું હોત તો જ
શુભાશુમ પુvપાપયો:” એ જ કહેવું યોગ્ય હતું. સૂત્ર જયાં ક્યાંય પણ સમુચ્ચય કરે છે ત્યાં વદુત્વે છે (ઉ. 3), પામિ ક્ષાવિકરિશ્રશ (૨.૭), “ વિ પરિમિતે ર(૨-૧), “સમ્યકત્વ વારિત્ર સંયમ સંયમ' (-૧), વિપ્રદર્તીિ ર૦ (-૨૮), ‘મિશ્રાવકQT: ૦ (૨-૩ ૨), ‘૦મવ્યાધાવિહીરવં' (૨-૪૬), 'તારા' (૪-૧૨), “સર્વાર્થ સિદ્ધી વે' (૪., ૪-રૂ ૨), “પરત્વીપરત્વે ૫૦' (૨૧, “વિક
ન્યા (), “પારિરિકો ' (૧-રૂ ૭), ‘વિસંવત ૨ (૬-૨૨)', ‘૦માવને ૫૦' (૬-ર ૫), “
વોચ' (૬-ર ૬), ‘ત્યાનમૃદ્ધાશ' (૭-૭), “
વિત્પશ્ચT:” (૭-૨), “તીર્થરત્વે ઘ’ (૭-98) ‘૦મત્તરીયસ્ય ’ (૭-૧૪), “ક્ષય દવે વેવર્ન” (૦-૧), “પરિyTHદવ' (૧ ૦-૬). આ સૂત્રો સ્પષ્ટપણે ઉદાહરણરૂપ છે કે સમુચ્ચય | દર્શાવવા માટે વ શબ્દ લગાડવામાં આવે છે.
આ બધા સૂત્રોમાં મુખ્યત્વે તે જ સૂત્રોમાં કહેલો સમુચ્ચય છે. અને તે સમુચ્ચયને દર્શાવવા માટે સૂત્રકારે સ્પષ્ટ સમુચ્ચયવાચક એવા નો પ્રયોગ કર્યો છે. અને આ વકાર-વાળા બધાં સુત્રો પ્રાય: દિગંબરોને મંજૂર પણ છે. જયારે આચાર્ય મહારાજની દિગંબરના હિસાબે જ ઊપર આપેલાં સુત્રો વડે શૈલી સિદ્ધ (પુરવાર) થાય છે તો પછી અહીં સમુચ્ચય વાચક એવા ર શબ્દનો પ્રયોગ ન કરે અને બન્નેને એકત્ર મૂકે, એ કેમ બને? એથી નિર્ણત થાય છે કે અમારા માનવા પ્રમાણે પુણ્ય અને પાપના માટે શ્રીમાનું ઉમાસ્વાતિ વાચકજીએ સૂત્રો અલગ અલગ જ કર્યા હતા અને આ દિગંબરોએ ગોટાળો કરી નાંખ્યો છે.
(૨૩) નવમા અધ્યાયમાં ધ્યાનના લક્ષણના સૂત્રમાં દિગંબરો ‘ઉત્તમ સંદનન Tw વિજ્ઞાનિરોધો ધ્યાનમમુહૂર્ણાહૂ' એવું અખંડ માને છે. જયારે શ્વેતાંબર ‘ઉત્તમ ” વગેરેને એક સૂત્ર માનીને ‘સમુહૂર્તાત્' આ સૂત્ર જુદું લે છે. હવે આ જગ્યાએ દિગંબરોએ બે સુત્રોનું એક સૂત્ર બનાવી દીધું છે કે શ્વેતાંબરોએ એક સૂત્રનાં બે સૂત્રો કરી દીધાં છે એ વિચારવાનું છે. વાસ્તવમાં આમાં એક સુત્ર હોય કે બે સૂત્રો હોય તેથી ભાવાર્થમાં ફરક નથી. તો પણ એકનાં બે કરવા અથવા બે સૂત્રોનું એક સૂત્ર કરી દેવું એ અવશ્ય ભવભય-રહિતપણાનું

Page #62

શ્વેતાંબર કે દિગંબર?”
૪૫
સૂચક છે, અહીં આપણે આ વાતથી મતલબ નથી, પણ સૂત્રો બે હતાં અને એક થયું કે એક જ હતું અને એનાં બે કરી દીધાં? આ વાતનો નિર્ણય કરવો મુશ્કેલ છે, તો પણ અશકય તો નથી જ. કેમકે સૂત્રકાર મહારાજે અનેક જગ્યાઓ પર અનેક પદાર્થોની સ્થિતિ દર્શાવી છે જેમકે ત્રીજા અધ્યાય માં નારકોની સ્થિતિ બતાવી છે. તેવી જ રીતે મનુષ્ય અને તિર્યંચની પણ સ્થિતિ દર્શાવી છે. એવી જ રીતે જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મોની પણ સ્થિતિ આગળ દર્શાવી છે. પરંતુ કોઈ પણ જગ્યાએ સ્વરૂપ કે ભેદ બતાવવા સાથે સ્થિતિ દર્શાવી નથી. તો અહીં સૂત્રકાર પોતાની શૈલી પલટાવે એનું કોઈ પણ વિશેષ કારણ ન હોવાથી એમ જ માનવું વાસ્તવિક થશે કે| શ્રીમાનું ઉમાસ્વાતિજી મહારાજે સ્વરૂપદર્શક અને સ્થિતિદર્શક સૂત્રો જુદાં જ કર્યા|| હતાં. અને કોઈ પંડિતમન્ય દિગંબરે પોતાની કલ્પના ચલાવી, એકઠાં કરીને એક જ સુત્ર કરી દીધું.
(૨૪) એ જ નવમા અધ્યાયમાં દિગંબરોએ તાજ્ઞાપવિપા સંસ્થાન વિવારે ઘર્ણ’ ‘શુકજો વાઘે પૂર્વવેદ” અને “વેનિનઃ' આવાં ત્રણ સૂત્રો માન્યા છે અને શ્વેતાંબરોએ ‘ીજ્ઞાપવિપા સંસ્થાન વિયાય धर्ममप्रमत्त संयतस्य' 'उपशान्तक्षीण कषाययोश्च' 'शुक्लेचाद्ये' 'पूर्वविदः' રેવતી ન” એવી રીતે પાંચ સૂત્રો માન્યાં છે. હવે અહીં એ વિચાર કરવાનો છે કે શું શ્વેતાંબરોએ સૂત્રો ઉમેરી દીધા કે દિગંબરોએ ઓછાં કરી દીધાં છે ? વાસ્તવમાં તો એનો ખુલાસો સૂત્રકાર મહારાજ જ કરી શકે છે કે ફલાણાએ મારી, કૃતિમાં સૂત્રો વધાર્યા છે, પરંતુ બુદ્ધિમાનું વ્યક્તિ પોતાની બુદ્ધિથી પણ આનો કંઈક નિશ્ચય કરી શકે છે. પહેલા તો આ વાત બન્નેએ જણાવી છે કે આર્તધ્યાન નામનું ધ્યાન અવિરત, દેશવિરત અને પ્રમત્તસંયતને હોય છે અને રૌદ્રધ્યાન નામક ધ્યાન દેશવિરત અને અવિરતને હોય છે. અને આ વાત બન્ને ફિરકાવાળા પોતપોતાનાં તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં નિર્દિષ્ટ કરે છે. તો પછી ધર્મધ્યાન ક્યા ગુણસ્થાનવાળાને હોય છે એનો નિર્દેશ કેમ ન કરવો? એથી સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે વાસ્તવમાં ધર્મધ્યાન વિષે અપ્રમત્તસંવતનો નિર્દેશ સૂત્રકારે કર્યો હતો જે દિગંબરોએ ઉડાડી મૂક્યો છે.
આ વાત તો ધર્મધ્યાનના લક્ષણવાળા સૂત્રના વિભાગ વિષે થઈ. આગળ માટે એ વિચારવાનું છે કે અવિરત વગેરેને તો ધ્યાન બતાવ્યાં, પરંતુ એથી આગળ વધેલા ઉપશાંત કષાય, ક્ષીણકષાયને ક્યું ધ્યાન હોય? એનો તો ઉલ્લેખ અહીં છે જ | નહીં. એ જ કારણથી માનવું પડશે કે સૂત્રકારે “૩૫Tન્તક્ષી છિપાયો’ આ

Page #63

૪૬
‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?”
( સુત્ર અવશ્ય બનાવ્યું છે. એક બીજી પણ વાત ધ્યાન દેવા લાયક છે કે વાચકજી) મહારાજે આર્ત રોદ્રના સ્વામી દર્શાવતી વખતે અવિરતાદિને દર્શાવીને ગુણસ્થાનના હિસાબે સ્વામી બતાવ્યા તો પછી અપ્રમત્ત માત્રને ધર્મધ્યાનના અધિકારી બતાવે અને શેષ ઉપશાંતાદિકને ન દર્શાવે એ કેમ બને?
સૂત્રકારે આ સૂત્ર અહીં જરૂર બનાવ્યું છે, એનું એક બીજું પણ વાસ્તવિક પ્રમાણ છે, તે એ કે જો અહીં આ “૩પત્તક્ષીવિષાયયો' સૂત્ર ન હોત તો ‘શમત્તે રાધે.' આ સૂત્રમાં “' કાર મૂકવાની શી જરૂર હતી? એટલું જ નહીં, બલ્ક દરેક ધ્યાનના અધિકારમાં પહેલા એનો ભેદ કહીને પછી જ તે ધ્યાનના સ્વામી દર્શાવાય છે. જેમ ખુદ અહીં જ આર્તધ્યાન, રૌદ્રધ્યાનમાં ભેદ દર્શાવીને પછીથી ધ્યાતા દર્શાવ્યો. એવું બન્ને ફિરકાઓનો સુત્રપાઠ કહે છે. તો પછી અહીં શુક્લ ધ્યાનના ભેદો જણાવ્યા વગર જ કોણ કોણ કયા કયા ભેદના ધ્યાતા છે, એ બતાવવાની શી જરૂર હતી ? એટલે વિવશ (મજબૂર) થઈ માનવું પડશે કે ધર્મધ્યાનનો ધ્યાતા કોઈ વ્યક્તિનો અહીં પહેલાનાં સૂત્રમાં નિર્દેશ હતો, અને તે વ્યકિતઓ બીજા ધ્યાનના પણ ધ્યાતા છે, તે બીજી કોઈ નહીં પણ ઉપશાંતમોહ અને ક્ષીણમોહ - આ બન્ને છે. એટલે કે તાત્પર્ય એ નિકળે છે કે કેટલાક ઉપશાંત ક્ષીણ મોહવાળા ધર્મધ્યાનવાળા હોય છે અને કેટલાક શુકલધ્યાનવાળા પણ હોય છે અને એ વાતને જ દર્શાવવા માટે “શવને વાઘે” આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે સમુચ્ચયવાચક
ર” નો પ્રયોગ કર્યો છે. અહીં “ર” કાર નો પ્રયોગ તો બન્નેય સ્વીકારે છે. કદાચ દિગંબરો તરફથી એમ કહેવામાં આવે કે અહીં સમુચ્ચય વાચક “ઘ' કાર છે પણ તેથી ઉપશાંત ક્ષીણ મોહનો સમુચ્ચય કરવાનો નથી, પરંતુ પહેલા કહેલ ધર્મધ્યાન અને આગળ બતાવવામાં આવશે એવાં શુક્લ ધ્યાનના ભેદદ્રય-એ બધા પૂર્વના જાણકારોને હોય છે. આ અર્થ બતાવવા માટે “ર” કારનો પ્રયોગ છે. એવો અર્થ કરવાથી ન તો વકાર નકામો થશે અને ન ભેદ કહેવા પૂર્વે ધ્યાતા બતાવ્યો તેનો વાંધો આવશે. આ રીતનું દિગંબરોનું કથન હોય તો એ કથન સાવ ખોટું છે. કારણ કે એમના કથનાનુસાર અર્થ કરીએ તો અપ્રમત્તથી માંડી ક્ષીણમોહ સુધીના જીવોને કયું ધ્યાન હશે. એનો તો ખુલાસો રહી ગયો. આ વાત તો દિગંબરોને પણ મંજૂર છે, જ કે બધા અપ્રમત્તથી માંડી ઉપશાંતક્ષીણ મોહવાળા જીવો પૂર્વસંબંધી શ્રતનું જ્ઞાન પામનારા હોય છે - એવો નિયમ નથી. એટલું જ નહીં, પરંતુ દિગંબર લોકો, વર્તમાનકાળમાં ભગવાનનું કહેલું કોઈ પણ સૂત્ર નથી એમ માને છે. તો શું સૂત્ર

Page #64

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?
४७
લુચ્છેદ માન્યો ત્યારથી માંડી લગાતાર પાંચમા આરાની સમાપ્તિ સુધીના ત્યાગી મુનિઓને પણ આ દિગંબરો આરીદ્રધ્યાનવાળા માનશે? મારી ધારણા છે કે આ લોકો કયારેય આ વાત મંજૂર નહીં કરે, ત્યારે મજબૂરીથી માનવું પડશે કે દિગંબરોએ ૩vશાન્તક્ષી |પાયો’ આ સૂત્ર ઉડાડી મૂક્યું છે. હવે એ વિચારવાનું છે કે “શુકજો વાઘે’ અને ‘પૂર્વવિઃ ” આ બન્ને અલગ અલગ સૂત્રો હશે કે એક જ સૂત્ર હશે ? આ બાબતમાં ખરો નિર્ણય તો સૂત્રકાર મહારાજ જ કરી શકે એમ છે, પણ વાસ્તવિક અસલ હકીકતને વિચારીને આપણે પણ નિર્ણય કરી શકીએ છીએ. પહેલા તો એ વિચારવું જોઈએ કે બે સૂત્રો જુદાં જુદાં કરવાથી શું અર્થ થાય છે? અને એકઠાં કરવાથી શું અર્થ થાય છે ? વિચારવાથી જાણવામાં આવી જશે કી જો અહીં એક જ સૂત્ર રાખવામાં આવે તો એવો અર્થ થશે કે ઉપશાંતમોહ અને ક્ષણમોહને ધર્મધ્યાન હોય છે અને જો તે ઉપશાંતમોહ અને ક્ષણમોહ પૂર્વશ્રતને ધારણ કરનારા હોય તો તેમને શુક્લધ્યાનના આદિના બે ધ્યાન હોય છે એટલે કે ઉપશાંત કષાય અને ક્ષીણકષાય જીવ પણ પૂર્વના શ્રતને ધારણ કરનાર ન હોય તો તેમને શુક્લ ધ્યાન નહીં હોય. અહીં આ વાત તો બન્ને સંપ્રદાયવાળાઓને માન્ય જ છે કે શુક્લધ્યાનના પહેલા બે ભેદોનું ધ્યાન થયા પછી જ કેવળજ્ઞાન થાય છે. એટલે કે ધ્યાનાન્સરિકામાં જ કેવળજ્ઞાન થવાનું બન્ને ય માન્ય કરે છે. આ વાત પણ બન્નેય મંજૂર જ કરે છે કે સામાન્યથી અષ્ટપ્રવચનમાતાને જાણનાર ત્યાગી કેવલજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. હવે આ વાતોને સમજનારા તરત નિશ્ચય કરી શકશે કે આ સુત્રો અલગ જ હોવા જોઈએ એટલે કે બન્ને સૂત્રો જુદાં કરવાથી એવો અર્થ થશે કે ઉપશાંતમોહ અને ક્ષીણમોહને ધર્મધ્યાન પણ હોય છે અને અન્તિમ ભાગમાં શુક્લધ્યાનનાં પણ શરૂના બે ભેદો હોય છે અને જો પૂર્વ શ્રતના ધારણ કરનારા બીજા પણ એટલે કે ઉપશાંતમોહ અને ક્ષીણમોહ સિવાયના અપ્રમત્તસંયતાદિ હોય, તેમને પણ શુક્લ ધ્યાનના પહેલા બે ભેદ હોઈ શકે છે. હવે આ રીતે અર્થ થવામાં કોઈપણ જાતના મંતવ્યનો વિરોધ નહીં થાય. આ કારણે માનવું જોઈએ કે આ બન્ને સૂત્રોને શ્રીમાનું ઉમાસ્વાતિ વાચકજીએ જુદાં જ બનાવ્યાં છે. અને જ્યારે આવો નિશ્ચય થશે તો ચોક્કસ માનવું પડશે કે દિગંબરોએ જ ગોટાળો કરી આ બન્ને સૂત્રોને એકઠાં કરીને એક જ સૂત્ર બનાવી દીધું છે. ભાગ્ય છે જગજીવોનું કે આ દિગંબરોએ ભગવાનુ-ભાષિત સૂત્રો મંજૂર નથી રાખ્યા, અન્યથા એક બસો શ્લોકના તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં આટલો ગોટાળો દિગંબરોએ કરી નાખ્યો તો પછી એ લોકો ભગવાનું ભાષિત

Page #65

‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?’
સૂત્રોને મંજૂર કરત ત્યારે તો મોટા મોટા સૂત્રોમાં શું શું ગોટાળો ન કરી દેત? (૨૫) દશમા અધ્યાયમાં શ્વેતાંબર લોકો ‘મોક્ષયાજ્ઞાનવર્શનાવરાન્તરાય ક્ષયાઘ્ર વર્ત’ ‘વન્ધહેત્વભાવનિર્ઝરામ્યાં’ અને ‘નૃત્ન ર્મક્ષયો મોક્ષઃ ' આ રીતે ત્રણ સૂત્રો માને છે. ત્યારે દિગંબર લોકો ‘મોહક્ષયાત્ | ज्ञानदर्शनावरणान्तराय क्षयाच्च केवलं " " बन्धहेत्वभावनिर्जराभ्यां ત્ન ર્મવિપ્રમોક્ષો મોક્ષઃ' એવી રીતે બે સૂત્રો માને છે. હવે વાસ્તવમાં અહીં ત્રણ સૂત્રો છે કે બે સૂત્રો છે, એનો નિર્ણય કરવો જરૂરી છે. જો કે અહીં બે સૂત્રો માનીએ કે ત્રણ સૂત્રો માનીએ, પરંતુ એક પણ વાતનો આ બન્ને સંપ્રદાયમાં તફાવત નથી. જેટલી બાબતો શ્વેતાંબરો માને છે તેટલી જ દિગંબરો માને છે પરંતુ શ્વેતાંબરોના હિસાબે આ રિવાજ છે કે સૂત્રભેદ કરે કે સૂત્ર અને અક્ષરભેદ કર્યા વિના પણ અર્થનો ભેદ કરે તો પ્રાયશ્ચિત્તાપતિ ઓછી નથી.
૪૮
અસ્તુ, પણ અહીં ભેદ કોની ત૨ફથી થયો ? ત્રણ સૂત્ર કરવાવાળા તરફથી આ ભેદ થયો છે કે બે સૂત્રો કરવાવાળા દિગંબરો તરફથી આ ભેદ થયો છે ? દિગંબરોના હિસાબે વિચારીએ તો તો સમગ્ર કર્મનો વિનાશ થાય તેમાં જ બંધહેતુનો અભાવ અને નિર્જરા બન્ને કારણો હોય છે. એટલે કે મોહ, જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને અંતરાય ના ક્ષયના કારણમાં બંધહેતુનો અભાવ અને નિર્જરા સમાવિષ્ટ કર્યા નથી. કેમકે દિગંબરોએ ‘વન્ધહેત્વમાનનુંરામાં’ આ વાકયને સ્વતંત્ર સૂત્રના રૂપમાં રાખ્યું નથી અને ‘મોહૃક્ષયાત્॰' ઈત્યાદિ સૂત્રમાં પણ લગાવ્યું નથી. એટલે કે સમગ્ર કર્મના ક્ષયરૂપ મોક્ષનું પ્રતિપાદન કરનાર સૂત્રમાં મેળવી દીધું છે. જો એવી શંકા થશે કે જેમ દિગંબરોના હિસાબે બંધ હેતુના અભાવાદિ કારણો મોક્ષની સાથે લાગશે અને મોહક્ષયાદિની સાથે નથી લાગવાના, તેવી જ રીતે શ્વેતાંબરોના હિસાબે પણ બંઘહેતુના અભાવાદિ કારણો માત્ર મોહક્ષયાદિની સાથે લાગશે, પણ મોક્ષની સાથે નથી લાગવાના. પરંતુ આવી શંકા કરવી વ્યાજબી નથી. કારણ કે અસલમાં તો બન્નેય સંપ્રદાયવાળાએ સ્વીકાર કરે જ છે કે સંસારીનું ખરું મૂળ તો ચાર ઘાતીકર્મ અને તેમાં પણ અસલમાં મોહનીયકર્મ જ છે. અને મોહનીયાદિકના ક્ષયમાં બંધહેતુનો અભાવ અને નિર્જરારૂપ કારણ દર્શાવવાની જરૂર છે. બીજી વાત એ પણ છે કે કોઈ પણ કર્મની સ્થિતિ બાંધવી હોય તો તેમાં મોહનીયની જ જરુર છે, અને મોહનીયનો અભાવ થઈ જવાથી કોઈ પણ કર્મનો સ્થિતિ બંધ થતો જ નથી. તેથી મોહાદિકનો ક્ષય થયા પછી વેદનીયાદિ અવાતીના ક્ષયમાં એવા કોઈ હેતુની

Page #66

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?
(જરૂર નથી રહેવાની. એટલું હોવા છતાં પણ શ્વેતાંબરોની માન્યતા મુજબ તો મોહાદિના ક્ષયમાં અને કત્ન કર્મના ક્ષયમાં – બન્ને માં-બંધ હેતુનો અભાવ અને નિર્જરા એ હેત હોઈ શકે.
કારણ કે “ઉત્પત્વમાવ૦' આ અલગ સૂત્ર વચ્ચે મૂકયું છે અને વચ્ચે અલગ સૂત્ર હોવાથી દેહલી-દીપક' આદિ ન્યાય વડે બન્ને તરફ લાગુ પડશે. એટલે કે મોહાદિ ક્ષયથી કેવળજ્ઞાન થાય છે, પરંતુ મોહાદિનો લય તો બંધના હેતુઓના અભાવ થવાથી અને નિર્જરા થવાથી જ થાય છે, એ પણ અર્થ થશે. - બન્ને સંપ્રદાયવાળાઓને આ વાત તો સ્વીત જ છે કે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરનારને દશમા ગુણઠાણા પૂર્વે જ મોહનો બંધ નાશ પામે છે અને દશમા ગુણઠા ણામાં સત્તામાં રહેલું મોહનીયકર્મ પણ નાશ પામે છે. એવી જ રીતે દશમા ગુણઠા Iણાનો અંત થતાં જ્ઞાનાવરણાદિના બંધની દશાનો પણ અંત થાય છે અને બારમાં ગુણઠાણામાં શેષ સત્તામાં રહેલા જ્ઞાનાવરણાદિ ઘાતી કર્મોની સત્તા પણ નિર્મળ થઈ જાય છે. તેથી મોહાદિક્ષયમાં જ એને લગાડવું યોગ્ય છે. સમગ્ર કર્મક્ષયરૂપ મોક્ષને માટે તો કેવળજ્ઞાન થયા પછી શાતાવેદનીય સિવાયના અઘાતી કે ઘાતી કર્મના બંધનું કોઈ કારણ જ નથી અને વેદનીય, આયુ, નામ અને ગોત્રની નિર્જરા થઈ છે, પરંત એથી ઘાતી-અઘાતી - બન્નેની સાથે બંધહેતનો અભાવ અને નિર્જરારૂપ હેતુને જોડી શકીશું. પરંતુ કેવલ્ય થવામાં જેટલા પ્રતિબંધકો છે તે બધાના બંધહેતનો અભાવ અને તે કર્મોનું નિર્જરણ કેવલજ્ઞાનની પૂર્વે અનંતર કાળમાં રહે છે. સમગ્રકર્મના અભાવરૂપ મોક્ષ હોવાથી સમગ્ર કર્મના બંધહેતુનો અભાવ તો અન્ય અન્ય ગુણઠાણાના કાળમાં છે અને સમગ્ર કર્મનું નિર્જરણ પણ અન્ય-અન્ય ગુણસ્થાનકોમાં છે. અર્થાત્ મોક્ષ થવાના અનંતર પશ્ચાત્કાળમાં ન તો સમગ્ર કર્મના બંધ હેતુઓ હતા અને ન સમગ્ર કર્મોની નિર્જરા પણ અનન્તર પશ્ચાત્કાળમાં થાય છે. તેથી જ શ્વેતાંબર લોકો આ “
વિન્યત્વવિ૦' સૂત્રને બન્નેમાં એટલે કે કેવળજ્ઞાનના કારણરૂપ મોહાદિકના લયમાં જ હેતુપણાથી લગાડે છે અને એ જ યુક્તિયુક્ત હોવાથી મોક્ષના સૂત્રમાં તેને સંયુકત કરવું આ દિગંબરોના ભવભય નિરપેક્ષતાથી ભરેલો અન્યાય છે.
(ર૬) દશમા અધ્યાયમાં મોક્ષના લક્ષણ પછી દિગંબરોએ એવા સુત્રો માન્યા છે કે “માનવામિત્રત્વાનાં ’ ‘સત્ર વસ્તીત્વજ્ઞાનન સિદ્ધત્વેઃ ' અર્થાત્ આ બન્ને ભાગના બે સૂત્રો માન્યા છે. શ્વેતાંબરોએ આ સ્થાન

Page #67

૫૦
‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?'
*
પર ‘‘સૌપશામિતિભવ્યાત્માવ—ાન્યત્ર વત્ત સમ્યવત્વ જ્ઞાનવર્શન સિદ્ધત્વમ્યઃ'' એવું એક જ સૂત્ર માન્યું છે. આ જગ્યાએ પણ એ જ વિચારવાનું છે કે દિગંબરોએ અસલના એક સૂત્રના બે સૂત્રો કર્યાં કે શ્વેતાંબરોએ બે સૂત્રો અલગ અલગ હતાં તેમને જોડીને એક કર્યું ? બુદ્ધિમાન્ માણસ સમજી શકે છે કે અહીં અલગ અલગ સૂત્ર હશે જ નહીં, અને એ વિચારવું જરૂરી છે કે સૂત્રકાર ‘અન્યત્ર’ શબ્દ વડે જે અપવાદ બતાવે છે તે એક સૂત્ર હોય ત્યારે જ થાય છે. જુદાં જુદાં સૂત્રો હોત તો તો એક ‘ન’કાર વડે જ અપવાદ દર્શાવી શક્યા હોત. સૂત્રકારની શૈલી પણ એવી જ છે. જુઓ (૩.૧૭) ‘તૈરાવવિવેદાઃ ર્મભૂમયોન્યત્ર વેવવુ ભત્તરજી મ્યઃ' આ ત્રીજા અધ્યાયના સૂત્રમાં ભરતાદિક ક્ષેત્રોનું કર્મભૂમિપણાંનું વિધાન કરતા દેવકુરૂ વગેરે પણ મહાવિદેહાંતર્ગત હોવાથી કર્મભૂમિ થઈ જતા હતા, તેથી અહીં ‘અન્યત્ર' એમ કહીને દેવકુરૂ આદિને વર્જિત કર્યા છે. એવી જ રીતે અહીં પણ સ્પષ્ટ સમજવાનું છે. અર્થાત્ ઔપશમિકાદિક ભાવોનો સર્વથા અભાવ કહી દેવામાં કેવલ સમ્યક્ત્વાદિકનો અભાવ પણ થઈ જતો હતો. તેથી સૂત્રકાર મહારાજે ‘અન્યત્ર વત્ત’ ઈત્યાદિ કહીને તે સમ્યક્ત્વાદિકનો જે અભાવ થતો હતો તે રોકી દીધો. આ પદ્ધતિ અહીં તત્ત્વાર્થકાર મહારાજે જ રાખી છે એવું નથી, પરંતુ વૈયાકરણાચાર્યોએ ‘સંપ્રવાન્તઘ્યાન્યત્રો ાય:' ઈત્યાદિ સૂત્રો એકઠાં જ બનાવ્યાં છે. અર્થાત્ આ બન્ને ભાગોને અલગ અલગ કરી બે સૂત્રો બનાવવા એ યોગ્ય જ નથી. કેટલાક તો એટલે સુધી કહેનારા મળશે કે જયારે પહેલાના સૂત્રથી ઔપમિકાદિક સર્વભાવનો નિષેધ થઈ ગયો તો પછી બીજા સૂત્રમાં ‘અન્યત્ર’ આદિ કહેવાથી શું થવાનું ? એટલે કે દેવદત્તનું મરણ થઈ ગયા પછી તેને મારનારને મારી નાખીએ તો શું દેવદત્ત જીવતો થઈ જવાનો ? દેવદત્ત જીવિત રહેતાં મારવાવાળાને મારી નાખવામાં આવે તો દેવદત્ત બચી શકે છે. એ જ રીતે અહીં પણ આદ્યસૂત્રથી ‘ઔપનિષ્ઠાવિ’ ભાવોનો નિષેધ કરી દીધો તો ફરી બીજા ‘અન્યત્ર૦’ આ સૂત્રથી શું થશે ? એટલે કે એવી જગ્યાએ બે સૂત્રો બનાવવાનો આ આચાર્ય ભગવાનો નિયમ નથી. અને અન્ય આચાર્યો પણ આવા અલગ સૂત્રો કરતા નથી અને નિષેધ કરીને ફરી બીજા સૂત્ર વડે ‘અન્યત્ર’ કહીને અટકવામાં ઔચિત્ય પણ નથી. એટલે અહીં બે સૂત્ર અલગ કરવા વ્યાજબી જ નહોતું. હવે આ સૂત્રો જુદાં કરવા યોગ્ય નહોતાં. એટલું જ નહી, બલ્કે જુદાં કરવાથી દિગંબરોને કેટલું નુકસાન થાય છે તે જુઓ. દિગંબરોએ
'

Page #68

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?'
૫૧
(“ગૌ શનિશાભિવ્યત્વનાં ર’ એવું સૂત્ર બનાવ્યું છે. આ સૂત્રમાં ષષ્ઠીનો અન્વય કયાં કરવો તેનું ઠેકાણું જ નથી. જો એમ કહેવામાં આવે કે એનો પૂર્વેના કૃત્નવિપ્રોક્ષો મોક્ષ:” આ સૂત્રમાં વિપ્રમોલ શબ્દ છે તેની અનુવૃત્તિ કરીશું અને તેથી એ અર્થ થશે કે ઔપશમિકાદિક ભાવોનો પણ વિપ્રમોક્ષ થઈ જવો તેનું નામ મોક્ષ છે, પણ એમ કહેવું નિયમથી વિરુદ્ધ છે કેમ કે વિપ્રમોક્ષ શબ્દ જે | છે તે ઉત્નકર્મની સાથે સમાસથી જોડાયેલો છે અને સમસ્તપદની અનુવૃત્તિ નથી થઈ શકતી. કેમ કે “સંનિયો શિષ્ટીનાં રૈવ પ્રવૃત્તિઃ સવ નિવૃત્તિ.” એટલે કે એક પદ વડે કહેવાએલા પદાર્થની સાથે જ પ્રવૃત્તિ થાય છે અને સાથે જ નિવૃત્તિ થાય છે. તો અહીં એકલા વિપ્રમોક્ષપદનું અનુવર્તન કેવી રીતે થશે ? એક બીજી પણ વાત વિચારવાની છે કે કર્મનો નાશ કરવા માટે પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો હતો અને એનાથી સકલકર્મનો વિપ્રમોક્ષ થયો. એ રીતે શું ઓપશમિકાદિક ભાવોના નાશ માટે પ્રયત્ન કરવાનો છે ? કહેવું પડશે કે ઔપશમિકાદિક જે ભાવો છે તે | કર્મોની માફક હોય અને પ્રયત્ન કરીને ક્ષય કરવા યોગ્ય નથી. તો પછી અહીં વિપ્રમોલ શબ્દની અનુવૃત્તિ કેવી રીતે થવાની?
બીજું એ પણ છે કે જયારે ભવ્ય શબ્દ સાથે (પછી) સ્વરૂપને સૂચિત કરનાર –' પ્રત્યય તમે લગાડ્યો તો પછી બહુવચન કેવી રીતે લગાડયો ? એટલે કે “ભવ્યત્વ' જ કહેવું ઘટિત હતું. સાથે એ પણ વિચારવાનું કે ઓપશમિકાદિ ભાવોનો સર્વથા વિચ્છેદ લેવો હોય તો જ “૩ન્યત્ર' કહીને અપવાદની જરૂર | છે. કેટલાક ભાવોનો વ્યુચ્છેદ કહેવાનો હોય તો “અન્યત્ર” કરીને અપવાદ, દર્શાવવાની જરૂરત જ નથી. એટલે તાત્પર્ય એ કે જયાં સુધી સંસાર સમુદ્રથી પાર ન પામે અને મોક્ષ ન થાય ત્યાં સુધી આપશમિકાદિક પાંચ ભાવો જે બીજા અધ્યાયમાં કહ્યા છે તેમનો યથાયોગ્યતાથી સર્ભાવ થાય છે. પરંતુ મોક્ષ થતી વખતે તે પાંચેયમાંથી માત્ર કેવલ સમ્યક્તાદિક ભાવ જ રહીને બીજા ભાવો બધા નિવૃત્ત થઈ જાય છે. આ વાતને સમજનાર માણસો સારી પેઠે સમજી શકશે કે શ્વેતાંબરોએ || જે ‘પશારિદ્રિવ્યત્વમાવીદવીન્યત્ર૦” ઈત્યાદિ એક જ સૂત્ર રાખ્યું છે, તે જ ઉચિત છે. અને શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજનું બનાવેલું પણ આવું જ સૂત્ર હોવું જોઈએ. આ સૂત્રમાં પાંચમી વિભકિતનો નિર્દેશ છે અને તે જ યુક્ત છે. કારણ કે
પશમિકાદિ ભવ્યત્વના અભાવથી મોક્ષ થાય છે તો તેને હેતુ માનવો અને તેનાથી મોક્ષ થવો યોગ્ય થશે. પણ જો “ભવ્યત્યાનાં ’ એમ કરીને ષષ્ઠી

Page #69

પર
તત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?”
(વિભકિત માનીએ અને એમના વિપ્રમોક્ષને મોક્ષ માનીએ તો ઓપશમિકાદિક ભાવ મોક્ષનો સમકાલીન બની જશે અને તે તો કોઈપણ રીતે ઈષ્ટ નહીં હોય. આ સ્થાને શંકા અવશ્ય થશે કે ઔપશમિકાદિકના અને ભવ્યત્વના અભાવ ની શી જરૂર છે ? કેમકે જ્ઞાનાવરણાદિક તો જ્ઞાનઆદિને રોકનાર હોવાથી એમનો અભાવ હોવો આવશ્યક છે. પરંતુ ઓપશમિકાદિક અને ભવ્યત્વ કોને રોકવાવાળા છે કે જેથી એમનો અભાવ મોક્ષનું સાધન માનવામાં આવે ? એના સમાધાનમાં સમજવાનું એ છે કે ઓપશમિકાદિ ભાવ કર્મના ઊપશમ થયોપશમાદિથી થાય છે અને મોક્ષ થવાના વખતે તો જીવ સર્વથા પ્રતિબંધકથી મુક્ત છે. તેથી મુક્તજીવોને તો ક્ષાયિક જ ભાવ હોય છે. અને તેમનામાં પણ દાનાદિકની - કે જે કર્મોના ક્ષયથી પણ થાય છે તેમની પણ પ્રવૃત્તિ હોતી નથી. તેથી કેવલ સમ્યક્તાદિક સિવાયના બધા ઔપશમિકાદિકનો અભાવ હોવો - એ મોક્ષનું કારણ બતાવ્યું. અહીં ભવ્યત્વનો અભાવ બતાવ્યો, તેનું કારણ એ કે ભવ્યત્વ જે છે તે કારણદશા એટલે કે મોક્ષ પામવાની યોગ્યતાનું નામ છે અને મોક્ષરૂપ કાર્ય જયારે થઈ ગયું ત્યારે તો હવે કારણ દશા રહી નથી, તેથી તેને ભવ્યતાનો અભાવ કહેવો જ પડશે. જગતમાં પણ વૃક્ષ કે સ્કંધ વખતે અંકુર દશા નથી હોતી. એવી જ રીતે અહીં પણ મોક્ષ વખતે ભવ્યત્વ ન રહે એ સ્વાભાવિક છે. અને તેથી જ અહીં ભવ્યત્વપણાનો અભાવ જ મોક્ષનો હેત માન્યો છે. જીવપણારુપી પરિણામિક ભાવ રહેવાનો હોવાથી ભવ્યત્વનો અભાવ સ્પષ્ટ શબ્દ વડે દર્શાવ્યો એ તો સ્વાભાવિક જ છે.
(૨૭) દશમા અધ્યાયમાં જ “પૂર્વયોતિસંપત્વિ' ઈત્યાદિ સૂત્રોની આગળ દિગંબરોએ “૩ાવિદ્ધ® ન િવવ વ્યTVતિને પાતાલુવરવહુ વીનવનાશવીવેદg' એવું સૂત્ર માન્યું છે. શ્વેતાંબર લોકો આ સૂત્રને મંજૂરી નથી કરતા. શ્વેતાંબરોનું કથન એમ છે કે આચાર્યમહારાજ જેવા સંગ્રહકાર પોતાના બનાવેલા સૂત્રમાં દૃષ્ટાંતનું સૂત્ર બનાવે એ અસંભવિત જ છે, જો દૃષ્ટાન્ન આપવું અને દૃષ્ટાન્ત વડે પદાર્થની સિદ્ધિ કરવી ઈષ્ટ હોત તો પહેલા પ્રમાણના અધિકારમાં હેતુ દૃષ્ટાન્તાદિ કહેત, ઉપમાન અને આગમપ્રમાણનું પણ સ્વરૂપ કહીને દૃષ્ટાન્તની સાથે નિરૂપણ કરત. કંઈ નહીં તો ધર્માસ્તિકાયાદિકના નિરૂપણમાં તો દૃષ્ટાન્તાદિ અવશ્ય બતાવત. પરંતુ કોઈ પણ સ્થાને દષ્ટાન્ન નથી દર્શાવ્યા. તો અહીં અત્યન્ત સુગમ જગ્યાએ દષ્ટાન્ત આપવા એ સૂત્રકારમહારાજને માટે કેમ યોગ્ય થાય? અહીં અક્ષપાદાદિ સૂત્રકાર પણ પોતાનાં કરેલાં સૂત્રોમાં આ રીતે દૃષ્ટાંતો આપતા નથી.

Page #70

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર?”
૫૩
(તો પછી અહીં સંગ્રહકાર થઈને દૃષ્ટાંત આપવા માટે સૂત્ર બનાવે એ કેમ સંભવિત) હોઈ શકે? જો કે બીજા સૂત્રકારો દાંતબળે એટલેકે બહિર્બાપ્તિ વડે પદાર્થની, સિદ્ધિને માનવાવાળા હોવાથી દૃષ્ટાંતનું સૂત્ર કહી પણ શકે, તથાપિ તે લોકો | સૂત્રરચના વખતે દૃષ્ટાંતને મુખ્યપદ નથી આપતા, તો પછી જૈનાચાર્યો જેઓ અન્તવ્યપ્તિથી જ એટલેકે “મન્યથTSનુપત્તિ' થી જ સાધ્યની સિદ્ધિ માનવાવાળા હોઈ આવા લઘુગ્રસ્થમાં દૃષ્ટાન્તાદિક મૂકે, એ કેવી રીતે સંભવી શકે? માની લઈએ કે મોક્ષની સ્થિતિ અત્યંત ઉપાદેય હોવાથી તેની સિદ્ધિ માટે દૃષ્ટાન્તાદિ અવશ્ય દર્શાવવા જોઈએ તો પછી “પૂર્વપ્રયોI૦” ઈત્યાદિ સૂત્રમાં જ દૃષ્ટાંત કહી દેવાનું ઘટિત હોય. એટલે કે “૭ ની વિચૂર્વપ્રયોગ દ્વિતીનુવસંત્વિવેરાવીનવેન્દચ્છાનિશિવરાતિપાિમી તાતિઃ' એમ કહેવું જ ઉચિત હતું. કેમકે દૃષ્ટાંતનું સૂત્ર અલગ કરવાથી બધા હેતુ અર્થાતરથી બીજીવાર કહેવા પડ્યા છે. સંગ્રહના હિસાબે વારંવાર વત' પ્રત્યય અને વારંવાર પંચમીનું કથન કરીને હેતનો પ્રયોગ પણ દર્શાવવાનો નહોતો. પરંત 'पूर्वप्रयोगासंगत्वबंधछेद तथागतिपरिणामैश्चक्रा लाब्वेरण्डाग्निशिखावद्' એટલું જ કહેવું યોગ્ય હતું. કેમકે યથાસંગ્રપણાથી હેતુ દૃષ્ટાંતોનો સમન્વય અને સોપસ્કાર જ સૂત્ર હોવાના નિયમથી યથાર્થ વ્યાખ્યા થઈ જાત.
આ જગ્યાએ શ્વેતાંબરોના હિસાબે પૂર્વપ્રય દિત્યાદ્રિમાં પ્રત્યેક પદ પર પંચમીનો પ્રયોગ કેમ કરવામાં આવ્યો છે? એ પણ વિચારવાનું જ છે. એ શ્વેતાંબર લોકો તે સૂત્રમાં અન્ને “તતિઃ એવું પદ માને છે. અને તેનું અસ્તિત્વ હોવાની આવશ્યકતા એમ માને છે કે આગળના એટલે કે ચતુર્થ સૂત્રમાં “Tછત્યાનોવાત્તાત'? આ જગ્યાએ ગતિનો અધિકાર આવી ગયો છે. અને અહીં પણ ગતિ જ પૂર્વપ્રયોગાદિક વડે સિદ્ધ (પુરવાર) કરવી છે તો ફરી “તાતિઃ' આ પદ લેવાની કંઈ|| જરૂર નહોતી. પણ અહીં જે “તાતિઃ પદ સૂત્રકારે લીધું છે, એનો અર્થ એ કે સિદ્ધમહારાજની કર્મક્ષય હોવાથી અચિંત્યપણે ગતિ હોય છે. અને તે ગતિના કારણને આપણે જાણી શક્તા નથી. તો પણ આ સમાધાન શ્રદ્ધાનુસારી સજ્જનો માટે જ ઉપયોગી થશે, પરંતુ તર્કનુસારીઓ માટે કારણ જણાવવાની જરૂરત છે એમ માનીને આ સુત્ર બનાવ્યું છે. અને અહીં તર્કનુસારી માટે હેતુ દર્શાવવા માટે 1 બધા જ હેતુઓ જુદા જુદા બતાવ્યા છે. કેમકે કોઈ ક્યા હેતુથી સમજે અને કોઈ ક્યા હેતુથી સમજે, તેથી જ તો એક હેતુના પ્રયોગ પર બીજા આદિ હેતુ કરવાથી પણ

Page #71

૫૪
તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?
(દૂષણ નથી થતું. અન્યથા એક હેતુ વડે સાધ્યની સિદ્ધિ થાય ત્યારે અન્ય હેતુઓનો પ્રયોગ કરવો તે ન્યાયશાસ્ત્રની વિરુદ્ધ છે. ખરેખર તો, આ ગતિ અચિન્ય સ્વભાવની સ્થિતિથી જ છે. નહીંતર અધોલૌકિક ગ્રામોથી સિદ્ધિ પામવાવાળામાં અને ઉર્ધ્વલોકમાં સિદ્ધિ પામવાવાળામાં પૂર્વ પ્રયોગાદિનું તારતમ્ય માનવું પડશે, જે કોઈપણ પ્રકારે ઈષ્ટ નથી. એ જ કારણથી તો પહેલાના સૂત્રમાં “Tછતિ એવો પ્રયોગ કર્યો છે અને અહીં “તતિઃ ' આ જુદું પદ મૂકયું છે એટલું જ નહી, બધે પહેલાના સૂત્રમાં “સતો વાત્તાત' એવું પદ લગાવીને સૂત્રકારે સિદ્ધમહારાજની ગતિનો વિષય શાસ્ત્રની અપેક્ષાએ ત્યાંજ સમાપ્ત કર્યો છે. અન્યથા ચોથું સૂત્ર જુદું ન બનાવત. બન્ને સૂત્રો એન્ન કરી ‘
તત્તરમાતોશાન્તાતૂર્વ પૂર્વપ્રયોકાયિો તિ” એટલું જ કહેવું પર્યાપ્ત હોત. અને ઘખલો પણ આપવો હોત તો ‘ઘalવતુ એટલું ઉમેરી દેત. પરંતુ સૂત્રકાર મહારાજે અધિકારિ-ભેદથી અલગ અલગ સૂત્રો કર્યા છે. એ જ રીતે પ્રથમાધ્યાયમાં પણ સૂત્રકાર મહારાજે “નિર્દેશમિત્વઃ” સૂત્ર અને “સત્સંધ્યા' આ સૂત્ર અલગ અલગ કર્યા અને શ્રદ્ધાનુસારી તથા તર્કનુસારીઓને એમ કરીને જ સમજાવ્યા છે. એટલે કે અહીં તર્કનુસારી માટે અલગ સૂત્ર બનાવ્યું અને ગતિની સિદ્ધિ કરી. તેથી તાંતિઃ 'પદ મૂકવાની જરૂર છે. એમ પણ નહીં કહેવાનું કે જ્યારે તકનુસારીઓ માટે સિદ્ધ મહારાજની ગતિની સિદ્ધિને માટે હેતુની જરૂરત હતી તો હેતુ ર્શાવ્યા, પરંતુ “તાતિઃ' આ પદ થી શો લાભ? એનું સમાધાન એ છે કે પહેલા “ તિ એવું પદ મૂક્યું છે તે તો યથાવસ્થિત સ્વરૂપ વ્યાખ્યાન માટે છે, અને સિદ્ધોની ગતિ સાંભળ્યા પછી શંકા થાય કે તે સિદ્ધ મહારાજને ન તો કોઈ સિદ્ધક્ષેત્રમાં લઈ જનાર છે, અને ન કોઈ | કર્મનો ઉદય છે, અને અહીંથી લઈ ફેંકનાર કે મોકલનાર પણ નથી તો પછી એમની ગતિ કયા કારણથી થાય છે ? એવી શંકાના સમાધાન માટે આ હેતુઓનું કથન | કરવું અને “તતિ ' આ પંદ કહેવું વ્યાજબી જ છે. એવી પણ શંકા નહી કરવાની કે જયારે તર્કનુસારીઓ માટે હેતુનું કથન અને “તતિ પદ મૂકવું ઉચિત છે તો પછી એમને માટે જ દૃષ્ટાંત આપવું કેમ જરૂરી નહીં હોય? કેમકે “સાયેતિ' સૂત્રમાં જેવી રીતે હેતુ કહેવાં છતાં પણ દૃષ્ટાંત નથી લીધું તેવી જ રીતે અહીં પણ દૃષ્ટાંત લીધું નથી.
(૨૮) દશમા અધ્યાયમાં જ દિગંબર લોકો “વિદ્ધ9 ની ક્રેરિત્યાદ્રિ સૂત્ર પછી “ધર્માતિવાયામાવતિ' એવું સુત્ર માને છે, આ સૂત્ર દિગંબરોએ કેવી

Page #72

શ્વેતાંબર કે દિગંબર?'
૫૫
(રીતે ઘાલી દીધું તેની ખબર નથી કારણ કે પહેલાના “પૂર્વપ્રયો: અને
વિદ્ધ છુ તીન %ઃ 'ઈત્યાદિ આ બે સૂત્રોથી સિદ્ધ મહારાજની લોકાંત સુધી ઊર્ધ્વગતિ થવાનો હેતુ અને દૃષ્ટાંત દર્શાવ્યા છે, અને તે ગતિમાં જો હેતુ લેવામાં આવે ત્યારે તો એમજ કહેવાનું થાય કે “તાવસ્તિવયિતિ' એટલે કે લોકાંત સુધી જ ધર્માસ્તિકાય છે. તેથી સિદ્ધ મહારાજની ગતિ લોકાંત સુધી જ ઊર્ધ્વમાં હોય પરંતુ અહીં તો દિગંબરોએ સૂત્ર ઉલ્લું મૂકી દીધું છે, એટલે કે હેતુમાં કહ્યું કે ધર્માસ્તિકાયનો અભાવ છે, તો શું ધર્માસ્તિકાયના અભાવમાં સિદ્ધોની ઊર્ધ્વમાં લોકાંત સુધી ગતિ થાય છે, એવું માને છે? કયારેય એમ માનવાનું ન હોય પહેલા જ પાંચમા અધ્યાયમાં સાફસાફ કહ્યું છે કે “પરિસ્થિત્યુપગ્રહો ઘઘર્મયોપારદ' એટલે કે જીવ અને પુદ્ગલોની ગતિમાં ધર્માસ્તિકાય જ અવલંબન આવે છે. અને એ બન્નેની સ્થિતિમાં અધર્માસ્તિકાય અવલંબન આપે છે. જ્યારે આ વાત નિશ્વિત છે તો પછી ધર્માસ્તિકાયના અભાવમાં સિદ્ધોની ગતિ છે એવું કેમ કહી શકાય? કદાચ માની લેવામાં આવે કે સંસારી જીવોની ગતિમાં ધર્માસ્તિકાય કારણ છે પરંતુ સિદ્ધમહારાજની ગતિ માટે ધર્માસ્તિકાયને હેતુ માનવાની જરૂરત નથી. પરંતુ એવું કોઈ પણ સંપ્રદાયવાળો માનતો નથી. જો એમ માની લેવાય અને તેથી જ સિદ્ધ મહારાજની ગતિમાં ધર્માસ્તિકાયના અભાવને હેતુ માની લેવાય તો પહેલો તો સૂત્રકારે પોતે કહેલી લોકાંત સુધીની ઉર્ધ્વ ગતિ જ નહીં રહેશે કારણ એ છે કે લોકાંત સુધીના સર્વ સ્થાનોમાં ધર્માસ્તિકાય વ્યાપ્ત જ છે. સૂત્રકાર મહારાજે પણ “નોછાવાનુવાદ ઇથર્મયોઃ કૃ —' એમ કહીને સમગ્ર લોકમાં ધર્માસ્તિકાયનું હોવું (અસ્તિત્વ)
સ્વીકાર કરેલ છે. તો પછી લોકો સુધી પણ મુકતોની ગતિ કેમ હોવાની? આ બધા પ્રશ્નોની વણઝારથી છૂટવા માટેનો એક જ રસ્તો છે અને તે એ કે ધર્માસ્તિકાયનો અભાવરૂપ હેતુ સિદ્ધમહારાજની ગતિમાં ન રાખવો. કેમકે ધર્માસ્તિકાયનો અભાવ તો સર્વ-અલોક માં છે અને ધર્માસ્તિકાયના અભાવથી સિદ્ધ મહારાજની ગતિ માનીએ તો એમની ગતિ સર્વ અલોકમાં હોય અને અલકાકાશનો અંત જ નથી. તેથી સિદ્ધ મહારાજની હરદમ ગતિ થતી જ રહે. આ હેતુથી સિદ્ધ મહારાજની ગતિમાં ધર્માસ્તિકાયના અભાવને કારણે નહીં માનવું જ યોગ્ય છે. પરંતુ લોકાંતથી આગળ ધર્માસ્તિકાયનો અભાવ હોવાથી લોકાંતથી આગળ સિદ્ધ મહારાજની ગતિ નથી એવું જ દર્શાવવા માટે આ સૂત્ર-છે-એટલે કે ધર્માસ્તિકાયનો અભાવ હોવાથી સિદ્ધની આગળ ગતિ નથી થતી. જો કે આ રીતે દિગંબરોનું માનવું બરાબર થઈ

Page #73

૫૬
‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?’
,
જાય પરંતુ સૂત્ર આ વાતને અનુકૂલ નથી ગણતું. કેમકે આ સૂત્રમાં સિદ્ધમહારાજની ગતિનો અધિકાર છે. કિંતુ અલોકમાં સિદ્ધગતિના અભાવને સૂચિત કરનાર શબ્દ પણ નથી. કદાચ શ્વેતાંબરોએ ‘તદ્મતિઃ ’ એવું પદ ‘પૂર્વ પ્રયોગઃ ’ સૂત્રમાં મૂકયું છે અને ત્યાં ‘ત્તવ્’ શબ્દ જેવું સર્વનામ છે અને જૂદીજુદી વિભક્તિ વડે જ બીજા બીજા અર્થ આપે છે તેવી રીતે જ ‘ત ્’ શબ્દ અવ્યય પણ છે અને અવ્યયથી આગળ આવેલી બધી વિભક્તિઓ ઊડીં જાય છે પરંતુ તે ઉડેલી વિભક્તિઓ પોતાના અર્થને પ્રકટ કરે છે તેથી અર્થ કરવામાં ‘તદ્' શબ્દને અવ્યય તરીકે લઈ લઈએ તો સિદ્ધોનો અધિકાર તો આવી જશે. પણ ગતિ હોવાની જ વાત રહેશે એટલેકે ગતિ નહિ હોવાની વાત તો કોઈ પણ પ્રકારે રહી શકે એવી નથી. આ કારણથી સ્પષ્ટ પુરવાર થાય છે કે કોઈ દિગંબરે પોતાની બુદ્ધિની કચાશને લીધે પૂર્ણતઃ વિચાર કર્યા વગર જ આ સૂત્ર અહીં ઉમેરી દીધું છે. શ્વેતાંબર લોકો તો આ સૂત્રને મંજૂર કરતા નથી.
ઉપર્યુકત ૨૮ મુદ્દાઓનો વિચાર કરનાર વ્યકિતઓને સ્પષ્ટ જણાઈ આવશે કે દિગંબરોએ પોતાની બદદાનતથી અથવા બુદ્ધિની કચાશને લીધે એક નાનાસા તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં ઓછું વત્તુ કરીને સ્વચ્છંદતાનું રાજ જમાવ્યું છે.
જેવી રીતે આ દિગંબરોએ અસલી સૂત્રોને ઉડાડીને તથા નવા સૂત્રો દાખલ કરીને સૂત્રમય ગ્રંથમાં ગોટાળો કર્યો છે. તેવી જ રીતે આ દિગંબરોએ શ્રીમાન્ ઉમાસ્વાતિ વાચકજી મહારાજના રચેલા આ તત્ત્વાર્થ ગ્રંથના સૂત્રોને પણ ઠેકઠેકાણે ન્યૂનાધિક કરીને પૂરો ગોટાળો કર્યો છે, આ વાત હવે પછીના લેખથી સ્પષ્ટ સમજાઈ જશે.
આ તત્ત્વાર્થ જેવા એક બસો શ્લોકના ગ્રંથમાં દિગંબરોએ સૂત્રોને સર્વથા વધારવા ઘટાડવાનું કેટલું જબરૂ કર્યું છે? આ વાત ઉપર્યુકત ભાગ વડે પૂરવાર કરી આપી છે. હવે આ દિગંબરોએજ એ જ તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં કયા કયા સૂત્રના પાઠમાં ઘટાડો-વધારો કરેલ છે, એ દાખવવામાં આવે છે. જોકે એ આ ‘પ’ ના સ્થાને ‘વ’ અને ‘7’ ના સ્થાને ‘ૐ’‘T’ અને ‘અપાય’ ના સ્થાને ‘અવાવ’ અને ‘ઔપપત્તિન’ ના સ્થાને ‘સૌપપાહિ' આદિની માફક કરીને પરિવર્તન કર્યુ છે, પરંતુ આ વાતને વ્યંજનભેદ કરવો તે જૈન ધર્મના હિસાબે મહાન દોષ હોવા છતાં ગૌણ કરીને અહીં તો જયાં વ્યંજન’ભેદ અને અર્થભેદ બન્ને હોય એવા જ સ્થાનો બતાવીને સમાલોચના કરવામાં આવશે.

Page #74

શ્વેતાંબર કે દિગંબર?”
સૂત્રપાપોનોથઘર્ચાસ. ) (૧) પ્રથમ અધ્યાયમાં આ લોકોએ રિવિધિ આવું સુત્ર નથી માન્ય એજ કારણથી તેમણે “વિપ્રત્યય ના વેવાના એવા સૂત્રની જગ્યાએ
વપ્રત્યsવર્લૅવનારા Ti' એમ માન્યું છે એટલેકે પહેલાં અવધિના ભેદોને દર્શાવનાર સૂત્ર ન માનીને અહીં અવધિજ્ઞાનનો અધિકાર ન હોવાથી અવધિનો અધિકાર દેખાડવા માટે “મધ' શબ્દ દાખલ કર્યો, જોકે અવધિના અધિકારને બતાવવાનું સૂત્ર ન કરીને અહીં મવશે શબ્દ કહેવાથી અવધિનો અધિકાર આવી જશે. પરંતુ આગળના સૂત્રમાં અવધિના સૂચિત કરવા માટે મધ શબ્દ કયાંથી આવવાનો? બે ભેદ દર્શાવનાર સૂત્ર માની લેવામાં આવે ત્યારે તો એક ભેદ ભવ પ્રત્યયનો દર્શાવ્યા પછી બીજો ભેદ અહીં બીજા સુત્ર વડે દર્શાવવાનો હોવાથી સવા શબ્દની આવશ્યકતા બીજા સૂત્રમાં નહીં રહે. પણ અધિકારથી જ વશ શબ્દ આવી જશે જો કે મવપદની અનુવૃત્તિ અહીં સૂત્રમાં આવી શકે છે, કિંતુ સૂત્રકાર મહારાજની પદ્ધતિ એવી છે કે અનુવૃત્તિ કરવા માટે પ્રયત્ન કરવો. જેમ બીજા અધ્યાયમાં ઔપશમિકના ભેદોની સંખ્યામાં સમ્યક્ત અને ચારિત્ર કહ્યા અને પછી એમને શાયિકના ભેદમાં પણ લેવા હતા તો ત્યાં અનુવૃત્તિ દર્શાવવા માટે “ઘ' શબ્દ ઘખલ કયો અહીં પહેલાના અધ્યાયમાં જ “તિઃ તિઃ 'આ સત્રમાં મતિનું નિરૂપણ કરીને પણ આગળ મતિજ્ઞાન લેવું હતું તો “ટ્રિન્ટિયાનન્દ્રિયનિમિત્ત', એવું સૂત્ર કહીને “તત’ શબ્દ દાખલ કર્યો. એજ રીતે આખા તત્ત્વાર્થમાં અધિકાર અને અનુવૃત્તિ માટે શબ્દ કે તત્ શબ્દ દાખલ કર્યો છે તો પછી અહીં આ સૂત્રમાં દાખલ કરેલો શબ્દ આગળ “યથાવતઃ ” સૂત્રમાં કેવી રીતે જશે? આ તો સદ શબ્દ અહીં ઘુસાડવાનો વિચાર થયો. પણ એમણે “નીરવાનાં' એવો જે પાઠ આ સૂત્રમાં હતો તે પણ પલટાવી નાંખ્યો અને “રેવનાવાળાં' એવો પાઠ કરી લીધો. સૂત્રકાર મહારાજે અધોલોક, તિર્યચલોક અને ઊર્ધ્વલોક એવો ક્રમ રાખ્યો છે અને તેથી જ સ્થાન નિરૂપણમાં પહેલા નારકી પછી મનુષ્ય તિર્યંચ, અને પછી દેવનું નિરુપણ કર્યું છે, અને આયુના કારણમાં પણ નારકાદિક અનુક્રમ મૂકયો છે. આયુની પ્રવૃતિઓ દર્શાવવામાં પણ પહેલા નારકની જ આયુપ્રકૃતિ દર્શાવી છે, તો અહીં “નાવવાનાં' એવું પદ મુકવું, એજ સુત્રકાર ને અભિપ્રેત હોવું જોઈએ.
(૨) એ જ સૂત્રની આગળના સૂત્રમાં શ્વેતાંબરો “થોત્તનિમિત્તઃ' એવો પાઠ માને છે ત્યારે દિગંબરો ક્ષયોપશમ નિમિત્તઃ' એમ માને છે

Page #75

‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?’
શ્વેતાંબરોનું કથન છે કે આગળ બીજા અધ્યાયમાં ક્ષાયોપશમિકનાં ભેદોમાં અવધિજ્ઞાનને ગણાવીશું, એટલે અહીં ‘યોવત નિમિત્તઃ' જ શબ્દ કહેવો બરાબર છે, કેમકે અહીંઆ તો પોતપોતાના કર્મના ક્ષયોપશમથી મતિજ્ઞાનાદિકની ઉત્પત્તિ આ પ્રકરણમાં નિશ્ચિત થાય છે. પરંતુ અહીં ક્ષયોપશમ શબ્દ કહેવાથી કોનો ક્ષયોપશમ લેવો એ નિશ્ચિત નહીં થાય, કેમકે મતિજ્ઞાનાદિ જ્ઞાન અને ચક્ષુદર્શનાદિ દર્શન અને બીજા પણ અજ્ઞાનાદિક ક્ષાયોપમિક ભાવના છે. અને તેઓ પણ પોતપોતાના આવારક કર્મના ક્ષયોપશમથી થાય છે. તો પછી અહીં કોનો ક્ષયોપશમ લેવો? એ સંદિગ્ધ જ રહેશે. એટલેકે ક્ષયોપશમની સાથે એટલું અવશ્ય કહેવું પડશે કે ‘સ્વાવાર ક્ષોપશમ નિમિત્તઃ' આવું અવધિ મનુષ્ય તિર્યંચને થાય છે. અહીં એવી શંકા જરૂ૨ થશે કે, કર્મની પ્રકૃતિના ક્ષયોપશમનો અધિકાર હજી સુધી કહ્યો જ નથી. તો પછી અહીં ‘યથોવત નિમિત્તઃ' એવું કેમ કહી શકાય? પરંતુ એવી શંકા નહી કરવી જોઈએ. આનું કારણ એ છે કે પહેલા તો શાસ્ત્રકાર મહારાજે જૈન શાસ્ત્રના આધારે જ ગ્રન્થ રચ્યો છે, તેથી શાસ્ત્રનો અધિકાર લઈને ‘યથોવનિમિત્તઃ’ એમ કરી શકીએ છીએ, વ્યાકરણ શાસ્ત્રાદિકની, જેમ સ્વતંત્ર સંજ્ઞાદિ વિધાન કરીને શાસ્ત્ર બનાવેલ નથી. કિંતુ જૈન શાસ્ત્રનો એક ભાગ સંગૃહીત કર્યો છે તેથીજ તો જ્ઞાનાદિ, કર્માદિ, લોકાદિ, ઔપમિકાદિ અનેક પદાર્થોનુ અહીં સ્વરૂપ વર્ણવ્યું નથી.
દિગંબરોનું કહેવું જો એમ હોય કે શાસ્ત્રમાં કહેલા વર્ણનને ધ્યાનમાં રાખીને જ શાસ્ત્રકારે ‘ક્ષયોપશમ નિમિત્તઃ' એમ કહ્યું છે. પણ જયારે શાસ્ત્રની અપેક્ષાએ અહીં કહેવું છે ત્યારે તો ‘યોવનિમિત્તઃ’ એ જ કહેવું બરોબર હશે, કેમકે લાઘવ પણ આમાં છે અને ક્ષયોપશમ શબ્દ આપેક્ષિક હોવાથી અવધિજ્ઞાનાવરણને કહ્યા વગર ક્ષમોપશમની વ્યાખ્યા કેવી રીતે થવાની?
૫૮
(૩) એ જ અધ્યાયમાં મતિશ્રુત જ્ઞાનના વિષયનું જે સૂત્ર ‘મતિશ્રુતો નિવન્ધઃ સર્વદ્રવ્યેવસર્વપર્યાયેબુ' એમ હતું તેમાંથી દિગંબરોએ આદિનો સર્વ શબ્દ કાઢી નાખ્યો અને ‘મતિશ્રુતયોનેિવન્ધો વ્યવસર્વપયેવું' એવો પાઠ બનાવ્યો આ જગ્યાએ અસલ મતિશ્રુતજ્ઞાનથી બધાંય દ્રવ્યો જાણી લેવાય છે, આ વાત તો બન્નેયને મંજૂર છે, તો પછી સર્વ શબ્દ કાઢવાની શી આવશ્યકતા હતી. દિગંબરોનું કદાચ એવું કથન હોય કે ‘દ્રવ્યેવુ’ કહેવા વડે જ સર્વ દ્રવ્ય આવી જશે તેથી ‘દ્રવ્યેષુ’ અથવા ‘સર્વદ્રવ્યેષુ’ બન્નેમાંથી કંઈપણ કહેવાય એમા વાંધો નથી,

Page #76

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર?
૫૯
(પણ જો એમ જ હોય તો પછી કેવલજ્ઞાનનો વિષય દર્શાવનારા સૂત્રમાં
સર્વદ્રવ્યપર્યાપુ' શા માટે કહેવું? જયારે ત્યાં સર્વ દ્રવ્ય અને સર્વ પર્યાયનો વિષય બતાવવા માટે ત્યાં સર્વશબ્દ લેવાની જરૂરત છે તો પછી અહીં સર્વ શબ્દને શા માટે છોડી દેવો? કદાચ મતિશ્રતનો વિષય સર્વ દ્રવ્યો છે, એમ નહીં માને તો અહીં સર્વ શબ્દની જરૂરત નથી રહેતી, તો એ માનવું પણ વ્યર્થ છે. એમ માનવામાં છબસ્થને મૃષાવાદની અને પરિગ્રહની વિરતિ સંપૂર્ણ નહી હોય, કેમકે મૃષાવાદ અને પરિગ્રહ બધા દ્રવ્ય વિષયક છે એટલે અહીં સર્વ શબ્દ ચોક્કસ રહેવો જોઈએ.
(૪) બીજા અધ્યાયમાં ક્ષાયોપથમિકના અઢાર ભેદો દર્શાવતા શ્વેતાંબરો જ્ઞાનજ્ઞાનનતાનાહિત ધયઃ' એવો પાઠ માને છે ત્યારે દિગંબર લોકો “જ્ઞાનજ્ઞાનના ધ્યયઃ' એવો પાઠ માને છે હવે અહીં એટલી વાત તો સ્પષ્ટ છે કે બન્ને સંપ્રદાયવાળાઓ આમષષધિઆદિ અનેક લબ્ધિઓ માને છે એટલેકે એકલી (માત્ર) દાનાદિ પાંચજ લબ્ધિઓ નથી જ્યારે એમ છે તો પછી માત્ર લબ્ધિ શબ્દ કહેવાથી દાનાદિકની જ લબ્ધિ શબ્દ કહેવાથી દાનાદિકની જ લબ્ધિ લેવી આવો નિયમ કેવી રીતે થશે? સમસ્ત તત્ત્વાર્થસત્રમાં કોઈ પણ સ્થાને આ દાનાદિક ને લબ્ધિ તરીકે જણાવ્યા નથી. તો પછી અહીં લબ્ધિ કહેવા વડે દાનાદિક પાંચજ લેવા એ નિશ્ચય કેવી રીતે થશે? અને જ્યારે એવો નિશ્ચય જ નહીં થાય તો પછી લબ્ધિ શબ્દની સાથે પંઘશબ્દ કેવી રીતે લગાડી શકાશે? અહીં એ શંકા અવશ્ય થવાની કે પહેલાના સૂત્રમાં ક્ષાયિકના નવ ભેદ દર્શાવતી વખતે દાનાદિક પાંચ સ્પષ્ટ દર્શાવ્યા છે. તો અહીં ‘ાનાદ્રિ એટલું જ ન કહેતા વાનાવિ7 ધ્યયઃ' એવું શ્વેતાંબરોએ કેમ કહ્યું? પરંતુ એવી શંકા નથી કરવાની કારણકે લાયોપથમિક ભાવના દાનાદિક પાંચ પ્રવૃતિમાં આવે છે. અને જગતના વ્યવહારમાં પણ આવે છે. તેથી એનો લબ્ધિ તરીકે વ્યવહાર થાય છે અને ક્ષાયિકભાવથી થનાર દાનાદિક પ્રવૃતિરૂપ જ હોય એવું નથી. એ જ કારણથી પહેલા દાનાદિકની સાથે બ્દિ-શબ્દ લગાડ્યો નથી અને અહી લાયોશિમિક ભેદમાં જ દાનાદિકની સાથે સ્નધ્ય શબ્દ લગાડયો છે એમ સમજી લેવુ.
(૫) બીજા અધ્યાયમાં જ ઔદયિકના એકવીશ ભેદોમાં શ્વેતાંબરોએ વિધ્યાર્શના જ્ઞાનાનંયતાસિદ્ધત્વ:' એવો પાઠ માન્યો છે. જ્યારે દિગંબરોએ મિથ્થાનાજ્ઞાનાયતી સિદ્ધ એવો પાઠ માન્યો છે. અર્થાત્ શ્વેતાંબરોએ ત્વ' પ્રત્યય માનીને અસંયતત્વ અને અસિદ્ધત્વ માન્યા છે. દિગંબરોએ “ત્વ' પ્રત્યય

Page #77

“તત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?”.
(લીધો તેથી અસંયત અને અસિદ્ધને ઔદયિક માનવા પડશે, પરંતુ એ વ્યાજબી થશે નહીં, કેમકે અસંયત અને અસિદ્ધ એવા તો જીવો આવશે અને જીવ તો ઔદયિક ભાવથી નથી. જો ભાવ પ્રધાન નિર્દેશ માનીને અહીં અસંયતત્વ અને અસિદ્ધત્વને લેવાનાં હોય તો પછી “ત્વ' પ્રત્યય જોડવો શું ખોટો હતો? અને ત્વ પ્રત્યય હતો તે શા માટે ઉડાડી દીધો? શાસ્ત્રકારે આ જ અધ્યાયમાં “ભવ્યત્વ' માં – પ્રત્યય લીધો છે અને દશમાં અધ્યાયમાં પણ “મવેત્ત્વ' કહ્યું જ છે અર્થાત્ શાસ્ત્રકાર – પ્રત્યયને સ્પષ્ટપણે કહે જ છે તો પછી અહીં કેમ ન કહે? બીજા અધ્યાયના પારિણામિક ભાવને દર્શાવનાર સૂત્રમાં શ્વેતાંબરો નીમવ્યાપારી નિર' એવું સૂત્ર માની ને આદિ શબ્દ વડે અસંખ્યાતાદિ પ્રદેશાદિ લે છે જ્યારે દિગંબર લોકો “નવમવ્યાખવ્યતાનિવ’ એમ માને છે, જો કે દિગંબર લોકો પણ ભવ્યતાદિકની જેમ અસંખ્ય પ્રદેશ–ાદિ પણ પારિણામિક છે એમ તો માને છે, પરંતુ અહીં આદિ શબ્દનું હોવું માન્ય કરતા નથી. અહીં કદાચ એવી શંકા થાય કે જો અહીં આદિ શબ્દ વડે બીજા ભેદો લેવાના છે તો પછી તેઓ સ્પષ્ટ જ કેમ કહી દેતા નથી? સૂત્રકારે ઉદ્દેશ વખતે પણ કેમ ન કર્યા, કહેતી વખતે પારિણામિક ના ત્રણ જ ભેદ કેમ લીધાં? પરંતુ એ શંકા નહી કરવી. શંકા ન કરવાનું કારણ એ છે કે અસંખ્યપ્રદેશાદિકભાવ પારિણામિક હોવા છતાં પણ અસાધારણ નથી. એટલે સ્પષ્ટ શબ્દ વડે નહીં દર્શાવ્યા અને ભેદની ગણતરીમાં પણ લીધા નહીં, પણ એમને માટે અહીં સુચના પણ નહી કરવી એ શી રીતે ઉચિત હોય? અંતે જેમ જીવ માટે જીવત અનાદિ પારિણામિક તેવીજ રીતે અજીવન અજીવત્વ પણ પારિણામિકભાવ અનાદિ છે. તેને પણ દર્શાવવા માટે આદિ શબ્દની જરૂરત હતી.
(૬) એજ બીજા અધ્યાયમાં શ્વેતાંબરો gfથવ્ય ધ્વનસ્પતય સ્થાવર” અને તેનો વાયુદ્વર્જિયાયશ ત્ર:' આ રીતે ત્રસ અને સ્થાવરના વિભાગો કરીને પૃથ્વીકાય, અકાય અને વનસ્પતિકાય-આ ત્રણને સ્થાવર અને તેઉકાય, વાયુકાયા અને બેઈદ્રિયઆદિને ત્રણ માને છે અને તેથી જ આગળ ઇંદ્રિયનાસૂત્રમાં ‘વીર્થ્યન્તીનાને' એવું સૂત્ર માને છે. એટલે કે પૃથ્વીકાયથી માંડીને વાયુકાય સુધીના જીવોને એકજ સ્પર્શનેન્દ્રિય છે, એવું જ શ્વેતાંબરોનું મંતવ્ય છે જયારે દિગંબર લોકો “પૃથિવ્યતેનો વાયુવનસ્પતય સ્થાવર લિન્દ્રિયાતસ્ત્રા ?” અને વનસ્પત્યન્તીના” એવાં ક્રમથી ત્રણ સૂત્ર તેના સ્થાને માને છે. વાસ્તવમાં આ બન્નેમાં ઈદ્રિય વિષે તો મંતવ્યભેદ નથી. પરંતુ ત્રસરંજ્ઞા કેટલી “કાય”ની

Page #78

‘શ્વેતાંબર કે દિગંબર ’
૬૧
હોય અને સ્થાવાર સંજ્ઞા કેટલી ‘કાય' ની હોય એમાં બન્નેનો મત ભેદ થઈ જશે. વ્યાકરણનાં હિસાબે વિચારવાથી સ્પષ્ટ જ્ઞાત થાય છે કે ‘સ્થાનર્શીતાઃ સ્થાવાઃ' અર્થાત્ સ્થિર જ રહે તેનું નામ સ્થાવર. હવે પૃથિવીકાય, અકાય, અને વનસ્પતિકાય સ્થિર રહેનારા છે, એટલે એ ત્રણને સ્થાવર કહેવા અનુચિત નથી. એમનામાં જોકે નદી વગેરેના પ્રવાહાદિ દેખાવાના લીધે એમ જણાશે કે અકાયને સ્થાવર કેમ કહેવાય? એવી શંકા થશે. પણ સ્થળના નીચાપણાથી જળનું ગમન છે, કિંતુ સ્વભાવથી ગમન નથી. અને બીજા કારણોથી ગમન હોય. તેથી સ્થાવરપણું મટતું નથી પરંતુ અગ્નિકાય અને વાયુકાયનું તો પોતાના સ્વભાવથી જ ચલનરૂપ ગમન હોય છે. એટલે એમને ત્રસ કહેવામા શો વાંધો છે? એમ નહીં કહેવાનું કે સુખ દુઃખની ઈચ્છાથી જ હીલચાલ કરે તેનું જ નામ ત્રસ કહેવાય. કેમકે એમ કહેવાથી તો ત્રસરેણુ શબ્દથી શું સમજવું? ત્રસરેણુ તો તે જ જડપદાર્થનું નામ છે જે બારીક થઈને પૂર્વાપર વાયુ આદિના કારણે પશ્ચિમ-પૂર્વની તરફ ધસે. આ બધું કહેવાનું તાત્પર્ય એકે અગ્નિકાય તથા વાયુકાયને ત્રસમાં લઈ શકાય છે. અલબત્ત એમને ગતિના કારણે ત્રસ કહીશું, પરંતુ સુખદુઃખના કારણે હીલચાલ ન હોવાથી લબ્ધિથી સ્થાવર કહેવા પડશે. અર્થાત્ જેમ બેઈંદ્રિયાદિક લબ્ધિથી ત્રસ છે તેમ એ લબ્ધિથી ત્રસ નથી અને તેથી જ તો ત્રસકાયના સૂત્રમાં તત્ત્વાર્થકાર મહારાજે ‘તેનોવાયુઃ ’ આમ જુદો સમાસ કરીને આ બન્નેનું અલગ સ્વરૂપ જણાવ્યું છે. કેમકે આવો કોઈ અભિપ્રાય ન હોત તો ‘તેખોવાયુ દ્વીન્દ્રિયાયસ્ત્રજ્ઞા' એવું સૂત્ર બનાવત જેથી જુદી વિભક્તિ પણ ન લગાડવી પડત અને ‘T’ કાર પણ ઉમેરવો ન પડત. એમ કહેવું નહીં કે શ્વેતાંબરોનો કોઈપણ શાસ્ત્રમાં તેજો અને વાયુને ત્રસ તરીકે ગણ્યા નથી, કેમકે સ્થાનાંગ, ભગવતીજી, પણવણાદિ શાસ્ત્રોમાં પૃથવ્યાદિક પાંચેયને સ્થાવર ગણ્યા છે. જીવાભિગમ અને આચારાંગ વગેરેમાં તેજ અને વાયુને સ્થાવરમાં ન ગણતાં ત્રસમાં ગણ્યા પણ છે. તત્ત્વતઃ તો તેજઃકાય અને વાયુકાય ગતિથી ત્રસ છે અને લબ્ધિથી સ્થાવર છે. એટલે આ બન્નેને ત્રસ અને સ્થાવરમાં ગણ્યા છે. પરંતુ અહીં તર્કાનુસારીઓ માટે તર્કનો વિચાર કરીને બન્ને વાતો જણાવવી શાસ્ત્રકારના હિસાબે ઉચિત છે.
(૭) સૂત્ર ૨૦ માં દિગંબર લોકોએ ‘સ્પર્શતાન્ધવńશદ્વાસ્તવર્ણાઃ' એવું સૂત્ર માન્યું છે અને શ્વેતાંબરોએ ‘સ્પર્શાસાન્ધરૂપશદ્વાÒષામર્થઃ' એમ માન્યું છે એમાં ત્રણ વાતોનો તફાવત છે. (૧) વર્ણ લેવો કે રૂપ લેવું (૨) ‘ત્તવ’ લેવું કે

Page #79

તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?
(“તેષ' લેવું અને (૩) અર્થ લેવો કે અર્થો લેવો. જોકે એમનામાંથી કોઈ પણ રીતે લેવાથી તાત્ત્વિક મંતવ્યનો ફરક નહીં પડે, પરંતુ ખરેખર શું હોવું જોઈએ, એ વિચારવાનું છે, ખ્યાલ કરવાનો છે કે પાંચમાં અધ્યાયમાં નિત્યવસ્થિતીરૂવન” અને “ઋષિ પુરાઃ ” લેવું છે, પરંતુ વર્ણ નથી લેવો, આ સૂત્રને બન્ને મંજૂર કરે છે. અને ત્યાં રૂ૫ શબ્દથી દશ્યમાનતા જ લેવાની છે, તો પછી અહીં રૂપ શબ્દને બદલવાની શી જરૂરત છે? ત્યાં પણ રૂપ શબ્દ વડે જ ઉપલક્ષણથી સ્પર્શાદિક પણ લઈ ધર્માસ્તિકાયાદિકમાં રૂપાસ ગંધસ્પર્શ અને શબ્દમાંથી કશું પણ નથી, એ જ કહેવાનું છે જો રૂપશબ્દ અહીં ન લઈએ તો ગંધાદિકનો અભાવ ઉપલક્ષણથી કેવી રીતે લેવાના? રૂપશબ્દથી ત્યાં પાંચમા અધ્યાયમાં મૂર્તિમત્તા લેવાની હોય અને અહીં વર્ણ શબ્દથી શુક્લાદિ લેવાના હોય તો એ વાત જુદી છે. પણ અહીં ઈદ્રિયોનો વિષય કહેવો છે અને બધા જ ધર્મવાળા ચક્ષુનો વિષય વર્ણ નથી માનતા, કિંત રૂપ જ માને છે. તો પછી અહીં વિષયના સ્થાને “રૂપ' જ કહેવું ઉચિત છે. અને પુદ્ગલના સ્થાને જ વર્ણ શબ્દ યોગ્ય છે. પરંતુ તથ'પદ જે કર્યું છે તે બરાબર નથી. એનું ખરું કારણ તો એ છે કે અહીં અર્થશબ્દને સમાસ કરી લેવાથી આગળના સૂત્રમાં ‘શ્રુતમનિજિયચ' ની જગ્યાએ અર્થશબ્દની અનુવૃતિ નહીં થાય, અને અહીં “” પદ મૂકયું તો ત્યાં “અર્થ:' એવું એકવચન પદ લગાડવાનું કેમ બનશે. બીજી વાત એ પણ છે કે પહેલાના સૂત્રમાં “શ્રોત્રા' એવું બહુવચનાન્ત સૂત્ર છે. તેનો સંબંધ “તપ” એવા બહુવચન વગર કેમ લગાડવો? જો સંબંધ જ લગાડવો નથી તો પછી પદ શબ્દનું પ્રયોજન જ શું છે? ત્રીજી વાત એ છે કે “ ” એવું બહુવચન રાખવાથી દરેક ઈદ્રિયમાં દરેક વિષયની પ્રાપ્તિ થઈ જશે. તેથી એકવચન કરવાથી એક એક ઈંદ્રિયનો એક એક જ વિષય સંબદ્ધ થશે. એ પરથી સ્પષ્ટ થશે કે “તેષાર્થ એવું જ પદ રાખવું ઉચિત છે.
(૮) સૂત્ર ર૯ માં દિગંબરોએ “સમયાવિદા' એવું સૂત્ર માન્યું છે, અને શ્વેતાંબરોએ સમયો વિપ્રદ એવું સૂત્ર માન્યું છે, દિગંબરોના હિસાબે આ સૂત્ર અવિગ્રહ નામની ગતિનું સ્વરૂપ દર્શાવવા માટે છે. અવિગ્રહ નામની ગતિ જે સૂત્ર ૨૧માં કહેલ છે તેનું અહીં સ્વરૂપ છે. એટલેકે ત્યાં સૂત્રમાં ‘વિરૂદીનીવચ' માત્ર એવું જ કહ્યું હતું એટલે કે અવિગ્રહાનો વખત દર્શાવ્યો નહોતો તે વખત અહીં દર્શાવ્યો. પરંતુ શ્વેતાંબરોના હિસાબે આ સૂત્ર અવિગ્રહગતિનો વખત દર્શાવનાર હોવા સાથે વિગ્રહગતિમાં પણ આદ્યના સમયની ગતિ

Page #80

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?'
અવિગ્રહાપણું દર્શાવવા માટે છે. અને તેથી જ ગતિમાં જેટલો સમય લાગે તેમાંથી એક સમય ઓછો કરીને બાકીના સમયો વિગ્રહ તરીકે ગણી શકીએ છીએ. નિયમ પણ એ જ છે કે ગમે તેટલા સમયની વક્રગતિ હોય પરંતુ આઘસમયમાં તો જુ ગતિ જ હોવાની. આ જગ્યાએ બુદ્ધિમાન માણસો સમજી શકે છે કે જો શાસ્ત્રકારને અવિગ્રહાનો વખત જ કહેવો હતો તો “વિપ્રદ નીવચ્ચે સમયા' એવું “સમય વિપ્રદ નીવસ્ય' એવું અથવા નીવચ્ચે સમય વિપ્રદા' એવું અથવા “વિપ્રહ ની વચ્ચે સમય' એવા પાઠ બનાવત. પરંતુ વિપ્રદરતી વ સંસારિક પ્ર િચતુર્થ એવો વિગ્રહગતિનો અધિકાર શરૂ કરીને વચ્ચે અવિગ્રહનો અધિકાર ન લેત, એટલું જ નહીં બલ્લે “ઇ તો ત્રી ન્હSનાદાર” એવો વિગ્રહના અનાહારકપણાનો વખત દર્શાવનાર સૂત્રની વચ્ચે કોઈ પણ હિસાબે ન જ મૂક્ત. અતઃ સ્પષ્ટ છે કે કોઈક દિગંબરે પોતાની અક્કલ લગાડીને ગતિની સાથે જોડવા માટે આ સૂત્રમાં “ઈસમયગવિગ્રહ' એવું કરી મૂકયું છે.
(૧૦) સુત્ર ૩૦માં દિગંબરોના મતે “ તૌ ત્રીવૂડનાદારઃ' એવો પાઠ છે, જયારે શ્વેતાબંરોના મતે “ઇ તો વISનાહી?' એવો પાઠ છે. અહીં વિચારવાનું એ છે કે જ્યારે પહેલાના સૂત્રમાં પ્રા વતુર્થ' કહીને ત્રણ જ સમય સુધી વિગ્રહનું હોવું માન્ય છે અને તેમાં એક સમય વિગ્રહ તરીકે માનવાનો જ નથી તો પછી ત્રણ સમય અનાહારકના કયાંથી થવાના? અને ત્રણ સમયની ગતિમાં ત્રણેય સમયો અનાહારનાં માનશો ત્યારે તો એક સમયનો અવિગ્રહ કયાં રહેશે? અને ઋજુ ગતિમાં પણ અનાહારકપણું માનવું પડશે. તેથી “$ ઢો વાંચનહિરઃ' એમ કહેવું યોગ્ય થશે. એવી શંકા નહીં કરવાની કે વિગ્રહગતિ પાંચ સમય સુધીની હોય છે. કેમકે જે અધોલોકના ખુણામાંથી ઊર્ધ્વલોકના ખુણામાં ઉત્પન્ન થશે તેને પાંચ જ સમય થશે. આઘસમયમાં વિદિશામાંથી દિશામાં આવશે, બીજા સમયમાં ત્રસનાડીમાં આવશે, ત્રીજા સમયમાં ઊર્ધ્વલોકમાં જશે, ચોથા સમયમાં દિશામાં જઈને પાંચમાં સમયમાં વિદિશમાં જશે. જ્યારે એવી રીતે પાંચ સમયની ગતિ થઈને ચાર વક્ર થાય છે તો પછી અહીં જ વક્ર કેમ કહ્યા? એવી શંકા ન કરવાનું કારણ એ છે કે આવો સંભવ હોવા છતાં ઘણું કરીને એવી ગતિ નથી થતી. અને એજ કારણથી ભગવતી સૂત્રમાં પણ ચાર સમયની ગતિનો જ અધિકાર લીધો છે. ચાર સમયની ગતિમાં આદ્યાન્ત સમયમાં અનાહારક ન હોવાથી બે જ સમય અનાહારીપણું રહે છે અને એટલેજ અહીં એક કે બે સમય જ અનાહારકપણું

Page #81

૬૪
તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?”
લીધું છે. ટીકાકાર સિદ્ધિસેનસૂરિજી મહારાજ અહીં “વા' શબ્દની વ્યાખ્યામાં ઉપલક્ષણથી પાંચ સમયની ગતિ અને ત્રણ સમયનું અનાહારકપણું જણાવે છે. પરંતુ ત્રણ સમયની કે ચાર સમયની ગતિ લેવી અને ત્રણ સમયનું અનાહારકપણું લેવું એ તો એકદમ જ અયોગ્ય છે. સૂત્રકાર શ્રી ઉમાસ્વાતિજીએ પણ “પ્રા ત એમ કહીને ત્રણેય વિગ્રહો અહીં લીધા છે. અને વિગ્રહો જેટલા હોય તેટલા અનાહારકપણાં લેવાના હોત તો “મનાદાર વિક્રદૃવતી ” અથવા “વિપ્ર દવઢનાદાર?” એવું એક જ સૂત્ર કરી દેત. જુદા જુદા વિગ્રહ અને અનાહારનું સૂત્ર કરવાની કિંઈપણ જરૂર નહોતી. પરંતુ અંતનો વિગ્રહ અનાહારમાં લેવાનો નથી. તેથી સૂત્ર જૂદુ કરવું જ આવશ્યક હતું.
(૧૧) સૂત્ર ૩૧માં દિગંબર લોકો “સંપૂર્ઝન પપાવાગ્નન્સ' એવું સૂત્ર માને છે. પહેલા તો દિગંબરોએ “૩પપા' શબ્દ “૩ાપાત' ના સ્થાને મૂક્યો છે. અહીં જ નહીં, બલ્ક આગળ પણ જયાં જયાં ઔપપાતિક કે ઉપપાત શબ્દ આવે છે ત્યાં ત્યાં પણ એમણે “ત' ની જગ્યાએ “ર કરી નાંખ્યો છે પણ એમનો આ રિવાજ (પદ્ધતિ) પોતાની પરિભાષા દર્શાવવા માટે જ છે. એમની પદ્ધતિ પ્રમાણે તો ગતિ શબ્દની જગ્યાએ પણ “રિ' શબ્દ કહીએ તો આશ્ચર્ય નથી. અસ્તુ. પણ અહીં
પપાકાતુ' કરીને પંચમીનું એકવચન કેવી રીતે લગાવ્યું? અહીં ગર્ભ, સંમૂર્છાિમ અને ઉપપાત આ ત્રણ રીતિએ જન્મ દર્શાવવાનો છે તો પછી એકવચન કેમ મૂકયું? સૂત્રકાર મહારાજ તો ઠેક-ઠેકાણે એક સ્થાનમાં એક વચન, બેના સ્થાનમાં દ્વિ વચન અને ઘણાંના સ્થાનમાં બહુવચન સ્પષ્ટપણે કહે જ છે. અહીં એક વચનનો પ્રયોગ માત્ર દિગંબરોની કલ્પનાનું જ પરિણામ છે. એમ નહીં કહેવાનું કે “પપાતા' એવું બહુવચન મૂકવાથી “નન' ના સ્થાનમાં પણ બહુવચન મૂકવું પડશે એમ ન કહેવાનું કારણ એ છે કે ઉદેશ્ય સ્થાને બહુવચન હોય તો પણ વિધેયના સ્થાનમાં તો “તત્વ” “ચા”“જ્ઞાન” આદિ સ્થાનોમાં બન્નેના પાઠોમાં એવા એકવચન સ્પષ્ટ જ
" (૧૨) સૂત્ર ૩૩માં દિગંબરોના મતે ‘નરાયુનાઇ૬નપોતાનાં જ એવો પાઠ છે, ત્યારે શ્વેતાંબરોના મતે “નરધ્વUપોતનાનાં 17.” એવો પાઠ છે. પહેલા તો અહીં વ્યાકરણના નિયમાનુસાર દ્વન્દ્રના અંતે અથવા આદિમાં લાગેલ પદ બધાને લાગી શકે છે, તો પછી “નર/' અને “ઇg' ની સાથે “નનિ' ધાતુનો બનેલો “ન' લગાડવાની શી જરૂર હતી ? એટલેકે આગળના “ન' વડે બન્નેનો

Page #82

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?'
(સંબંધ થઈ જશે એમ નહીં કહી શકાય કે અહીં તો કદંત છે, કેમકે બન્ને પદ પહેલા) રહે તો પણ આગળના “નનિ ધાતુમાંથી પ્રત્યય આવીને “ન' બનવામાં વાંધો નથી. અચરજની વાત તો એ છે કે જરાય અને અંડની આગળ તો “નને' ધાતુથી બનેલો “ન' લગાડ્યો અને “ોત' ની આગળ તો પણ લગાડ્યો નહીં “gોત'| શબ્દનો અર્થ “પોતન' થઈ જશે એમ નથી. “ના” અર્થ એ છે કે વસ્ત્રની માફક સ્વચ્છતાપૂર્વક સાફ જન્મ પામે. ન તો જેની ચારે બાજુએ જરાયુ હોય, અને ન તો જે અંડમાંથી જન્મ પામે. આમ હાથીના બચ્ચા વગેરેની માફક જન્મ પામનારને “પોતન' કહેવાય છે. “ત' શબ્દનો અર્થ “બચ્ચ' કહેવામાં આવે તો શું જરાય થી થનારા અને અંડ (ઈડા) થી જન્મનારા નાનાં હોય ત્યારે તે બચ્ચાં નહીં કહેવાય? જો તે પણ પોત એટલા બચ્ચાં કહેવાય તો પછી પોત શબ્દ કહેવો જ નકામો છે અને ત્રીજા પ્રકારનો જન્મતો રહીજ જશે. તેથી લાઘવના હિસાબે અને યથાસ્થિત પદાર્થના નિરૂપણમાં “નરાધ્વU૬ પોતનાનાં' એવો જ પાઠ કહેવો સમુચિત છે.
(૧૩) સૂત્ર ૩૪માં દિગંબરો “રેવનારVITમુપતિઃ ' એવું સૂત્ર માને છે. અને શ્વેતાંબરો “નારદેવીનામુપતિઃ' એવું સૂત્ર માને છે. આમાં નારકોને પ્રથમ કહેવાનું કારણ પહેલા અધ્યાયના “નવપ્રત્યયઃ” આ સૂત્રની જેમ અને ઉપપદ તથા ઉપપાત માટે પણ એજ અધ્યાયના ૩૧માં સંપૂર્ઝન પપા ' સૂત્રની જેમ સમજવું. . (૧૪) સૂત્ર ૩૭માં દિગંબરો લોકો “પરંપસૂક્ષ્ય' એવું સૂત્ર માને છે અને શ્વેતાંબરો તેષાં પૂરું પરં સૂક્ષ્ય' એવું સૂત્ર માને છે. બન્નેયના મતે આ સૂત્રની પૂર્વે
શિઃ શરીરાજ' આ સુત્ર છે. હવે અહીં બન્નેના હિસાબે નિર્ધારણ દર્શાવવા માટે વિભકિત તો જોઈશે. શાસ્ત્રકાર મહારાજ તો જયાં પણ ષષ્ઠી, સપ્તમી|| વિભક્તિવાળુ પદ કહેવાની આવશ્યકતા જુએ ત્યાં સ્પષ્ટપણે તે કહે છે. જેમ કે ત૬ વિશેષ“તોનય એવી રીતે અહીં પણ નિર્ધારણ માટે “તેષ'પદ લેવું, જ પડશે. અને તેષાં એવું પદ લેશે ત્યારે જ તો તે દારિકાદિ શરીરોમાં આગળ આગળનું શરીર બારીક એટલેકે “અલ્પસ્થાનમાં રહેનારૂ' એવો અર્થ થશે. અન્યથા પહેલાના સૂત્રમાં રહેલું શરીરજ' પદ અહીં કેવી રીતે લગાડી શકાશે?
(૧૫) સૂત્ર ૪રમાં દિગંબરોએ “તારનિ માન્યાનિ પર્મિન્ના ચતુર્થ” એવો પાઠ માન્યો છે અને શ્વેતાંબરોએ “તફાવનિ માન્યાનિ યુITUવેજ ચા વતુર્થ” એવો પાઠ માન્યો છે. જોકે પ્રથમ અધ્યાયમાં આવું

Page #83

=
તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?
'જ્ઞાનના વિકલ્પો દર્શાવનારૂ સપ્તમીવાળું સૂત્ર છે, પરંતુ ત્યાંતો બન્નેમાં સૂત્રપાઠી સરખા છે. અર્થાત્ બન્ને સપ્તમંત જ માને છે. અહીં બન્નેમાં પરસ્પર પાઠ ભેદ છે. અહીં વિચારવાનું એ છે કે ત્યાં તો જ્ઞાનગુણ હતો, અને ગુણી આત્મા હતો. ગુણ હોય તે ગુણીમાં રહે અને શાસ્ત્રકારે પણ દ્રવ્યાયાનિર્જુ: TTUT:' એમ સ્પષ્ટ કહ્યું પણ છે. એટલે ત્યાં પ્રથમ અધ્યાયમાં તો સપ્તમી વડે નિર્દેશ કરવો યોગ્ય જ હતો. પરંતુ જે જગ્યાએ શરીર અને શરીરીનો સબંધ બતાવવો છે ત્યાં સપ્તમી લગાડવી કેવી રીતે ઉચિત થશે? બીજાં એ પણ વિચારવાનું છે કે શરીરમાં જીવ છે કે જીવમાં શરીર છે? જો એમ કહેવાયકે શરીર એકલું પણ પાછળ રહે છે અને જોવા વગેરેના વ્યવહારમાં પણ શરીર જ આવે છે. તેથી શરીરમાં જીવનું રહેવું યોગ્ય ગણાય, તો પછી એક જીવમાં ચાર સુધી શરીર હોઈ શકે છે. એમ કહેવું કેવી રીતે બનશે? એટલે કે સ્પષ્ટ છે કે “સ્વામિજાવ' ને દર્શાવનારી ષષ્ઠી વિભક્તિ જ ! અહીં જોઈએ. . (૧૬) એજ અધ્યાયના સૂત્ર ૪૬માં દિગંબરો “પપા$િ' એવો પાઠ માને છે. અને શ્વેતાંબરો વૈદિક યાતિ' એવો પાઠ માને છે, અહીં દિગંબરોનું કહેવું એમ છે કે પપાદિક અને ઓપપાતિક વિષે તો બરાબર જ છે કે અમે “તા'તા સ્થાને “ર કર્યો છે, પરંતુ યિ ' શબ્દનું સ્થાન તો તમે જ ઉલટાવ્યું છે. તેથી અમારું એ કથન ઉચિત છે કે સૂત્રકાર મહારાજે ઓરિક શરીર વિષે નર્મસમૂર્ણનનમાં' કહીને શરીરનું છેલ્લે કથન કર્યું. આગળ આહારકના અધિકારમાં પણ “શુજ વિશુદ્ધ-વ્યાતિ પાહાર' જે સૂત્ર છે ત્યાં પણ આહારકનું નામ પછી જ કહ્યું છે. એ પરથી સ્પષ્ટ જાહેર થાય છે કે અહીં પણ સૂત્રકાર મહારાજે તો “પપરિવ %િ ય’ એવું જ કહ્યું હતું પરંતુ શ્વેતાંબરો એ એને ઉલટાવીને યિમીપતિરું' એવું બનાવી દીધું. આ જગ્યાએ શ્વેતાંબરોનું કથન છે કે સૂત્રકાર મહારાજે રેશિયમીપતિ એવું જ સૂત્ર બનાવ્યું છે, અમે કંઈ પણ ઉલ્ટાવ્યું નથી અને યુક્તિયુકત પાઠક્રમ પણ એ જ છે આનું કારણ એ છે કે ઔદ્યરિક અને આહારક શરીરનાં સૂત્રો સ્વતંત્ર છે, અર્થાત્ તેમનામાંથી કોઈની પણ અનુવૃત્તિ આગળનાં સૂત્રમાં કરવાની નથી, પરંતુ અહીં તો વૈજ્યિ શબ્દની અનુવૃત્તિ આગળના “ધિ પ્રત્યયં ” આ સૂત્રમાં કરવાની છે. અને સૂત્રકારની શૈલી એવી છે કે વિધેયની અનુવૃત્તિમાં વિધેય શબ્દને અંતે કહેવો અને આગળ “તત્વ' શબ્દ વડે પરામર્શ કરવો. જેમ કે ત્રિસાદ માદ્વી, તસ્ત્રમાણે,

Page #84

શ્વેતાંબર કે દિગંબર ’
૬૭
તે માત્રવઃ સ્વન્ધઃ ’ આ બધાં સૂત્રોમાં જયારે પૂર્વેના સૂત્રોનું સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન, યોગ અને કર્મના સ્વીકાર રૂપ વિધેયની અનુવૃત્તિ કરવી હતી. ત્યારે તેનું કથન છેલ્લે કરીને પછીના સૂત્રમાં તાત્ શબ્દ લીધો. એજ રીતે અહીં પણ ‘વૈયિ’ વિધેયમાં મૂકીએ તો ‘તધ્ધિપ્રત્યયં ચ’ ત્યાં આગળ અનુવૃત્તિ લાવવા માટે અન્યમાં ઉચ્ચારણરૂપ પ્રયત્ન કરવો પડે. તેથી અહીં વૈયિનું ઉદ્દેશ્યપણું અન્યોચ્ચારણવડે મૂકી દીધું, જેથી આગળ અનુવૃત્તિ આવી જાય, એમ ન કરે તો ‘તૃધ્ધિપ્રત્યયં =’ અને ‘તૈનસમપિ’. આ બન્ને સૂત્રોમાં વિપર્યાસ કરવો પડે.
(૧૭) સૂત્ર ૪૯માં દિગંબરો આહારકશરીરના અધિકારમાં ‘પ્રમત્તસંયતથૈવ’ એવુંસૂત્ર માને છે. જ્યારે શ્વેતાંબરો ‘ચતુર્વજ્ઞપૂર્વધર્ત્યેવ' એવો પાઠ માને છે. બન્ને સંપ્રદાયવાળાઓ એ વાત તો મંજૂર કરે જ છે કે આ આહારક શરીર ચૌદપૂર્વને ધારણ કરવાવાળા જ બનાવે છે. અને આહારક બનાવતી વખતે આહારક શરીરવાળા પ્રમત્ત જ સંયત હોય છે. જયારે આવું બન્નેયનું મંતવ્ય છે તો પછી આ ઉલટાસુલટી કેમ થઈ? દિગંબરો અને શ્વેતાંબરો-બધાય એમ માને જ છે કે બધા પ્રમત્તસંયતો આહારક શરીર બનાવતા નથી. જયારે બધા પ્રમત્ત સાધુ આહારક નથી કરી શકતા તો પછી ‘પ્રમત્તસંયત્તથૈવ’ એમ કહેવું વ્યર્થ જ છે. દિગંબરો તરફથી કદાચ એમ કહેવાય કે ‘પ્રમત્તસંયત્તથૈવ’ એમ કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે ‘અપ્રમત્ત સંયત’ હોય તે આહારકવાળો ન હોય એવું કદાચ દિગંબરોનું કહેવું હોય તો તે પણ વ્યર્થ છે. કારણ કે અપ્રમત્ત ગુણઠાણું આહારક શરીરવાળાને પણ હોય છે. જો એમ કહેવામાં આવે કે આહારક શરીર જે વખતે બનાવે તે વખતે અપ્રમત્ત પણું નથી હોડ્યું પરંતુ આહારક શરીર બની ગયા પછી અપ્રમત્તપણું હોઈ શકે છે, તો અહીં એ વાત અવશ્ય વિચારવાની છે કે શું અપ્રમત્તપણું થયું તે વખતે તેના આહારક શરીરને આહારક શરીર નથી ગણ્યું? ગણ્યું છે તો પછી ‘પ્રમત્તસંવતથૈવ' અર્થાત્ પ્રમત્તસંયતને જ આહા૨ક શરીર હોય છે એ કહેવું કેવી રીતે યોગ્ય હશે? અર્થાત્ ન તો બધા પ્રમતોને આહારક હોય છે અને ન બધા આહારક શરીરવાળા પ્રમત્ત જ હોય છે, પરંતુ પૂર્વધરપણામાં તો નિયમ જ છે કે ચતુર્દશપૂર્વેને ધારણ કરનાર હોય તે જ આહારક શરીર બનાવે છે હવે સ્પષ્ટ થઈ ગયું કે શ્વેતાંબરોએ સ્વીકારેલો ‘ૠતુર્દશપૂર્વઘરથૈવ’એ જ પાઠ સાચો છે અને ‘પ્રમત્તસંવતથૈવ’ એવો દિગંબરોનો કહેલો પાઠ અસત્ય અને કલ્પિત છે.
(૧૮) ત્રીજા અધ્યાયના પહેલા સૂત્રમાં દિગંબર લોકો “નશાવાળુાપં

Page #85

‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?'
धूमतमोमहातमः प्रभाभूमयोधनाम्बुवताकाश प्रतिष्ठाः सप्ताधोऽधः " એટલો જ પાઠ માને છે, અને શ્વેતાંબર લોકો એના પછી ‘પૃથુતાઃ’ એટલો પાઠ વધારે માને છે. બન્નેના મતે એક એક પૃથ્વીથી આગળ આગળની પૃથ્વી પહોળી છે તો પછી અહીં ‘પૃથુતરાઃ' પદ ન માનવું એ દિગંબરો માટે ઉચિત નથી. અને જો ‘પૃથુતરાઃ’ નહીં લે તો ‘જ્ઞોઽધઃ’ ની જરૂ૨ જ શી હતી? કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે પૃથ્વીનો અનુક્રમ દર્શાવવા માટે ‘અઘોઽઘઃ' કહેવાની જરૂ૨ છે તો એ કહેવું પણ વ્યર્થ જ છે કેમકે‘ઘનામ્બુવાતાળાશ પ્રતિષ્ઠાઃ' કહેવાથી જ ‘ગધો ઘઃ ' નો ભાવાર્થ આવી જાય છે. તો એ પર થી સ્પષ્ટ છે કે સૂત્રકારે ‘ઞોઽ ઘઃ ' એ પદ કહ્યું હતું અને તેથી નીચેની પૃથ્વી વધુ વધુ વિસ્તારવાળી છે એ પુરવાર કરવાની જરૂરત રહેશે, તે માટે ‘પૃથુતરા’ સૂત્રકારે કહ્યું જ છે.
(૧૯) ત્રીજા અધ્યાયના બીજાસૂત્રમાં દિગંબરો ‘તાતુ ત્રિશતપંચવિંશતિબંઘ વૈશવત્રિપંચોનૈન(શતસહસ્રાળિપંચ ચૈવ યથામં' એવું સૂત્ર માને છે, ત્યારે શ્વેતાંબરો ‘તાતુના’ આટલું જ સૂત્ર માને છે, બુદ્ધિમાન વ્યકિત આ સૂત્રને જોતાં જ કહી શકાશે કે આ સૂત્રની કૃતિ જ શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકજીની નથી, પરંતુ દિગંબરોએ જ ઘુસાડી ઘુસાડીને સૂત્ર બગાડી નાખ્યું છે. કેમ કે પહેલા તો સંગ્રહકારકના વચનમાં આટલો વિસ્તાર જ અસંગત છે અને જો સૂત્રકાર મહારાજની જ કૃતિ હોત તો ઉપર અને નીચે હજાર યોજન જે દરેક પૃથ્વીમાં છોડવાનું છે, તે વાત કેમ ન કહી હોત? બીજું એ પણ છે કે ‘જ્ઞક્ષ’ શબ્દ છોડીને ‘શત્તસહસ્ર’ જેવો મોટો શબ્દ શા માટે લગાડે? જો નાકને માટે નરકાવાસની સંખ્યા કહે તો પછી સૌધર્માદિક દેવલોકમાં વિમાનોની સંખ્યા અને ભવનપતિ વગેરેના ભવનોની સંખ્યા, સૂર્યચંદ્રનું પ્રમાણ વગેરે કેમ ન કહે? તત્ત્વાર્થકાર જેવા બુદ્ધિમાન્ આચાર્ય શું એવું ન કહી શકે કે જેથી વિધેય પદ મુખ્ય હોય અને પંચની સંખ્યાને પણ જુદી ન કરવી પડે, એમ નહીં કહેવાનું કે એવું બની જ શકતું નથી. જુઓ, આમ થાય કે, તાપુત્રિશત્સંઘવિંશતિપંચશત્રપંચોને લક્ષપંચના 'બુદ્ધિમાનો વિચારી શકે છે કે આ ‘દૈવ’ શબ્દ જ કહી રહ્યો છે કે આ દિગંબરોનું કરતૂત છે અને ‘યથામં' આ શબ્દ પણ બિનજરૂરી છે. જો સમાન સંખ્યા હોવા છતાં પણ યથામં શબ્દની જરૂર હોય તો ‘તે−’ ઇત્યાદિ જે નરકની સ્થિતિવાળું સૂત્ર છે ત્યાં ‘યથામં’ શબ્દ કેમ નહી? સૂત્રકાર મહારાજનું (૨-૧) સૂત્ર જ ભાવોના ઉદ્દેશરૂપ છે. ત્યાં અથવા ‘પંચનવઃ’ એવું કર્મના ભેદોના ઉદ્દેશ રૂપ સૂત્ર છે ત્યાં જ
૬૮

Page #86

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર?”
૬૯
યથાક્રમ શબ્દ લગાડે છે અને અહીં તેવો ઉદ્દેશ અને નિર્દેશ જુો છે જ નહીં એવી) સ્થિતિમાં યથાવ્ર મં શબ્દ લગાવી દેવો, એ ભવભયની રહિતતા દેખાડવાની સાથે ઘુસાડનારની બાલિશતા જ દેખાડે છે. એથી સ્પષ્ટ થઈ ગયું કે આ દિગંબરોનું કલ્પિત સૂત્ર જ છે, દિગંબરોએ કલ્પિત બનાવ્યું છે, અને શ્વેતાંબરોએ બનાવેલું સુત્ર વ્યાજબી છે, તેનું સ્પષ્ટ પ્રમાણ હાજર છે, તે એ કે બન્ને સંપ્રદાયવાળા આગળનું સૂત્ર ૬ઠું આ રીતે માને છે “તે ખેત્રિ સપ્તાસપ્તશતાવંશતિ ત્રન્સિંશત્નીપમાં સત્વીનાં પાં સ્થિતિ આ પ્રકારનું સુત્ર જયારે બન્નેનાં મતથી સ્વીત છે તો પછી ત્યાં પુ' શબ્દ વડે કોની અનુવૃત્તિ કરશે? શ્વેતાંબરોએ તો “ત્તા નાદ' એવું સૂત્ર માની લીધું છે. તેથી એમને તો સાતેય ભૂમિમાં રહેલ સાતેય પ્રકારની નરકોમાં અનુક્રમથી આયુષ્ય આવી જશે. પરંતુ દિગંબરોએ લાખો નરકાવાસ લીધા. તેથી સાત સ્થિતિઓનો સંબંધ કયાં બતાવવાના? એટલું જ નહીં, બલ્બ છે નારકોના નારકાવાસ તો એક સમાસવડે કહ્યા છે અને સપ્તમીનો નરકાવાસ પણ જુદો કહ્યો છે. એનાથી પણ સાત સ્થિતિઓનો સંબંધ કેવીરીતે લગાડી શકાશે? અહીં એટલું વિચારવું જરૂરી છે. કે સૂત્રકારની શૈલી છે કે સમાસના જુદપણાથી સ્થિતિનો સંબંધ જુદો રાખે છે. અને એ જ રીતે દેવતાઓના અધિકારમાં આનત-પ્રાણત, આરણ-અચુત, અને વિજયાદિકને એક સમાસમાં કહ્યા અને સ્થિતિમાં નવમા-દશમા અને અગીયારમા–બારમા માં બે-બે સાગરોપમ વધાર્યા છે અને વિજયાદિકમાં એક જ વધાર્યો. એ રીતે અહીં પણ સમજી લઈશું તો દિગંબરોની ચાલાકી સમજી શકશે. તેથી આ છ નો સમાસ કરવો અને સાતમીનો નરકાવાસ જુદો રાખવો તે આગળ કહેવામાં આવશે તે સ્થિતિનાં સંબંધથી વિરૂદ્ધ જ છે. સૌથી વધારે તો એ કે નર અથવા નરકાવીને એવું કોઈ પણ પદ અહીં સ્વતંત્ર નથી કે જેનો સંબંધ “તેy' આ પદની સાથે કરવામાં આવે. શ્વેતાંબરો તો ‘તાનું નિવેદ' એવું સૂત્ર માને છે, તેથી તેનુ' ની જગ્યાએ સ્વતંત્ર નરક શબ્દ લગાડીને સાતનો સંબંધ કરી શકાશે. | (૨૦) એ જ અધ્યાયના ત્રીજા સૂત્રમાં શ્વેતાંબરોની માન્યતાનુસાર “નિત્યા શુપતરતૈયાપાિમવેદવેનાવયિ સૂત્ર પાઠ છે. જ્યારે દિગંબરોના મતે “નારાનિત્યાના તર૦' પાઠ માન્યો છે. હવે અહીં વિચાર કરો કે પૂર્વે) બીજા સત્રમાં નસ્કાવાસનું સૂત્ર બનાવ્યું છે. તો અહીં નારદ' આ પદનો સંબંધ કેવી રીતે લગાડયો? અર્થાત્ દિગંબરોના હિસાબે પણ તેવુ' અથવા “સાએ
&K.'

Page #87

તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?
DO
(કોઈ પદ હોવું જરૂરી હતું. એ પરથી લાગે છે કે શ્વેતાંબરોનું જે બીજું સૂત્ર “તાલુ) નાદ” એમ હતું તેમાં કોઈએ ટિપ્પણની રીતે નરકાવાસોની સંખ્યા લખેલી હશે, તે આ દિગંબરોએ મૂળસૂત્રમાં ભેળવી દીધી, અને નરકાવાસની સંખ્યા ભેળવી દેવાથી નિરાદ આ પદ ત્યાં નકામું પડ્યું તેને અહીં ત્રીજા સૂત્રમાં ભેળવ્યું. એમ નહીં કહેવું કે એમાં શો વાંધો છે? કેમકે ખરી રીતે તો અહીં “નરેશ' પદ શ્વેતાંબરોના હિસાબે બીજા સત્રમાં “તા' પદ સાથે લાગેલું હતું અને અહીં નરકાવાસની સંખ્યા વચમાં ઘાલીને જે “નારદ પદ ઘાલ્યું છે તે અસંબદ્ધ થઈ ગયું છે તેને માટે “તેપુ' કે “તત્ર' પર લગાડવાની આવશ્યકતા છે એના આગળના સૂત્રમાં પણ તેણે વર૦° ઈત્યાદિ સત્રની જગ્યાએ પણ “તેષુ' આ પદ સામાન્ય ભૂમિભેદથી નારકોને નહીં લાગી શકે, કેમકે વચ્ચે નરકાવાસનું સૂત્ર આવ્યું અને હવે “નમ્E' સામાન્ય નારકોનું વાચક બની જશે. ત્યારબાદ “તેષુ' કહીને ભૂમિભેદથી નારકોની સ્થિતિ જણાવવી એ અસંબદ્ધ થશે. એ પરથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે દિગંબરોએ પોતાની કલ્પનાથી જ નરકાવાસનો ભાર અહીં નાંખી દીધો અને “નારદ' શબ્દ સંબંધ જોયા વગર જ અહીં ત્રીજા સૂત્રમાં મૂકી દીધી છે.
(૨૧) એ જ ત્રીજા અધ્યાયમાં સુત્ર દશમોમાં દિગંબરલોકો “પરંતદેવતરિ વિહેંદાહિદે જોરાવતવર્ષા ક્ષેત્રા’િ, એવો સૂત્રપાઠ માને છે, ત્યારે શ્વેતાંબરલોકો “તત્ર મતદેમવત' ઈત્યાદિ સૂત્રપાઠ માને છે. હવે આ જગ્યાએ દિગંબરોએ “તત્ર' શબ્દ ઉડાડી મૂક્યો પરંતુ આ ભરતાદિ ક્ષેત્રોનું સ્થાન તેઓ કયાં માનશે? કેમકે તિર્યગુ લોકમાં બધા દ્વિપસમુદ્રો દર્શાવીને તેમના આકાર આદિ જણાવ્યા પછી નવમા સૂત્રમાં “તત્વ' શબ્દ વડે બધા દ્વીપસમુદ્રોનો પરામર્શ કરીને વચમાં જમ્બુદ્વીપ દર્શાવ્યો છે. હવે આ જંબુદ્વીપમાં એ ભરતાદિકને દર્શાવવા માટે પરામર્શ કરવાવાળા પદની જરૂર હતી. પરંતુ આ દિગંબરોએ તે પરામર્શ કરવાવાળું પદ ઉડાડી મૂક્યું. કદાચ એમ કહેવાય કે પહેલા જબુદ્વીપનો અધિકાર હોવાથી તેની અનુવૃત્તિ થઈ જશે અને અન્યય લગાડવા માટે સપ્તમી જોડીને “તત્ર' એવું લઈ લેશું. એ કહેવું વ્યર્થ જ છે. કેમકે પહેલાતો સૂત્રકારની આ પદ્ધતિ જ નથી. અને એવું જ માની લઈએ તો અહીંતો સપ્તમત્તનું કોઈ સૂચક પદ નથી. પરંતુ આગળના સૂત્રમાં “તદ્વિમાનિનઃ' આ સૂત્રમાં પરામર્શ કરવાની કોઈ જરૂર નહોતી. એથી સ્પષ્ટ છે કે અહીં “ત્તત્ર' પદ હોવું જ જોઈએ. દિગંબરો તરફથી કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે આ ભરતાદિક ક્ષેત્રો એકલા જંબુદ્વીપમાં જ નથી લેવાનાં, ક્તિ

Page #88

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?'
૭૧
ધાતકીખંડ, અને પુષ્કરાઈમાં પણ એ જ ભરતાદિક ક્ષેત્ર લેવાનાં છે, તેથી અહીં તત્ર' શબ્દ લેવાની જરૂરત નથી. પરંતુ એ કથન પણ વ્યર્થ છે આનું કારણ એ છે કે આગળ ઊપર ઈતીહંડે' “પુરાર્થે એમ કહીને ત્યાંતો ભરતાદિકનું બમણાપણું લેવાનું છે, તેથી આ સૂત્ર તો જંબુદ્વીપને માટે જ રહેશે અને અહીં તત્ર' એવું પદ અવશ્ય જોઈશે જ. દિગંબરોના હિસાબે પણ તો આ સૂત્ર જંબુદ્વીપાદિ ત્રણ સ્થાનો માટે રહી શકે જ નહીં. કારણ કે આ લોકોએ જે સૂત્રો વધાર્યા છે તેમાં બધો અધિકાર જંબૂદ્વીપનો જ લીધો છે. યાવત્ ભરતને ૧૯૦માં ભાગમાં લીધો છે તે જંબુદ્વીપ સિવાય નથી. તેથી અહીં “તત્ર' શબ્દ અવશ્ય લેવો જ પડશે.
(૨૨) એ જ અધ્યાયના સૂત્ર ૩૬માં દિગંબર લોકો માર્યાન્ને છાશ' એવો પાઠ માને છે. જ્યારે શ્વેતાંબરો “ વિનાશ' એવો પાઠ માને છે. દિગંબરોએ અહીં સ્પષ્ટતા માટે જ “દિના' ની જગ્યાએ બને છાશ' એમ કર્યું છે પણ અહીં પહેલાં એ વિચારવાનું છે કે સ્વેચ્છ અને આર્ય શબ્દ પરસ્પર વિપરીત છે, અર્થાત્ આર્ય શબ્દ નિરૂક્તિથી બન્યો છે અને પ્લેચ્છ શબ્દ મ્યુચ્છ ધાતુથી જ બન્યો છે. તેથી ધાતુથી બનેલા શબ્દને પ્રધાનપદ અપાય એ જ યથાર્થ છે અને જ્યારે ધાતુથી જ બનનાર પ્લેચ્છ શબ્દ લેશું તો કર્તામાં “વિવU' પ્રત્યય લગાડીને “ત્તિ' એવો જ શબ્દ બનાવવો પડશે એનો એ અર્થ થશે કે અવ્યક્ત ભાષા બોલનારાઓ પ્તિ' હોય છે અને જેઓ આવા નથી તેઓ આર્ય છે. એથી આ પણ સ્પષ્ટ થાય છે કે અહીં બ્રાહ્મી લિપિ અને અર્ધમાગધી ભાષાનો જ્યાં જ્યાં પ્રચાર નથી તે ગ્લિશ કહેવાય અને જ્યાં એમનો પ્રચાર થઈ ગયો તેઓ આર્ય છે. આ હેતુથી અહીં ગ્લિશ શબ્દ જ કહેવા યોગ્ય ગણાયો છે.
(૨૩) સૂત્ર ૩૮માં “રાપો' એવું ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્ય-એવી મનુષ્ય અને તિર્યંચની સ્થિતિ દર્શાવવાનું સૂત્ર હતું ત્યાં આ દિગંબરોએ “પરાવે એમ કરી દીધું કેમકે શાસ્ત્રકાર તો જ્યાં પણ જઘન્યસ્થિતિનો અધિકાર લે છે. ત્યાં જઘન્ય સ્થિતિને અપરા સ્થિતિ કહે છે જુઓ ચોથા અધ્યાયમાં દેવતાઓની જઘન્ય સ્થિતિમાં “મપરા || પોપમ' (૩૩) તાડપીં' એવીજ રીતે અધ્યાય આઠમામાં પણ
પ/ કાઢશમુહૂર્તા' (૧૮) આ સૂત્રો જોવાથી જણાય છે કે સૂત્રકાર જઘન્ય | સ્થિતિને અપરા જ કહે છે. બીજી આ વાત પણ સ્પષ્ટ છે કે જ્યાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દર્શાવવાની હોય છે ત્યાં “+' શબ્દથી જ વ્યવહાર કરે છે. જેમકે આ ત્રીજા અધ્યાયમાં મનુષ્ય તિર્યંચની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જણાવવામાં આ સૂત્રમાં જ “રા' નો

Page #89

૭ર
‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ? ઉપયોગ કર્યો છે. એજ રીતે નારકોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનું સૂત્ર જે નં.૬ નું છે તેમાં પરા શબ્દ વડે જ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહી છે. અધ્યાય ચોથામાં “વરHપત્યોપમHઘરું ર' (૩૯) દિગંબરોના હિસાબે પણ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં “TRI'પદનો જ પ્રયોગ માન્ય છે. તો પછી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિથી પ્રતિપક્ષ એવી જઘન્ય સ્થિતિ દર્શાવવામાં “મપરા એવા જ પદનો પ્રયોગ થાય. પરંતુ દિગંબરોએ પોતાની ટેવ મુજબ કંઈક પણ તફાવત કરવો જોઈએ એમ વિચારીને અહીં ‘પુની જગ્યાએ “વ' કરીને “ વિશે' એમ કરી | નાખ્યું છે.
(૨૪) સૂત્ર નં.૩૯માં શ્વેતાંબર લોકો “તિર્થ યોનીનાં 'એવો પાઠ માને છે આ જગ્યાએ દિગંબરોએ “તિય યોનિનાનાંવ' એવો વાંકો પાઠ કેમ બનાવ્યો ? શુ તિર્થગ્યોનિ શબ્દ વડે તિર્યંચોનો બોધ થતો નહોતો? જો દિગંબરોનું એમ માનવું હોય તો તે અત્યન્ત અનુચિત છે કેમકે તિગ્મોનિ શબ્દથી તિર્યંચ નહીં લેશું તો પછી “તિર્યજ્યોનિન' શબ્દ જ તિર્યંચો માટે કેવી રીતે હોવાનો? વાસ્તવમાં સૂત્રકારે તો ઉતર્યોનિ” એવો જ શબ્દમૂક્યો છે. જુઓ અધ્યાય ચોથાનું સૂત્ર ૨૭ “મપરિવેશ મનુષ્ય: શેષાતિર્યયોનયઃ” અહીં તિર્યંચોનું લક્ષણ કે સંજ્ઞા આપવામાં પણ તિર્યયોનિ એ જ શબ્દ કહ્યો છે. અહીં સૂત્રકારે તિર્યોનિનાદ' એવો દિગંબરોએ બદલેલો પાઠ સૂત્રમાં પણ આવ્યો નથી અને દિગંબરોએ એવું માન્યું પણ નથી. એવી જ રીતે “નાયા તૈયોની આ સૂત્રમાં તિર્યનિન શબ્દ તિર્યંચ માટે નથી માન્યો. અહીંતો આયુષ્ય દર્શાવવામાં તૈયોન' શબ્દ તદ્ધિતાન્ત છે. સૂત્રકાર મહારાજે તો “
તિનિ ' શબ્દથી જ તિર્યંચો લીધા છે. અને દિગંબરોએ માત્ર પોતાની આદતથી અન્યથા કહીને તિર્યંચોનું આયુષ્ય દર્શાવ્યું છે. એથી સ્પષ્ટ થાય છે કે દિગંબરોએ જ આ પાઠ બગાડયો છે.
(૨૫) અધ્યાય ચોથામાં દિગંબરો “માહિત્રિપુ તાંતા ” એવું સુત્ર માને છે. ત્યારે શ્વેતાંબરો “તૃતીયઃ તિજોયઃ' એવું સૂત્ર માને છે. આ વિષયની સમીક્ષા સુત્રની અધિક્તાના વિષયમાં થઈ ગઈ છે. તેથી આ વાત ત્યાંથી જ સમજી લેવી ઉચિત છે. બીજું એ કે જો સૂત્રકારે જ બનાવેલું આ સૂત્ર હોત તો એવું અસ્તવ્યસ્ત કદાપિ ન હોત, કેમકે ત્રણ નિકાયના દેવોની વેશ્યા કહેવી હોત તો વીતાન્ત ' આટલું જ સૂત્ર બનાવત અને વૈમાનિકની વેશ્યાનો તો પહેલેથી જ અપવાદ છે. બીજું એ પણ છે કે તાન્ત તૈયા: 'બહુવ્રીહિની છાયાવાળું પદ મૂક્ત જ નહીં. કિંતું તાત્તા જોયા' એવું સ્પષ્ટ કહેત. ત્રીજું એ પણ છે કે

Page #90

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?'
૭૩
સાવિતઃએવા “તનું પ્રત્યાન્તિ ની શી જરૂરત છે? “માત્રિ એટલું કહેત અથવા “ત્રિપુ' આટલું જ કહેત. એમ નહીં કહેવાનું કે આગળ કર્મસ્થિતિના અધિકારમાં સૂત્રકાર મહારાજે જ “માહિતિi૦' એવું સૂત્ર બનાવીને કહ્યું છે. જેથી અહીં “માહિતઃ' કહેવું શું ખોટું છે? એમ ન કહેવાનું કારણ એ છે કે ત્યાં પહેલાનું સૂત્ર અત્તરાયકર્મની દાનાદિ ઉત્તર પ્રકૃતિ બતાવે છે અને ત્યાં “માહિતઃ' પદ ન લગાડ્યું હોત તો દાનાદિ ત્રણ પ્રકૃતિઓની સ્થિતિ થઈ જાત, પરંતુ જ્ઞાનાવરણીયાદિ ત્રણે મૂળ પ્રકૃતિઓનો તો પ્રસંગ જ નહોતો. એટલે ત્યાં “સારિતઃ | એવું પદ મૂકવાની જરૂરત હતી. પહેલા તો આદિ શબ્દની જ અહીં જરૂરત નહોતી, | કેમકે આગળ વૈમાનિકના અપવાદ સિવાય પણ પ્રથમ ઉપસ્થિત ત્રણ જ ભેદ આવી શક્તા હતાં.
(૨૬) ચોથા અધ્યાયના ૪થા સૂત્રમાં દિગંબર લોકો ત્રાન્નિશત' એવો પાઠ ત્રાયશ્ચિંશ દેવતા માટે માને છે. અને શ્વેતાંબર લોકો “ત્રાયવિં' એવો પાઠ માને છે તેત્રીશ દેવતા જેમાં હોય તેવા ને “ત્રાયચિંશ' નામક દેવો કહે છે. તેવા સ્થાને આ નામ હોવાથી “g' પ્રત્યય આવવો જરૂરી છે, આ વાત વ્યાકરણના જાણકારોથી છાની નથી.
(૨૭) એ જ રીતે આ દિગંબરોએ પારિષદ્ય નામક દેવતાઓ માટે વિદ્ એવું પદ કહ્યું છે. એ પણ વિચારણીય છે.
(૨૮) આ ચોથા અધ્યાયના ૧૯માં સૂત્રમાં તો દિગંબરોએ જબરો જુલમ કર્યો છે. જોતાંબર લોકોઆ સૂત્રનો પાઠ “ઘર્મેશનસનેમામાદેન્દ્રબ્રહ્મलोकलान्तकमहाशुक्रसहस्रारेष्वानतप्राणतयोरारणाच्युतयोर्नवसुग्रैवेयकेषु, વિનયવૈનયન્તનયત્તા નિતેષસર્વાર્થસિદ્ધર' આ રીતે માને છે. ત્યારે દિગંબર લોકો આ સૂત્રમાં “બ્રહ્મ' પછી “બ્રહ્મોત્તર, ના જોવ() આગળ “છાપષ્ટ અને
” પછી “મદાશુઝ' પછી “શતાર’ એવી રીતે ચાર દેવલોક વધુ માને છે. વસ્તુતઃ આ સૂત્ર શ્વેતાંબરાચાર્યનું રચેલું હતું. તેથી અહીં કલ્પોપપત્ર બાર જ દેવલોક ગણાવ્યા હતા. પરંતુ દિગંબરોએ પોતાની માન્યતા મુજબ સોળ કલ્પપપન્ન દેવલોક બનાવી દીધા. આ દેવલોક અસલ આચાર્યના પાઠમાં નહોતા એનું પ્રમાણ આ અધ્યાયમાં જ દિગંબરોની માન્યતા મુજબ પણ સાફ સાફ છે જુઓ, પહેલા તો દેવતાઓના ભેદ દર્શાવ્યા છે, જેમાં જ‘શષ્ટાંવાદવિજ વોપન પર્યન્ત” આ સૂત્ર વડે કલ્પોપપન્નના બાર ભેદ બતાવ્યા છે અને રૈવેયક વિમાનની

Page #91

૭૪
‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?
(પહેલાના દેવલોક કલ્પપપન્ન છે, આ તો “UT hયવેગો વન્ય:' એવું જ આ અધ્યાયનું જ ૨૩મું સૂત્ર દિગંબરોએ પણ માન્યું છે. તેથી સ્પષ્ટ છે તો પછી સ્વયં સૂત્રકારે પોતે જ બાર ભેદોનો ઉદ્દેશ કર્યો તો પછી નિર્દેશમાં સોળ ભેદ કયાંથી કહેવાય? બીજું એ પણ છે કે ઈશાન દેવલોક સુધીના દેવતાઓ તો કાયાવડે મૈથુન સેવવાના પ્રવિચારવાળા હોય છે. અને આગળના સ્પર્શ, રૂપ, શબ્દ અને મનથી પ્રવિચાર કરવાવાળા છે જો કે અહીં શ્વેતાંબર લોકો તો એ બેમાં સ્પર્શાદિકનો પ્રવિચાર માને છે અને સૂત્રકારે પણ “યોદ્ધા ' એમ કહી ૩-૪માં સ્પર્શ, ૫-૬માં રૂ૫, ૭-૮માં શબ્દ, ૯-૧૦-૧૧-૧૨માં મન, એ રીતે પ્રવિચાર માટે સ્થિતિ માની જ છે. ત્યાં દિગંબરોના હિસાબે પહેલા સ્પર્શ વિષે તો બે દેવલોક લેવા પડશે. સૂત્રકારને એ કેવી રીતે ઈષ્ટ હોય? કેમકે એકમાં બે, અને ત્રણમાં ચારચાર દેવલોક લેવા પડે અને કંઈ પણ સંખ્યાનો ઉલ્લેખ ન કરે ? દિગંબરોના હિસાબે તો સૂત્રકારે , દ્વિવતુચતુદ્ધિપુ' એમ કહેવું જરૂરી હતું. એવી શંકા નહીં કરવી જોઈએ કે અન્યના ચાર દેવલોક તો મન:પ્રવિચારમાં શ્વેતાંબરોને લેવા જ છે. તો મનના વિષયની જેમ અહીં ત્રણમાં પણ ચારચાર દેવલોક માનવામાં શું ખોટું છે? એ શંકા ન કરવાનું કારણ આ છે કે સૂત્રકાર મહારાજે જ “માનત-પ્રાતિ' ને અને “મારા-મ_ત' ને એકઠા ગણ્યા છે. અને તે માટે જ સૂત્રકારે સ્વયં “માનતપ્રાત:” અને “મારVIબુતયો:' એવા જુદાજુદા અને એકત્ર સમાસ કરી બતાવ્યા છે. એટલું જ નહીં, પણ “મારVIબુતાતૂર્ણ૦' આ ૩રમા સૂત્રમાં આચાર્ય મહારાજે પોતે જ આરણાશ્મતનું એકત્રપણું જણાવ્યું છે. તેથી આનત અને પ્રાણતને, આરણ અને અય્યતને તો બે ગણવાનું સૂત્રકારના વચનથી છે. પરંતુ રૂ૫ અને શબ્દની બાબતમાં ચાર ચાર દેવલોક લેવા, એ તો સૂત્રકારના “યોર્કયો વચનોની વિરુદ્ધ જ છે. આગળ વળી એ વિચારવું આવશ્યક છે કે દિગંબરોના હિસાબે માહેન્દ્રદેવલોકની સ્થિતિના સૂત્ર પછી “ત્રિસર્ણનવૈવાદ્રિ ત્રયોદ્દેશ વંશપથાનિતુ આ સ્થિતિના સૂત્રમાં ૭+૩=૧૦, ૭*૭=૧૪,
+૯=૧૬, +૧૧=૧૮, +૧૩=૨૦, +૧૩=૨૨, આ રીતે છ દેવલોકની જ સ્થિતિ જણાવી છે. અને આગળના સૂત્રમાં રૈવેયકાદિની સ્થિતિ જણાવી છે. અહીં શ્વેતાંબરોના હિસાબે સૂત્રના પ્રારંભમાં વિશેષ' શબ્દ માટેન્દ્રની સ્થિતિ માટે છે. પછી ૫-૬-૭-૮ આ ચાર દેવલોક સ્વતંત્ર અને ૯-૧૦નો એક, પછી ૧૧૧રનો એક, રીતે છ સ્થાન બની જાય છે. પરંતુ દિગંબરોના હિસાબે તો અહીં

Page #92

શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?”
૭૫
( સ્થિતિના ક્રમનો દેવલોકોની સંખ્યા સાથે મેળ કરવાનો રસ્તો જ નથી. આ બધાં કારણોથી સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે દિગંબરોએ પોતાની માન્યતા ઘુસાડીને આ સૂત્રને સંપૂર્ણ બગાડી દીધું છે.
(૨૯) સૂત્ર ૨૮મું દિગંબરોએ “સ્થિતિરસુના/સુવર્ણદ્વીપણા સાગરોપમ ત્રિપલ્યોપમાર્થહીનનિતા' એવું સૂત્ર માન્યું છે. બુદ્ધિમાનું વ્યક્તિઓ આ સૂત્રને જોતાં જ કહી શકે છે કે આ સૂત્ર તદન જુદુ છે. કેમકે ખરેખર તો અહીં શ્વેતાંબરોના હિસાબે તો આગળની સ્થિતિનો અને ભવનવાસીનો અધિકાર ચાલ્યો આવે છે. પરંતુ દિગંબરોએ આ “સ્થિતિઃ ” અને “મનેy' વાળાં સૂત્રો માન્યા નથી. તો અહીં
ષ શબ્દ વડે કોને લેવા ? તેની સમજ જ નથી. દક્ષિણ અને ઉત્તરના ઈંદ્રોનો વિમાનિકમાં તો આયુષ્યભેદ સૂત્ર વડે દર્શાવ્યો અને અહીં ન દર્શાવ્યો. અહીં પાંચનો ઉદ્દેશ્ય છે, અને વિધેયમાં ફકત ત્રણ જ છે. અને માની લઈએ કે બે સિવાયનાને અર્ધ-અર્ધ હીન કહેવું. તો તે માટે પહેલા તો જઈ શબ્દ બે વાર કહેવો જોઈએ પણ તે તો કહ્યો જ નથી. એટલું જ નહીં બલ્ક અહીં કિતા” શબ્દ સ્થિતિ સાથે લગાડવો એ પણ અયોગ્ય છે. અને “મિતા” નો વિશેષ જ કોઈ નથી કહ્યો. બુદ્ધિમાનું વ્યકિત પ્રક્ષેપ પણ કરત તો “ર્ધા--દીનપત્યોપમાં' આવું સીધુંસરળ સૂત્ર બનાવત. ખરેખર તો “મિતા' શબ્દ જ વ્યર્થ છે. કેમકે અહીં કોઈ પણ સ્થિતિના સૂત્રમાં નિત” શબ્દ લગાડ્યો ય નથી અને લગાડવાની આવશ્યકતા પણ નથી દક્ષિણ અને ઉત્તરના નાગકુમારાદિકની સ્થિતિમાં પણ અહીં ફરક નથી | દેખાડ્યો. આ કારણોથી સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે દિગંબરોએ અહીં પણ સૂત્રોનો પુરેપુરો ગોટાળો કરી નાખ્યો છે.
(૩૦) આ ચોથા અધ્યાયમાં સૂત્ર ૨૯માં દિગંબર- લોકો “ધર્મેશાનયો. | સાપને ઘ' એવો પાઠ માને છે. આ પાઠ પણ સુત્રકારની શૈલીથી વિરૂદ્ધ છે. પહેલા તો એ વિચાર કરો કે બન્ને દેવલોકમાં સ્થિતિ જૂદી જૂદી દર્શાવે છે કે, એકજ સ્થિતિ દર્શાવે છે? જો આની લઈ એ કે જુદી જુદી સ્થિતિ બતાવવાની છે અર્થાત્ સૌધર્મ દેવલોકની અલગ અને ઈશાન દેવલોક ની અલગ દર્શાવવી છે તો બન્નેનો સમુચ્ચય કરવા માટે “રકાર દાખલ કરવો જોઈએ. સૂત્રકાર દરેક જગ્યાએ | સમુચ્ચયના સ્થાનમાં ઘકાર, લગાડે જ છે. જો એમ કહેવામાં આવેકે બન્ને દેવલોકની સ્થિતિ સાથે જ કહેવી છે. તો પછી “થિએવું કહી શકાય નહીં. કિંતુ સાધ” એવું જ કહેવું પડશે. બીજી વાત એ પણ છે. પહેલા જ “સ્થિ

Page #93

તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?
(ાવ૦” આ સૂત્રમાં સાફ સાફ કહ્યું છે કે દરેક દેવલોકમાં પહેલા પહેલાના દેવલોકની અપેક્ષાએ વધુ સ્થિતિ લેવી. તો અહીં પ્રથમ અને બીજા દેવલોકમાં સ્થિતિ સરખી કેમ હોય? એવી જ રીતે આગળ સૂત્ર ૩૩માં પણ દિગંબરોએ “મારા પોપમધ એવો વકાર લગાડ્યા વગરનો જ પાઠ માન્યો છે. તો તેથી અપરા એટલે કે જઘન્ય સ્થિતિમાં પણ બન્ને દેવલોકોમાં ફરક નહીં રહેશે અને ફરક ન રહેવાથી સ્થિતિ આદિ સૂત્ર પ્રોટું થઈ જશે, જો ત્યાં જઘન્યસ્થિતિમાં પ્રથમ દેવલોકમાં એક પલ્યોપમ અને બીજા દેવલોકમાં પલ્યોપમથી વધુ સ્થિતિ માનવાની હોય તો ત્યાં પણ વકાર લગાડવો જ જોઈએ. શ્વેતાંબરોએ તો અહીં ર ઢિપુ યથાશ્રમ” એવું અધિકાર-સૂત્ર માન્યું છે અને “
સપનેથવે. g' આવા જુદાં જુદાં સૂત્રો પણ માન્યાં છે. જેથી એમને અધિક સ્થિતિ લેવામાં પણ વાંધો નથી અને સર્વેશાનયો. એવું માનવાની પણ જરૂરત નથી. એવી જ રીતે સ્થિતિ એવું અધિકાર સૂત્ર “સ્થિતિવાચક માન્યું છે અને આગળ ભવનપતિ માં દક્ષિણ અને ઉત્તર ઈદ્રોની સ્થિતિ માટે અને શેષ ત્યાંના દેવોની સ્થિતિ માટે સ્થિતિનું જુદું જુદું સૂત્ર કહ્યું છે. એથી સ્પષ્ટ થઈ જશે કે શ્વેતાંબરોનો જ પાઠ ખરો | છે.
(૩૧) આ અધ્યાયમાં જ સૂત્ર૩૦માં દિગંબરો “સાનમારમાદેન્દ્રિય સપ્ત' એવો પાઠ માને છે. હવે આ જગ્યાએ પહેલા તો અધિકાર સૂત્ર માન્યું હોત તો “સાનમારમાદેવી' એમ ન કહેવું પડત, કહ્યાં છતાં પણ બન્ને દેવલોકની સ્થિતિ સરખી થઈ જાય છે અને તેથી જ સ્થિતિ પ્રમાવ૦' આ સૂત્ર વિરુદ્ધ થઈ, જાય છે. અહીં બીજો પણ વિરોધ આવશે. તે વિરોધ એ કે સૌધર્મ અને ઈશાન દેવલોકની જઘન્ય સ્થિતિ જણાવીને શાસ્ત્રકાર મહારાજ ફરમાવશે કે “પરતઃ પરતઃ પૂર્વા પૂર્વગનન્તર' અર્થાત્ બીજા દેવલોક થી આગળ પહેલા પહેલાના દેવલોકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જે હોય તે આગળ આગળના દેવલોકમાં જઘન્ય સ્થિતિ સમજવી. હવે અહીં ત્રીજા અને ચોથા દેવલોકની એક સરખી સ્થિતિ માની લીધી તો પછી ચોથા દેવલોકમાં જઘન્ય સ્થિતિ કયાંથી લાવવાના? ત્રીજા અને ચોથા દેવલોકની સ્થિતિ સરખી હોવાથી અહીં જ ત્રીજા દેવલોકમાં નિશ્ચય નહીં થવાનો. કારણકે પ્રથમ અને બીજા દેવલોકની સ્થિતિ એક સરખી દર્શાવી છે. બીજા દેવલોકની કોઈ જુદી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દર્શાવી નથી કે જેને અહીં ત્રીજા દેવલોકમાં જઘન્ય સ્થિતિના રૂપે માનીએ. જો માની લઈએ કે અહીં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિના સૂત્રમાં

Page #94

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?”
૭.
(“નાર્થેશાનયો સી રોપમેળવે” એમ કહ્યું છે પરંતુ જન્ય સ્થિતિના સૂત્રમાં “તો પેંશાનયો” એવું પદ મૂકીને જઘન્ય સ્થિતિ નથી કહી. તેથી ત્યાં જઘન્ય સ્થિતિ “કપ/પલ્યોપમ આ સૂત્ર વડે માત્ર સૌધર્મ દેવલીકની જઘન્ય સ્થિતિ માનશું. પહેલા તો અહીં સૌધર્મ ઈશાન-બે દેવલોક લેવા એનો આપને નિશ્ચય કરવો જ અઘરો (કઠિન) છે. કારણકે તમે “સૌથતિષ યથાશ્રમ' આ અધિકારસૂત્રે તો માન્યું નથી, બીજું અહીં એક કે બે દેવલોક લેવા અને માટે કોઈ પદ નથી. એટલું હોવાથી પણ આ વિરોધ થઈ જવાનો કે ઈશાન દેવલોકમાં આપને જઘન્ય સ્થિતિ કઈ માનવી ? એ મુશ્કેલી થઈ જશે. કારણકે સૌધર્મ દેવલોકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બે અથવા સાધિક બે સાગરોપમ છે. અને તે જ ઈશાનમાં જઘન્ય સ્થિતિ માનવી પડશે. એનો અર્થ એ થવાનો કે ઈશાનમાં જઘન્ય સ્થિતિ બે સાગરોપમ કે સાધિક બે સાગરોપમ માનવી પડશે. એથી એ મોટો વાંધો આવશે કે જો | અહીં જ બીજા દેવલોકથી પહેલાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનું જઘન્યસ્થિતિપણું દર્શાવવું હોય તો આગળ નરકના સૂત્રમાં દ્વિતીયાન્વેિષ' એવું પદ જે કહ્યું છે એ જ પદ અહીં કહેવાની જરૂરત હોત. એટલેકે એવું સૂત્ર કહેવું પડત કે દ્વિતીયરિપુ પરત પરતઃ પૂર્વાપૂર્વીડનન્તરા' “નારા ' પરંતુ એવું સૂત્ર નથી કહ્યું. એ જ સ્પષ્ટ બતાવે છે કે સૂત્રકાર મહારાજને આ જઘન્ય સ્થિતિનું સૂત્ર બીજા દેવલોક વગેરે સાથે લગાડવું નથી. એ પરથી સ્પષ્ટ થઈ ગયું કે દિગંબરોએ માનેલો પાઠ અસલ આચાર્યજીનો બનાવેલો નથી. એથી એ પણ સ્પષ્ટ થઈ ગયું કે આગળ પણ “સાગરોપમે' “ 'આ સૂત્રો ત્રીજા ચોથા દેવલોકની જઘન્ય સ્થિતિના હતાં. તે પણ દિગંબરોએ ઉડાડી દીધાં છે. આ જગ્યાએ આવી શંકા અવશ્ય થશે કે જો “ધર્માષિયથા' એવું અધિકાર સૂત્ર જ શ્વેતાંબરોએ માન્યું છે તો પછી સપ્ત સન9મારે' આવું સૂત્ર બનાવવાની શી જરૂર હતી? કેમકે પૂર્વે બે દેવલોકની સ્થિતિ આવી ગઈ છે. તેથી આ ત્રીજી સ્થિતિ ત્રીજા દેવલોકની છેઃ એ સ્પષ્ટ જણાય છે, પણ આ શંકા યોગ્ય નથી. કારણએ કે આગળના સૂત્રમાં “વિષ' અધિક સ્થિતિ ચોથા માહેન્દ્ર દેવલોકમાં દર્શાવવી છે. તો ત્યાં ચોથો દેવલોક અને અધિક સાત સાગરોપમની સ્થિતિ-આ બન્ને વાતો સ્પષ્ટ ખબર પડે તે માટે જ અહીં આ સૂત્ર જરૂરી છે. બીજું એ પણ કારણ છે કે ત્રીજો, ચોથો દેવલોક એક વલયમાં હોવાથી કોઈ વ્યક્તિ બન્ને દેવલોકમાં સાધિકસાગરોપની ન માની લે તે માટે પણ સનકુમારની સ્થિતિ જુદી બતાવવાની જરૂરત છે. એવી જ રીતે આગળ પણ,
IIR

Page #95

‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?”
‘બર્ળાવ્યુત્તાપૂર્છા૦’આ સૂત્રમાં પણ દેવલોકનું નામ લેવાની જરૂ૨ છે કારણકે આરણઅચ્યુત ને એક સાથે ગણવા અને એજ રીતે આનત પ્રાણતને પણ સમસમાસવાળા હોવાથી એક સાથે ગણવા-આ વાત સ્પષ્ટ થઈ જાય. એજ રીતે પ્રતિગેવેયકમાં એક એક સાગરોપમ વધારવા માટે નવપ્રૈવેય’ એમ કહ્યું અને બધાવિજયાદિચારમાં એક જ વધારવામાટે ‘વિનયવિપુ’ એહ્યું છે. અને સર્વાર્થસિધ્ધમાં અજઘન્યાનુત્કૃષ્ટ તેત્રીશ સાગરોપમ સ્થિતિ છે. એ દર્શાવવા માટે તેનું પણ નામ સ્પષ્ટ કહ્યું છે. અન્ને, આ સર્વ વ્યવસ્થા અધિકાર સૂત્ર કહેવાવડે જ થઈ છે, અને ચોથા વગેરે દેવલોકોના નામ પણ અધિકાર સૂત્રની સત્તાથી જ કહેવા નથી પડ્યાં.
(૩૨) આગળ પણ અહીં ચોથા અધ્યાયમાં વ્યંતર અને જ્યોતિષ્પો વિષે જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં સૂત્રકારના પાઠ ભિન્ન ભિન્ન છે. પરંતુ તે બાબતમાં સૂત્રકાર મહારાજનું એવું કોઈ સ્વતંત્ર વચન નથી કે જેથી ઘુસાડનારને અથવા ઉડાડનારને પકડી શકાય. જોકે એજ સૂત્રનું ભાષ્ય સ્વોપન્ન હોવાથી અને એ જ આચાર્યનાં બનાવેલાં બીજા બીજા ગ્રંથોના આધારવડે વિપર્યાસ કરવાવાળાનો નિર્ણય કરી શકાય છે, પરંતુ તેમાં હમણાં અન્ય ગ્રંથમાં ઉતરવાનું યોગ્ય ન ગણી આં સ્થાનમાં સંકોચ જ ઉચિત છે.
(૩૩) પાંચમાં અધ્યાયમાં દિગંબર લોકો તિસ્થિત્યુપગ્રહો ધર્માધર્મયોપાર્ઃ' એવો પાઠ સત્તરમા સૂત્રમાં માને છે. ત્યારે શ્વેતાંબર લોકો ‘હ્યુવપ્રો’ એવો પાઠ માને છે. અહીં સમજવાનું એટલું જ કે દરેકનો ઉપકાર અલગ અલગ છે. દરેકના બે ઉપકાર ન હોવાથી ‘૩પદ્મદ્દૌ’ એવું દ્વિવચન કરવાનું ઉચિત જ નથી. અને જો બન્નેને માટે દ્વિવચન રાખવું હોય તો ‘ઘઘર્મયો સ્ને’ ત્યાં પણ એક વચનાન્ત જ અગવાહની અનુવૃત્તિ માટે મુશ્કેલ થશે, ત્યાં પણ ‘અવગ્રહો’ એમ જ કરવું પડશે.
'
,
(૩૪) આ અધ્યાયમાં જ ૨૮મા સૂત્રમાં શ્વેતાંબર લોકો ‘ભેવસંધાતામ્યાં ચાક્ષુષાઃ’ એવો પાઠ માને છે. ત્યારે દિગંબરો ‘ભેવસંધાતામ્યાં ચાક્ષુષઃ' એમ માને છે. હવે આ જગ્યાએ જો પ્રેસ કે શોધકની ભૂલ ન હોય તો કહેવું જોઈએ કે શ્વેતાંબરોએ માનેલો પાઠ જ યોગ્ય છે. અને દિગંબરોનો પાઠ અયોગ્ય જ છે. કારણકે પહેલા સૂત્રકારે ‘ઝળવઃ ધાર્શ્વ' એવું સૂત્ર બનાવીને બહુવચનાંત જ સ્કંધ શબ્દ મૂક્યો છે. અને દિગંબરોએ પણ ‘સંઘાતભેદ્દેશ્ય ઉત્પદ્યન્તે' એવો સૂત્ર-૨૬નો પાઠ માન્યો છે. તેથી ઘ શબ્દ ત્યાં પણ બહુવચનાંત જ માન્યો છે.
૭૮

Page #96

‘શ્વેતાંબર કે દિગંબર ’
૭૯
તો પછી અહીં એકવચનાંત સ્કંધ શબ્દની અનુવૃત્તિ ક્યાંથી આવવાની? અને એકવચનાંતથી શો લાભ છે? એમ નહીં કહેવું જોઈએ કે જેમ ‘મેવાવષ્ણુઃ' આ સૂત્રમાં અણુ શબ્દ એકવચનાંત કરી દીધો છે, એ જ રીતે અહીં સ્કંધ શબ્દ પણ એકવચનાંત જ હોવો ઉચિત છે. એમ ન કહેવાનું પહેલું કારણ એ છે કે ત્યાં અણુ શબ્દ અનુવૃત્તિથી લાવવાનો નથી. અને અહીંતો ધ શબ્દ ની અનુવૃત્તિ લાવવી છે. અને ઘ શબ્દ પહેલા જ બહુવચનાંત છે. બીજું કારણ એ પણ છે કે અણુનું સ્થાન એક જ છે અને સ્કંધનાં સ્થાનો તો અનંતાનંત છે. તેથી પણ ધ શબ્દ એકવચનાંત હોવો ઉચિત નથી. બીજું, ત્યાં અણુ શબ્દોનો શાસ્ત્રકારે સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર એક વચનમાં કર્યો છે. આ બધાં કારણોનો વિચાર કરવાથી સ્પષ્ટ થઈ જશે કે ‘ચાક્ષુષા: ’ એવો શ્વેતાંબરોનો માનેલો ખરેખરો શબ્દ આ દિગંબરોએ ફેરવ્યો છે.
જેમ, આ સૂત્રો પર દિગંબરોનું તત્ત્વાર્થસૂત્ર જે નિર્ણયસાગર પ્રેસ દ્રારા મુદ્રિત જૈનનિત્યપાઠ સંગ્રહમાં છે. તેના પાઠની અપેક્ષાએ સમીક્ષા કરી છે. એવી જ રીતે બીજા પણ સૂત્રોનો વિચાર તે જ પુસ્તકથી કર્યો છે. જો દિગંબર ભાઈઓની માન્યતા જૂા પ્રકારની હોય તો સૂચિત કરે. જેથી અમે અસત્યાક્ષેપથી બચી જઈએ.
(૩૫) એજ પાંચમાં અધ્યાયના ૩૭મા સૂત્રનો પાઠ દિગંબર લોકો એવો માને છે કે ‘વંઘેધિો પાની 'ચ' એટલેકે પુદ્દગલોનો પરસ્પર બંધ થવામાં જે અધિકગુણ હોય છે તે પારિણામિક અર્થાત્ બીજાને બદલી દે છે. એ જગ્યાએ શ્વેતાંબર લોકો વન્દે સમાધિજો પિિમ' એવો પાઠ માને છે, એનો અર્થ એ છે કે પુદ્દગલોનો પરસ્પર બંધ થતાં સમગુણથી સમગુણનો પલટો થઈ જાય છે. અર્થાત્ દશગુણ કૃષ્ણ પુદ્દગલની સાથે દશગુણ શ્વેતનો બંધ થાય અથવા દશગુણ રક્તની સાથે દશગુણ સફેદ પુદ્દગલનો બંધ થાય તો ક્રમશઃ કાપોત અને ગુલાબી પરિણામ થઈ જાય છે. આ વાત પ્રત્યક્ષથી પણ જણાય છે. તો પછી આવી વાતને દિગંબરોએ કઈ બુદ્ધિમત્તા વડે બદલી નાંખી? ન્યૂનગુણની બાબતમાં શ્વેતાંબર અને દિગંબર બન્નેમાંથી એકે પણ વિધાન કર્યું નથી. એનું કારણ એ છે કે બીજા જે ન્યૂનગુણ હોય છે. તે તો બંધ પામનાર બીજો સ્કંધ આપોઆપ વધુ ગુણવાળો છે. અને અધિકગુણવાળાનું પરિણામ થઈ જાય એ તો સૂત્રમાં સ્પષ્ટ કહ્યું જ છે.
(૩૬) સૂત્ર ૩૯માં દિગંબરલોકો ‘હ્રાત્તાશ્ર્વ’ એવું સૂત્ર માને છે. ત્યારે શ્વેતાંબરો ‘વાત શ્વેત્યે વે’એવો સૂત્રપાઠ માને છે. શ્વેતાંબરોનું કહેવું એમ છે કે જો કાલ દ્રવ્ય સ્વભાવિક રીતે જ આચાર્યશ્રીને સ્વીકાર્યા હોત તો દ્રવ્યાનીવાશ્વ' એ

Page #97

૮૦
‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?”
(સ્થાનમાં જ કહી દેત, અંતમાં કાલના ઉપકારનું વર્તના પરિપITH૦' વગેરે સૂત્ર કહ્યું ત્યાં પણ કહ્યું હોત, અને બીજું એ પણ છે કે જો અહીં એકીય મતે કાળને દ્રવ્ય ન કહેવું હોત અને દિગંબરોના મન્તવ્યાનુસાર જ સ્વતંત્ર રીતે કાળને દ્રવ્ય માનવું હોત તો “મનન્ત સમયઃ રાતઃ' આવું નાનું સૂત્ર બનાવત. ન તો અહીં “ કારની જરૂર હતી અને ન “સોગનન્તસમયઃ એવું પૃથક સુત્ર કરીને અનુવૃત્તિ માટે “તત’ શબ્દની જરૂર હતી.
એથી સ્પષ્ટ થાય છે કે કાળને આચાર્ય મહારાજે વિકલ્પથી દ્રવ્ય તરીકે માન્યો છે અને એમ હોવાથી “
વિત એવો શ્વેતાંબરોના કથાનુસાર જ પાઠ હોવો આવશ્યક છે. દિગંબરોના હિસાબે તો સમસ્ત લોકના આકાશમાં કાલાણુની વિદ્યમાનતા છે. તેથી એમના મતે તો જે રીતે “ઘથયો. વૃત્ન' આ સૂત્ર શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકજીએ બનાવ્યું છે તે રીતે જ આ કળ દ્રવ્ય માટે પણ અવગાહ અને પ્રદેશમાન સમગ્રલોકમાં દર્શાવવાનું જરૂરી હતું. અર્થાત્ “નો તકાજામતઃ (અથવા) “નવનિતા છાત્તાપ|વઃ ” એમ યા બીજી કોઈ રીતે કહેવાની જરૂરત હતી. પરંતુ સૂત્રકાર મહારાજ સ્વતંત્ર કાળને દ્રવ્ય નથી માનતા, અથવા લોકાકાશમાં વ્યાપ્તિ નથી. માનતા અને સમગ્ર લોકાકાશના જેટલા પ્રદેશો છે. તેટલા કાળના અણું પણ નથી માનતા. એથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે ન તો સૂત્રકાર દિગંબર આમ્નાયના હતા, અને ન તેમણે દિગંબરોની માન્યતાને સાચી માની છે. આ સૂત્ર નિત્યે કોઈ પણ રીતે માને, પરંતુ આ સૂત્ર પૂર્ણતઃ શ્વેતાંબરોની માન્યતાનું જ છેઃ એ પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે એના ર્તા આચાર્ય શ્વેતાંબરોની માન્યતાવાળા હતા અને આ તત્ત્વાર્થ સૂત્ર પણ એ શ્વેતાંબરોનું જ છે.
(૩૭) આગળ આશ્રવનું પ્રતિપાદન કરનાર છઠ્ઠા અધ્યાયમાં દિગંબરો તીવ્ર જ્ઞાતાજ્ઞાતમીવાથRUવીર્યવિઃિ ' એવું કહ્યું સૂત્ર માને છે, અને | શ્વેતાંબર લોકો તીવ્રમન્વજ્ઞાતાજ્ઞાતા વવાયfધવરાત્તેિદિ' એવું સુત્ર માને છે, શ્વેતાંબરોનું કહેવું છે કે જેમ તીવ્રમંદાદિ અત્યંતર છે. તે જ રીતે વીર્ય પણ અત્યંતર વસ્તુ છે. અને અધિકરણ એ બાહ્ય વસ્તુ છે. વળી તે અધિકરણના ભેદો પણ આગળ દર્શાવવાના છે, તો અધિકરણને અત્તમાં જ રાખવું યોગ્ય છે. તૃતીયા વિભક્તિ લઈને કરણ લેવો કે પંચમીથી હેત લેવો ? વળી વિશેષ શબ્દની અહીં આવશ્યકતા છે કે નથી ? એ વિચારણીય હોવા છતાં પણ કર્તા વિષયક ચર્ચામાં એટલું ઉપયુક્ત નથી.

Page #98

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?'
આ જગ્યાએ સૌથી વધુ ધ્યાન આપવાનું તો એ છે કે અહીં અધિકરણ પદો સમાસમાં આવી ગયું છે. તેથી ગૌણના પરામર્શ હોવાનું ન માનીને આગળના સૂત્રમાં “ધરનીવીનીવાદ' એમ કહીને અધિકરણ શબ્દ સ્પષ્ટ લેવાની જરૂરત પડી. એજ રીતે બીજા સ્થાનોમાં સમસ્તપદોની અનુવૃત્તિ કરવી સૂત્રકારને ઈષ્ટ નથી, એ વાત નિશ્ચિત થઈ જાય છે,
(૩૮) એ જ અધ્યાયમાં સૂત્ર ૧૩માં દિગંબરલોકો ‘વાયોદ્રયાતીવ્રપરિણામ શાંત્રિમોહચ” એવું સૂત્ર માને છે, ત્યારે શ્વેતાંબર લોકો “પાયોદ્રયાતીત્રા ત્યપરિણામસ્થાત્રિમોહચ' એવો પાઠ માને છે. શ્વેતાંબરોનું કહેવું એમ છે કે અહીં “માત્મ' શબ્દ ન મૂકીએ તો કોઈ મુનિ મહારાજને કોઈ અધમ માણસે કષાયોદયથી તાડન-તર્જન કર્યું તો શું કષાયોદયથી મુનિરાજના શરીરમાં જે પર્યાજોર થયો, તે મુનિરાજને ચારિત્રમોહને બંધાવનારો થશે? માનવું જ પડશે કે, વૈરાગ્યવાન્ મુનિરાજને તો એનાથી નિર્જરા થાય છે તો પછી અહીં પરિણામની| સાથે “માત્મ' શબ્દ લગાવો જરૂરી છે જ. બન્ને સંપ્રદાયવાળાઓએ આ ગ્રંથના જ બીજા અધ્યાયના ઓપશમિવાળા સૂત્રમાં દિયિક પરિણામની પૂર્વે જ “તત્વ' શબ્દ કહેવાનું માન્યું છે. તેથી આ પણ માને જ છે કે કર્મોદયજન્ય પરિણામ પણ જીવ અને અજીવ બન્નેમાં થાય છે. એટલે અહીં “માશબ્દ હોવો જ જોઈએ.
(૩૯) એ જ રીતે સૂત્ર૧૪માં દિગંબરો દ્વારHપwહત્વ ના સ્થાયુષ એવું સુત્ર માને છે ત્યારે શ્વેતાંબરો “વહાર-પરિબ્રહ– ૨ નાર સ્થાયુષઃ | એવો પાઠ માને છે. શ્વેતાંબરોનો આશય એ છે કે જેમ બહુ આરંભાદિથી નરકનું અવિરત એવા ચક્રવર્તી વગેરે જીવો આયુષ્ય બાંધે છે એ જ રીતે તંદુલમસ્ય, કરટોત્કર્ટ વગેરે જીવો પણ કષાયોદયની તીવ્રતાથી નરકના આયુષ્યનો આશ્રવ કરે છે, માટે “ર” કારની જરૂરત છે. અને તેથી જ દેવ, ગુરૂ, ધર્મની આશાતના કરનારને અને માસાદિકનું તપ કરીને આહાર કરવાવાળાને પણ નરકાદિકનું આયુષ્ય બાંધવાનો સંભવ મનાશે. * :
(૪૦) સાતમાં અધ્યાયમાં દિગંબર લોકો હિંસાદ્રિષ્યિામુત્રાપાયાવદર્શન' એવો પાઠ માને છે, ત્યારે શ્વેતાંબર લોકો હિંસાદ્રિષ્યિદામુત્ર વાયાવદર્શન | એવો પાઠ માને છે. અહીં તો સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે કે “રૂદ' અને “મુત્ર' નો સમુચ્ચય કરવા માટે “” શબ્દની જરૂર છે અને સૂત્રકારે “ઘ' કાર કહ્યો પણ હશે, પરંતુ માત્ર શ્વેતાંબરોનું સૂત્ર લઈને કોઈ પણ પ્રકારે જેમ તેમ કરીને ઉલટ-પલટ

Page #99

૮૨
‘તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?'
કરવાનું કાર્ય જ દિગંબરોએ કરેલ જણાય છે.
(૪૧) જે રીતે નવમા સૂત્રમાં આવશ્યક એવો ‘શ્વ’કાર હતો પણ દિગંબરોએ ઉડાવી દીધો એજ રીતે અગ્યારમાં સૂત્રમાં ‘મૈત્રીપ્રમોવાળ્યમાધ્યસ્થાનિ વ સંવેગ વૈરાગ્યર્થ' એવું સુત્ર બનાવીને અનાવશ્યક ‘T' કારને શામેલ કરી દીધો છે. અહીં ‘T’ કારનું કોઈપણ મૂળ પ્રયોજન નથી, ન તો અહીં ‘T’ કાર લગાડવાથી કોઈ લાભ છે, પરંતુ દિગંબરોએ અહીં ‘T’ કાર લગાડી દીધો છે.
°
(૪૨) અધ્યાય સાતમાં સૂત્રમાં દિગંબરોએ ‘૦ વર્ષ:પર્િમોનર્થવદ્યાનિ’ એવું સૂત્ર માન્યું છે, અને શ્વેતાંબરાએ ‘વર્ષ૦ ધિષ્ઠત્વાનિ’ એવું સૂત્ર માન્યું છે. શ્વેતાંબરોનું કહેવું છે કે અનર્થદંડના અધિકારમાં અનર્થક કોને ગણવું, એ જ સમજાવવાનું હોય છે અને એ જ શબ્દને છૂપાવાય કેમ ? આથી એ સ્પષ્ટ છે કે પોતાના અર્થથી વધારે હોય તે અતિચાર રૂપ હોય. અન્યથા વધુ હોવા છતાં પણ બીજાને પણ ઉપયોગમાં આવે તેને અનર્થક કેમ કહી શકાય? એટલેકે અનર્થકપણું તો ત્યારે જ થાય કે પોતાને તેમજ બીજાને પણ પ્રયોજનમાં ન આવે અને અધિકપણું તો પોતાના કાર્યથી વધુ થયું તેને કહી શકીએ છીએ, અને તે જ અનર્થ દંડનો અતિચાર બને છે.
(૪૩) આઠમાં અધ્યાયના છઠ્ઠા સૂત્રમાં દિગંબરો તિવ્રુતાધિમનઃ પર્યયવત્તાનાં' એવું સૂત્ર માને છે ત્યારે શ્વેતાંબરો ‘મત્યાદ્રીનાં’ એટલું જ સૂત્ર માને છે, શ્વેતાંબર લોકો એના કારણ તરીકે કહે છે કે મતિ, શ્રુત, અવવિધ, મનઃપર્યવ અને કેવલ-આ પાંચે જ્ઞાન પ્રથમ અધ્યાયમાં દર્શાવ્યાં છે તેથી મત્યાદિ એટલું જ કહેવું પૂરતું છે. એમ નહીં કહેવું કે જો અહીં મતિ વગેરેને સ્પષ્ટ નથી કહેતા તો પછી ‘ચક્ષુ ચક્ષુ વધવાનાં' એવું દર્શનાવરણના ભેદોમાં સ્પષ્ટ નિર્દેશ કેમ માનો છો ? એમ ન કહેવાનું કારણ એ છે કે આ ગ્રંથમાં એ સિવાય કોઈપણ જગ્યાએ ચાર દર્શન ગણાવ્યાં જ નથી. ક્ષાયિક અને ક્ષાયોપશમિક ભેદોમાં અનુક્રમે એક અને ત્રણ મળી ચાર દર્શન ગણાવ્યાં છે, પરંતુ કોઈ પણ સ્થળે ચાર દર્શનનાં નામો તો ગણાવ્યાં જ નથી. એ કારણે અહીં ચાર નામ અવશ્ય કહેવા જોઈએ અને મત્યાદિજ્ઞાનનાં નામો તો આગળ આવી ગયાં છે, તેથી નહીં કહેવા જ ઉચિત છે. દિગંબરોની ઉલટ-સુલટ કરવાની વિચિત્રતા તો એવી છેકે અહીં સ્પષ્ટતાની જરૂ૨ છે અને સૂત્રકારે સ્પષ્ટતા કરી છે તે ઉડાડી મૂકે છે અને જ્યાં પુનરૂક્તપણાથી સંકોચ કર્યો છે ત્યાં પોતે સંકુચિતતા કરી બેસે છે.

Page #100

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?'
(૪૪) આઠમા અધ્યાયના ૧૩મા સૂત્રમાં દિગંબર લા કો રાનનામોનોપમ વર્યાન' એવો પાઠ માને છે, જ્યારે શ્વેતાંબર લોક
નાવીના' એટલું જ સૂત્ર માને છે. શ્વેતાંબરોનું કહેવું છે કે શ્રીમાનુશ્રીએ બીજા | અધ્યાયના ચોથા સૂત્રમાં જ ક્ષાયિકના ભેદ ગણાવતાં ધન, લાભ, ભોગ, ઉપભોગ અને વીર્ય-આ પાંચેય ભેદ યથાક્રમે ગણાવ્યાં છે અને સૂત્રકારની પદ્ધતિથી એક વાર કહેલ બીજીવાર કહેવું ઉચિત પણ નથી.
(૪૫) એ જ અધ્યાયના ૨૦મા સૂત્રમાં દિગંબરો “ષા //મન્તર્મુહૂર્તા” એવો પાઠ માને છે ત્યારે શ્વેતાંબરો “પINTIમન્તર્મુહૂર્ત' એવો પાઠ માને છે. શ્વેતાંબરોનું કહેવું છે કે અન્તર્મુહૂર્ત આ શબ્દ અવ્યયીભાવથી બનેલ હોવાથી નપુંસક લિંગનો છે. તેથી જોહૂર્ત એમ જ હોવું જોઈએ. અને શેષ સર્વે કર્મોની જઘન્ય સ્થિતિ એક એક અન્તર્મુહૂર્તની હોવાથી અન્તર્મુહૂર્ત શબ્દની આગળ બહુવચન) વિરૂદ્ધ છે. કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે એક એક કર્મની અન્તર્મુહૂર્તની જઘન્યસ્થિતિ હોવાથી બધા શેષ કર્મોની અપેક્ષાએ અન્તર્મુહૂત હોવાથી અન્તર્મુહૂત શબ્દની આગળ બહુવચન મૂકવું ઉચિત છે પરંતુ એમ કહેવું વ્યર્થ છે. તેનું કારણ એ છે કે ઘણાં કર્મોની અપેક્ષાએ સ્થિતિમાં બહુવચન માનીએ તો પૂર્વે જ્ઞાનાવરણાદિ ચારકર્મોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રીશ કોડાકોડી સાગરોપમ કહી છે ત્યાં “ટિંશતઃ' એમ કહેવું પડશે અને નામગોત્રની સ્થિતિ વીશસાગરોપમ કોટાકોટિ દર્શાવી છે તો ત્યાં “áાતી'! એમ કહેવું પડશે. એ જ રીતે દેવતાઓની સ્થિતિમાં પ્રત્યેક દેવતા અને દેવલોકની | જુદીજુદી સ્થિતિ હોવાથી પલ્યોપમ અને સાગરોપમમાં બધાં સ્થળોએ બહુવચન મૂકવું પડશે આ બધા કારણોથી સ્પષ્ટ થાય છે કે એ “મન્તર્મુહૂર્ત એવો જ પાઠ હોવો જોઈએ.
(૪૬) નવમા અધ્યાયના ૩૦મા સૂત્રમાં દિગંબરો “માર્તિકનોજ્ઞ૨૦' અને ૩૧મા વિપરીત મનોજ્ઞચ' એવો પાઠ માને છે. શ્વેતાંબરો “સાર્ધમમનોજ્ઞાના” એવો પાઠ માને છે. ત્યારે શ્વેતાંબરોનું કહેવું છે કે અનેક પ્રકારના અમનોજ્ઞ વિષયો હોય છે અને ધ્યાનનો કાળ મુહૂર્ત સુધીનો હોવાથી અમનોજ્ઞવિષયોના વિયોગમાં ધ્યાન થાય છે અને અનેક વિષયોના સમૂહરૂપે પણ વિમુક્ત થવાના લીધે ધ્યાન થાય છે તેથી બહુવચન રાખવુ એ જ ઉચિત છે.
(૪૭) સૂત્ર ૩૩માં શ્વેતાંબરો “નિદાન ' એવો સૂત્ર પાઠ માને છે અને દિગંબરો “નિદાન વાનોપદતવિતાનાં' એવો સૂત્ર પાઠ માને છે. શ્વેતાંબરો અને

Page #101

८४
તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?”
દિગંબરો બન્નેય ભવાન્તરમાં ભગવાનની સેવા મળવી, શુભગુરૂનો યોગ પ્રાપ્ત થવો, ગુરૂ વચનનું શ્રવણ પામવું વગેરે વાતો મળવાની ચાહના કરે છે. પરંતુ તેમને નિદાન ગણીને આર્તધ્યાન નથી ગણતા. અતઃ કયું નિદાન આર્તધ્યાન ગણાય? એ વિચારવું જોઈએ. નિર્ણય એ જ હોવાનો કે વિષયાસક્તિના પરિણામવાળાનું જ નિદાન આર્તધ્યાન થશે.
(૪૮) સૂત્ર ૩૬માં દિગંબર લોકો ઘર્મધ્યાનના અધિકારીનો નિર્દેશ નથી કરતા. શ્વેતાંબર લોકો “સપ્રમત્ત સંયતી' એમ કહીને ધર્મધ્યાનના અધિકારીનો નિર્દેશ કરે છે. શ્વેતાંબરોનું કથન છે કે જો આર્ત, રૌદ્ર અને શુક્લ ધ્યાનના અધિકારી ભગવાન ઉમાસ્વાતિજી એ દર્શાવ્યા છે તો પછી અહીં ધર્મધ્યાનમાં અધિકારીનો નિર્દેશ કેમ નહીં ?

Page #102

શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?'
૮૫
ભાષ્યના કર્તા વિષે મીમાંસા ઉપર્યુક્ત વિચારો પરથી શ્વેતાંબરો અને દિગંબરોના તત્ત્વાર્થ સમ્બન્ધિ ક્યાં ક્યાં સૂત્રોમાં તફાવત છે. એ વાત ધ્યાનમાં આવી ગઈ હવે, એ જ તત્ત્વાર્થ સૂત્ર પર એક નાનું શું ભાષ્ય છે જેને શ્વેતાંબર લોકો માને છે અને દિંગબર લોકો નથી માનતા. તે ભાષ્યને શ્વેતાંબર લોકો માત્ર માને જ છે એમ નહીં, બલ્ક તે ભાષ્યને શ્રીમાન્ ઉમાસ્વાતિ વાચકજી એ જ બતાવ્યું છે એમ માને છે. - હવે, વિચારવાનું એ છે કે એ ભાષ્ય શ્રીમાનું ઉમાસ્વાતિ વાચકજીનું બનાવેલું છે કે નથી? એ ભાષ્ય સ્વયં શ્રી ઉમાસ્વાતવાચકજી એ જ બનાવ્યું છે. એ બાબતમાં જો કે એની વૃત્તિ બનાવનાર શ્રી હરિભદ્રસુરિજી અને શ્રી સિદ્ધસેનાચાર્યજી તો સ્પષ્ટ શબ્દોમાં જ તે ભાષ્યને સ્વપજ્ઞ દર્શાવે છે.
ભાષ્યની સ્વોપજ્ઞતા વિષે વિચારણા (૧) ભાષ્યકાર મહારાજ પોતે જ આ સૂત્રનું સ્વતપણું દર્શાવે છે, જુઓ, સંબંધકારિકા-૩૧માં શ્લોકમાં
'नर्ते च मोक्षमार्गाद् हितोपदेशोऽस्ति जगति कृत्स्नेऽस्मिन् । तस्मात् परमिदमेवेति मोक्षमार्ग प्रवक्ष्यामि ॥३१॥'
બુદ્ધિમાનું માણસો વિચારી શકે છે કે જો સૂત્રકાર અને ભાષ્યકાર એક જ ન હોત તો “પ્રવક્ષ્યામિ' એવું “મટુ' શબ્દની સાથે લાગનારૂં ક્રિયાપદ ન કહેત.
(૨) આખા (સમગ્ર) ભાષ્યને જોનાર મનુષ્ય સારી રીતે જોઈ શકે છે કે ભાષ્યમાં એક પણ જગ્યાએ સૂત્રકાર માટે બહુમાનનો એક શબ્દ પણ નથી વાપર્યો. જો સૂત્રકાર મહારાજથી ભાષકાર જૂધ હોત તો ક્યારેય પણ સૂત્રકારના બહુમાનની પંક્તિઓ કે વિશેષણ કહ્યા વગર ન રહ્યા હોત.
(૩) ભાષ્યકારે કોઈપણ સ્થળે અવતરણના અધિકાર વગેરે સૂત્રકારથી ભિન્નપણું જણાવ્યું નથી. કે વૈકલ્પિકતા પણ દર્શાવી નથી.
(૪) ભાષ્યકારે કોઈ પણ સ્થળે સુત્રના દુરુક્તપણા કે સૂક્તપણાનો વિચાર પર્યો નથી.
(૫) ભાષ્યકાર મહારાજે કોઈપણ સ્થળે “સૂત્રકારે એમ કહ્યું છે “સૂત્રકાર એમ Hકહે છે એવું કથન કર્યું નથી, અને વ્યાખ્યાનો વિકલ્પ પણ જણાવ્યો નથી. - (૬) ભાષ્યકારે જ્યાં પણ સૂત્રનું અવતરણ આપ્યું છે ત્યાં સૂત્રની સાક્ષી આપીને પણ ' આદિ સૂત્રકાર અને ભાષ્યકારનું અભેદપણું દેખાડનાર,

Page #103

તત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ? - જ શબ્દ પ્રયોગ કર્યો છે.
જુઓ, ‘ત્ર અવતા' વગેરે અભેદ દર્શક સ્થળો, જે જોવાથી આપ વાંચકોને સંપૂર્ણ નિર્ણય થઈ જશે કે આ ભાષ્ય સૂત્રકાર મહારાજે જ કરેલ છે. . (ક) ભાષ્ય (કલકત્તાનું પુસ્તક) પૃષ્ઠ ૩૯ “૩ાં વિતા' નીવાવનિ તસ્વનિ' એટલે કે જીવાદિ તત્ત્વો આપશ્રીએ સૂત્ર ૪માં દર્શાવ્યાં છે. જો ભાષ્યકાર મહારાજ અને સૂત્રકાર મહારાજ જુદા હોત તો અહીં ‘૩જસ્ત મહેતા' એવો પ્રયોગ
ન હોત. || (ખ) પૃષ્ઠ ૪૫માં “૩ાં વિતા પંઝિયાતિ’ આપે ઇંદ્રિયો પાંચ છે એમ કહ્યું છે. આ સૂત્ર-અધ્યાય ૨, સૂત્ર ૧૫માં
(ગ) પૃષ્ઠ ૪૫માં જ “૩d Hવતા પૃથવ્યધ્વનસ્પતિતેનીવયવો દ્વિયિન્ચિ નવનીનિયા' (ા. ર-પૂ.93, 9૪) અને ક્રિયાજિ’ (૩. રજૂ. ૧) તિ’ એનો વિચાર કરતાં સ્પષ્ટ થઈ જશે કે ભાષ્ય સૂત્રકારે જ કર્યું છે અને “gfથવ્યળનસ્પત્યક્તિ નો ક્રમ જ સ્થાવર અને ત્રસની બાબતમાં સ્વીકાર્યો છે.
(ઘ) પૃષ્ઠ ૪૬ “૩ાત પવતિ દ્વિવિઘાનીવાર સમના મનતિ (૩.૨, સૂ 99.) | () પૃષ્ઠ ૬૬ ૩rd પરંતા નારા રૂતિ ર્તિ પ્રતિત્ય સચિવો માવ:” (૩. ૨, સૂ ૬ તિરુપાય.) | (ચ) પૃષ્ઠ ૭૭ “સતંત્રતા તો હાથTોડવાદ (પૂ-9 ૨)” ‘તનત્તરપૂર્ણ છત્યાં તો કાન્તાિિત (૧ ૦-)'આ સ્થળે વધુ વિચાર તો એ કરવાનો છે કે ત્રીજા અધ્યાયમાં ભાષ્યકાર “૩માં અવતા' એમ કહે છે અને તે સૂત્રો તો ઘણાં આગળ આવવાના છે એ વાતને વિચારવાથી નિર્ણય થઈ જશે કે આ “ડક અવતા' પ્રયોગ ભાષ્યની અપેક્ષાએ નથી, પરંતુ પૂર્વેના સૂત્રની રચના જાતે જ કરી છે. તેની અપેક્ષાએ જ છે.
(छ) पृष्ठ ८६ “उत्कं भवता मानुषस्य स्वभावमार्दवार्जवत्वं च' (અત્પામપસ્જિદë પાવર્તવાર્નિવં માનુષ -૩. ૬ જૂ. ૭ ૮)
(ज) पृष्ठ ९२ 'उत्कं भवता भवप्रत्ययोऽवधि रकदेचानामिति' (भवप्रत्ययों नारकदेवानां ( अ १ सू २२) तथौदयिकेषु भावेषु देवगतिरिति (२-६ गतिकषायेत्यादि) केवलिश्रुतसंघधर्मदेवावर्णवादो

Page #104

८७
'श्वेतांबर हिप२ ?' दर्शनमोहस्य (अ. ६ सू. १४) सरागसंयमादयो दैवस्य (सरागसंयमसंयमासंयमा-कामनिर्जराबालतपांसि च दैवस्य (अ.६ सू २०), नारकसंमूर्छिनो नपुंसकानि, न देवाः (अ. २ सू. ५०-५१).
(झ) पृष्ठ ९६ “उत्कं भवता देवाश्चतुर्निकायाः (४-१) दशा ष्टञ्चद्वादशविकल्पाः (४-३)
() पृष्ठ १११ 'उत्त्वं भवता द्विविधा वैमानिका देवाः, कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्च (अ. ४ सू १८)
(ट) “पृष्ठ ११३ उत्कं भवता जीवस्यौदयिकेषु भावेषु तिर्यग् योनिगतिरिति (अ.२- सू.६) (गतिकषायलिंगेत्यादि) तथा स्थितौ तिर्यग्योनीनां चेति (३-१८) आश्रवेषु च माया तैर्यग्योनस्य (अ. ६१७) इति.
(ठ) पृष्ठ १३४ 'उत्कं भवता संघात भेदेभ्यः स्कन्धाः उत्पद्यन्ते)
(ड) पृष्ठ १३५ "उत्त्कं भवता जधन्यगुणवर्जानां स्निग्धानां रूक्षेण रूक्षाणां च स्निग्धेन सह बंधो भवतीति' (न जघन्यगुणानाम्
|--- (ढ) पृष्ठ १३६ 'उत्कं भवता द्रव्याणि जीवाश्च' (५-२)
(ण) पृष्ठ १३७ 'उत्कं भवता गुणपर्यायवद् द्रव्यम्' (५-३७)
(त) पृष्ठ १३७ ‘उत्कं भवता बन्धे समाधिकौ पारिणामिकौ' |(५-३६) | (थ) पृष्ठ १४३ 'उत्कं भवता सकषायाकषाययोर्योगः साम्परायिकेर्यापथयोः' (६-५) (सकषायाकषाययोः साम्परायिकेर्यापथयोः).
(द) पृष्ठ १४९ ‘उत्कं भवता सद्वेद्यस्या श्रवेषु भूतव्रत्यनुकम्पेति' (६-१३) ___ (ध) पृष्ठ १५४ 'उत्कं भवता हिंसादिभ्यो विरतिव्रतं' |(हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहे भ्यो विरतिव्रतं ७-११) ___(न) पृष्ठ १८३ 'उक्तं भवता गुप्त्यादिभिरभ्युपायैः संवरो भवतीति' (९-२ स गुप्तिसमितिधर्मानुप्रेक्षा०) __ (प) पृष्ठ २०७-'उत्कं भवता पूर्वे शुक्ले ध्याने (शुक्ले चाधे ९-३९) परे शुक्ले ध्याने (परे केवलिनः ९-४०)

Page #105

८८
'तपार्थसूत्रन sil tu ?' . । (फ) पृष्ठ २०८ 'उत्कं भवता परीषहजयात्तपसोऽनुभावतश्च कर्मनिर्जरा भवतीति' (९-३ तपसा निर्जरा च, ८-२२ विपाकोऽनुभावः, ८-२४ ततश्च निर्जरा)
(ब) पृष्ठ ३ तत्त्वार्थाधिगमाख्यं बह्वर्थ संग्रहं लघुग्रंथम् । वक्ष्यामि | शिष्यहितमिममर्हद्वचनैकदेशस्य ॥ २२ ॥ - આ વચનો પરથી સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે ભાષ્યકાર જ સૂત્રકાર છે. જો બન્ને એક ४ नडोत तो 'वक्ष्यामि'म ग्रंथ श्यवानी पातमा त नहीं.
(A) पृष्ठ ५. 'तं पुरस्ताल्लक्षणतो विधानतश्च विस्तरेणोपदेक्ष्यामः' ॥ स्थणे ५५ 'उपदेक्ष्यामः' मावो प्रयोग भोव-भाभाटे त्यारे ४ थाय : यारे મૂળકાર જ ભાષ્યકાર હોય.
(A) पृष्ठ ७ . 'ल्लिक्षणतो विधानतश्च पुरस्ताद् विस्तरेणोपदेक्ष्यामः'| सूत्र भाष्य।२ न हो तो महा 'वक्ष्यन्ति' अम हेत.
() पृष्ठ १६. माध्य२ बजे छ ? 'उक्तं भवता मत्यादीनि ज्ञानानि उद्दिश्य तानि विधानतो लक्षणतश्च पुरस्ताद्विस्तरेण वक्ष्याम इति तदुच्यतामिति । अत्रोच्यते । मतिः स्मृतिः संज्ञा, चिन्तेत्यादि' मा પંક્તિઓને વિચારનાર બુદ્ધિમાનો તો અવશ્ય સ્વીકાર કરશે કે આ વચન પરથી સૂત્રકાર અને ભાગ્યકાર એક જ વ્યક્તિ છે. કેમ કે, એમ ન હોત તો ભાષ્યકારના વચનનો દાખલો લઈને શંકા ઉઠાવવી અને પછી સૂત્ર વડે સમાધાન કરવું - એ બન્નેનો કર્તા એક ન હોય તો કાપિ બને નહીં. ___ रीत. ४, पृष्ठ ८ 'अणवः स्कंधाश्च (५-२५), संघातभेदेभ्य उत्पद्यन्ते (५-२६) इति वक्ष्यामः पृष्ठ १६. 'नयवादान्तरेण तु यथा मतिश्रुतविकल्पजानि भवन्ति तथा पुरस्ताद्वक्ष्यामः।'
(२) 'चारित्रं नवमेऽध्याये वक्ष्यामः नयान वक्ष्यामः, पृष्ठ ४८, सकषायत्वा० (२-२) कायवाङ्मनःप्राणा० (५-१९) नाम प्रत्यया. (८-२४) इति वक्ष्यामः। पृष्ठ १६६ बन्धं वक्ष्यामः । पृष्ठ १७२ स्थितिबन्धं वक्ष्यामः । पृष्ठ १८० अनुभावबन्धं वक्ष्यामः। पृष्ठ १८१ प्रदेशबन्धं वक्ष्यामः ।

Page #106

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર?”
पृष्ठ १८३ संवरं वक्ष्यामः । पृष्ठ १९४ परीषहान् वक्ष्यामः । पृष्ठ २०० इत ऊर्ध्वं यद्वक्ष्यामः ।'
આ બધાં સ્થળોએ મૂળ સૂત્રકારની બાબતમાં ત્રીજા પુરુષના ક્રિયાપદની જરૂર હતી, પરંતુ મૂળ અને ભાષ્યના રચયિતા એક જ હોવાના લીધે સર્વત્ર “વામ:' એવો “કસ્મત' શબ્દના ક્રિયાપદનાં પ્રયોગ કર્યો છે.
(લ) આ બધા પ્રમાણો કરતાં વધુ બળવત્તર પ્રમાણ નીચે આપીએ છીએ. આ નીચે આપેલ પ્રમાણથી સ્પષ્ટ જણાઈ જશે કે તત્ત્વાર્થના મૂળ સૂત્રકાર અને ભાષ્યકાર એક જ છે. આ પ્રમાણને વધુ બળવત્તર કહેવા માટેનો મુદ્દો એ છે કે સ્વયં ભાષ્યકાર મહારાજ જ પોતાની સ્પષ્ટ વૃત્તિ દર્શાવે છે.
“પૃષ્ઠ ૨ ૨ “વી મુરધ્ય ચ૦ વીર્વનયી વ મહ૦ न्यग्रोधिकाप्रसूतेन०। अर्हद्वचनं सम्यग्गुरूं । इदमुच्चै गरवाचकेन सत्त्वानुकम्पया दृब्धं । तत्त्वार्थाधिगमाख्यं स्पष्टमुमास्वातिना (स्वातितनयेन) શાસ્ત્રમ્ | ૧ /'
આવો સ્પષ્ટ પ્રમાણમય ઉલ્લેખ હોવા છતાં પણ ભાષ્યકારને ન માનવો, એ કેવો અભિનિવેશનો પ્રભાવ હશે ! તે વાંચકગણ પોતે જ વિચારે.
ભાષ્યને અસ્વીકાર કરવાનું કારણ ઉપર્યુકત પ્રમાણોથી વાચકોને સ્પષ્ટ જણાઈ ગયું હશે કે જે ઉમાસ્વાતિવાચ-|| કજી એ તત્ત્વાર્થ સૂત્ર રચ્યું છે તેમણે જ આ ભાષ્ય પણ બનાવ્યું છે. હવે વાંચક વાંચનાર ને એ શંકા અવશ્ય થશે કે આવું સ્પષ્ટ પ્રમાણ હોઈ દિગંબર લોકો તત્ત્વાર્થ સૂત્રને મંજૂર કરે છે, પણ ભાષ્યને કેમ મંજૂર કરતા નથી ? પરંતુ એ શંકા તે વાચકોને જ થવાની, કે જેઓ દિગંબરોની રીતભાતથી પરિચિત નથી. કેમ કે એ લોકોને ખરેખર તો તત્ત્વાર્થ જ માનવું ઉચિત નથી. કારણ કે આમાં સંગમાત્રને પરિગ્રહ નથી કહ્યો, કેવળી મહારાજને અગ્યાર પરીષહો માનીને કેવળીને આહાર માન્યો છે. બકુશને પણ નિગ્રંથ સ્વીકાર્યો છે. પરંતુ આ લોકો આ મૂળ સૂત્રોનો અર્થ પોતાના સંપ્રદાયને અનુકૂલ ગમે તેમ મારી મચડીને બેસાડી લે છે. પરંતુ જો ભાષ્યને મંજૂર કરે ત્યારે તો પોતાનો કપોલકલ્પિત અર્થ ચાલે નહીં, તેથી આ દિંગબરોએ ભાષ્યને અસ્વીકૃત જ રાખ્યું. ભાષ્યકાર મહારાજે તો વિવેચનમાં એવું સ્પષ્ટ ફરમાવ્યું છે કે જેથી દિગંબરોએ પોતાનું મંતવ્ય છોડીને શ્વેતાંબરોનું મંતવ્ય

Page #107

८०
'तत्वार्थभूत्रन sil is ?'
સ્વીકારવું જ પડે.
७-११ L.- चेतनावत्सु अचेतनेषु च बाह्याभ्यन्तरेषु द्रव्येषु मूर्छा परिग्रहः
९-११ नुं . - एकादश परिग्रहाः जिने वेदनीयाश्रयाः संभवन्ति, तद्यथा क्षुत्पिपासाशीतोष्णदंशमशकचर्याशय्यावधरोगतृणस्पर्शमलपरीषहाः
९-४८ - मा. -शरीरोपकरणविभूषानुवर्तिन ऋद्वियशस्कामाः सातगौरवाश्रिताः अविवित्त्कपरिवाराश्छेदशबलयुक्ता निर्ग्रथा बकुशाः, लिंगं द्विविधं-द्रव्यलिंगं भावलिंगं च, भावलिंगं प्रतीत्य सर्वे पंच निर्ग्रथा भावलिंगे भवन्ति, द्रव्यलिंगं प्रतीत्य भाज्याः
९-४९ लिंगं स्त्रीपुंनपुंसकानि, प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनीयस्यावेदः सिध्यति, द्रव्यलिंगं त्रिविधं-स्वलिंगन्यलिंगं गृहिलिंगमिति, तत् प्रतिभाज्यं सर्वस्तोका नपुंसकलिंगसिद्धाः, स्त्रीलिंगसिद्धाः संख्येयगुणाः, पुंलिंगसिद्धा संख्येयगुणा इति ।
७-२३ अर्हच्छासनानुष्ठायिनां श्रुतधराणां बालतपस्विशैक्ष्यग्लानादीनां च संग्रहोपग्रहानुग्रहकारित्वं प्रवचनवत्सलत्वमिति ।।
७-३ अनुज्ञापितपानभोजनमिति। -. ..
७-३३. आत्मपरानुग्रहार्थ स्वस्य-द्रव्यजातस्य अन्नपात्रवस्त्रादेः पात्रेऽतिसर्गो दानम् ।
९-२६ तत्र बाह्यो द्वादशकरूपस्योपधेः ।
९-४९ नुं भाष्य - बकुशो द्विविधः-उपकरणबकुशः शरीरबकुशश्च, तत्रोपकरणाभिष्वत्त्कचित्तो विविधविचित्रमहाधनोपकरणपरिग्रहयुक्ता बहुविशेषोपकरणकांक्षायुक्तो नित्यं तत्प्रतीकारसेवी भिक्षुरूपकरणबकुशो भवति । આ ઉપર્યુક્ત વાક્યો જોઈને દિગંબરોએ ભાષ્ય સ્વયં સૂત્રકારે બનાવેલ હોવા છતાં પણ મંજૂર કર્યું નથી.

Page #108

શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?'
ભાષ્યકારનું અનુકરણ જોકે દિગંબરોએ આ ભાષ્યને માન્ય નથી કર્યું, પરંતુ દિગંબરોના આચાર્યોએ આ ભાષ્યને જોઈને જ અને તે પરથી જ પછી સર્વાર્થસિદ્ધિ વગેરે ટીકાઓ બનાવી
કૃતિની આવશ્યકતા શ્રીમાન્ ગણધર મહારાજે તથા આચાર્ય મહારાજાઓએ અનંતગમ તેમજ નયના વિચારથી યુક્ત અંગોની રચના કરેલી, અને તે કૃતિ શ્રીમાનના કાળમાં સારી રીતે વિદ્યામાન પણ હતી, તો પછી સૂત્રકાર મહારાજને તત્ત્વાર્થ બનાવવાની શી આવશ્યકતા હતી ? શ્રીમાને આ શાસ્ત્રમાં જે વાતો કહી છે તે સૂત્રોમાં સ્પષ્ટ ઉપલબ્ધ હતી. અને અત્યારે પણ ઉપલબ્ધ છે. જુઓ ! સમ્યગ્દર્શન આદિ મોક્ષમાર્ગ માટે
'नाणदंसणिस्सनाणं नाणेण विणा ण होंति चरणगुणा । ઘર નહિંતો નોવો મોવર સોઉં ||વીદં ૩ત્તર૦ ૩૫થ્ય |
એ જ રીતે પણવણાજી અને ઉત્તરાધ્યયનમાં નિસર્વાધિગમ સમ્યક્તનું વર્ણન પદ ૧, અને ઉત્તરાધ્યયની ગાથાઓમાં છે, સત્સંખ્યા ક્ષેત્રાદિ માટે સંતપયપરૂવણા અનુયોગકારોમાં, જ્ઞાનનો સંપૂર્ણ અધિકાર નન્દીસૂત્રમાં, નયનો અધિકાર અનુયોગદ્વારમાં, ભાવોનો અધિકાર અનુયોગકારમાં, જીવોના ભેદ જીવાભિગમ અને પણવણામાં શરીરનો અધિકાર પ્રજ્ઞાપનામાં અને અનુયોગદ્વારમાં, નરકનો અધિકાર જીવાભિગમ, ભગવતીજી વગેરેમાં, ભરતાદિ ક્ષેત્રો માટે જંબુદ્વીપ-પ્રજ્ઞપ્તિ, શેષ સમસ્ત દ્વીપસમુદ્રો માટે ભગવતીજી, અને અનુયોગદ્વાર અને જીવાભિગમમાં દેવતાઓનો અધિકાર સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ, ભગવતી, પ્રજ્ઞાપના, જીવાભિગમાદિમાં, કાળ અને સૂર્ય ચંદ્રાદિ ભ્રમણ વગેરે માટે સ્થાનાંગ, ભગવતી, જંબુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિ.
ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ, સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ આદિ, દેવતાઓની સ્થિતિ માટે પ્રજ્ઞાપનાનું સ્થિતિપદ I આદિ, ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યો માટે અનુયોગદ્વાર, સ્થાનાંગ, ભગવતી આદિમાં,
પુદ્ગલોના સ્કંધ-વર્ણ-શબ્દ માટે ઉત્તરાધ્યયન, પ્રજ્ઞાપના, ભગવતી, સ્થાનાંગ આદિ, 1 ઉત્પાદિ સ્તોદ્ધાર માટે નયાપેલયુક્ત અનુયોગકાર, ભગવતી આદિમાં, દ્રવ્યાદિનાં I aણો ઉત્તરાધ્યયનાદિમાં, આશ્રવ માટે સ્થાનાંગ, ભગવતી આદિમાં, જ્ઞાનાવરણાદિ
હેતુઓ માટે શ્રી ભગવતીજી, પંચસંગ્રહાદિ પ્રકરણમાં, દેશ-સર્વવિરતિ અને ભાવના

Page #109

૯૨
તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ ?''
---
-
માટે સૂયગડાંગ, આચારાંગ, ઉપાસકદશાદિમાં, અતિચારો માટે ઉપાસક દશાંગ, શ્રાદ્ધપ્રતિક્રમણાદિમાં, કર્મના ભેદો માટે સ્થાનાંગ, પ્રજ્ઞાપના,ભગવતી કર્મપ્રજ્યાદિમાં, કર્મોની સ્થિતિ માટે સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ, પ્રજ્ઞાપનાદિમાં, સંવર માટે ઉત્તરાધ્યયન, દશવૈકાલિક, આચારાંગાદિમાં, પરીષહ માટે ઉત્તરાધ્યયન ભગવત્યાદિમાં, તપસ્યા માટે ઉત્તરાધ્યયન, ઓપપાતિક, સ્થાનાંગ, ભગવત્યાદિમાં, ધ્યાન માટે આવશ્યક નિર્યુક્તિ, ઓપપાતિક, સ્થાનાંગાદિમાં નિગ્રન્થોના સ્વરૂપ માટે ભગવતી, ઉત્તરાધ્યયન
દિ, સર્વનો અર્થ એમ છે કે શ્રીમાનું ઉમાસ્વાતિવાચકજીએ તત્ત્વાર્થ સુત્રમાં જે હકીક્ત કહી છે તે સૂત્રોમાં અનુપલબ્ધ નથી. ત્યારે, એવું છે તો પછી એવું અલગ સૂત્ર બનાવવાથી તો વિદ્યાર્થી વર્ગ લોકો આનાથી જ સંતુષ્ટ થઈ જશે અને આગળ સૂત્રો જોવાનો પ્રયત્ન કરશે નહીં. અને એમ થવાથી સૂત્રકાર ગણધર મહારાજની અવજ્ઞા થવાની. જોવામાં આવે પણ છે કે દિગંબર લોકો આ તત્ત્વાર્થને જ મંજૂર કરે છે અને બધા સૂત્રસિદ્ધાંતોને ઉડાવી દે છે. જો વાચકજી મહારાજે આ સુત્ર ન બનાવ્યું હોત તો દિગંબરોને આવું સૂત્રાપાપનું મહાપાપ અંગીકાર કરવાનો અવસર ન પણ આવત. પૂર્વોક્ત શંકાના સમાધાનમાં પહેલા તો એ જ સમજી લેવું ઉચિત છે. કે જૈનોમાં નતો “પૂર્વપૂર્વમુનીનાં પ્રીમાળે એવો નિયમ છે અને ન “ઉત્તરોત્તરમુનીનાં પ્રાર્થ' એવો નિયમ છે પરંતુ પૂર્વાપર અવિરૂદ્ધ સ્યાદ્વાદમય પદાર્થને માનવો, એ જ નિયમ છે. તેથી શ્રદ્ધાળુઓને તો પદાર્થ સૂત્રમાંથી મળે કે બીજા ગ્રંથોમાંથી મળે | તેમાં કોઈપણ જાતનો વાંધો નથી. વાસ્તવમાં સૂત્રના અધિકારી હોવા છતાં આદ્યથી જ બધાય કંઈ સર્વ સૂત્રોના અધિકારી હોતા નથી. તેથી આઘાધિકારીઓને લાભ પમાડવો તે આ ગ્રંથનો ઉદ્દેશ્ય છે. બીજો મુદ્દો એ પણ છે કે આપના કથનથી પણ આ વાત તો સ્પષ્ટ છે કે આ તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં કહેલા વિષયો શ્રી ગણધર પ્રણીત સૂત્રોમાં છે. પરંતુ વિપ્રકીર્ણ છે, તો આવા વિપ્રકીર્ણ પદાર્થોને એકત્ર કરીને કહેવા - એ ઓછું ઉપયોગી નથી. ત્રીજો મુદ્દો એ પણ છે કે સૂત્રોમાં જ્યાં જ્યાં પદાર્થોનું સ્વરૂપ કહ્યું છે ત્યાં અને બધા વિદ્યાર્થીગણ આવા વિસ્તાર યુક્ત અને સવાંગપૂર્ણ તત્ત્વને અવધારણા કરવા સમર્થ ન હોય, તેથી તેવાઓ માટે આવો લઘુસંગ્રહ બનાવવાની આવશ્યક્તા ઓછી નથી. ચોથા મુદ્દો એ પણ છે કે શાસ્ત્રોમાં જે રૂપે જીવાદિક તત્ત્વોનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવ્યું છે તેથી અહીં કાંઈક ઓર જ (બીજા જ)| રૂપે જીવાદિ તત્ત્વો કહ્યાં છે - એટલે કે જેમ અહીં સમ્યગદર્શનાદિક ક્રમથી જીવાદિ પદાર્થો નિરૂપિત છે તેવો ક્રમ કોઈ પણ સૂત્રમાં નથી. પાંચમાં મુદ્દામાં અભ્યાસીઓને

Page #110

શ્વેતાંબર કે દિગંબર ?'
૯૯
((કંઠસ્થ) કરવામાં લઘુસૂત્ર હોવાના લીધે મોટી સુવિધા રહે છે. સ્વયં ગણધર મહારાજાઓએ પણ ભગવતી આદિ સૂત્રોમાં શતક ઉદ્દેશની પ્રારંભમાં સંગ્રહ દર્શાવ્યો છે. અને શ્રી સમવાયાંગજી તથા નંદીજીમાં આચારાંગાદિક સૂત્રની સંગ્રહણી અને શ્રી પાલિકસૂત્રમાં પણ કાલિક, ઉત્કાલિક બધાની સંગ્રહણી કહી છે. તેથી બધાનો સંગ્રહ - આ તત્ત્વાર્થનું હોવું ઉચિત જ છે. આ બધાં કારણો વિચારતાં સ્પષ્ટ જણાઈ જશે કે વાચકજી મહારાજની આ રચના અત્યંત આવશ્યક છે, આવી નાની કૃતિ વડે વિદ્યાર્થીઓને તત્ત્વપદાર્થોને સમજવાનું સહેલું હોવાથી સૂત્રકારે કહેલું વિસ્તૃત વર્ણન જાણવા માટે તૈયાર અને લાયક બની જશે. આમાં શ્રી વાચકજી મહારાજે સૂત્રકારોની અવજ્ઞા કરી નથી, બલ્ક સૂત્રકાર મહારાજની બહુ જ ભક્તિ કરી છે.
છેલ્લે આપે જે કહ્યું કે દિગંબર લોકો આ તત્ત્વાર્થને જ માન્ય કરીને સૂત્રોને ઉડાડી દે છે તો આમાં એમ જ કહેવાય કે આગાઢમિથ્યાત્વનો ઉદય થઈ જાય અને એમ કરે તેમાં શ્રી વાચકજી મહારાજનો શો દોષ ? શું આવો “તત્ત્વાર્થ' જેવો ગ્રંથ | ન હોત તો તે દિગંબરો આગાઢમિથ્યાત્વી ન હોત ? અર્થાત્ હોત જ.
કદાપિ નહીં, તો પછી આ આગાઢમિથ્યાત્વવાળાનો વિચાર લઈને વાચકજી | પર દોષારોપણ કેમ કરાય ? આ દિગંબર લોકો માટે તો ઉત્થાપકપણું અને વિપર્યાસકારિત્વ જન્મસિદ્ધ હક્ક છે. - એમાં કોઈ શું કરવાનો ? જુઓ ! આ લોકોએ ભગવાનની મૂર્તિને પણ ચક્ષુહીન કરી લીધી. એટલું જ નહીં, બલ્ક પત્યેક આસનથી બેસવાથી કોઈપણ માણસનું લિંગઆદિ દેખાતું નથી. તો પણ આ દિંગબરોએ પલ્યકાસનસ્થ ભગવ—તિમાને પણ હાથ આગળ લિંગ લગાડી દીધું છે. અસલમાં ભગવાનનું લિંગ અદશ્ય હતું. તેનો પણ એમણે વિચાર ન કર્યો. દિગંબર લોકો એ તો વિચારતાં જ નથી કે જ્યારે તત્ત્વાર્થસૂત્રને મંજૂર કરવું છે તો પછી શ્રીમાનું ગણધરમહારાજે જ બનાવેલા અને આ તત્ત્વાર્થની જડ સ્વરૂપ એવાં સૂત્રો મંજૂર કેમ ન કરવાં. પરંતુ તત્ત્વાર્થ સૂત્ર હોત જ નહીં તો શું દિગંબર લોકો સૂત્રો માનત? કદાપિ નહીં, તત્ત્વાર્થ માન્યા પછી પણ અર્ધજરતીય ન્યાયનું અવલંબન કરીને જે લોકો સૂત્રને મંજૂર નથી કરતા, તે લોકો જો તત્ત્વાર્થ ન હોત તો અશ્રુતવાદી બની શક્તા નહોતા ? જો અમૃતવાદી) બનવામાં એમને વાંધો નથી આવતો તો પછી વાચકજીની કૃતિને શા માટે દૂષિત કરવી ? તત્ત્વત: જોઈએ તો શ્રી વાચકજી મહારાજે આ સૂત્ર વડે બહુ જ મોટો ઉપકાર કર્યો છે, એમાં કોઈપણ પ્રકારની શંકાને સ્થાન નથી.

Page #111

તત્ત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?”
કૃતિનું સ્વરૂપ આ તત્ત્વાર્થને જોઈને આવી શંકાઓ અવશ્ય થવાની કે મોટાં મોટાં શાસ્ત્રોમાં શ્રોતાઓની સુગમતાપૂર્વક પ્રવેશ કરાવવા માટે આવાં આવાં લઘુ શાસ્ત્રોની જરૂર છે, પરંતુ આવાં નાનાં નાનાં શાસ્ત્રોને તો “પ્રકરણ-સંજ્ઞા આપવી જોઈએ, તે અહીં નથી. અહીં તો આ તત્ત્વાર્થને “સૂત્ર' કહેવાય છે કે કેમ ? એમ પણ તેવાં જ સૂત્રોમાં સ્થળે - સ્થળે સૂત્રના અવયવને અધ્યયન, ઉદ્દેશ, પ્રાભૃત, પ્રાકૃતવર્ગ, વસ્તુ, ચલવસ્તુ વગેરે સંજ્ઞા હોય છે. અને અહીં અધ્યાય સંજ્ઞા જ રાખી છે તે કેમ રાખવામાં આવી ? એવી બીજી શંકા થવાની આમેય અહીં જૈનો માટે અતિ માનાસ્પદ એવી પ્રાકૃત ભાષામાં આની રચના ન કરતાં, સંસ્કૃત ભાષામાં આની રચના કેમ કરી ? આ ત્રીજી શંકા થવાની, ચોથી શંકા એ પણ થશે કે અધ્યયનકર્તાઓને કંઠસ્થ કરવામાં અને ધારણસ્મરણમાં ઉપયોગી એવી પદ્યબંધ રચના ન કરીને ગદ્યબંધ રચના અહીં કેમ કરવામાં આવી ? આ બધી શંકાઓનાં સમાધાનો આ પ્રકારે ક્રમશઃ સમજવાં જોઈએ - આને સૂત્ર કહેવાનું કારણ એ જણાય છે કે પ્રકરણનું કાર્ય એક એક અંશને વ્યુત્પાદન કરવાનું હોય છે, અને આ સૂત્રમાં બધા વિષયોનું પ્રતિપાદન છે. ખરેખર તો જેમ જૈમિનિ આદિએ પોત-પોતાના ધર્મસંપ્રદાયનાં દર્શન સૂત્રો બનાવ્યાં એ જ રીતે બનાવવામાં આવ્યું છે. તેથી જં આને “સૂત્ર” કહેવાય છે. એ જ ગઘબંધ સુત્રની રચના કરવામાં પણ સમજવું, કેમ કે બીજા દર્શન શાસ્ત્રો પણ અધ્યાય' વિભાગથી અને ગદ્યસૂત્રથી જ છે, એમ આ સૂત્ર પણ રચવામાં આવ્યું છે. એ જ રીતે બીજા દર્શન શાસ્ત્ર-ગ્રંથો સંસ્કૃત ભાષામાં હોવાના લીધે જ આ સુત્ર પણ સંસ્કૃત ભાષામાં જ રચાયું. જૈન લોકો એકલી પ્રાકૃત ભાષા જ માન્ય કરે છે એમ કહેવું જ સમજ વગરનું છે. કેમ કે જૈનોના સ્થાનાંગ અને અનુયોગ દ્વારમાં “સવિય પર યા જેવી આ વાક્ય વડે સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત બન્ને ભાષાઓને એક સરખી માની છે. શ્રીમાન તીર્થંકર મહારાજાદિની દેશના જે પ્રાકૃતમાં માની છે તે પ્રાકૃત અત્યારે કહેવાય છે તેવી સંસ્કતજન્ય પ્રાકૃત નથી. પરંતુ અઢાર પ્રકારની દેશી ભાષાથી મિશ્રિત અર્ધમાગધી પ્રાકૃત છે. આ ભાષા દ્વારા બધા દેશવાળા શ્રોતાઓને ધર્મની બોધ સારી પેઠે થઈ શકે છે. સંસ્કૃત ભાષામાં દેશના દેવાથી કેટલાક વિદ્વાનો ને જ બોધ મળે. પરંતુ સામાન્ય જનતા તો શ્રી જિનેશ્વર ભગવાનના ઉપદેશથી વંચિત રહે અને જો એમ થાય તો પછી શ્રી જિનેશ્વર મહારાજ જગદ્ગુરૂ કેમ બને ? દેવતાઓની ભાષા પણ અર્ધમાગધી જ છે.
એનું કારણ એજ છે કે આ બાળગોપાળને દેવતાના આરાધનની યોગ્યતા છે અને દેવતાને આરાધકનો ભાવ સમજવાની પણ આવશ્યકતા છે. એટલું જ નહીં, બબ્બે

Page #112

“શ્વેતાંબર કે દિગંબર?”
(દેવતાઓનો વાર્તાલાપ જો સંસ્કૃતમાં જ હોય તો આ બાળગપાળ સાથે તૃષ્ટ થઈને વાર્તાલાપ કરવો કે વરદાન આપવો અશક્ય જ બની જાય. તેથી દેવતાઓની ભાષા પણ આબાળગોપાળને સમજાય એવી અર્ધમાગધી માનવામાં આવી છે. પરંતુ સંસ્કૃતભાષા દ્વારા વિદ્વાનોને સમજાવવાની આવશ્યકતા માનીને જ શ્રીમાનું ઉમાસ્વાતિવાચકજીએ આ સૂત્ર સંસ્કૃતમાં જ બનાવ્યું છે. સંસ્કૃતતર ભાષા જ પૂર્વકાળમાં પ્રચલિત હતી, તેથી અશોકદિક રાજાઓના પ્રાચીન લેખો પણ સંસ્કૃત ભાષામાં જ છે. પ્રાચીનતમ કોઈ પણ શિલાલેખ અસલીપણાનો ઈનકાર કરે છે. કેમ કે કોઈ પણ અસલી ભાષાનો સંસ્કાર કરીને તૈયાર કરેલી ભાષા જ “સંસ્કૃત” હોઈ શકે છે. અને તેથી જ પ્રાકૃત ભાષાને સૂયગડાંગનિર્યુક્તિકાર સ્વાભાવિક ભાષા ગણી શકે છે. પ્રાકૃત શબ્દનો અર્થ પણ ભાષાનું સ્વાભાવિકપણું દર્શાવે છે. એટલું હોવા છતાં પણ જમાનાના પ્રભાવે
જ્યારે સંસ્કૃત ભાષા તરફ લૌકિક વિદ્ધદગણ ઝૂક્યો અને લોકોની અભિરૂચિ સંસ્કૃત તરફ વધી, અને અંતે સંસ્કૃતમાં જ વિદ્વત્તાની અપૂર્વતા ગણવામાં આવી, ત્યારે શ્રીમાનું ઉમાસ્વાતિ વાચકજીને પણ જૈન મહત્તા માટે તત્ત્વાર્થ સૂત્ર સંસ્કૃત ભાષામાં જ કરવાનું આવશ્યક લાગ્યું.
દર્શન શાસ્ત્રોની છાયા પૂર્વતરકાલીન જૈન સુત્રોની રચના, જ્ઞાનાદિ આત્માનું સ્વરુપ છે અને આશ્રવાદિથી દૂર થઈ જવાનું અને જ્ઞાનાદિ માટે જ કટિબદ્ધ થવું, એ જ ઉદ્દેશથી કરવામાં આવતી હતી. અને એ જ કારણે તો ભવ અને મોક્ષમાં પણ આખરે ઉદાસીનતા જ રહેતી હતી. તે કારણથી જ તો કેવળી ભગવાનને સંકલ્પ-વિકલ્પથી રહિત માન્યા, પરંતુ સાંખ્ય, નૈયાયિક, મીમાંસક, વૈશેષિક અને બૌદ્ધ આદિ એ જયારે પોતાનાં શાસ્ત્રો મોક્ષના ઉદ્દેશથી બનાવ્યા અને લોકોની અભિરુચી પણ તેવી થઈ તો શ્રીમાનું ઉમાસ્વાતિજીને પણ તે રીતે જ આની રચના કરવી આવશ્યક લાગી, તેથી જ શ્રીમાને “સમ્પનજ્ઞાન-વારિત્રાળ મોક્ષમા !” એવું પ્રારંભમાં જ મોક્ષને ઉદ્દેશીને સૂત્ર બનાવ્યું.
એ જ રીતે સુત્રકાર ભગવંતે નિસર્ગ-અધિગમાદિ સમ્યક્તના દશ ભેદ દર્શાવ્યા હતા. ત્યારે વાચકજીએ શેષા આજ્ઞા રુચિ વગેરે ભેદોનો અન્તર્ભાવ નિસર્ગ અને અધિગમમાં કર્યો, અને એમને ભેદ તરીકે ન લેતાં હેતુ તરીકે લીધા. સાથે સૂત્રકારોએ સમ્યક્તને આત્માનું સ્વરુપ માન્યું હતું અને તત્ત્વાર્થની શ્રદ્ધાને એક આસ્તિક્યરુપ લિંગપણે લીધી હતી. પરંતુ વાચકજીએ શ્રદ્ધાને લક્ષણ સ્વરુપે લીધી છે. આનું કારણ પણ દાર્શનિક સિદ્ધાંત જ છે. કેમકે તર્કનુસારીઓ માટે આ લક્ષણાદિનો માર્ગ જેટલો અનુકુળ હોવાનો તેટલો પેલો નહિ હોય.

Page #113

-,
‘તત્વાર્થસૂત્રના કર્તા કોણ?”
સૂત્રકારોએ જ્ઞાન આત્માનું લક્ષણ છે એમ કરીને જ્ઞાનનું વર્ણન કર્યું છે. ત્યારી | વાચકજીએ પદાર્થના અધિગમ માટે પ્રમાણની આવશ્યકતા છે, અને તે પ્રમાણ જ્ઞાનરૂપ | છે, તેથી જ્ઞાનના વર્ણનની આવશ્યકતા ગણાવી.
સૂત્રકારોએ ઊપક્રમના ભેદમાં અથવા જ્ઞાનના બીજા પક્ષથી પ્રમાણની વ્યાખ્યા કરેલી, જયારે વાચકજીએ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ જ પ્રમાણ લઈને વ્યાખ્યા કરી છે.
સૂત્રકારોએ અંગોપાંગમાં સ્મરણાદિ માટે સ્પષ્ટ વિભાગ કર્યો નહોતો. તે એમણે મતિજ્ઞાનમાં સ્મરણાદિકનો સમાવેશ કરી તેનો પરીક્ષમાં અન્તર્ભાવ સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવ્યો.
સૂત્રકારોએ ચહ્યું અને મનને માટે અપ્રાપ્યકારિતા પર ભાર નહોતો મૂકયો, ત્યારે વાચકજીએ સ્વતંત્ર સૂત્ર બનાવીને ચહ્યું અને મનના અપ્રાપ્યકારિતા સ્પષ્ટ કરી આથી, આ પણ દાર્શનિક સિદ્ધાંતના પ્રચારને કારણે જ શકય બને છે. કેમકે બૌદ્ધોનું મંતવ્ય ચક્ષુ, મન અને શ્રોત્રની અપ્રાપ્યકારિતાનું છે અને નૈયાયિકાદિકોનું મંતવ્ય એમ છે કે, સ્પર્શનાદિની જેમ ચક્ષુ પણ પ્રાપ્યકારી જ છે, વાચકજીએ સ્પષ્ટ કહી દીધું કે ચક્ષુ અને મન આ બન્ને જ અપ્રાપ્યકારી છે અને સ્પર્શનાદિ ચાર પ્રાપ્યકારી જ છે.
બીજા દર્શનકારોએ પિટક અને વેદાદિ માટે પ્રામાણિકતાનો નાદ ચલાવ્યો હતો, ત્યારે વાચકજીએ શ્રુતના અધિકારમાં આચારાંગાદિક અંગો અને તદવ્યતિરિકત આઈ વચનોની પ્રામાણિકતા પ્રતિષ્ઠિત કરી છે.
અન્ય દર્શનકારોએ વિપર્યાસ અને સંશયાદિકને મિથ્યાજ્ઞાન અને અજ્ઞાન શબ્દથી અભિહિત કર્યા છે, ત્યારે વાચકજીએ જેની ધારણા પદાર્થો માટે યથાસ્થિત નથી અને સદસતુ ના જેઓ એકાંતવાદી છે તે બધાયનો બોધ અજ્ઞાન જ છે, એમ દર્શાવ્યું છે. એટલે કે પવિત્ર મંતવ્યને માન્ય કરનારા મનુષ્યના સંશય વિપર્યાસવાળા જ્ઞાનથી પણ પવિત્ર પદાર્થને નહીં માનવાવાળાની બુદ્ધિ કે જે શાસ્ત્રીય પ્રવીણતા ઊન્માર્ગનું જ વર્ધન કરનારી બને છે એટલું જ નહિ, બલ્ક એવાને કોઈ પૌદ્ગલિક પદાર્થનું અહિં એવું વિભંગ જ્ઞાન પણ થઈ જાય, ત્યારે પણ તે જ્ઞાન તે મહાત્માને અને તેના ઉપાસકોને સંસાર તરફ પાડનાર છે. આ બધું વિવરણ દર્શનકારના પ્રચારના પ્રભાવ વડે વધુ થયુ છે.
૮ સૂત્રકારોએ સૂત્રની વ્યાખ્યા કરતી વખતે સમજેલા પદાર્થને સારી રીતે સમજાવવા માટે નયોની આવશ્યકતા માની હતી. અને તેથી જ નયનો અધિકાર અનુગમ પછી રાખ્યો હતો. અને નલ્પિ નહિં વિ સુરં તત્વો વ નિમિ, વિ વી’ એમ કહીને સમગ્ર જિનવચનમાં નયની વ્યાપકતા દર્શાવી હતી, ત્યારે વાચકજીએ સમગ્ર પદાર્થના જ્ઞાનમાં તે નયનોની ઉપયોગિતા શરુઆત થી જ દર્શાવીને તે પ્રમાણની માફક નય પણ પદાર્થ- અવબોધનો મુખ્ય હેતુ છે એમ દર્શાવ્યું છે. સમાપ્ત

Page #114
એક અનોખું આંગળી - ચિધણું... આલમનાં આંગણે આભ -ઊંચું ઉછળી રહેલું સત્ય (!) છે. પૃથ્વી દડા જેવી ગોળ છે ! પૃથ્વી ભમરડા જેવી ફરે છે. !! એપોલો ચંદ્ર પર પહોંચ્યું છે ! ! ! પણ.... આ જ સત્યને પીંખીને બહાર પડેલું મહાસત્ય એ છે કે... નપૃથ્વી ગોળ છે નપૃથ્વી ફરે છે 'ન એપોલો ચંદ્રને આંખ્યું છે વર્ષોના ત્રણ ત્રણ દાયકા પછી પૂ.પં. ગુરૂદેવશ્રી અભયસાગર મ.સા.ની વેધક દૃષ્ટિમાંથી ઉભરેલું આ એક મહાસત્ય પાલીતાણાની પુણ્યધરા પર સિદ્ધગીરીની શીળી છાયામાં ઈટ-ચૂનાનું રૂપ લઇ જગને આંગળી-ચિધણું કરી રહ્યું છે આવો... એને નીહાળીએ અને મળેલી શક્તિનો સત્યપ્રવાહ એના ભણી વહાવીસુકૃત-સાગરમાં ડૂબકી લગાવીએ... આ રહ્યું એનું પુરું ઠેકાણું.... શ્રી જંબુદ્દીપનિર્માણ યોજના આગમમંદિર પાછળ-તલેટી - પાલીતાણા (સૌરાષ્ટ્ર) Printed by: Print Vision