Book Title: Shrutbodha
Author(s): Kanaklal Thakur, Bramhashankar Mishr
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009626/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vidyAbhavana saMskRta granthamAlA 34 azlIlAMzavarjitaH zrutabodhaH (chAtropayogi-saMskaraNam ) pU. A. zrI vijaya bhakitasUri jo namaka, A. zrI vijaya premasUri jaina jJAna bhaMDAra caukhambA vidyAbhavana, vArANasI-1 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / zrIH // vidyAbhavana saMskRta granthamAlA GGAE mahAkavizrIkAlidAsaviracitaH zrutabodha: 'vimalA' saMskRta-hindITIkopetaH TIkAkAraH paNDita zrIkanakalAlaThakkaraH saMskartA paNDita zrIbrahmazaGkaramizraH caukhambA vidyAbhavana, vArANasI.1 1968 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : caukhambA vidyAbhavana, vArANasI mudraka : vidyAvilAsa presa, vArANasI saMskaraNa : caturtha, vi0 saMvat 2025 mUlya : 0-40 (c) The Chowkhamba Vidyabhawan Post Box No. 69 Chowk, Varanasi-1 ( INDIA) 1968 Phone : 3076 pradhAna kAryAlaya :caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa __gopAla mandira lena, poA0 caukhambA, posTa bAksa naM08, vArANasI-1 phona : 3145 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathanam viditamevAsti bhavatAM yat mahAkavizrIkAlidAsaviracitaH zrutabodhanAmA chandomanthaH kIdRzarachandojJAnopayogIti / TIkA apyasya bahvayaH santi / tathApi parikSArthinAmatyupayogAya mayA'pi parIkSopayogivimalAnAmasaMskRtabhASAkAdvayaM niramAthi / etacca TIkAdvayaM parIkSArthinAM parikSAyAmatyupayogaM vidhAmyatItyAzAse saM0 1 2 3. 4 7 8 saMkhyA - gaNanAma-rUpa- devatA - phalamitrAdi zubhAzubha - jJApakacakram -- devatA phalam mahI | lakSmIH | vRddhiH gaNanAma magaNaH yagaNaH ragaNaH sagaNaH tagaNaH jagaNaH bhagaNaH nagaNaH rUpam SSS ISS SIS IIS SSI ISI SII 111 jalam agniH vAyuH nabhaH I kanakalAlaukkuraH i mitrAdi | zubhAzubhe mitram zubham zubham mRtyuH zatruH azubham videzaH zatruH azubham raviH zazI / yazaH svargaH sukham dAsaH zUnyam udAsaH rogaH udAsaH dAsaH mitram samam zrazubham zubham zubham Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNanAma-devatAphalAni mo bhUmiH zriyamAtanoti ya-jalaM vRddhiM ra-vahnirmRti so vAyuH paradezadUragamanaM ta-vyoma zUnyaM phalam / jaH sUryo rujamAdadAti vipulaM bhenduryazo nirmalaM no nAkazca sukhapradaH phalamidaM prAhurgaNAnAM budhAH / / arthAt magaNa kA devatA bhUmi hai vaha lacamI kA vistAra karatA hai, yagaNa kA devatA jala hai vaha vRddhi karatA hai, ragaNa kA devatA agni hai vaha mRtyu detA hai, sagaNa kA devatA vAyu hai vaha paradeza vA dUragamana karAtA hai, tagaNa kA devatA AkAza hai usakA zUnya phala hai, jagaNa kA devatA sUrya hai vaha roga detA hai, magaNa kA devatA candramA hai vaha nirmala yaza detA hai aura nagaNa kA devatA svarga hai vaha sukha detA hai| isa prakAra se paNDita loga gaNoM kA phala varNana karate gaNAnAM mantrAH 1. magaNa-OM ma magaNAya namaH / 2. yagaNa-OM yaM yagaNAya nmH| 3. ragaNa-OM raM ragaNAya namaH / 4. sagaNa-OM saM sagaNAya nmH| 5. tagaNa-OM taM tagaNAya namaH / 6. jagaNa-OM jaM jagaNAya namaH / 7. magaNa-OM maM magaNAya namaH / 8. nagaNa-OM naM nagaNAya namaH / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyA- gaNanAma-rUpa- devatA-nakSatra - rAzi - janmadina - jAti- mAsa-pakSa tithi varNa-deza-pura-parvata-mitrAdi-phala- strI - jJApakayantrama pakSa |ti vaNa deza parvata phala mitrA. phala gaNa 8 | rUpa nA. 1 ma. sss pRthvI rohiNI vRSa +4 dh 4 sa. ya. ISS jala jyeSThA vRzcika candra 3 |ra. sIs 5 ta . IIS 1 devatA | nakSatra rAzi ja. dina jAti | mAsa 6 ja. ISI T SSI AkA0 revatI 8 na. / / / vaizya ASADha ani azvi. meSa ravi kSatrI pauSa pavana pUrvAbhA kumbha mIna zani zUda zravaNa makara svarga anu rAdhA pauSa zukla 10 mizrita zukla 12 zyAma kozala vipulA vaMzakaivarta vRddhi dAma zubha brahmANo zukla 9 rakta mahendra makaraMda malayAcala mRtyu zatru azubha svadhA zatru azubha gAruDI / udA sIna budha vaizya kArtika zukla 6. zukra brAhmaNa mArga. zukla 5 bhauma zabda caitra zukla 3 dhUma dhUmra kuntala 7 bha. s // candramA revatI mIna guru devatA Azvina zukla 13 zveta nIla viDaMbara kaMkera setubandha paradeza karNagiri rakta jAla ndhara 15 gau vRzcika budha kSatrI jyeSTha zukla 15 gaura prabala purI svarga zailAdhi lakSmI mitra zubha kamalA zukla kauca campAvatI citra purI prabhAva tIpurI kAJcI purI zunya udayAcala roga kumAragiri yaza strA candragiri sukha 1 samAna zUnya udAsIna zubha Apa dAsaM zubha zuklA saJjI mitra zubha vanI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chandaH sUcI (1) granthapratijJA (2) guruvicAraparibhASA (3) gaNalakSaNa 1 AryA chanda: 2 gIti 3 upagIti 4 akSarapaMkti 5 zazivadanA 6 madalekhA 7 anuSTup 8 padya 9 mANavakA krIDa , 10 nagasvarUpiNI , 11 vidyunmAlA 12 campakamAlA , 13 maNibandha 14 zAlinI 15 mandAkrAntA 16 haMsI 17 dodhaka 18 indravajA 19 upendravajA | 20 upajAti chanda 21 AkhyAnako 22 rathoddhatA 23 svAgatA 24 vaizvadevI 25 toTaka 26 bhujaGgaprayAta 27 drutavilambita , 28 pramitAkSarA 29 hariNIplutA | 30 vaMzastha 31 indravaMzA 32 prabhAvatI 8 33 praharSiNI 34 vasantatilakA .. 35 mAlinI 36 hariNI 37 zikhariNI | 38 pRthivI / 39 zArdUlavikrIDita , / 40 sragdharA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azlIlAMzavarjitaH zrutabodhaH 'vimalA' saMskRta-hindITIkopetaH OXOS granyapratijJA chandasAM lakSaNaM yena zrutamAtreNa budhyate / tamahaM sampravakSyAmi zrutabodhamavistaram / / 1 / / anvayaH-yena zrutamAtreNa chandasAm lakSaNaM budhyate / aham avistaraM taM zrutabodhaM sampravacyAmi / vyAkhyA-yena granthena zrutamAtreNa zrutenaiva chandasAm AryA'nuSTupprabhRtInAM lakSaNaM cihaM ( laghuguruvarNamAtrAsvarUpaM ) budhyate jJAyate vidvaniriti zeSaH / ahaM kAlidAsaH avistaraM vistArarahitaM taM prasiddhaM zrutabodhanAmAnaM granthaM sampravaghayAmi kathayiSyAmi / bhASA-jisa grantha ke sunane se ho AryA Adi chandoM kA cihna jAnA jAtA hai; usa saMkSipta zrutabodha nAmaka grantha ko maiM kahU~gA // 1 // guruvicAra-paribhASA saMyuktAdyaM dIrgha sAnusvAraM visargasammizram / vijJeyamakSaraM guru pAdAntasthaM vikalpena // 2 // anvayaH-saMyuktAcaM dIrgha sAnusvAraM visargasammizram akSaraM guru vijJeyam / pAdAntastham akSaraM vikalpena (guru vijJeyam ) / vyAkhyA-saMyuktAcaM saMyuktavarNaprathamaM dIrgha dvimAtrikaM (bhA-I-U-tra) sAnusvAram anusvArasahitaM visargasammizraM visargayuktam aparaM varNaH guru gurusaMjJaka Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutabodhaH (dvimAtrika) vijJeyaM bodhyam / pAdAntasthaM pAdAntavarti (akSaraM) vikalpena pAkSika (gurusaMjJakaM vijJeyam ) / bhASA-saMyukta varNa ke Adi varNa, dvimAtrika varNa, anusvArayukta varNa, visargayukta varNa ko guru jAnanA aura pAda ke antavartI varNa ko vikalpa se guru jAnanA // 2 // gaNalakSaNam AdimadhyAvasAneSu bhajasA yAnti gauravam / yaratA lAghavaM yAnti manau tu gurulAghavam / / 3 / / anvayaH-majasAH bhAdimadhyAvasAneSu gauravaM yAnti / yaratAH (AdimadhyAva. sAneSu) lAghavaM yAnti / tu manau (AdimadhyAvasAneSu) gurulAghavaM (yaatH)| vyAkhyA-bhajasAH bhagaNa-jagaNa-sagaNAH AdimadhyAvasAneSu prathamamadhyAnteSu (kramazaH) gauravaM gurutAM yAnti prApnuvanti / yaratAH yagaNa-gaNa-tagaNAH (AdimadhyAvasAneSu kramazaH) lAghavaM laghutAM yAnti gacchanti / tu kintu manI magaNanagaNau ( AdimadhyAvasAneSu sarvatra ) gurulAghavaM guruvaM laghutvaM ca ( yAtaH ) / udAharaNam-bhagaNa jagaNa sagaNa yagaNa SI ragaNa ISI 1 is iss tagaNa magaNa nagaNa s / ss / sss / / / bhASA-bhagaNa kA prathama akSara guru hotA hai| nagaNa kA madhya akSara guru hotA hai| sagaNa kA antya akSara guru hotA hai| yagaNa kA Adi akSara laghu hotA hai| ragaNa kA madhya akSara laghu hotA hai| tagaNa kA antya akSara laghu hotA hai / magaNa ke tInoM akSaraguru hote haiN| nagaNa ke tInoM akSara laghu hote haiN| (.) AryA chandaH yasyAH prathame pAde dvAdaza mAtrAstathA tRtIye'pi / aSTAdaza dvitIye caturthake paJcadaza sAryA // 4 // anvayaH-yasyAH prathane pAde tathA tRtIye'pi (pAde) dvAdaza mAtrAH (bhavanti) hitIye ( pAde) aSTAdaza (mAtrA bhavanti), caturthake (pAde ca) paJcadaza (mAtrAH bhavanti ), sA AryA ( bhvti)| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azlIlAMzavajitaH vyAkhyA - yasyAH vRtteH prathame Adhe pAde caraNe dvAdaza mAtrA (bhavanti ) tathA tRtIye'pi pAde caraNe ( dvAdaza mAtrA bhavanti ) / dvitIye (pAde) aSTAdaza ( mAtrA bhavanti ) caturtha ke caturthe ( pAde ca ) paJcadaza mAtrA bhavanti / sA AryA nAma vRttiH bhavatIti zeSaH / AryAyAM pUrvArddha triMzanmAtrA parArddhe ca saptaviMzatimAtrA bhavantIti bhAvaH / udAharaNaM yathA-- sA jayati jagatyAryA devI divamutpatiSNura tirucirA / dRzyate'mbaratale kaMsavadhotpAtavidyudiva // yA bhASA - jisa chanda ke prathama aura tRtIya caraNa meM bAraha-bAraha mAtrAyeM, dvitIya caraNa meM aThAraha mAtrAyeM aura caturtha caraNa meM pandraha mAtrAyeM hoM vaha AryA nAma kA chanda kahA jAtA hai // 4 // ( 2 ) gIti: ( AryA ) chandaH AryA pUrvArdhasamaM dvitIyamapi yatra bhavati sAdhugate ! | chandovidastadAnIM gIti tAM prAktanA hi bhASante // 5 // anvayaH - he sAdhugate ! sajjanAcaraNazAlin ! yatra yasmin vRtte dvitIyam uttarArddhamapi AryA pUrvArddhasamam AryAprathamArddhatulyaM bhavati / prAktanAH prAcInAH chandovidaH chandojJAtAraH ( paNDitAH ) tadAnIM tAM pUrvottalakSaNalakSitAM gItiM tannAmnIm (Aya) hi nizcayena bhASante kathayanti / udAharaNaM yathA 1 kezava vaMzagItika manohariNahAriNI jayati / gopImAna granthervimocanI divyagAyanAzcaryA // bhASA - jisa chanda ke pUrvArddha aura uttarArddha donoM AryA ke pUrvArddha ke tulya ho, use kaviyoM ne gIti nAmaka chanda kahA hai // 5 // (3) upagItiH (AryA ) chandaH AryottarArddhatulyaM prathamArdhamapi prayuktaM cet | loke tAmupagItiM prakAzayante mahAkavayaH // 6 // Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutabodhaH anvayaH-prathamArddham api AryottarArddhatulyaM prayukkaM cet loke mahAkavayaH tAm upagoti prakAzayante / vyAkhyA-(yatra vRtte) prathamArddham pUrvArddham api AryottarArddhatulyam AryAparArddhasadRzaM prayuktaM niyojitaM cet bhavet , tadA loke chandojagati mahAkavayaH kAvyakartAro vidvAMsaH tAM pUrvotalakSaNalakSitAm upagIti tannAmnI vRtti prakAzayante kathayanti / udAharaNaM yathA adhisurabhArati bhArata-varSIyA bhAratI bhAtu / yena hi bhASA rASTra-syonnatipadavIM sadA yAtu // bhASA-jisa chanda ke pUrvArddha aura uttarArddha donoM hI bhAga AryA ke uttarArddha ke sadRza hoM, use mahAkaviyoM ne upagIti chanda kahA hai // 6 // (4) akSarapalicchandaH Adyacaturtha paJcamakaM ced / yatra guru syAt sA'kSarapatiH / / 7 // anvayaH-yatra AdyacatuthaM paJcamakaM (ca) cet guru syAt sA akSarapatiH (bhvti)| vyAkhyA-yatra yasmin chandasi Adhacaturtha prathamaM tuyaM ca ( tathA ) paJcamakam paJcamamapi akSaraM cet guru dvimAtrikaM syAt , sA pUrvoktalakSaNalakSitA akSarapatiH, bhavatIti zeSaH / udAharaNaM yathA kRSNasanAthA tarNakapatiH / yAmunakacche cAru cacAra // bhASA-jisa chanda ke prathama, caturtha aura caJcama bhakSara guru ho usako akSarapaGkti chanda kahate haiM // 7 // (5) zazivadanAcchandaH aguru catuSkaM bhavati gurU dvau| vimalamate ! he ! zazivadanA'sau / / 8 / / anvayaH-he vimalamate ! yatra catuSkam aguru bhavati, dvau gurU (bhavataH) asau zazivadanA (bhvti)| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azlIlAMzavarjitaH vyAkhyA-he vimalamate ! nirmalabuddhe ! yatra yasmin chandasi catuSkaM prathamato varNacatuSTayam aguru gurubhinnaM lAvati yAvat bhavati vidyate ( tato) dvau varNI gurU dIghoM bhavataH, asAveSA zazivadamA tannAmacchando bhavati / udAharaNaM yathAzazivadanAnAM brajataruNInAm / hRdayavinodaM madhuripuraicchat // bhASA-jisake prathama se cAra akSara laghu aura pA~cavA tathA chaThA akSara guru hoM, use zazivadanA chanda kahate haiM // 8 // (6) madalekhA chandaH turya paJcamakaM cedyatra syAllaghu vidvan ! / chandovidbhiravazyaM proktA sA madalekhA / / 6 / / anyayaH-he vidvan ! yatra turya paJcamakaM laghu cet syAt sA chandovidbhiH madalekhA avazyaM proktaa| vyAkhyA-he vidvan ! manISin ! yatra yasmin chandasi turya caturtha paJcamakaM paJcamaM ca akSaraM laghu hasvaM cet yadi syAt bhavet , (tadA) sA iyaM chandovidbhiH chandaHzAstra-paNDitaiH madalekhA avazyaM proktA kathitA / udAharaNaM yathA raGge bAhuvirugNAd dantIndrAnmadalekhA / lagnA'bhUnmurazatrau kastUrIrasacarcA // bhASA-jisake caturtha aura paJcama akSara laghu hoM, use chanda ke paNDitoM ne mada lekhA nizcita kahA hai // 9 // (7) aSTAkSarajAtA ( anuSTup ) chandaH zloke SaSThaM guru jJeyaM sarvatra laghu paJcamam / dvicatuSpAdayohrasvaM saptamaM dIrghamanyayoH // 10 // anvayaH-zloke sarvatra laghu paSTaM (ca) guru, dvicatuSpAdayoH saptamaM hasvam anyayoH ( saptamaM ) dIrgha jJeyam / vyAkhyA-zloke'nuSThubhi sarvatra caturyu pAdeSu paJcamaM paJcamAkSaraM laghu hasvaM SaSThaM paSThAtaraM guru ca dIrgha, dvicatuSpAdayoH dvitIya-caturtha caraNayoH saptamam akSaraM hrasvaM laghu, anyayoH prathamatRtIyacaraNayoH saptamamakSaraM dIrgha dvimAtrikama jJeyam bodhyam / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutabodhaH bhASA-jisa chanda ke cAroM caraNoM meM paJcama akSara laghu tathA SaSTha akSara guru ho, aura dUsare cauthe caraNa meM saptama akSara hasva hoM, aura prathama tathA tRtIya caraNa meM saptama dIrgha hoM, usako anuSTup chanda kahate haiM // 10 // (8) padyacchandolakSaNam paJcamaM laghu sarvatra saptamaM dvicaturthayoH / SaSTaM guru vijJAnIyAdetatpadyasya lakSaNam / / 11 / / anvayaH-sarvatra paJcamaM laghu dvicaturthayoH saptamaM ( laghu sarvatra ) SaSThaM (ca) guru ( bhavet ), etatpadyasya lakSaNaM vijAnIyAt / vyAkhyA-yatra chandasi satra caturSu caraNeSu paJcamaM paJcamamanaraM laghu hasvaM, dvicaturthayoH dvitIyaturthayoH pAdayoH saptamaM saptamasaMkhyAkamakSaraM laghu bhavati, paSTaM paSTAkSaraJca guru dIrgha bhavet , etat parasya padyanAmnazchandaso lakSaNaM cihna vijAnIyAt vudhyeta / udAharaNaM yathA rAmacandra-dayAdRSTayA nityaM vidyAvilAsabhRt : brahmazaGkaratAM yAtu bhArate ziSyamaNDalI // bhASA-jisake cAroM caraNoM meM paJcama akSara evaM dvitIya aura caturtha caraNoM meM saptama akSara laghu hoM aura sarvatra paSTha akSara dIrgha hoM, usako (padya ) chanda kahane haiM // 11 // (9) mANavakAkrIDacchandaH AdigataM turyagataM paJcamamaM cAntyagatam / syAd guru cettatkathitaM mANavakAkrIDamidam // 12 // anvayaH-AdigataM nuryagataM paJcamakam antyagataM ca guru cet syAt , tat idaM mANavakAkroDaM kathitam / vyAkhyA-AdigataM prathamaM turyagataM caturtha paJcamakaM paJcamam asyagataM pAdAntavarti ( aSTamamiti yAvat ) ca akSaraM guru dIrgha cet yadi syAt bhavet , tat tadA idam etat mANavakAkaDaM tannAmakaM vRttaM kathitam abhihitam / udAharaNaM yathA mANavakAkrIDitakaM yaH kurute vRddhavayAH / hAsyamasau yAti jane bhikSuriva strIcapalaH // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azlIlAMzavarjitaH bhASA - jisake cAroM caraNoM meM prathama, caturtha, paJcama aura aSTama antara guru ho, vaha mANavakAkrIDanAmaka chanda kahA gayA hai // 12 // (10) pramANikA ( nagasvarUpiNI ) chandaH dvituryapaSThamaSTamaM guru prayojitaM yadA | tadA nivedayanti tAM budhA nagasvarUpiNIm // 13 // anvayaH - yadA dvinuryapaSTam aSTamaM ca guru prayojitaM tadA budhAH tAM nagasvarUpiNIM nivedayanti / vyAkhyA - yadA yasmin chandasi dvituryaSaSThaM dvitIyaM tuyaM caturthaM paSTam aSTamaM akSaraM guru dIrgha prayojitaM prayuktaM ( bhavet ), tadA budhAH paNDitAH tAM nagasvarUpiNIM tannAmakaM chandaH nivedayanti kathayanti / udAharaNaM yathA svamAturaGghrapaGkajaM samacituM samutsukAH / sadaiva ye bhavanti te prayAnti nUnamunnatim // bhASA - jisake pratyeka pAda meM dvitIya, caturtha, SaSTa aura aSTama akSara dIrgha hoM, use paNDitoM ne nagasvarUpiNI nAma kA chanda kahA hai // 13 // (11) vidyunmAlAcchandaH sarve varNA dIrghA yasyAM vizrAmaH syAdvede vedaiH / chando'bhyetadvidvRndai vyAkhyAtA sA vidyunmAlA // 14 // anvayaH - he chando'dhyetaH ! yasyAM sarve varNAH dIrghAH ( bhaveyuH tathA ) vedaiH vedaiH vizrAmaH syAt sA vidvadvRndaiH vidyunmAlA vyAkhyAtA / : vyAkhyA - he chando'dhyetaH ! chandaHzAstravidyArthin ! yasyAM vRttau sarve varNAH samastAnyakSarANi dIrghAH guruNi bhaveyuH, tathA vedaiveM daiH catubhizcatubhirakSaraiH vizrAmo virAmaH syAt bhavet sA asau vidvadvRndaiH paNDitagaNaiH vidyunmAlA tannAmikA vRttiH vyAkhyAtA kathitA / : , udAharaNaM yathA-- vAsovallI vidyunmAlA barhazreNI zAkazvApaH / yasmin sa syAt tApAMcchiyai gomadhyasthaH kRSNAmbhodaH // bhASA - jisake saba akSara dIrgha hoM aura cAra 2 akSaroM para vizrAma ho usako paNDitagaNa vidyunmAlA chanda kahate haiM // 14 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutabodhaH (12) campakamAlA (rukmavatI) chandaH ziSya ! guru syAdAdya caturtha paJcamapaSTaM cAntyamupAntyam | indriyabANairyatra virAmaH sA kathanIyA campakamAlA / / 15 / / anvayaH-he ziSya ! yatra Adyacaturtha paJcamapaSTham antyam upAntyam ca guru syAt , (tathA) indriyabANaH virAmaH (syAt ) sA campakamAlA kathanIyA / vyAkhyA he zipya ! chAtra ! yatra yasyAM vRttau Adyacaturthaprathamaturya paJcamapaSTaM paJcamam SaSTham antyaM pAdAntyam ( dazamamiti yAvat ) upAsyaM navamaM ca akSaraM guru dIrgha syAt bhavet , (nathA) indriyavANaiH paJcabhiH paJcabhiH vaNaH virAmaH vizrAmaH ( syAt ), sA campakamAlA tannAmnI vRttiH kathanIyA abhidheyA // udAharaNaM yathA kAyamanovAkyaH parizuddhairyasya sadA kaMdvipi bhaktiH / rAjyapade hAlirudArA rukmavatI vighnaH khalu tasya / / bhASA-he chAtra ! jisake prathama, caturtha, paJcama, SaSTa, navama aura dazama akSara guru hoM aura pA~ca pA~ca akSaroM para vizrAma ho, vaha campakamAlA nAmaka chanda hai| (13) maNibandhacchandaH campakamAlA yatra bhavedantyavihInA buddhinighe!| indriyavedaizcedviratistanmaNibandhaM saMkathitam / / 16 // anvayaH-he buddhinidhe! yatra campakamAlA antyavihInA bhavet , indriyavedaiH viratiH, cet tat maNibandhaM saMkathitam / / vyAkhyA he buddhinidhe ! jJAnanidhAna ! yatra yasmin chandasi campakamAlA (chandaH) antyavihInA antya na akSareNa vihInA rahinA bhavet jAyena, arthAt prathamaM caturtha paJcamaM SaSTaM navamaM ca akSaraM guru dIrgha syAta , tathA indriyave daiH paJcabhiH caturbhirakSaraiH viratirvirAmazcet yadi syAt tadA tat vRttaM maNibandhaM nAma saMkathitaM saMproktam vidvadbhiriti zeSaH / udAharaNaM yathA kAliyabhogAbhogagatastanmaNimadhyasphItarucA / citrapadAbho nandasutazcAru nanarta smeramukhaH // bhASA-jisake sabhI pAdoM meM prathama, caturtha, paJcama, paSTha aura navama akSara guru hoM aura pA~ca pA~ca tathA cAra cAra akSaroM para vizrAma ho, usa chanda ko chandazAstra ke paNDitoM ne maNibandha nAma se kahA hai // 16 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ashliilaaNshvrjit| (14) zAlinIcchandaH hasvo varNoM jAyate yatra SaSTho he jijJAso! tadvadevASTamAntyaH / vizrAmaH syAcchiSya ! vedaisturaGgastAM bhASante zAlinI chAndasIyAH / / anvayaH-he jijJAso ! he ziSya ! yatra paSThaH varNaH hasvaH lAyate, tahadeva aSTamAntyaH ( api hastho jAyate ), vedaiH turaGgaizca vizrAmaH syAt ; chAndasIyAH tAM zAlinI bhASante / vyAkhyA he jijJAso ! jJAnAbhilASin ! he ziSya ! chAtra ! yatra yasmin chandasi SaSThaH SaSThasaMkhyakaH varNo'kSaraM hrasvo laghurjAyate bhavati, tAdeva tathaiva aSTamAntyaH navamo'pi hasvo laghurjAyate chAndasIyAH chandarazAtratatvavidaH tAM zAlinI tamAnI vRtti bhASante kathayanti / udAharaNaM yathA aMho hanti jJAnavRddhiM vidhatte dharma dhatte kAmamathaM ca sUte / muktiM datte sarvadopAsyamAnA puMsAM zraddhAzAlinI viSNubhaktiH // bhASA-jisa chanda meM SaSTha aura navama apara hasva ho aura cAra-cAra tathA sAta sAta akSaroM para vizrAma ho, usako chanda ke jAnane kAle zAlinI chanda kahate haiN| (15) mandAkrAntAcchandaH catvAraH prAga yadi hi guravo dvau dazaikAdazau cecchandojJAna-prasita dhiSaNA'nArataM dvAdazAntyau / tadvAzcAntyau yugarasahayairvatra vRtte virAmo mandAkrAntAM pravarakavayaH sAdhu tAM saGgirante / / 18 / / anvayaH-he chAndojJAnaprasitadhiSaNa ! yatra vRtte yadi hi prAk catvAraH (varNAH ) guravaH ( syuH ) dazaikAdazau ca dvAdazAnanyau tadvadeva antyAvapi ca dvau ( varNI gurU syAnAm ), yugarasahayaiH virAmazca (syAt ) / pravarakavayaH anArataM tAM mandAkrAntAM sAdhu saGgirante / vyAkhyA-he chandojJAnaprasitadhiSaNa ! he chandojJAnatatparabuddha ! yatra yasmina vRtte chandasi yadi hi cennanu prAk prathamaM catvAraH catuHsaMkhyakAH varNA akSarANi guravaH dorghAH syuH| dazaikAdazau dazasaMkhyakaikAdazasaMkhyakau ca tathA dvAdazAnanyau trayodazacaturdazI tadvadeva tathaiva antyau SoDaza-saptadazau ca dvau (vau~ akSare gurU dI/ syAtAm ), yugarasahayaiH caturbhiH SaDbhiH saptabhizca akSaraiH virAmaH vizrAmo Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutabodhaH bhavet ; pravarakavayaH zreSThakAvyavidaH anArataM sadA tAM parvottalakSaNalakSitAM mandAkrAntAM tannAmakaM chandaH sAdhu suSThu sanirante kathayanti / udAharaNaM yathAzAntAkAraM bhujagazayanaM padmanAbhaM surezaM-vizvAdhAraM gaganasadRzaM meghavaNaM zubhAGgam / lakSmokAnta kamalanayanaM yogibhirdhyAnagamyaM-vande viSNuM bhavabhayaharaM srvlokaiknaathm|| bhASA-jisake saba caraNoM meM prathama se cAra varNa, usake bAda dazama, ekAdaza, trayodaza, caturdaza, SoDaza aura saptadaza akSara guru hoM aura cAra cAra chaH chaH tathA sAta sAta varNoM vara vizrAma ho, vaha mandakrAntA nAmaka chanda kahA gayA hai||18|| (16) haMsIcchandaH mandAkrAntA'ntyayatirahitA sadyogrAhin ! bhavati yadi sA / tadvidbhidhuvamabhihitA jJeyA haMsI zucitamamate ! // 16 // anvayaH-he sadyogrAhin ! yadi sA mandAkrAntA antyayatirahitA bhavati, ( tadA ) he zucitamamate ! tadvidvadbhiH dhravam abhihitA haMsI jnyeyaa| _ vyAkhyA-he sadyogrAhin ! jhaTisyupadezagrahaNakArin ! yadi sA pUrvoktA mandAkrAntA tannAmnI vRttiH antyayatirahitA antimasaptAkSaravirAmazUnyA bhavati jAyate tadA he zucitamamate ! ujjvalatamabuddhe ! tadvidvadbhiH chandovidbhiH dhruvaM nizcayena abhihitA kathitA haMsI tannAmnI vRttiH jJeyA bodhyA / bhavatIti zeSaH / udAharaNam hiMsAdveSau prakRtisulabhau durvRttAnAmanudinamataH / taiH saMsAro ghRNitanarako ramyo'pyevaM sadayahRdayaH // _bhASA-mandAkrAntA yadi antyayati (anta ke sAta akSara) se rahita ho, taba vidvAn loga use haMsI kahate haiM arthAta jisa chanda ke saba caraNoM meM prathama cAra akSara dIrgha hoM aura bAda pAMca akSara hasva hoM phira dazama akSara dIrgha ho aura cAra cAra tathA chaH chaH akSaroM para vizrAma ho; usako haMsI chanda jAnanA cAhie // 19 // (17) dodhakavRttam AdyacaturthamahInamate he ! saptamakaM dazamaM ca tathA'ntyam / yatra guru prakaTasmRtizakte! tatkathitaM nanu dodhakavRttam // 20 // anvayaH-he ahInamate ! yatra Adyacaturtha saptamakaM dazamaM ca tathA antyaM guru ( syAt ), he prakaTasmRtizakte ! tat nanu dodhakavRttaM kathitam / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azlIlazivarjitaH . vyAkhyA-he ahInamate ! he vipulabuddhe ! yatra yasmin chandasi Adhacaturtha prathamaturIyam saptamakaM saptamaM dazamaM dazamasaMkhyAkaM ca tathA antyam ekAdazam akSaraM guru dAI syAt / he prakaTasmRtizakte ! sajAtasmaraNasAmarthya ! tat uktalakSaNalakSitaM nanu balu dodhakavRttaM tanAmaka chandaH kathitam abhihitam paNDitariti zeSaH / udAharaNaM yathA deva ! sado kadambatalastha ! zrIdhara ! tAvaka nAmapadaM me / kaNThanale'suminirgamakAle svalpamapi kSaNamepyati yogam // bhASA-jisake prathama, caturtha, saptama, dazama aura ekAdaza akSara guru hoM vaha dodhaka nAma kA chanda kahA gayA hai // 20 // (18) indravajrAchandaH yatra triSaTsaptamamakSaraM syAddhasyaM tu vRtte navamaM ca tadvat / matyA vilajIkRtavAkpate he ! tAmindravAM bruvate kavIndrAH / / 21 / / anvayaH-he matyA vilajokRtavAkpate ! yatra vRtte tu viSaTsaptamaM tadvat navama akSaraM hasvaM syAt . kavIndrAH tAm indravajrAM avate / , vyAkhyA-he matyA buddhayA vilajIkRtavAkpate ! voDIkRta vRhaspate ! yatra yasmin vRtte chandasi tu triSaTsaptamaM tRtIya-paSTa-saptamasaMkhyakaM tadvat tathaiva navamaM ca akSaraM varNaH hasvaM laghu syAt bhavet , kavIndrAH kavizreSThAH tAm uktalakSaNa. lakSitAm indravajrAM tasAnoM vRttiM buvate kathayanti / udAharaNaM yathA goSTe giri samyakareNa dhRtvA russttendrvjraahtimukvRssttii| yo gokulaM gopakulaJca susthaM cakre sa no rakSatu cakrapANiH // bhASA-jisake tRtIya, SaSTa, saptama aura navama akSara hasva hoM, use kavIndroM ne indravajrA chanda kahA hai // 21 // (19) upendravajrAcchandaH yadIndravajrAcaraNeSu pUrve bhavanti varNA laghavaH kadAcit / kuzAgravat tIkSNamate ! tadAnImupendravajrA kathitA kavIndraH / / 22 // anvayaH-he kuzAgravat tIkSNamate ! yadi kadAcit indravajrAcaraNeSu pUrve varNAH laghavaH bhavanti, tadAnIM kavIndraiH upendravajrA kathitA / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutabodhaH vyAkhyA-he kuzAgravat tIkSNamate ! he atitocabuddhe ! yadi cet kadAcit jAtucit indravajrAcaraNeSu indravajrAsakalapAdeSu pUrva prathame varNAH akSarANi laghavaH hasvAH bhavanti vartante, tadAnIM tadA kavIndraiH kavizreSTaiH sA upendravajrA kathitA uktaa| udAharaNaM yathA upendra ! vajrAdimaNicchaTAbhivibhUSaNAnAM churitaM vapuste / smarAmi gopIbhirupAsyamAnaM suradrumUle maNimaNDapastham // bhASA-yadi indravajrA ke saba caraNoM meM prathama akSara hasva ho to vaha upendravajrA chanda kahA gayA hai // 22 // (20) upajAticchandaH yatra dvayorapyanayostu pAdA bhavanti savRttatayA'tikAnta ! / vidvadbhirAdyaiH parikItitA sA prayujyatAmityupajAtireSA / / 23 // anvayaH-he sadvRttatayA atikAnta ! yatra anayoH dvayoH api tu pAdAH bhavanti / AdyaiH vidvadbhiH parikIrtitA sA eSA upajAtiH iti prayujyatAm / vyAkhyA-he savRttatayA'tikAnta ! he sadyavahAratayA'tisundara ! yatra yasmin chandasi anayoH indravajropendravajrayoH dvayoH ubhayoH api pAdAzcaraNAH (prathamatRtIyAvindravajrAyAH dvitIyacaturthAvupendravajrAyAH) syustadA AdyaiH prAcInaH vidvadbhiH paNDitaiH parikIrtitA pratipAditA sA asau eSA iyamupajAtiH tannAmakaM vRttaM prayujyatA kathyatAm / udAharaNaM yathA atrAnugodaM mRgayAnivRttastaraGgavAtena vinItakhedaH / rahastvadurasaGganiSaNNamUrdhA smarAmi vAnIragRheSu suptaH // bhASA-jisa chanda ke prathama aura tRtIya pAda ivatrA ke ho aura dvitIya tathA caturtha pAda ThapendravajrA* ke hoM vaha upajAti chanda kahA gayA hai // 23 // * vastutaH indravajrA ke prathama aura tRtIya tathA upendravajrA ke dvitIya caturtha pAda hI ke rahane se upajAti chanda nahIM hotA, kintu indravajrA aura upendravajrA ke nyUnAdhika rUpa meM kisI pAda ke hone para bhI upajAti chanda hotA hai| isa prakAra upajAti ke 14 bheda hote haiN| savistara vRttaratnAkara kI nArAyaNI TIkA meM dekhiye| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azlIlAMzavarjitaH 13 (21) AkhyAnakI chandaH AkhyAnakI syAd budhamArgayAyin ! yandIndravajrAcaraNaH purastAt / upendravajrAcaraNAstrayo'nye manISiNoktA viparItapUrvA // 24 / / __ anvayaH-he buddhamArgayAyin ! yadi purastAt indravajrAcaraNaH syAt anye ca trayaH upendravannAcaraNAH (syuH, tadA) manISiNA viparItapUrvA AkhyAnakI uktA / vyAkhyA-he budhamArgayAyin ! he paNDitapathagAmin / yadi purastAt prathamam , indravajrAcaraNaH indravajrApAdaH, syAt bhavet , bhanye ca avaziSTAzca trayaH trisaMkhyakAH upendravajrAcaraNAH upendravajrAsahazapAdAH ( syuH ), tadA manISiNA viduSA viparItapUrvA AkhyAnakI tamAmnI vRttiH uktA kathitA / udAhaNaM yathA aMze hiNyAtaripoH sa jAte hiraNyanAme tanaye nayajJaH / dviSAmasAH sutarAM tarUNAM hiraNyaretA iva sAnilo'bhat // bhASA-jisameM pahacA caraNa indravajrA kA ho aura tIna pAda upendravajrA ke hoM vaha AkhyAnakI chanda hai // 24 // (22) rathoddhatAchandaH AdyamakSaramatastRtIyakaM saptamaM ca navamaM tathA'ntimam / dIrghamastu nanu yatra sanmate! tAM vadanti kavayo rathoddhatAm // 25 / / anvayaH-nanu-sanmate ! yatra Adyam ataH tRtIyakaM saptamaM navamaM tathA antimaM ca akSaram dIrgham astu kavayaH tAM rathoddhatAM vadanti / vyAkhyA-nanu sanmate ! he prazastabuddhe ! yatra yasmin vRtte AdyaM prathamam ataH asmAta paraM tRtIyakaM tRtIyaM saptama saptamasaMkhyakam navamaM tathA antimam ekAdazam ca akSaram dIrgha guru astu bhavatu, kavayaH kAvyatattvajJAH tAm uktalakSaNalakSitAM rathoddhatAmetannAmakaM vRttaM vadanti kathayanti / udAharaNaM yathA rAdhikA dadhiviloDanasthitA kRSNaveNuni naderathoddhatA / yAmunaM taTanikuJjamaJjasA sA jagAma salilAhRticchalAt // bhASA-jisake saba caraNoM meM prathama, tRtIya, saptama navama aura ekAdaza akSara dIrgha ho, usako kavijana rathoddhatA chanda kahate haiM // 25 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutabodhaH (23) svAgatAchandaH akSaraM ca na navamaM dazamaM ced vyatyayAdbhavati prAktanavRtte / proktamuttamamate ! yadi saiva svAgateti kavibhiH kathitA'sau / / 6 / / anvayaH-he uttamamate ! prAktanavRtte proktaM navamaM dazakam akSaraM ced yadi vyatyayAdbhavati, (tadA), saiva amau kavibhiH nvAganA iti kthitaa| vyAkhyA- he uttamamate ! uttamabuddha ! prAktanavRtte pUrvoktarathoddhatAchandasi proktaM kathitaM navamaM navamasaMkhyakaM dazamaM dazamasaMkhyakaM ca akSaraM vaNaH vyatyayAt vaiparIsyAt cet yadi bhavati jAyate, (tadA) saiva rathoddhataiva asau epA kavibhiH kAvyajJaiH svAganA etannAmikA vRttiH kathitA pratipAditA / / udAharaNaM yathA yasya cetasi sadA muravairI bhaktizAlijanapAlanalolaH / tasya nUnamamarAlayabhAjaH svAgatAdarakaraH surarAjaH // bhASA-jisameM rathoddhatA ke navama aura dazama akSara viparIta ho use kaviyoM ne svAgatA chanda kahA hai| (arthAt rathoddhatA meM navama akSara guru aura dazama laghu hotA hai, isameM navama akSara laghu aura dazama guru hogA ) // 26 // (24) vaizvadevIcandaH hrasvo varNaH syAtsaptamo yatra tadvacchandojJAnAthin ! nyasta ekAdazAdyaH / bANavizrAmastatra cedvA turaGgai nA nirdiSTA vatsa ! sA vaizvadevI / / 27 / / anvayaH-he chandojJAnArthin ! yatra saptamaH varNaH hasvaH syAt tadvat ekAdazAdyaH (hasvaH) nyastaH ( tathA) tatra bANaiH vA turaGgaiH vizrAmazcet (tadA) he vatsa ! sA nAmnA vaizvadevI nirdiSTA / vyAkhyA-he chandojJAnArthin chandaHzAstrajijJAso ! yatra yasyAM vRttI saptamaH saptamasaMkhyako varNaH akSaraM hasvo laghuH syAt bhavet , tadvat tathaiva ekAdazAdyo dazama varNaH hrasvo nyastaH sthApitaH / tatra tasmin bANeH paJcabhirakSaraiH nuraGgaiH saptabhirakSarairvA vizrAmo virAmo bhavet ; ced yadi tadA he vatsa ! he chandaHzAstravAlaka ! sA vRttiH nAmnA vaizvadevI nirdiSTA uktA vidvadbhiriti zeSaH / udAharaNaM yathApadmavyAkozaM bhAskaraM bAlacandraM vApIvistIrNa svastikaM pUrNakumbham / tatkasmin deze darzayAbhyAtmazilpaM dRSTvA zvo yadvismayaM yAnti paurAH // Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azlIlAMzavarjitaH bhASA-jisake saba caraNoM meM saptama aura dazama akSara hasva ho aura pAMcapAMca sAta-sAta akSaroM para vizrAma ho vaha vaizvadevI chanda kahA gayA hai // 27 // (25) toTakacchandaH satRtIyakaSaSThamudAttamate ! navamaM viratiprabhavaM guru cet / adhipiGgalazAstramupAttarate ! nanu toTakavRttamidaM kathitam // 28 // anvayaH-he udAttamate ! satRtIyakapaSTaM navamaM viratiprabhavaM (ca)guru (syAt) cet nanu ( tadA) he adhipiGgalazAstrasupAttarate ! idaM toTakavRttaM kathitam / vyAkhyA-he udAttamate ! he ujjvalabuddhe ! satRtIyakaSaSThaM tRtIya-SaSThAtaramahitaM navamaM navamasaMkhyakaM viratiprabhavaM dvAdazaM ca akSaraM guru dIrgha syAt cet yadi nanu nizcayane tadA he adhipiGgalazAsramupAttarate ! idam enat toTakavRttaM toTakanAmacchandaH kathitaM pratipAditam / udAharaNaM yathA yamunAtaTamacyutabAlyakalA-lasadadhri paroruhasanarUcim / mudito'Ta kalerapanetumaghaM yadi cecchasi janma nijaM saphalam // bhASA-jisake saba caraNoM meM tRtIya, SaSTa, navama aura dvAdaza akSara dIrgha hoM vaha noTakavRtta kahA gayA hai // 25 // (26) bhujaGgaprayAnacchandaH yadAdyaM caturtha tathA saptamaM cettathaivAkSaraM hrasvamekAdazAdyam / dadhadbhaktimAcAryapAdAravinde ! taduktaM kavIndrarbhujaGgaprayAtam / / 26 / / anvayaH-he AcAryapAdAravinde bhaktiM dadhad ! yadA AdyaM caturtha tathA saptamaM nathaiva ekAdazAdyam akSaraM hasvaM ( cet ) tadA kavIndraH tat bhujaGgaprayAtam uktan / vyAkhyA he AcAryapAdAravinde gurucaraNakamale bhaktiM zraddhAM dadhad bibhrat / yadA AdhaM prathamaM caturtha turIyaM tathA saptamaM saptamasaMkhyakaM tathaiva ekAdazAdyaM dazamam akSaraM varNaH hrasvaM ladhu cet , tadA kavIndraiH kavivaryaiH tat uktalakSaNaghaTitaM mujaGgaprayAtam uktaM kathitam / udAharaNaM yathAsadArAtmajajJAtibhRtyo vihAya svametaM hRdaM jIvanaM lipsamAnaH / mayA klezitaH kAliyetthaM kuru vaM bhujaGga ! prayAtaM drutaM sAgarAya // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrunabodhaH .bhASA-jisameM hara eka caraNa ke prathama, caturtha, saptama aura dazama akSara humba hoM, use kaviyoM ne bhujaGgaprayAta kahA hai // 22 // (27) drutavilambitacchandaH ayi vazaMvada ! yatra caturthakaM guru ca saptamakaM dazamaM tthaa| viratijaM ca tathaiva vicakSaNaidrtavilambitamityupadizyate / / 30 // anvayaH-ayi vazaMvada ! yatra caturthakaM saptamakaM ca tathA dazamaM tathaiva viratija ca ( akSaraM guru bhavati ) / vicakSaNaH (tat) dutavilambitam iti upadizyate / vyAkhyA-ayi vazaMvada ! he AjJAvazavartin ! yatra yasmin vRtte caturthaka turIyaM saptamakaM ca saptamaM tathA tena prakAreNa dazamaM dazamasaMkhyakatathaiva tenaiva prakAreNa viratijaM vizrAmaprabhavaM ca akSaraM guru dIrgha bhavati, vicakSaNaiH paNDitaiH tat prasiddham uktalakSaNalakSitaM drutavilambitaM tannAmakaM vRttam iti etannAmnA upadizyate kthyte| udAharaNaM yathAvipadi dhairya mathAbhyudaye kSamA sadasi vAkpaTutA yudhi vikramaH / yazasi cAbhirucirvyasanaM zrutau prakRtisiddhamidaM hi mahAtmanAm // bhASA-jisake saba caraNoM meM caturtha, saptama, dazama aura dvAdaza akSara guru hoM vaha paNDitoM se drutavilambita chanda kahA gayA hai / / 30 // (28) praminAkSarAcchandaH yadi toTakasya guru paJcamakaM vihitaM zubhodaya ! tadakSarakam / rasasaGkhacakaM guru na cenniyataM pramitAkSareti kavibhiH kathitA / / 31 // anvayaH-he zubhodaya ! yadi toTakasya paJcamakaM ( yad ) tad akSarakaM guru vihitaM ( tathA ) rasasaMkhyakaM guru na cet ( nadA sA) kavibhiH pramitAkSarA iti niyataM kthitaa| vyAkhyA-he zubhodaya ! yadi yadA toTakasya toTakanAmavRttasya paJcamakaM paJcamaM (yad) tad prasiddham akSarakaM varNaH guru dIrgha vihitaM kRtaM tathA rasasaMkhyaka SaSThamakSaraM guru na cet na syAt , tadA sA vRttiH kavibhiH kAvyajJaiH pramitAkSarA iti niyataM nizcitaM kathitA pratipAditA / udAharaNaM yathA amRtasya zIkaramivodviratI radamauktikAMzulaharIcchuritA / pramitAkSarA murariporbhaNitirbajasubhruvAmabhijahAra manaH // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azlIlAMzavarjitaH bhASA - toTaka vRkSa ke pratyeka caraNa kA paJcama akSara dIrgha ho aura paSTha akSara hasva ho to vaha pramitAkSarA chanda kahA gayA hai / / 31 / / 17 (29) hariNoplutA chan prathamAkSaramAdyatRtIyayordratavilambitakasya ca pAThayo / yadi cenna tadA bhavatIha sA sakalavRttacaye hariNIplutA // 32 // anvayaH - iha drutavilambitakasya AdyatRtIyayoH pAdayoH prathamAkSaraM ca yadi na cet tadA sA sakalavRttacaye hariNIplutA bhavati / vyAkhyA - iha chandaHzAstre drutavilambitakasya dutavilambitanAmavRttasya AdyatRtIyayoH prathama-tRtIyayoH pAdayoH caraNayoH prathamAcaram AdyavarNazca yadi na cet syAt tadA sA pUrvoktA sakalavRttacaye nikhilacchandovRnde hariNIplutA tannAmacchandaH bhavati jAyate / udAharaNaM yathA-- ayi ziSyajana ! svayamAdarAdyadi gurUktirato bhuvane bhaveH / nanu tarhi guNAkaratAtitastava yazo dazadig-vitataM bhavet // bhASA - jisa meM drutavilambita chanda ke pahile aura tIsare pAda kA pahalA akSara na ho, vaha hariNIplutA nAmaka chanda hai I (30) vaMzasthaM vRttam upendravajJAcaraNeSu santi ce-dupAntyavarNA laghavaH kRtA yadA / sadAnatibhrAjitabhAratIrate ! vadanti vaMzasthamidaM budhAstadA || 33 || anvayaH - he sadAnatibhrAjitabhAratIrate ! ced upendravajrAcaraNeSu upAntyayarNAH yadA laghavaH kRtAH santi tadA budhAH idaM vaMzasthaM vadanti / vyAkhyA - he sadAnatibhrAjitabhAratIrate ! he paNDitapraNatizobhitasarasvatyanurAga ! cet yadi upendravajrAcaraNeSu upendravajrApAdeSu upAntyavarNAH ekAdazasaMkhyakAkSarANi yadA laghavo hasvAH kRtAH nyastAH santi vartante, tadA budhAH paNDitAH idam etad vaMzasthaM tannAmakaM chando vadanti kathayanti / udAharaNaM yathA vilAsavaMzasthavilaM mukhAnilaiH prapUrya yaH paJcamarAgamudgiran / vajAGganAnAmapi saktacetasAM jahAra mAnaM sa hariH punAtu naH // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 zrutabodhaH bhASA-upendravajrA ke saba pAdoM meM yadi gyArahavA~ akSara laghu ho to usako vaMzastha chanda kahate haiM // 33 // (31) indravaMzA chandaH chandovidAmuktikRtAtmasaGgate ! vaMzasthapAdA gurupUrvavarNakAH / vidyAvilAsapriya ! yatra nUnaM tAmindravaMzAM kavayaH pracakSate // 34 // anvayaH-he chandovidAmuktikRtAramasaGgate ! he vidyAvilAsapriya ! yatra vaMzastha rAdAH gurupUrvavarNakAH ( bhavanti ), kavayaH tAm indravaMzAM nUnaM pracakSate / vyAkhyA-he chandovidAmuktikRtAtmasaGgate ! ' he chando'bhijJavacanakRtamanoyoga ! he vidyAvilAsapriya ! he vidyAvaibhavapremin ! yatra vRttau vaMzasthapAdAH vaMzasthacaraNAH gurupUrvavarNakAH AdidIrghavarNAH bhavanti, kavayaH kAvyajJAH tAmindravaMzAmindravaMzAnAmavRttiM nUnaM nizcayaM pracakSate kathayanti / udaharaNaM yathA daityendravaMzAgnirudorNadIdhitiH pItAmbaro'sau jagatAM tamo'pahaH / yasmin mamajjuH zalabhA iva svayaM te kaMsacANUramukhA makhadviSaH / / bhASA-yadi vaMzastha chanda ke saba pAdoM meM prathama akSara dIrgha ho to use kavi loga indravaMzA chanda kahate haiM // 34 // (32) prabhAvatI chandaH yasyAM priya ! prathamakamakSaradvayaM tuyeM tathA guru navamaM dazAnti kam / sAntyaM bhavedyadi viratiyugagrahaH sA lakSitA vipulamate ! prabhAvatI // anvayaH-he priya ! vipulagate ! yasyAM prathamakam akSaradvayam tathA turya navamaM sAntyaM dazAntikaM (ca ) guru bhavet yadi yugagrahaH viratiH (bhavet ) sA prabhAvatI lkssitaa| vyAkhyA he priya! he premAspada ! he vipulamate ! he vizAlabuddhe ! yasyAM vRttI prathamakaM pUrvam akSaradvayaM varNadvayaM tathA tuyaM caturthaM navamaM navamasaMkhyakaM sAnnyamantyavarNasahitaM trayodamiti yAvat , dazAntikamekAdazaM ca guru dIrgha bhaveta syAt yadi ceta yugagrahaiH caturthiH navabhizca varNaiH viratirvirAmo bhavet tadA sA eSA prabhAvatI tannAmnI vRttiH lakSitA kathitA vidvadbhiriti zeSaH / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azlIlAMza varjitaH devAH sadA pazupatirinduzekharo - gaGgAdharo himagirikanyakApatiH / vArANasI- purapatirttabhIti-hRt pAyAparaM viSamazarArirAzu mAm // bhASA - jisa vRtta ke cAroM caraNoM meM prathama do akSara aura caturtha, navama, ekAdaza aura trayodaza dIrgha hoM aura cAra cAra tathA nava nava akSaroM para vizrAma ho, vaha prabhAvatI nAma vRtti kahI gaI hai // 35 // ( 33 ) praharSiNI chandaH AdyaM cettritayamathASTamaM navAntyaM copAntyaM guru viratau saduktiman ! syAt / vizrAmo bhavati mahezanetra digbhirvijJeyA nanu sumate ! praharSiNI sA || 36 || anvayaH - he sadutiman ! nanu sumate ! cet AdyaM tritayam atha aSTamaM navAnayam upAntyaM viratau ca ( ekam akSaraM ) guru syAt, mahezane digbhiH vizrAmaH bhavati ( tadA ) sA praharSiNI vijJeyA / 19 vyAkhyA - he saduktiman ! he madhuravacanabhASin ! nanu sumate ! he subuddhe ! cet yadi AdyaM prathamaM, tritayaM varNatrikam atha anantaram aSTamaM navAnzyaM dazamam, upAntyaM dvAdazaM viratau vizrAme ca ekamakSaraM trayodazamiti yAvat guru dIrgha sthAt bhavet tathA mahezane tradigbhiH mahezanetraiH tribhirakharaiH digbhirdazabhira taraM vizrAmo viratirbhavati, tadA sA prasiddhA praharSiNI vijJeyA bodhyA / " 4 udAharaNaM yathA zrInAthe suravarapUjitApi kAmAreH priyatama Arsalokabandhau / sarvasve viSaya vitRSNamAnasAnAM saMsAre matirabhavat praharSiNIha || bhASA - jisameM pratipAda ke prathama se tIna akSara aura aSTama, dazama, dvAdaza aura trayodaza akSara dIrgha hoM aura tIna tIna tathA daza daza akSara para vizrAma ho use praharSiNI chanda jAnanA // 34 // ( 34 ) vasantatilakA chandaH AdyaM dvitIyamapi ced guru tacaturtha yatrASTamaM ca dazamAntyamupAntyamantyam / aSTAbhirujjvalamate ! viratizca SaDabhi vijJA vasantatilakAM kila tAM vadanti // 37 // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutabodhaH anvayaH-he ujjvalamate ! yatra ced AdyaM dvitIyam api caturtham aSTamaM dazamAntyam upAntyaM antyaM ca ( yad akSaraM ) tad guru ( syAt ) aSTAbhiH SaDabhiH ca viratiH ( syAt tadA ) kila vijJAH tAM vasantatilakAM vadanti / vyAkhyA-he ujjvalamate ! he vimalamate ! yatra yasyAM vRttau cet yadi Ay prathama dvitIyam api caturtham, aSTama, dazamAnatyam ekAdazama upAntya trayodazama, antyaM caturdazaM ca yad akSaraM tad guru syAt aSTAbhiH SaDbhizca viratiH vizrAmaH syAt tadA tAM vijJA budhAH vasantatila kAM vadanti kathayanti / udAharaNaM yathAnindatu nItinipuNA yadi vA stuvantu lacamIH samAvizatu gacchatu vA yatheccham / adyaiva vA maraNamastu yugAntare vA ___nyAyyAt pathaH pravicalanti padaM na dhIrAH // bhASA-jisameM pAda ke prathama, dvitIya, caturtha, aSTama, ekAdaza, trayodaza aura caturdaza akSara guru ho aura ATha ATha tathA cha cha akSaroM para vizrAma ho usako vasantatilakA nAmaka chanda kahate haiM // 37 // (35) mAlinI chandaH prathamamaguru SaTkaM vidyate yatra vRtte tadanu ca dazamaM cedakSaraM dvAdazAntyam / giribhiratha turaGgaiH syAcca nanaM virAmaH sukavijanamanojJA mAlinI sA prasiddhA / 38 / / anvayaH-yatra vRtte cet prathamaM SaTkaM, tadanu dazamaM, dvAdazAntyaM ca akSaram aguru vidyate atha giribhiH turaGgaiH ca virAmaH syAt sA nUnaM sukavijanamanojJA mAlinI prasiddhA (bhvti)| vyAkhyA-yatra yasmin vRtte chandasi ced yadi prathamaM SaTakam AditaH SaDakSaravRndaM tadanu tadanantaraM dazamaM dvAdazAntyaM trayodazaM ca akSaram varNaH aguru hasvaM vidyate vartate, atha anantaraM giribhiraSTabhiH turaGgaiH saptabhivAkSaraiH virAmo viratiH syAt bhavet / sA eSA nUnaM nizcayena sukavijanamanojJA kAvyajJamanoraJjinI mAlinI tamAmnI vRttiH prasiddhA khyAtA bhavatIti zeSaH / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azlIlAMzavarjitaH 21 udAharaNaM yathA asita girisamaM syAtkajalaM sindhupAtre surataruvarazAkhA lekhanI patramurvI / likhati yadi gRhItvA zAradA sarvakAlaM tadapi tava guNAnAmIza ! pAraM na yAti // bhASA-jisameM pAda ke prathama se 6 atara paryanta, dazama aura trayodaza akSara hasva hoM aura ATha ATha tathA sAta sAta akSaroM para vizrAma ho, vaha mAlinI nAma se prasiddha hotA hai // 38 // (36) hariNI chandaH syuriha laghavaH paJca prAcyAstato dazamAntika. mtadanu laghutAyuktau varNI yadi citraturdazau / prabhavati punaryopAntyo'dhibhArati sadrate ! yatirapi rasairvedairazvaiH smRtA hariNIti sA // 36 // anvayaH-he adhibhArati sadate ! iha yatra prAcyAH paJca (varNAH) laghavaH syuH, tataH dazamAntikaH (varNaH laghuH syAt ), tadanu yadi tricaturdazau vau~ laghutAyuktau (syAtAm ) punaH upAntyaH (varNaH laghuH) prabhavati rasaiH vedaiH aravaizca yatirapi ( syAt tadA) sA hariNI iti smRtaa| vyAkhyA he adhibhArati sadrate! he sarasvatyAM vidyamAnAnurAga ! iha chandaHzAstre yatra yasyAM vRttau prAdhyAH paJca varNAH prathamataH paJcAkSarANi laghavaH hasvAH syuH bhaveyuH tataH tadanantaraM dazamAntikaH ekAdazo varNo (laghuH sya t ), tadanu tatpazcAt yadi cet tricaturdazau trayodaza-caturdazasaMkhyakau varNI akSare laghutAyuktI laghU ( syAtAm ), punaH upAsyaH SoDazo varNoM ( laghuH) prabhavati vidyate rasaiH SabhiH vedaizcaturbhiH azvaiH saptabhizca varNaiH yatiH virAmo'pi ( syAt ) tadA sA pUrvoktalakSaNalapitA 'hariNI' itinAmnI smRtA kathitA budhairiti zeSaH / udAharaNaM yathA viramata budhA ! yoSirasaGgAt sukhAt kSaNabhaGgurAt kuruta karuNAmaitrIH prajJAvadhUjanasaGgamam / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 zrutabodhaH meM khalu' naraka hArakrAsta ghanastanamaNDalaM. pAyacA chAdhAca raNanmaNimekhalam // bhASA-jisameM pratipAda ke Adi se pAMca akSara hasva hoM aura ekAdaza, trayodaza, caturdaza, SoDaza-saMkhyaka akSara hasva ho aura chaH, cAra tathA sAta akSaroM para virAma ho, vaha hariNI chanda hai // 39 // (37) zikhariNI chandaH yadA pUrvo hasvo bhavati matiman ! SaSThakaparA stato varNAH paJca prakRtisarala ! syustu laghavaH / trayo'nye copAntyAH sukavijanatAsaukhyakaraNI rasa rudreyasyAM bhavati viratiH sA zikhariNI / / 40 // anvayaH-he matiman ! yadA pUrvaH ( varNaH ) hasvaH bhavati, he prakRtisarala ! tataH SaSThakaparAH paJca varNAH tu laghavaH syuH anye ca upAntyAH trayaH (varNAH laghavaH syuH ), yasyAM rasaiH rudaiH viratiH bhavati sA sukavijanatAptaulyakaraNI zikhariNI (bodhyeti zeSaH), vyAkhyA-he matiman ! buddhiman ! yadA pUrvaH prathamaH (varNaH) hastro laghuH bhavati varttate, he prakRtisarala ! he svabhAvakomala ! tatastadanantaraM SaSThakaparAH SaSThataH paJcasaMkhyakA varNA akSarANi tu laghavaH hasvAH syuH bhaveyuH anye ca upAntyA antyasamIpavartinaH trayaH trisaMkhyakA varNAH caturdaza-paJcadaza-SoDazAH laghavaH syuH, yasyAM vRttau rasaiH SaDabhiH rudaiH ekAdazabhizcAdharaiH viratirvizrAmo bhavati vartate sA sukavijanatAsaukhyakaraNI kavIndramaNDalIvinodajananI zikhariNI nAma vRttiryodhyeti zeSaH / udAharaNaM yathAmudA vidyAbhyAsaM vidadhadabhimAnena rahito guroH pAdAmbhojaM zirasi nidadhat puSpasadRzam nahi vyayaM kAlaM nijamapi nayanIzadayayA ciraM jIva chAtra ! svamanizamasaMzayamiha sukhI // bhASA-jisake cAroM caraNoM meM prathama, saptama, aSTama, navama, dazama, ekAdaza, caturdaza, paJcadaza aura SoDaza akSara hasva ho aura cha-cha tathA gyAraha-gyAraha akSara para vizrAma ho, vaha zikhariNI chanda hai // 40 // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azlIlAMzavarjitaH (38) pRthvI chandaH dvitIyamayi dhImatAM priya ! SaDaSTamaM dvAdazaM caturdazamathAlaghu prakRtidhIra ! vidyArthinAm / sapaJcadazamantimaM tadanu yatra nUnaM yati girIndraphaNibhRtkulairbhavati tatra ! pRthvI hi sA // 41 / / anvayaH-ayi dhImatAM priya ! yatra dvitIyaM SaDaSTamaM dvAdazaM caturdazama atha sapaJcadazam antimam alaghu ( bhavet ) / he vidyArthinAM prakRtidhIra ! tadanu girIndra phaNibhRtkulaiH yatiH bhavati, tatra nUnaM ! sA pRthvI (vRttiH) hi nizcayena bodhyeti zeSaH / vyAkhyA-ayi he dhImatAM buddhimatAM priya ! premin ! yatra vRttau SaDaSTamaM SaSTham aSTamaM dvAdazam atha caturdazaM sapaJcadazaM paJcadazena sahitam antimaM saptadazam akSaraM alaghu guru dIrgha (bhavet ), he vidyArthinAM chAtrANAM prakRtidhIra ! svabhAvadhairyadhara ! tadanu tatpazcAt girIndraphaNibhRtkulaiH aSTabhiH navabhizvAkSarairyatirvizrAmo bhavati jAyate tatra nUnaM nizcayena sA pRthvI etannAmnI vRttiH hi nizcayena bodhyeti zeSaH / udAharaNaM yathA itaH svapiti kezavaH kulamitastadIyadviSAmitazca zaraNArthinAM zikhariNAM gaNAH zerate / ito'pi vaDavAnalaH saha samastasaMvartake raho vitatamUrjitaM bharasahaja sindhorvapuH // bhASA-jisake praticaraNa meM dvitIya, SaSTha, aSTama, dvAdaza, caturdaza, paJcadaza aura saptadaza akSara dIrgha hoM aura ATha tathA nava akSara para vizrAma ho vaha pRthvI chanda hai // 41 // (39) zArdUlavikrIDitaM chandaH AdyAzced guravakhyo yadi tataH SaSThastathA cASTamaH syAdekAdazatastrayastadanu nnvssttaadshaadyaantimaaH| mArtaNDairmunibhizca yatra viratizchando'nusandhAnakRta tavRttaM pravadanti kAvyarasikAHzArdUlavikrIDitam // 42 // anvayaH-he chando'nusaMdhAnakRt ! yadi AdyAH trayaH guravaH ( syuH ) tataH SaSThaH tathA aSTamazca guruH ( syAt ), nanu ekAdazataH trayaH (guravaH), tadanu aSTA. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zrutabodhaH dazAdyAntimAH (guravaH syuH), mArtaNDaiH munibhizca yatra viratiH ( syAt ), kAvyara* sikAH tat zArdUlavikrIDitaM vRttaM pravadanti / ___ vyAkhyA-he chando'nusandhAnakRt ! he chandojJAnanirata ! yadi ceta AdyAH prathamAH trayaH trisaMkhyakA varNAH guravo dIrghAH syuH tatastadanantaraM SaSThaH tathA bhaSTamazca varNo guruH syAt bhavet , nanu nizcayena ekAdazataH trayaH dvAdaza-trayodazacaturdazAH varNA guravaH, tadanu tadanantaraM bhaSTAdazAdhAntimAH SoDaza-saptadazI anasyazca ekonaviMzazca guravaH syuH mArtaNDaiH sUryaiH dvAdazabhiH munibhiH saptabhizcAkSaraiH virativirAmaH syAt , kAvyarasikAH kAvyavidaH tat zArdUlavikrIDitaM vRttaM chandaH pravadanti kathayanti / udAharaNaM yathA nAnyodyogavatA na cApravasatA nAsmAnamuskarSatA nAlasyopahatena nAnyamanasA nAcAryavidveSiNA / lajjAzIlavilAsa-sundaramukhI sImantinIM necchatA loke khyAtikaraH satAmabhimato vidyAguNaH prApyate // bhASA-jisake caraNoM meM prathama se tIna akSara aura SaSTha, aSTama, dvAdaza, trayodaza, caturdaza, SoDaza, saptadaza aura antima akSara dIrgha hoM tathA bAraha 2 sAta-sAta akSaroM para vizrAma ho, usako kAvya ke rasika zArdUlavikrIDita chanda kahate haiM // 42 // (40) snagdharA vRttam catvAro yatra varNAH prathamamalaghavaH paSThakaH saptamo'pi dvau tadvatSoDazAdyau zrutidharapathabhRta ! SoDazAntyau tathA'ntyau / chandaHzAstrAbhilASin ! munimunimunibhidRzyate cedvirAmaH ziSya ! stutyaiH kavIndraiH satatanigaditA sragdharA sA prasiddhA / / 43 // anvayaH-he zrutidharapathabhRt ! yatra prathamaM catvAro varNA alaghavaH ( syustathA) SaSThakaH saptamaH api ( alaghuH syAt ), he chandaHzAstrAbhilApin ! tadvat SoDazAdhau dvau SoDazAntyau tathA antyau (gurU syAtAm ), he ziSya ! muni-munimunibhiH virAmazcet dRzyate, (tadA) stutyaiH kavIndraH satatanigaditA prasiddhA sA sragdharA ( syAt ) / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azlIlAMzavarjitaH 25 vyAkhyA-he zrutidharapathabhRt ! zrutidharamArgAnusArin ! yatra yasyAM vRttau prathamaM prAk casvAraH varNAH prathamato varNacatuSTayam alaghavaH dIrghAH (syustathA ) SaSThakaH saptamo'pi varNaH alaghuH dIrghaH syAt / he chandaHzAstrAbhilApin ! chando. jJAnecchuka ! tadvat tathaiva poDazAdyau SoDazA kSarasyAdibhUtau dvau caturdaza-paJcadazI ( tathA ) SoDazAnsyau poDazAkSarasyAntyabhUtau saptadazASTAdazau tathA antyo pAdAntabhUtau viMzatyekaviMzatI (tadvat gurU syAtAm ) / ziSya ! he chAtra ! muni-muni-munibhiH saptabhiH saptabhiH saptabhizca varNavirAmo viratizcedyadi dRzyate vilokyate, tadA stutyaiH prazaMsanIyaiH kavIndraiH kavivaryaH satatanigaditA saMtata. kathitA prasiddhA vikhyAtA sA sragdharA tannAmnI vRttiH ( syAt ) / udAharaNaM yathA AyuH kalolalolaM katipayadivasasthAyinI yauvanazrIrAH saMkalpakalpAH ghanasamayataDidvAsanAbhogapUrAH / kaNThAzlepo'pi gRhaM tadapi ca na ciraM yaspriyAbhiH praNItaM brahmaNyAsaktacittA ! bhavata bhavabhayAmbhodhipAra tarItum // bhASA-jisake caraNa meM prathama cAra akSara tathA SaSTha, saptama, caturdaza, paJcadaza, saptadaza, aSTAdaza, viMzati aura ekaviMzati akSara dIrgha hoM aura sAtasAta akSaroM para virAma ho, vaha sragdharA nAma vRtti kahI gaI hai // 43 // iti mahAkavikAlidAsaviracitaH sapariSkRtaH zrutabodhaH samAptaH / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnAmanukramaNikA zloka U U aguru catuSkaM akSaraM ca nava ayi vazaMvada AdimadhyAvasAneSu AryApUrvAddhasamaM AryottarArddhatulyaM Adyacaturtha paJcamakaM AdigataM turyagataM AdyacaturthamahIna AkhyAnakI syAda a dhamakSaramataH AdyaM cetritayama AdyaM dvitIyamapi AdyAH syurguravaH upendravajAcaraNeSu campakamAlA yatra catvAraH prAga yadiha catvAro yatra varNAH chandasAM lakSaNaM chandovidAmukti turya pancamakaM dvituryaSaSThamaSTamaM 8 | dvitIyamayi dhImatAM paJcamaM laghu sarvatra prathamAkSaramAdyata prathamamaguruSaTkaM mandAkrAntA'ntyayati yasyAH prathame pAde yatra triSaT sapta0 yadIndravajrAcaraNe yatra dvayorapyanayoH yadAdyaM caturtha tathA yadi toTakasya guru yasyAM priya ! yadA pUrvo hrasvaH zloke SaSThaM guru ziSya guru syAdAdya saMyuktAdyaM dIrgha sarva varNA dIrghA satRtIyakaSaSTha syuriha laghavaH hrasvo varNo jAyate 13 | hrasvo varNaH syAt 35 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. A. zrI vinya jAtisUri uge namaH A.zrI vijaya premasRri jaina jJAna bhaMDAra, bArANasI tathA darabhaMgA umaya saMskRta vizvavidyAlayasvIkRta saMskRta-vyAkaraNam (saMskRta-hindI nibandha sahita parivarddhita dvitIya saMskaraNa ) sarala subodha hindI kI sahAyatA se saMskRta mAdhyama dvArA bAlakoM ko saMskRta vyAkaraNa kA jJAna karAne ke hetu yaha maulika racanA kI gaI hai / saMskRtAnuvAda ke lie yaha sarvopari pustaka hai / isameM mano-vaijJAnika dRSTikoNa se rakhA gayA eka-eka zabda apane sthAna para bAlakoM ke bauddhika stara ke sarvathA anukUla hai| prasaGgAnusAra vimarza, TippaNI, udAharaNamAlA, abhyAsAyaM prazna, kArikAbaddha sUtra evaM pariziSTa Adi sAmagrI upAdeya evaM draSTavya hai| kevala isa laghUttama pustaka ke hI abhyAsa se saMskRtavyAkaraNa ke saba aGgo. kA yatheSTa jJAna prApta ho jaaygaa| parIkSopayogI atyanta sarala 2-3 pRSThoM kA saMskRta-hindI nibandha parIkSArthiyoM ke lie adhika upayogI hai| 3-.. saMskRtaracanAnubAdazikSakA (vArANasI tathA bihAra kI prathamA parIkSA pAThya svIkRta) isameM prathamA ke chAtroM ko anuvAda karane ke niyama atyanta saraka rUpa meM samajhAe gaye haiM aura tadanusAra anubAhArya abhyAsa bhI die gaye haiN| abhyAsAyaM vAkyoM meM Ae hue pratyeka kaThina zabda ke saMskRta se hindI tathA hindI se saMskRta paryAya bhI pustaka ke anta meM 90 prakaraNoM meM de diye gae haiM aura saMdhi Adi kA zAna karAne kA sugama patha bhI pradarzita kara diyA gayA hai| 2-00 rASTrabhASA sarala hindI vyAkaraNa (vArANasI tathA bihAra kI prathamA parIkSA pAThya svIkRta)hindI rASTrabhASA ho jAne se zuddha hindI meM bolanA aura likhanA chAtroM ke liye durUha ho gayA thA kyoMki prAcIna hindI kI pAThya pustakoM meM 50 pratizata urdU zabdoM kA hI saMmizraNa hai| ataeva yaha pustaka rASTrabhASA ke pratIka tathA 'Aja' patra ke pradhAna sampAdaka bAbUrAva viSNuparAr3akara, DA0 sampUrNAnandajI prAdi dhurandhara hindI-vettAoM ke mato se alaMkRta tathA hindI ke mahArathI paM0 rAmanArAyaNa mizra, vizvanAthaprasAda mizra Adi vidvAnoM ko sammatiyoM se susajjita hokara navIna rUpa meM prakAzita huI hai| 1-15 prAptisthAnam-caukhambA vidyAbhavana, cauka, vArANasI-1