Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paprAcIna itihAsa saMgraha prathama bhAga] - jJAnasuMdara
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Kahssssssssssssssssssssssssssssssisatestretssistry . zrI jaina itihAsa jJAna bhAnU kiraNa naM. 1 zrIratnaprabhasUrIzvara pAdapobhyonamaH prAcIna jaina itihAsa saMgraha (prathama bhAga) [ pATalIpura kA itihAsa] lekhaka munizrI jJAnasundarajI mahArAja, *asstostostssissksksatsssssssistakesidas shekasatsstasisatssanstasketsekse prakAzaka zrIratna prabhAkara jJAnapuSpa mAlA mu0 phalodI (mAravAr3a) - vIra saM0 2461 } osavAla saM0 2391 disaM. 1991 prathamAvRtti 1000 FREETTESETTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTERTAL
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ETROOOOOOOOOOOcocong prabandhakartA / mAsTara bhIkhamacanda zivagaMja (sirohI) 8 alsowcococcoococks - - - dravya sahAyaka zrIsaMgha-zivagaMja (sirohI ) zrImadpaMcamAGga zrI bhagavatI sUtra prAraMbha kI jJAnapUjA ke dravya kI Amada se SOOOOOOOOOOOOOww nathamala lUNiyA dvArA 3 Adarza presa, (kesaragaja) ajamera meM chapAI saMcAlaka-jItamala lUNiyA *=cOCTOOwwwccccwCOCOM
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha (prathama bhAga) - =[pATalIpura kA itihAsa] TOPPEACE 3 di tIrthakara zrI RSabhadeva prabhu ke zAsana se nauvA~ tIrthakara zrI suvidhinAtha prabhu ke zAsana paryanta to vizvadharma jaina hI thaa| sAre prANI dayAdharma SEASESS kI zItala chAyA meM apanI AtmA kA utthAna kara parama zAMti prApta karate the| nauvA~ tIrthakara suvidhi-nAtha svAmI kA zAsana viccheda hone para jaina brAhmaNoM ke mana meM malInatA kA prAdurbhAva huaa| svArtha ke vazIbhUta ho kara una brAhmaNoM ne apane granthoM meM parivartana karanA zurU kiyaa| yahA~ taka ki jo jaina brAhmaNoM ke kAma ko sucArurUpa se sampAdana karAne ke hetu se bhagavAna RSabhadeva svAmI ke AdezAnusAra bharata mahArAja ne 4 Arya vedoM kA nirmANa kiyA thA para picchese nakalI brAhmaNoM ne unheM asalI rUpa meM nahIM rkkhaa| ' ___ uparokta, vedoM ko banAne kA parama punIta uddezya to yaha thA ki jaina brAhmaNaloga samAja ko AcAra, vyavahAra tathA saMskAra se sudhAra kara satkAra pAveM, para brAhmaNoM ne vyaktigata svArtha ke liye
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha pUrva viracita vedoM meM bahutasA parivartana kara diyaa| ina zAstroM dvArAjaina brAhmaNoM ne samAja kA asIma upakAra kiyA thA / ataH ve saba vizvAsapAtra bana gaye the| isa vizvAsapAtratA ke kAraNa mile hue adhikAra kA unhoMne bahuta burA upayoga kiyaa| brAhmaNoM kI isa adhama pravRti ke kAraNa janatA kA asIma upakAra honA ruka gayA tathA pU~ThA bhrama adhika joroM se phailane lgaa| apanI bAta ko paripuSTa karane ke hetu se unhoMne kaI naye AcAra vicAra sambandhI karmakANDoM kA vidhAna bhI kiyA / dharma kevala eka saMpradAya vizeSa kA raha gyaa| svArthamaya sUtroM kI racanA nirantara bar3hatI gii| Akhira logoM kI dhairyatA jAtI rhii| apane ko bharamAyA huA samajha kara logoM ne zAMti kA sAmrAjya sthApita karanA cAhA "jahA~ cAha hai vahA~ rAha hai" isa lokokti ke anusAra tIrthakara zItalanAtha svAmI ne aMdhazraddhA ko dUra karane kA khUba prayatna kiyA aura anta meM pUrI saphalatA prApta bhI kii| janatA ko punaH jaina dharma ko acchI taraha pAlane kA avasara prApta huA / DhoMgiyoM kI pola khula gaI tathA logoM ko saccA rastA phira se mAlUma ho gyaa| kintu yaha zAMti cirasthAI na rhii| jyoMhI zItalanAtha prabhu kA nirvANa huA brAhmaNoM ne punaH usI mArga kA anusaraNa kiyaa| brAhmaNoM kA Adhipatya khUba bddh'aa| evaM zrIyAMsanAtha vAsapUjya, bimalanAtha, aura anaMtanAtha bhagavAn ke zAsana kAla meM dharma kA udyota aura antarakAla meM brAhmaNoM kA jora bar3hatA rahA tatpazcAt bhagavAna dharmanAtha svAmI ke zAsana meM phira logoM ne sumArga kA anusaraNa kiyaa| kintu phira mithyAtva ne jora pakar3A
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATalIpura kA itihAsa aura svArthiyoM kI bana pdd'ii| bhole loga khUba bhaTakAe gaye / kintu anta meM mithyAtviyoM kI pUrNa parAjaya huI aura solahaveM tIrthakara zrI zAntinAtha svAmI ke zAsanakAla meM pUrNa zAnti sthApita ho gii| kisI bhI prakAra kA dUSita vAtAvaraNa nahIM rahA / yaha zAMti cirakAla taka rhii| dina va dina dharma kI unnati hotI rahI aura dazA yahA~ taka acchI huI ki bIsaveM tIrthakara munisuvrata svAmI ke zAsanakAla meM ahiMsA dharma kI patAkA sAre vizva meM phaharAne lgii| isa jhaMDe ke nIce raha kara mAnava samAja pracura sukha anubhava kara use pUrNa taraha se bhogane lge| munisuvrata svAmI ne bhaDUca meM azvamedha yajJa baMda karA kara eka azva kI rakSA kI thI ataH vaha tIrtha azvabodha nAma se kahalAne lagA tathA vaha Aja taka isI nAma se vikhyAta hai / kintu yaha utthAna bhI parAkASTA taka pahu~ca kara phira avanata hone lgaa| bIsaveM aura ikkIsaveM tIrthakara ke zAsana ke antaHkAla meM punaH brAhmaNoM kA jora bddh'aa| mahAkAla kI sahAyatA se parvata jaise pApAtmAoM ne pazu bali jaise niSThura yajJayAjJAdi kA pracura pracAra kara janatA ko AmiSabhojI bnaayaa| madirA kA bhI pracAra mAMsabhakSaNa ke sAtha bddh'aa| mUkapazu, yajJa kI vediyo para mAre jAne lge| pazuoM kI hatyAoM se bhUmi rakta raMjita ho gaI / zoNita kA pravAha dharaNI para pravAhita hone lgaa| rakta kI nadiyA~ saba prAntoM meM bahane lgii| nadiyoM ke nAma bhI raktAnadI tathA carmAnadI par3a gye| isa samaya jaina samrATa rAvaNa ne isa hatyA ko rokane ke liye kaI yajJoM ko rokA tathA yajJa kartAoM ko khUba daNDa bhI diyaa| yahI kAraNa thA ki brAhmaNoM ne rAvaNa
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha ko rAkSasa batAyA tathA use apamAnita karane ke saikar3oM upAya kiye| rAvaNa ke vaMza ko bhI unhoMne rAkSasa vaMza ThaharA diyA, para rAvaNa to jainI thaa| rAvaNa jaina dharma ke niyamoM kA pAlana karane meM kisI bhI prakAra kI truTi nahIM karatA thaa| rAvaNa ne aSTApada para jina mandira meM nATaka kiyA thaa| usane zAMtinAtha bhagavAna ke mandira meM sahastra vidyA siddha kI thii| vaha nitya jina mandira meM jAkara pUjA kiyA karatA thaa| usake samakAlIna dazaratha, rAma, lakSmaNa, bharata, vAlI, sugrIva, pavana aura hanumAna Adi bar3e bar3e jainI samrAT hue haiM jinhoMne yajJa kI hiMsA ko uThAne kA khUba prayatna kiyA thaa| logoM ko hiMsA se ghRNA hone lgii| yajJa kI nirdayI aura niSThura bAvika lIlAeM dUra huii| phira eka bAra ahiMsA dharma kA sArvabhaumika pracAra huaa| .. ikkIsaveM tIrthaMkara zrI naminAtha ke zAsana meM jaina dharma kA khUba abhyudyaahuaa| bar3e bar3e rAjA aura mahArAjA jaina dharma ke upAsaka the| jinAlaya nagaha jagaha para medinI ko maNDita kara rahe the| gauDa deza vAsI eka AsAr3ha nAmaka suzrAvakane eka devatA kI sahAyatA se rAvaNa paripUjita aSTApada tIrtha kI yAtrA karate hue kaI jinAlaya bnvaae| mandira banavAne meM usane apanA sArA nyAyopArjita dravya lagA diyaa| usane una mandiroM meM jina jina pratimAoM kI pratiSThA karAI thI unameM se tIna mUrtiyA~ to Aja paryanta vidyamAna haiN| una mUrtiyoM para khudA huA lekha isa bAta kA sabUta de rahA hai ki ina mUrtiyoM kI pratiSThA karAne vAlA AzAr3ha nAmaka eka zrAvaka thaa| isI prakAra cAroM ora usa samaya jaina dharma kA apUrva abhyudaya ho rahA thaa|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pATalIpura kA itihAsa * sUrya ke asta hone para aMdhakAra kA samrAjya ho hI jAtA haiM isI prakAra sadupadeza ke abhAva meM mithyAtva kA adhikAra ho jAtA hai| isI siddhAMtAnusAra naminAtha svAmi ke pazcAt bhI brAhmaNoM kA thor3A bahuta jora bar3hA hI thaa| anta meM vAIsaveM tIrthakara zrI nemInAtha kA avatAra huaa| Apake pitA kA nAma samudravijaya thaa| zrI kRSNacandra, vAsudevajI ke putra the ataeva neminAthajI ke bhAI the| jisa vaMza ke andara aise aise mahAsmAoM ne janma liyA ho vaha vaMza yadi una mahAtmAoM kA anuyAyI ho to isa meM koI Azcarya kI bAta nhiiN| usa samaya ke jena yoddhA samudravijaya, vAsudeva, zrIkRSNacandra, balabhadra, mahAvIra, kaurava, pANDava, aura sAMbapradyumna Adi brAhmaNoM ke hiMsAmaya kRtyoM kA virodha karate the| yajJa kI vedI para hone vAlI hiMsA rokI gii| sAre saMsAra meM ahiMsA dharma kA pracAra huaa| kyA Arya aura kyA anArya saba milakara solaha hajAra dezoM meM jaina dharma kI patAkA phaharAne lagI / tat pazcAt pArzvanAtha svAmI kA zAsana prArambha huaa| Apa kAzI nareza mahArAjA azvasena kI rAnI vAmA ke garbha se utpanna hue the| ApakI buddhi bAlyAvasthA hI meM itanI prakhara thI ki Apane kamaTha jaise tApasa kI khUba khabara lii| usa tApasa ko dhUnI meM se jalate hue nAga ko nikAla kara namaskAra maMtra sunAkara dharaNIndra kI padavI denevAle zrApa hI the| pArzvanAtha svAmI ne dokSA lekara kaivalya jJAna prApta kiyA thaa| ApakA dharmacakra vizvavyApI bana gayA thaa| :. bar3e bar3e rAjA aura mahArAjA Apake caraNa kamaloM kA . sparza kara apane ko ahobhAgI samajhate the tathA ApakI sevA ..
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa sagraha meM sadA nirata rahate the| ugra bhoga ikSvAku aura rAjan kula ke tathA seTha sAhukAroM ke 16000 manuSya pArzvanAtha svAmI ke pavitra caraNa kamaloM meM dIkSAnvita hue the ! Apake pAsa dIkSita huI 38000 sAdhviyA~ mahilA samAja ko sadupadeza sunAkara dharma kA ujjvala mArga pradarzita karatI thii| jaina tIrthaMkaroM meM zrI pArzvanAtha svAmI kA nAma hI khUba prakhyAta hai| aura yaMtra tathA maMtra bhI pArzvanAtha svAmI ke nAma se adhika haiN| arvAcIna samaya meM bhI adhikatara jainetaroM ko pArzvanAtha svAmI kA hI paricaya hai| pArzvanAtha svAmI ne vihAra vizeSatayA kAzI, kauzala, aMga, baMga, kaliMga, jaMgala aura konAla Adi prAntoM meM kiyA thaa| uparokta prAntoM aMga, baMga, magadha aura kaliMga deza meM Apane vizeSa upadeza dekara jaina dharma kA khUba abhyudaya kiyA thA / isakA yaha pramANa hai ki kaliMga deza ke aMtargata udayagiri pahAr3I kI hAMsIpura guphA meM ApakA jIvanacarita zilAlekha ke rUpa meM aba taka bhI vidyamAna hai| yaha pahAr3a bhI kumAra tIrtha ke nAma se Aja loM prakhyAta hai| ApakI ziSya maNDalI ne bhI usI prAnta meM adhika vihAra kiyA hogA aisA mAlUma hotA hai| bhagavAn pArzvanAtha ke nirvANa ke bAda phira yajJavAdiyoM kA hoMsalA bar3hane lagA, aura dhIre dhIre unhoMne kaI rAjA mahArAjoM para bhI apanA prabhAva ddaalaa| idhara pArzvanAtha bhagavAna ke paTTa para unake gaNadhara zubhadattAcArya niyukta hue / Apane apane AzA vRti sAdhuoM ko pratyeka prAntoM meM bheja bheja kara ahiMsA paramodharmaH kA jora zora se pracAra kiyaa| isa pavitra kArya meM apane AzA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATalIpura kA itihAsa tIta saphalatA bhI prApta kii| Apake pada para AcArya haridattasUri bar3e hI prabhAvazAlI hue unhoMne yajJa vAdiyoM ke jAla ko haTAne meM khUba hI parizrama kiyaa| eka samaya Apa svasti nagarI meM padhAre vahA~ vedAntika lohityAcArya aura sAtha meM unake 500 ziSyoM ko dIkSA dii| unhoMne zAstrAbhyAsa karane ke bAda mahArASTriya prAnta meM dharma pracAra nimitta bihAra kiyA aura yajJAdi meM mUk prANiyoM kI hotI huI ghora hinsA ko khUba joroM se rokA aura vahA~ ke nivAsiyoM ko ahiMsA paramodharma aura syAdvAda kI zikSA dekara jainadharmI banAye unake Atma kalyANArtha jinAlaya aura mUrtiyoM kI pratiSThA bhI krvaaii| ApakI AjJAvRti bahuta se sAdhuoM ne cirakAla taka usa prAnta meM bihAra kara jaina dharma ko rASTrIya dharma banA diyaa| Apake pada para Arya samudrasUri hue Apa bhI dharma pracAraka vIra the vedAntiyoM kI hiMsA rokane meM Apane bharasaka prayatna kiyA aura Apane kaI anya prathAe meM bahuta kucha sudhAra karavAyA / tathApi yajJavAdiyoM kA vega kaI kaI prAntoM meM bar3hatA hI gyaa| Apake pada para zrImAn kezIzramaNAcArya mahAn prabhAvika aura advitIya dharma pracAraka hue Apa ujjaina nagarI ke bAla brahmacArI rAjakumAra the / vAlyAvasthA meM Apane mAtA pitA ke sAtha jaina dIkSA grahaNa kI thI / jJAnAbhyAsa aura pUrNa yogyatA hAsila kara AcArya pada prApta kiyA Apane aneka rAjAmahArAjA ko ahiMsA kA upadeza dekara jaina bnaayaa| itanA hI nahIM para zvetAmbikA nagarI kA nAstika ziromaNi rAjA pradezI ko bhI Apane pratibodha kara jaina dharma kA parama upAsaka banAyA evaM Apake AjJAvRti hajAroM muni pratyeka prAnta meM vihAra kara jaina dharma kA pracAra kara rahe the| idhara yajJa hiMsA ke
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha sAmane eka dala sanyAsa ke rUpa meM khar3A huA aura yaha sakhta virodha karatA thaa| ____ idhara kapilavastu ke rAjA zuddhodana ke buddha nAmaka rAjakumAra ne jainAcArya pehita muni ke pAsa jaina dikSA lI, aura bahuta ase taka tapazcaryA kI para bAda meM unakA dila tapazcArya se haTagayA aura akelA hI rahane lagA, isake bAda inhoMne apane nAma se bodha dharma calAyA / yadyapi bodha granthoM meM spaSTarUpa meM yaha ullekha nahIM milatA hai ki buddha ne jaina dIkSA lI thii| tathApi isa bAta ko siddha karane meM thor3e bahuta pramANa mila bhI sakate haiN| . . . (1) zvetAmbara samudAya kA AcArAMga nAmaka sUtra kI zilAMgA ...cArya kRta TIkA meM likhA hai ki buddha ne pahale jaina dIkSA lI thii| (2) digambara samudAya kA darzanasAra nAmaka grantha meM bhI yahIM likhA hai| (3) buddha granthoM meM buddha kA bhramaNa samaya kA ullekha karatA "mahA niyaThI" grantha meM likhA hai ki eka samaya buddha "supAsa" vasti meM TheharA thA isa se yahI siddha hotA hai ki buddha prArambha samaya meM jaina thA aura jainoM ke sAtavA~ tIrthakara supArzvanAtha ke mandira meM ThairA thaa| (4) buddha ne apane dharma meM jo ahiMsA ko pradhAna sthAna diyA .. hai yaha bhI jaina dharma kI asara kA hI pariNAma hai| (5) buddha ne AtmA ko kSINaka bhAva mAnI hai jo jaina . siddhAnta meM "dravya guNa paryAya" dravya sAsvatA aura paryAya samaya samaya badalatA hai to vudha ne dravya ko paryAya
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATalIpura kA itihAsa samajha AtmA ko kSINaka bhAvI mAnI hai| pUrvokta kAraNoM se vedAntiyoM ne jaina aura boddha ko eka hI samajha ke kaI jagaha jainoM ko bodha hI likha mArA hai buddha kA samaya ThIka kezIzramaNAcArya kA zAsana kA hI samaya thA bhagavAna mahAvIra ke samakAlIna buddha huA hai mahAvIra kI AyuSya 72 varSa kI jaba buddha kI AyuSya 80 varSa kI thii| mahAbIra se do varSa pahale buddha kA janma huA aura mahAvIra ke nirvANa ke bAda 6 varSa pIche buddha kA nirvANa huA bhagavAna mahAvIra kA aura buddha kA yajJa hiMsA ke sAmane virodha aura ahiMsA pracAra kA prayatna bAhya dRSTi se milatA julatA hI thA isaliye vedAnti loga donoM ko apane pratipakSI hI samajhate the khair| - kezI zramaNAcArya ne apane AjJAvartI muniyoM ko deza pradeza meM bheja bheja kara brAhmaNoM boddhoM ke caMgula se aneka prANiyoM ko bacA kara jainadharmI banAyA aura ziSyoM ko anyonya prAnta meM bheja kara Apane svayaM aMga, baMga aura magadha deza meM raha kara jaina dharma kI unnati karane meM aTUTa parizrama kiyaa| tathApi prakRti eka mahApuruSa kI aura kamI anubhava karatI thii| pratIkSA eka aise vyakti kI thI jo zAnti kA sAmrAjya sthApita kara dhArmika kSetra meM macI huI krAMti ko miTA de| usa samaya kI dazA bhI vikSipta thii| pArasparika pratidvaMdatA kA jamAnA dveSa ko phailA rahA thA / -- eka ora vedAnti loga yajJa Adi meM pazu hatyA para tule hue the to dUsarI ora buddhaloga ahiMsA dharma kA upadeza dete hue bhI mAMsa madirA ke prayoga se bace hue nahIM the|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha 12 tIsarI ora jainamuni ahiMsA kA upadeza to karate the para unake gRhakleza aura zithilatA ke kAraNa upadeza kA pUrA prabhAva nahIM par3atA thaa| kezI zramaNAcArya ne jaina muniyoM ko samajhA bujhA kara tatkAlIna samaya kI dazA kA vistRta varNana kiyA tathA unheM saceta kara jaina dharma kA utthAna karane ke lie utsAhita kiyaa| ThIka AvazyakatA ke samaya bhagavAna mahAvIra svAmI kA zAsana prArambha huaa| phira kisa bAta kI kamI thii| jagadupakArI bhagavAna mahAvIra ne apanI bulanda AvAjA se tathA divya zakti dvArA cAroM ora zAnti phailaaii| Apane bAlyAvasthA se hI tatvajJAna se pUrNa paricaya prApta kara liyA thA / Apa kA mukhya dhyeya AtmakalyANa karanA thaa| ahiMsA dharma kA pracAra karanA hI ApakA pavitra uddezya thaa| "saba jIvoM ke prati prema rakhanA" yahI Apake upadeza kA sAra thaa| basa isI maMtra kA sAre vizva para prabhAva pdd'aa| jAti ke bandhanoM ko tor3a kara Apane ucca aura nIca kA jhagar3A miTA diyA / AtmakalyANa kI ujjavala bhAvanA se prerita ho 14000 muni evam 36000 AryAoMne Apa ke caraNoM kI zaraNa lI thii| lAkhoM nahIM varan kror3oM kI saMkhyA meM jainopAsaka dRSTigocara hone lge| vedAntiyo ko samudAya luptasA ho gyaa| jainadharma ke pratApa rUpI sUrya ke Age boddhoM kA samudAya uDugaNa kI taraha phIkA najara Ane lgaa| thor3e hI samaya meM prAyaH sArA bhArata jaina dharma kI patAkA ke nIce A gyaa| vizAlA kA ceTaka nareza, rAjagRhI kA zreNikabhUpa, kauNikabhUpati, naulacchika,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATalIpura kA itihAsa naumalika aThAregaNa rAjA, sindhu sauvIra kA mahArAjA udAI, ujjaina kA nRpati caNDapradyotana, darzanapura kA nareza darzanabhadra, pAvApurI kA narapati hastapAlarAja, polAsapura kA narendra vijayasena, kAzI kA dharmazIla sAvatthIkA aditazatru, sAMketapura kA dharmadharandhara mahArAjA mitrAnanda, amalakampA kA rAjA kheta, kSatrikuNDa kA mahArAjA naMdIvardhana, kausumbIpati udAI, kapilapura kA bhUpati yamaketu, zvetAmbakA kA nareza pradezI aura kaliMga kA adhipati mahArAja sulocana ye saba jaina dharma ke pracAra meM pUrNatayA sNlmthe| Adi tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva se lagA kara aMtima tIrthakara mahAvIra prabhu ke zAsana kAla taka cakravartI, vAsudeva prativAsudeva, baladeva, maNDalika, mahAmaNDalika Adi saba sadAzaya evaM mahApuruSa parama zraddhAlu jainadharmAvalambI the| inakA aitihAsika varNana yadi kisI ko mAlUma karanA ho to kalikAla sarvajJa bhagavAn hemacandrAcArya mahArAja viracita "triSaSTizalAka puruSacaritra" nAmaka bRhadgrantha ko dekho| prAcIna itihAsa sivAya jaina graMthoM ke aura kahIM bhI nahIM pAyA jAtA / bhagavAna pArzvanAtha aura mahAvIrasvAmI ke itihAsa kI sAmagrI to vistRta rUpa meM upalabdha ho cukI hai| itanA hI nahIM para bAvIsaveM tIrthakara bhagavAn nemInAtha svAmI ko bhI aitihAsika puruSa . mAnane ko arvAcIna itihAsajJa taiyAra haiN| jyA~ jyA~ adhika khoja hogI tyA~ tyA~ jaina pranthoM kA viSaya aitihAsika pramANita ho kara sArvajanika prakAza meM AsA rhegaa| ... bhagavAna zrI mahAvIra svAmI ke pIche kA jo itihAsa upalabdha huA hai usa meM adhikA~za pATalIputra nagara kA hI vRtAnta
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'prAcIna jaina itihAsa , saMgraha 14 varNita hai / kAraNa isa pradeza meM jitane nRpati hue saba ke saba aitihAsika rAjA haiM / ataeva yahA~ para pATalIputra ke rAjAoM se hI aitihAsika varNana batAyA jAyagA kintu isa se pahile ke zreNika aura kauNika nareza kA thor3A hAla dikhA denA asaMgata nahIM hogaa| .: yaha varNana usa samaya kA hai jaba ki magadhadeza kA rAjamukuTa zaizuvaMzIya mahArAjA praznajita ke mastaka para zobhAyamAna thaa| rAjA praznajita ke 100 putra the rAjA ne apanA rAjya jeSTa putra ko binA parIkSA kiye na dene kA vicAra kara saba putroM kI kuzalatA kI parIkSA lenI caahii| isa parIkSA meM jo sarvoparI uttIrNa hogA vahI merA uttarAdhikArI evaM rAjya kA adhikArI hogA, aisA rAjA kA Adeza evaM mantavya thaa| aneka prakAra se parIkSA karane se jJAta huA ki zreNika kumAra rAjA hone ke lie sarva guNa yukta hai phira rAjA ne dUradarzitA se socA ki yadi zreNika yahIM para rahegA to na mAlUma zeSa putroM meM se kauna rAjya kI lAlasA se upadrava kara baiThe / isI hetu eka bAra bagIce meM zreNika kA aisA apamAna kiyA gayA ki zreNikakumAra deza chor3a kara bhAga gyaa| jaba zreNika deza se bhaga kara jA rahA thA to rAste meM use bauddha bhikSuoM se bheMTa huI zreNika rAtri ke samaya bauddhoM ke maTha meM hI ThaharA tathA usane ApabItI saba ko kaha sunAI / . bauddhoM ne zreNika ko kahA ki yadi tumheM rAjya prApta karane kI AMkAkSA hai to bhagavAn bauddha para vizvAsa rakkho / boddhadharma para zraddhA rakhane se tumheM avazya rAjya prApta hogA para usa dazA meM tuma boddha dharma kA pracAra karoge tathA isa dharma ko svayaM bhI
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 . pATalIpura kA itihAsa svIkAra karaloge, aisI pratikSA isa samaya kro| zreNika ne yaha bAta svIkAra krlii| prAtaHkAla hote hI zreNika vahA~ se cala pdd'aa| calate calate vaha benAtaTa nagara meM phuNcaa| vahA~ dhanavahA seTha kI kanyA nandA se usakA vivAha ho gayA / vivAha hone para vaha usI nagara meM rahane lgaa| udhara praznajita rAjA sakhta bImAra huaa| vaha mRtyuzayyA para par3A par3A apane putra zreNika kI pratIkSA kara rahA thaa| devAnanda nAmaka sArthavAha ne Akara samAcAra diyA ki zreNika benAvaTa nagara meM rahatA hai| pitAne apane anucaroM ko bheja kara zreNika ko bulaayaa| nandA garbhavatI thii| para zreNika ne apane pitA kI AjJA ko TAlanA ucita nahIM smjhaa| zreNika bar3I senA ko lekara rAjagRha phuNcaa| praznajita ne saba ke samakSa zreNika ko rAjyAbhiSeka kara rAjagRha (magadha) kA rAja usa ke supurda kara diyaa| praznajita nareza namaskAra maMtra kA ArAdhana karatA huA deha tyAga svarga kI ora sidhArA / zreNika rAjA ne rAjagaddI para baiThate hI boddha bhikSukoM ko bulAyA tathA bauddha dharma svIkAra kara usake pracAra kA kArya bhI karane lgaa| bauddha graMthoM meM zreNika kA nAma bimbasAra likhA huA pAyA jAtA hai| jaina graMthoM meM bhI zreNika kA dUsarA nAma ye hI likhA huA milatA hai| zreNika rAjA ke kaI rAniyA~ thIM unameM se eka kA nAma celanA thA / celanA vizAlA nareza ceTaka kI putrI thI tathA jainadharma kI paramopAsikA thI / rAjA to bauddhathA tathA rAnI jaina thii| ataeva sadA dharma viSayaka vAda vivAda calatA rahatA . thaa| dharma kI andhazraddhA ke vazIbhUta hue zreNika ne jaina dharma ke
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha pracAraka muniyoM para doSAropaNa bhI kiye| vaha sadA muniyoM ke prAcAra para AkSepa bhI kiyA karatA thA para rAno celanA bhI kisI prakAra kama nahIM thii| usane bauddha bhikSukoM ko lambe hAtha liyaa| para anta meM anAthI muni ke pratibodha se zreNika rAjA kI abhiruci jainadharma kI ora huii| mahAvIra bhagavAna ne isa abhiruci ko parama zraddhA ke rUpa meM puSTa kara diyaa| kaI devatA Akara zreNika ke darzana ko DigAne lage para unakA prayatna viphala huaa| phira kyA derI thI ? rAjA zreNika ne apane rAjya meM hI nahIM para bhArata ke bAhara anArya dezoM meM bhI jainadharma kA pracAra karanA prArambha kiyaa| mahArAjA zreNika ke naMdA rAnI kA putra abhayakumAra ne anArya deza meM Ardrakapura nagara ke mahArAja kumAra zrA ke liye bhagavAna RSabhadeva kA mUrti bhejI thii| isa mUrti ke darzana se ArdrakumAra ne jJAna prApta kara jainadharma kI dIkSA le anArya deza meM bhI jainadharma kA khUba pracAra kiyA thaa| rAjA zreNika nityaprati 108 sone ke jau (akSata) banAkara prabhu ke Age svastika banA caugati kI pherI se bacane kI ujjvala bhAvanA kiyA karatA thaa| yaha nRpati jainadharma kA prasiddha pracAraka huA hai| zreNika nareza ne kaliGga deza ke antargata kumAra evaM kumArI parvata para bhagavAna RSabhadeva svAmI kA vizAla ramya mandira banavA kara usameM svarNa mUrtI kI pratiSThA karavAI thii| isake atirikta usane usI parvata para jaina zramaNoM ke hita bar3I bar3I guphAoM kA nirmANa bhI karAyA thaa| isI apUrva aura alaukika bhakti kI ucca bhAvanA ke kAraNa AgAmI caubIsI meM zreNika nRpati kA jIva padmanAbha nAmaka prathama tIrthaMkara hogaa|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATalIpura kA itihAsa. mahArAjA zreNika bauddha avasthA meM adhogati kA AyuSya bAMdha cuke the ataH ve zikAra karate samaya: svayaM to dIkSA nahIM kintu jo koI dUsarA dIkSA lenA cAhatA thA tA use ve rokate nahIM the varan use sahayoga kara usakA utsAha dviguNita karane meM kabhI nahIM cUkate the / isa suvidhA ko dekha kara rAjA zroNika ke putra tathA praputra jAlIkumAra, mayAlI, uvAyAlI, puruSasena, mahAsena, medhakumAra, hala, vihala aura nandIsena Adi ne evam nandA, mahAndA, sunandA aura kAlI, sukAlI Adi rAniyoM ne bhagavAn mahAvIra prabhu ke pAsa dIkSA lii| isa prakAra jainadharma kA utthAna zreNika ke zAsanakAla meM khUba huA / mahArAjA zreNika ke bAda magadha kA rAjyamukuTa zreNika se utara kara usake putra kauNika ke sira para camakane lagA / vaha bar3A hI vIra thA / kauNika rAjA ne apanI rAjadhAnI campA nagarI: meM kAyama kI / bauddha graMthoM meM kauNika nareza ajAtazatru 1 ke nAma se. prasiddha hai / kahIM kahIM bauddha graMthoM meM isakA nAma bauddhadhamma rAjAoM kI parigaNanA meM AtA hai / kadAcit kauNika pahile thor3e samaya ke liye bauddhadhamrmI rahA ho para yaha sarvathA siddha hai ki pIche se vaha avazya jainI ho gayA thA / usane jainadharma kI khUba unnati bhI kI / kauNika nareza ne pUrNa prayatna karake nArtha dezoM taka meM jainadharma kA pracAra karAyA thA / mahArAjA kauNika kA yaha praNa thA ki jabaloM mujhe yaha saMvAda nahIM mile ki mahAvIra svAmI kahA~ vihAra kara rahe haiM maiM bhojana nahIM kruuNgaa| mahArAjA kauNika bar3e zUravIra evaM prabala sAhasI the / hAra hastI ke liye bIra kauNika nareza ne mahArAjA ceTaka se bAraha varSa paryanta 17
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha 18 yuddha kara anta meM parAjita kara vijaya kA DaMkA bajAyA thA / itanA hI nahIM para usane sAre bhArata ko apane adhIna kara samrAT kI upAdhi prApta kI thii| jaina graMthoM meM kauNika nareza kA itihAsa bahuta vistAra pUrvaka likhA huA hai / mahArAjA kauNika ke pIche magadharAjya kI gaddI para usakA putra udAI siMhAsanArUr3ha huA / isane apanI rAjadhAnI pATalIputra meM rkkhii| vaise to magadha ke sAre rAjA jainI hue haiM para isake zAsana kAla meM jainadharma ne unnati kI aura adhika pravAha se pragati karane lagA | "yathA rAjA tathA prajA" lokA kta ke anusAra janatA bhI jainadharma kI anuyAyinI bnii| dUsarI ora vedAntiyoM aura boddhoM kA jora bhI bar3ha rahA thA / tathApi jainAcArya sAbita kadama the / syAdvAda siddhAnta aura ahiMsA paramodharma ke Adarza ke Age midhyAtviyoM kI kucha bhI nahIM calatI thI / rAjA udAI to rAjya kI apekSA dharma kA vizeSa dhyAna rakhA karatA thA / isakI isa kadara pravRti dekha kara vidharmiyoM ke peTa meM cUhe kUdane lage / unhoMne eka adhamma nirdaya kisI AdamI ko dhArmika dveSa meM aMdhe hokara jaina muni ke veSa meM udAI ke pAsa bheja || usa dveSI ne jAkara chala se udAI kA vadha kara zaizu nAga vaMza kA hI kara diyA / zaizunAga vaMziyoM ke pazcAt magadha deza kA rAjya naMda vaMza ke hastagata huA / pATalIputra kI rAjadhAnI meM naMdavardhana rAjA siMhAsanArUr3ha huaa| pahale yaha brAhmaNa dharmI thA / kadAcit isI ne SaTayaMtra raca mahArAja udAI kA vadha karAyA ho / isa nRpati ne vedAnta mata kA khUba pracAra kiyA / vaha jaina aura bauddha mata
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 pATalIpura kA itihAsa kA kaTTara virodhI thA maraNonmukha hote hue brAhmaNa dharma ko -isI nareza ne jIvana pradAna kiyA thA / tathApi jaina aura boddhoM kA jora kama nahIM huA / zAyada pichalI avasthA meM jaina muniyoM ke samAgama se usane jainadharma svIkAra kara liyA ho aura jaina dharma kA pracAra kiyA ho itihAsa se aisA mAlUma hotA hai / itihAsa se vidita hotA hai ki magadha ko gaddI para naMda vaMza ke nau rAjAoM ne rAjya kiyA hai / ve naMdavaMzI saba rAjA jainI the isakA pramANa dekhiyeSmith's Early History of India Page 114 meM aura DAkTara zeSagirirAva e. e. eNDa e Adi magadha ke naMda rAjAoM ko jaina likhate haiM kyoMki jainadharmI hone se ve AdIzvara bhagavAna kI mUrti ko kaliGga se apanI rAjadhAnI meM le gaye the | dekhiye South India Jainism Vol. II Page 82. mahArAjA khAravela ke zilAlekha se spaSTa prakaTa hotA hai ki naMda vaMzIya nRpa jainI the / kyoMki unhoMne jaina mUrti ko balajorI le jA kara magadha deza meM sthApita kI thI / isa se yahI siddha hotA hai ki yaha gharAnA jainadharmopAsaka thA / ye rAjA sevA tathA darzana Adi ke liye hI jaina mUrti lAlAkara mandira banavAte hoNge| jaina itihAsa vettAoMne to vizvAsapUrvaka likhA hai ki naMdavaMzIya rAjA jainI the / tathA itihAsa se bhI yahI prakaTa hotA hai| sUrya udaya hokara madhyAhna taka prajvalita hokara jisa prakAra saMdhyA ke samaya asta ho jAtA hai tadanurUpa isa pavitra bhUmipara kaI rAjya udaya hokara asta bhI ho gaye / isI prakAra kI dazA pATalIputra nagara kI huI / naMda vaMza ke pratApa kA sUrya aMtima
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha nareza mahA padmAnaMda ke zAsana ke sAtha hI sAtha asta ho gyaa| aura isake sthAna para maurya vaMza kA divAkara dedIpyamAna hushraa| maurya vaMza udaya hote hI unnati ke sarvocca sopAna para bAta kI bAta meM pahu~ca gyaa| nItinipuNa cANakya kI sahAyatA se maurya kula mukuTa mahArAjA zrIcaMdragupta ne naMdavaMza ke pazcAt mamadha rAjya kI bAgaDora apane hAtha meM lii| caMdragupta ne apanI kArya kuzalatA aura nirbhIka vIratA se itanI saphalatA prApta kI ki Apa bhArata samrATa kI padavI se vibhUSita hue| itihAsa ke kAla meM to zrApahI ne sabase pahile samrATa kI upAdhi prApta kI thii| mahArAjA caMdragupta ne grIsa ke ( yunAnI ) bAdazAha sikandara ko to isa prakAra parAjita kiyA ki usane jIvana bhara bhArata kI ora A~kha uThAkara nahIM dekhA / sikandara kA dehAnta I. saM. 323 pUrva huaa| isake pazcAt selyUkasa ne bhArata para car3hAI kii| para vaha bhI viphala manoratha huaa| usane caMdragupta se eka aisI lajjAspada saMdhi kI ki kAbula kandhAra aura hirata taka kA deza caMdragupta ko mila gayA / selyUkasa ne cira zAnti sthAI rakhane ke hetu apanI putri kA vivAha bhI caMdragupta ke sAtha kara diyaa| candragupta ne apane sAmrAjya kA vistAra bhArata ke bAhira bhI kiyA thA / samrATa caMdragupta maurya zUravIra evaM raNa bAMkurA sAhasI yoddhA thaa| yaha rAjanIti vizArada hone ke kAraNa apane sAmrAjya meM sarva prakAra se zAMti rakhane meM samartha thaa| jaina graMthakAroM ne likhA hai ki samrATa candragupta maurya jainI thA / usake guru aMtima zruta kevalI prAcArya bhadrabAhusvAmI the / candragupta ne jainadharma kA khUba pracAra kiyA thaa| usane kAbula,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATalIpura kA itihAsa kandhAra, arbistAna, prIsa, mizra, AphrikA evaM amerikA taka meM jaina dharma kA pracAra tathA phailAva kiyaa| brAhmaNoM ne ise nIca jAti evaM zudrANI kA putra honA likhA hai| isa taraha use nIca batAne kA kAraNa yahI hai ki vaha jainadharmAvalambI thA / jainadharma ke pracAraka ko isa taraha sambodhana karanA brAhmaNoM ke liye asAdhAraNa bAta nahIM thii| brAhmaNoM ne kaliMga deza ke nivA siyoM ko "vedadharma vinAzaka" hI likha DAlA hai / itanA likha kara hI ve santoSa nahIM mAna baiThe varan unhoMne yaha bhI ullekha kara diyA ki kaliMga pradeza anArya bhUmi hai tathA usa bhUmi meM rahane vAlA brAhmaNa patita ho jAtA hai| jaba ve jainadharma ke itane kaTTara virodhI the to candragupta ko halkI jAti kA likha diyA to isameM Azcarya kI kyA bAta thI ? ... samrATa candragupta kA saccA aitihAsika varNana kaI varSoM taka gupta rahA / yahI kAraNa thA ki kaI loga candragupta ko jainI mAnane meM saMkoca kiyA karate the| aura kaI to sApha inkAra karate the ki candragupta jainI nahIM thaa| para aba yUropIya aura bhAratIya purAtatvajJoM kI sodha aura khoja se tathA aitihAsika sAdhanoM se sarvathA siddha tathA nizcaya ho cukA hai ki candragupta maurya jainI thaa| katipaya vidvAnoM ko sammatiyoM kA yahA~ likhA jAnA yuktisaMgata hogaa| candragupta ke jainI hone ke vizada pramANa rAya bahAdura DAkTara narasiMhAcArya ne apane "zravaNa velagola" nAmaka pustaka meM saMgraha kiye haiM / yaha pustaka aMgrejI bhASA meM likhI gaI hai / jaina gajaTa Aphisa, 8 ammana kuvela sTrITa, madarAsa ke pate se maMgAne para
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha 22 mila sakatI hai / isa pustaka meM candragupta kA jainI honA pramANita hai / azoka bhI apanI taruNa vaya meM jainI mAnA gayA hai / isa prakAra naMda vaMza aura candragupta maurya kA jainI honA siddha hai / ina sabakA varNana zravaNa velagola ke zilAlekhoM. ( Early faith of Ashok Jainism by Dr. Thomas, South Indian Jainism Volume II page 39 ). rAja taraMgiNI aura zrAinaI akabarI meM mila sakatA hai| pAThakoM ko cAhie ki uparokta pustakeM maMgAkara ina bAtoM se jarUrI jAnakArI prApta kreN| Age aura bhI dekhiye, bhinna bhinna vidvAnoM kA kyA mata hai ? DAkTara lyUmana Vienna Oriental Journal VII 382 meM zruta kaMvalI bhadrabAhu svAmI kI dakSiNa kI yAtrA ko svIkAra karate haiN| ___ DAkTara hanile Indian Antiquary XXI 59,60 meM tathA DAkTara TAmasa sAhaba apanI pustaka Jainism of the Early Faith of Asoka page 23 meM likhate haiM ki "candragupta eka jaina samAja kA yogya vyakti thaa| jaina graMthakAroM ne eka svayaM siddha aura sarvatra vikhyAta bAta kA varNana karate uparokta kathana ko hI likhA hai jisake lie kisI bhI prakAra ke anumAna yA pramANa dene kI AvazyakatA jJAta nahIM hotI haiN| isa viSaya meM lekhoM ke pramANa bahuta prAcIna haiM tathA sAdhAraNatayA saMdeha rahita haiM / maigasthanIja ( jo candragupta kI sabhA meM videzI dUta thA ) ke kathanoM se bhI yaha bAta jhalakatI hai ki candragupta brAhmaNoM ke siddhAntoM ke vipakSa meM zramaNoM (jaina muniyoM ) ke dharmopadeza ko hI svIkAra karatA thaa|" TAmasa sAba eka jagaha aura siddha karate haiM
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ . pATalIpura kA itihAsa - ki candragupta maurya ke putra aura pautra bindusAra aura azoka bhI jaina dharmAvalambI hI the| isa bAta ko puSTa karane ke liye sAhaba ne jagaha jagaha mudrArAkSasa, rAjataraMgiNI aura AinaI akabarI ke pramANa diye haiN| zrIyuta jAyasa vAla mahodaya Journal of the Behar and Orissa Research Society Volume III meM likhate haiM"prAcIna jaina graMtha aura zilAlekha candragupta maurya ko jaina rAjarSi pramANita karate haiM / mere adhyayana ne mujhe jaina granthoM kI aitihAsika vArtAoM kA Adara karanA anivArya kara diyA hai| koI kAraNa nahIM ki hama jainiyoM ke ina kathanoM ko ki candragupta ne apanI praur3hA avasthA meM rAjya ko tyAga kara jaina dIkSA le munivRti meM hI mRtyu ko prApta hue, na mAneM, isa bAta ko mAnane vAlA maiM hI pahalA vyakti nahIM huuN|" mi. rAIsa bhI jinhoMne zravaNa velagola ke zilAlekhoM kA adhyayana kiyA hai pUrNa rUpa se apanI rAya isI pakSa meM dete haiN| DAkTara smitha apanI Oxford History of India nAmaka pustaka ke 75, 76 pRSTa meM likhate haiM "candragupta maurya kA ghaTanA pUrNa rAjyakAla kisa prakAra samApta huA isa bAta kA ucita vivecana eka mAtra jaina kathAoM se hI jAnA jAtA hai / jainiya ,ne sadaiva ukta morya samrAT ko bimbasAra (zreNika) ke sadRza jaina dharmAvalambI mAnA hai aura unake isa kathana ko asatya samajha ne ke lie koI upayukta kAraNa nahIM hai| yaha bAta bhI sarvathA satya hai ki zaizunAga, naMda ora mauryavaMza ke rAjAoM ke samaya magadha deza meM jaina dharma kA pracAra pracuratA se thaa| cadragupta ne
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha 24 yaha rAjagaddI eka catura brAhmaNa kI sahAyatA se prApta kI thI / jainI thA yaha bAta isa bAta meM bAdhaka nahIM hotI ki candragupta mudrA rAkSasa nAmaka nATaka meM eka jaina sAdhu kA bhI ullekha hai / yaha sAdhu naMdavaMzIya evam pIche se mauryavaMzIya rAkSasa maMtrI kA khAsa mitra thA / " rAjAoM ke Mr. H. L. O. Garrett M. A; L. E. S. in his essay "Chandragupta Maurya" says-"Chandragupta, who was said to have been a Jain by religion, went on a pilgrimage to the South of India at the time of a great famine. There he is said to have starved him. 'self to death. At any rate he ceased to reign about '298 B. C." ityAdi bAtoM se yahI siddha hotA hai ki samrAT candragupta maurya eka jainI rAjA thA / usane apane rAjya ko tyAga kara jaina dIkSA lI thI / dIkSA lekara usane samAdhi maraNa prApta kiyA thA / aura jyoM jyoM aitihAsika khoja hotI rahegI tyoM tyoM pramANa bhI 'vistRta saMkhyA meM hastagata hote raheMge / unakA putra bindusAra rAjA thA / yaha jaina candragupta ke rAjya kA uttarAdhikArI huA / yaha bhI bar3A parAkramI aura nItijJa dharma kA upAsaka evaM pracAraka bhI thA bhI jaina dharma utthAna ke ucca vedAntiyoM kA jora miTatA jA rahA thA zikhira ! una ke dina ghara nahIM the / jo rAjA kA dharma hotA hai vahI prajA kA hotA hai yaha eka 1 sAdhAraNa bAta hai / isI niyamAnusAra jaina dharma kA kSetra bahuta isake zAsana kAla meM para thA / bauddha aura
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATalIpura kA itihAsa vistRta ho gayA thaa| bindusAra rAjA zAMti priya evaM saMtoSI thaa| isakA rAjya kAla nirvighnatayA bIta rahA thaa| isake zAsana ke samaya aisI koI bhI mahatva kI ghaTanA nahIM ghaTita huI jisakA ki isa jagaha vizeSa ullekha kiyA jAya / rAjA apanI prajA ko putra tulya samajhatA thA tathA prajA bhI apane rAjA kI pUrNa bhakta thii| jaina dharma kA eka uddezya zAMti bhI hai jisakA ki sAmrAjya bindusAra ke samaya meM thaa| isane kaI yAtrAyeM kii| kumArI kumAra tIrtha para to yaha rAjA nivRta bhAva meM kaI bAra saMlagna rahatA thaa| lokopakArI kAryoM meM rAjA kI adhika ruci thii| prajA ke subhIte ke lie jagaha jagaha kue, tAlAba aura bagIce banAne meM isane vipula sampatti vyaya kii| aneka vidyAlaya evaM jinAlaya isake hAtha se pratiSThita hue| kRSi, vyApAra aura zilpa kI unnati ke liye hI bindusAra ne vizeSa prayatna kiyA thaa| isa prakAra isane apanA jIvana parama sukha se vyatIta kiyaa| .. mahArAjA bindusAra ke pazcAt magadha deza kA rAjya mukuTa azoka ke zira para zobhita huaa| azoka bhI apane pitA va pitAmaha kI taraha zUravIra evaM pratApI yoddhA thaa| yaha rAjA bhI jainI hI thaa| mahArAjA azoka kI takSazilA kI prazastiyoM aura AjJAoM meM bhagavAna pArzvanAtha svAmI kI stutiyoM pAI jAtI haiN| DA0 lArDa kaniGga homane apanI pustakoM meM isa bAta kA ullekha kiyA hai ki rAjA azoka pahale to jainI thA para bAda meM usane bauddha dharma kaba svIkAra kiyA isa viSaya meM vidvAnoM kA yaha mata hai ki I. sa. 262 pUrva meM azoka ne kaliGga deza para
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha 26 car3hAI kii| usa yuddha meM kaliGga ke kaI yoddhA jAna se hAtha dho baitthe| yaha dekha kara azoka kA hRdaya dayA se dravibhUta ho kara tilamilA uThA / yuddha ko pApamayI rakta raMjita lIlA ko dekha kara sahasA usakA vicAra parivartita ho gayA / kaliGga deza ko jIta kara jaba vaha magadha deza meM AyA to usane Atma preraNA se yaha dRr3ha nizcaya kara liyA ki jIvana paryanta kabhI bhI maiM yuddha nahIM karU~gA / jisa samaya azoka yaha pratijJA kara rahA thA eka bauddha bhikSu bho rAjA ke pAsa pahu~ca gayA aura rAjA kI aisI dazA dekha kara usane ahiMsA kA mahatva batA use apane paMtha meM mU~Da liyA / vaha bauddha bhikSu to nahIM banA para ahiMsA ke prema meM aisA raMgA huA thA ki usane caTa bauddha dharma svIkAra kara liyaa| jainoM kI anupasthiti meM yadi usane isa mata ko grahaNa kara liyA ho to koI Azcarya kI bAta nahIM thI / rAjA azoka zrojasvI evaM pUrNa manasvI thA / usane bauddha dharma kA pracAra khUba joroM se kiyA / deza kI galI galI meM bauddha dharma kA DaMkA bajane lagA tathA jhuNDa ke jhuNDa A kara bauddha dharma kI zaraNa tAkane lage / isI kI dhArmika AjJAoM ke adhyayana se patA par3atA hai| ki vaha bhArata kA samrAT thA / lokopakArI kAryoM ko karanA usane apanA dhArmika karttavya ThaharAyA thA / usane Thaura Thaura sArvajanika mArga para AvazyakatAnusAra kue, tAlAba, bAga- bagIce, sar3akeM aura pathikAzrama banAe / bauddha zramaNoM ke hita usane jagaha jagaha saMghArAma (maTha) banavAe tathA buddhako mUrtiyoM kA to usane tAMtA hI lagA diyaa| pahAr3oM ke andara zramaNa samAja
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 pATalIpura kA itihAsa ke hita guphAe~ banAne kI bhI usane yojanA tathA vyavasthA kI / buddha ne to kevala apane mata kA kalevara ( deha ) mAtra hI taiyAra kiyA thA para usameM jIvana pradAna kara use jagAne kA kArya yadi kisIne prayatna jI tor3a karake kiyA to azoka ne kiyA / ThIka usI taraha se jisa prakAra isake pitA aura pitAmaha vindusAra candraguptane jaina dharma kA pracAra kiyA thA usI prakAra azokane bauddha dharma kA pracAra kiyA / kintu zoka meM eka bAta kI bar3I khUbI thI vaha dUsare vedAntiyoM yA bauddhoM kI taraha dUsare dharmavAloM se jAtIya zatrutA na to rakhatA thA na rakhanevAloM ko pasaMda karatA thaa| dUsare matavAloM kI ora to vaha dekhatA bhI nahIM thA para jainiyoM ke prati to use svAbhAvika sahAnubhUti thI / azoka ne apanI zeSa Ayu dharma pracAra evam zAMti se hI vyatIta kI / azoka ke putroM meM do mukhya the - eka kuNAla aura dUsarA vRhadratha ( dazaratha ) azokane kuNAla ko ujjaina bheja diyA thA / vahA~ usakI sautelI mA ne SaTyaMtra ke prayoga se use aMdhA kara diyA para kRpAlu azoka ne, itanA hone para bhI use ujjaina meM hI rakkhA / idhara pATalIputra meM azoka ke pIche usakA putra vRhadratha siMhAsanArUr3ha huA / yaha rAjA nirbala thA ataeva mauryavaMza kA pratApa phIkA par3ane lagA / rAjA ko nisteja dekhakara usake kapaTI maMtrIne sAhasa kara eka dina vRhadratha ko jAna se mAraDAlA / rAjA vRhadratha kI hatyA karanevAlA puSpamantrI vRhaspati ke upanAma se magadha deza kI rAjagaddI para adhikAra kara baiThA / bRhaspati bahAdura evaM kArya kuzala vyakti thA / yaha brAhmaNa dharmI -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha 28 thA ataeva usane marate hue brAhmaNa dharma meM phira se jAna DAlI / isane cAhA ki azvamedha yajJa kara cakravartI kI upAdhi upArjana karU~ para mahAmeghavahAna cakravartI mahArAjA khAravelane magadha deza para AkramaNa kara bRhaspati ke madako mardana kara use isa prakArase parAjita kiyA ki usake pAsa se sArA dhana, jo vaha kaliGga deza meM DakaitI karake lAyA thA, tathA pUrva nandarAjA svarNamaya jina mUrti jo kumAra giri tIrtha se uThA lAyA thA, le liyaa| vAravela ne pUrA badalA le liyaa| khAravela ne magadha se vaha dhana aura mUrti phira jahA~ kI tahA~ kaliGga deza meM pahu~cA dI / aba magadha deza bhI kaliGga deza ke adhikAra meM A gayA / ____ udhara ujjaina nagarI meM mahArAjA kunAla kA putra samprati rAjya karane lgaa| yaha samprati rAjA pUrva bhavameM eka bhikSuka kA jIva thaa| isa bhikSuka ne AcArya zrI suhastIsUrI ke pAsa dIkSA grahaNa kI thI jisakA vistRta varNana jaina jAti mahodaya meM likhA gayA hai, jaba yaha bhikSuka jainamuni ho gayA aura rAtri meM atisAra ke roga se mara kara rAjA kunAla ke ghara utpanna huA yahI samprati ujjaina nagarI kA rAjA huA / usa samaya AcArya zrI suhastIsUrI ujjaina meM bhagavAna mahAvIra svAmI kI rathayAtrA ke mahotsava para Ae the| rathayAtrA kI savArI nagara ke Ama rAstoMpara dhUmadhAma ke nikala rahI thii| AcArya zrI ke ziSya bhI isI savArI ke sAtha cala rahe the| pahu~cate pahu~cate savArI rAjamahaloM ke nikaTa pahu~cI / jharokhe meM baiThA huA samprati rAjA TakaTakI lagAkara AcArya zrI kI ora nihArane lgaa| na mAlUma kisa kAraNa se rAjA kA citta
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 pATalIpura kA itihAsa AcArya zrI kI ora adhika AkarSita hone lgaa| rAjA ne isa samasyA ko hala karanA cAhA / socate socate sahasA rAjA koM jAtismaraNa jJAna utpanna huaa| rAjA ko pichale bhava kI saba bAteM yAda aaii| rAjA ne socA eka dina vaha bhI thA ki maiM bhikSuka hokara dAne dAne ke liye ghara ghara bhaTakatA thA / kevala peTa bharane ke liye hI maiMne ina AcArya ke pAsa dIkSA lI thI usa dIkSA ke grahaNa karane se eka hI rAtri meM merA kalyANa ho gyaa| isI dIkSA ke prajjuvala pratApa se maiM isa kula meM rAjA ke ghara utpanna hokara zrAja rAjaRddhi bhoga rahA huuN| Aja maiM sahastroM dAsoM kA svAmI huuN| yaha saba AcArya zrI hI kA pratApa hai / inakI kRpA binA itanI vipula sampatti kA adhikArI bananA mere liye kaThina hI nahIM asambhava bhI thaa| ___ isa vicAra ke Ate hI rAjA samprati jharokhe se cala kara nIce AyA aura AcArya zrI ke caraNakamaloM ko sparza kara apane Apako ahobhAgI samajhane lagA / usane vidhi pUrvaka bandanA kI aura vaha kahane lagA ki bhagavan maiM ApakA eka ziSya huuN| AcAryazrI ne zrutajJAna ke upayoga se saba vRtAnta jAna liyaa| AcAryazrI bole, rAjA terA kalyANa ho ! tU dharma kArya meM nirata raho / dharma hI se saba padArtha prApta hote haiN| samprati rAjA dharma lAbha sunakara nivedana karane lagA ki Apa hI ke anugraha se maiMne yaha rAjya prApta kiyA hai ataeva yaha rAjya aba Apa svayaM lekara mujhe kRtArtha kiijiye| AcAryazrI ne uttara diyA ki yaha pratApa merA nahIM kintu jainadharma kA hai / yaha dharma kyA raMka aura kyA rAjA labakA sadRza
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha 30 upakAra karatA hai / jisa dharma ke prabhAva se Apane yaha sampadA upArjita kI hai usI dharma kI sevA meM yaha vyaya karo / aisA kara ne se ApakA bhaviSya aura bhI adhika ujjavala hogA / hama to nispRhI jaina mumukSu haiN| hameM isa rAjyaRddhi se kyA sarokAra / yadi Apa cAheM to isI rAjya kI Rddhi ke sadvyaya se jainadharma kAsAre vizva meM pracAra kara sakate haiM / jainadharma ke prasAra se aneka jIvoM kA kalyANa honA bahuta sambhava hai / sUrIjI ke upadezako mAnakara hRdaya meM "yato dharmastato jaya" ke siddhAnta ke sAra ko ThAna rAjAne usI samaya rathayAtrA meM sammilita ho, yaha udghoSaNA karadI ki mere rAjya meM Aja se koI vyakti pazu evaM pakSI kA zikAra nahIM kre| mA~sa aura madirA ke bhakSaka va piyakkar3a mere rAjya meM nahIM rahane pAveMge / samprati narezane usI dina se loka hitakArI parama punIta jainadharma kA avalambana le rAta dina isI ke pracAra kA prabala prayatna karane saMlagna hone kA nizcaya kiyA / jaina dharmAvalambI zrAvakoM ko hara prakAra se sahAyatA dene kI vyavasthA kI gii| jaina zAstrakAroM ne to yahA~ taka likhA hai ki samprati nRpane jainadharma kA itanA pracAra kiyA ki usane savAkroDa pASANa kI pratimAeM, 95000 sarvadhAta kI pratimAeM tathA savA lAkha naye mandira banavAye Apane isake atirikta 60000 purAne mandiroM kA jirNoddhAra karAyA 17000 dharmazAlAeM, eka lAkha dAnazAlAeM, aneka kue, tAlAba, bAga aura bagIce, auSadhAlaya aura pathikAzrama banAkara pracura dravya kA anukaraNIya sadupayoga kiyA / rAjA sampratine jo siddhAcalajI kA vizAla saMgha nikAlA thA usameM sonA cAMdI ke
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 ... pATalIpura kA itihAsa 5000 deharAsara, pannA mANika Adi ratnamaNiyoM kI aneka pratimAeM tathA 5000 jaina muni the| saba milA kara usa saMgha ke 5 lAkha yAtri the| usane yaha pratijJA bhI le rakkhI thI ki nityaprati kama se kama eka jina mandira banakara sampUrNa hone kA samAcAra sunakara hI maiM bhojana kiyA kruuNgaa| isase vidita hotA hai ki samprati nareza jainadharma ke pracAra meM bahuta adhika abhiruci rakhatA thaa| ___eka vAra rAjA samprati ne yaha abhilASA zrI AcArya suhastI sUrI mahArAja ke pAsa prakaTa kI ki maiM eka jaina sabhA ko ekatrita karanA cAhatA huuN| AcArya zrI ne uttara diyA "jahA susvam" / rAjA samprati ne isa sabhA meM dUra dUra se aneka munirAjAoM ko AmaMtrita kiyaa| bar3e bar3e seTha sAhukAra bhI paryApta saMkhyA meM nimaMtrita kiye gye| sabhA ke adhyakSa sarva sammati se AcArya zrI suhastI sUrIjI mahArAja nirvAcita hue| sabhA kA jamaghaTa khUba huA tathA sabhApati ke maJca se jJAna aura vijJAna ke tatvoM se pUrita AbhibhASaNa sunAyA gyaa| isa bhASaNa meM mukhyatayA tIna viSayoM kA vizada vivecana kiyA gayA thaa| 1-mahAvIra svAmI kA zAsana 2-jainadharma kI mahattA 3-tAtkAlIna samAja kA dhArmika pragati / sabhAsadoM kI ora se rAjA ko dhanyavAda bhI diyA gyaa| sabhApati zrI suhastisUrIjI ne eka mahatvapUrNa prastAva rakkhA ki yaha sabhA jisa uddezya se ekatrita huI hai usako kAryarUpa meM pariNita karane ke liye yaha paramAvazyaka samajhatI hai ki jisa prakAra mauryakula mukuTamaNi samrATa candragupta ne bhArata se bAhira
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha 32 videzoM meM jainadharma kA pracAra kiyA usI taraha rAjA samprati se: bhI AzA kI jAtI hai ki videzoM meM jainadharma kA pracAra karane ke hetu upadezaka bhejakara aisA vAtAvaraNa utpanna karade ki anArya deza ke nivAsI sAdhuoM kI ora sahAnubhUti pradarzita kareM tathA unake AcAra vyavahAra Adi meM kisI bhI prakAra kI bAdhA na. pahu~cAte hue upadeza sunane kI ora abhiruci rakkheM / isa prakAra se jaina muniyoM ko videza meM vihAra karane kA avasara bhI prApta ho sakegA / yaha prastAva jisa AzA se rakkhA gayA thA usI taraha ke utsAha se sarva sammati se svIkRta huA / rAjA samprati ne bharI sabhA meM saba ke samakSa hAtha jor3a kara yaha pratijJA kI ki maiM upasthita caturvidha zrI saMgha ko vizvAsa dilAtA hU~ ki maiM jainadharma ke pracAra ke udyoga meM kisI bhI prakAra kI kamI nahIM rakkhUMgA tathA videza ke pracAra vibhAga ke liye vizeSa Arthika sahAyatA dU~gA / sabhApati ke bhASaNa kA prabhAva bahuta par3A aura sAre jaina muni bhI pracAra ke hita kamara kasa kara taiyAra hone kA vacana dene lage / isa prakAra sabhA apane kArya ko saphalatApUrvaka sampAdana kara "vIra bhagavAna kI jaya" kI tumula dhvani se AkAza ko jAtI huI visarjita huI / isa sabhA ke pazcAt rAjA samprati sadA isI vicAra meM vyasta rahatA thA ki jainadharma ke pracArakoM ko pravAsa meM bhejakara kisa prakAra zIghrAtizIghra pracAra kA kArya kiyA jAya ? usa anArya kSetra ko muni vihAra ke yogya karane ke liye usane bahu saMkhyaka kAryakarttAoM ko cAroM dizAoM meM bheja diyaa| ina bAtoM kA .
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATalIpura kA itihAsa ullekha pUrvAcAryoM ke racita . granthoM meM, jahA~ rAjA samprati kA jIvana likhA huA hai, vistArapUrvaka upalabdha hotA hai| ina bAtoM kA ullekha aneka prAcAryoM ne bhinna bhinna pranthoM meM sthAna 2 para kiyA hai| unameM se nIce kucha zloka udhdhRta kara pAThakoM ko maiM yaha batAnA cAhatA hU~ ki rAjA samprati ne anArya dezoM meM jainadharma ko prasArita karane ko kyA kyA upAya kiye ? zrAzA hai pAThakagaNa ina zlokoM kA dhyAnapUrvaka paThana kara aitihAsika bAtoM se pUrNa jAnakArI prApta kreNge| pravartayAmi sAdhUnAM / suvihAra vidhitsayA / andhrAdyanAryadezeSu / yati veSadhArAn bhaTAn / / 158 / / yena vrata samAcAraH / vAsanA vAsito janaH / anAryotpannadAnAdau / sAdhUnAM vartate sukham // 156 / / cintayitvatthamAkAryAnAryAnevamabhASata / bho yathA madbhaTAyuSmAn yAcante mAmakaM karam // 160 // tathA dadyAta te'pyUcuH / kurma evaM tatonRpaH / tuSTastAn preSayAmAsa / svasthAnaM svbhttaanpi||161|| sattapasvi samAcAra / dakSAn kRtva ythaavidhi'| prAhiNonnapatistatra / bahU~stadveSadhAriNaH // 162 / / te ca tatra gatAsteSAM / vadantyevaM purHsthitaaH| asmAkamannapAnAdi / pradeyaM vidhinAmunA // 16 // dvi catvAri zatA doSauvizuddhaMyadbhabeSahi / tathaiva kalpate'smAkaM vastrapAtrAdi kiJcana // 164 //
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha AdhAkarmAdayazcAmI / doSA itthaM bhavanti bhoH / tacchuddhameva naH sarva / pradeya sarva daiva hi // 165 // na cAtrArthe vayaM bhUyo bhariNaSyAmaH kimapyaho / khabuddhathAsvata evocairyatadhvaM svAmI tuSTaye // 166 / / ityAdibhirvacomaste / tathA tervAsitAdRDham / kAlena jajJire'nArya / appAryebhyo yathAdhikAH // 167 // anyeyuzca tato rAjJA / sUrayo bhaNito yathA / sAdhavo'ndhrAdi dezeSu / kiM na vo vihrntymii|| 168 // sUrirAha na te sAdhu-samAcAraM vijAnate / rAjJA ce dRzyate tAvat / ko dRzItat pratikriyA // 166 / / tato rAjAparodhena / sUribhiH ke'pi sAdhavaH / / preSitA tasteSu te pUrva / vAsAnAsitattvataH // 170 // sAdhUnAmanapAnnAdi / sarva yathocitam / nItyA saMpAdayantisma / darzayanto'ti sNbhrmm|| 171 // sarINamantike'nye / dhuH sAdhava samupAgatAH / / uktavanto yathAnArya / nAmamAtreNa kevalam // 172 / vastrAnapAnadAnAdi / vyavahAreNa te punaH / Aryebhyo'bhyadhikA eva / pratibhAnti sadaiva nH|| 173 // tasmAt sampati rAjenA'nAryadezA api prbhoH| .. vihAre yogyatAM yAtA sarvato'pi tasvinAm // 174 // zratvaivaM sAdhu vacana / mAcArya suhastinaH / bhUyo'pi preSayAmAsura / nyAna. nyA~ tapasvinaH // 175 //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATalIpura kA itihAsa tatastai bhadrakA jAtaH / sAdhUnama dezanAzruteH / tat prabhRtyeva te sarve / nizIthe'pi yathohitam // 176 // evaM sampati rAjena / yatinAM saMpavartitaH / vihAro'nAryadezeSu / zAsanonnatimicchatA // 177 // ____ "naktasvabhASye" samaNa bhau bhAviesutermu desesuesaNA ihi / sohu suhaM vihAriyAM teNate bhaddayA jAyA // .. (nizIthacUrNi) . mahArAjA samprati ne suyogya puruSoM ko cunakara unheM sAdhuoM ke AcAra aura vyavahAra se paricita kiye| jaba ve pUrI taraha se jaina muni ke karttavya kammoM ko sIkha gaye to rAjA ne unheM muniyoM kA veSa bhI pahinavA diyaa| isa taraha se anArya deza ko munivihAra ke yogya banAne ke hita hI ina nakalI sAdhutroM ko samprati nareza ne anArya deza meM bheja diye| sAtha hI kucha yoddhAoM ko bhI bheja diyA tAki ve AvazyakatA par3ane para sahAyatA pahu~cA skeN| muniveSadhArI puruSoM ne jAkara anArya deza meM jaina tatvoM kA upadeza diyaa| unhoMne logoM ko jaina muniyoM ke prAcAra aura vyavahAra kI bAtoM kA vizeSa vivecana sahita upadeza diyaa| isa prakAra se prayatna karane para jaina muniyoM ke mArga meM AnevAlI aneka bAdhAe~ dUra hotI rhiiN| - jaba jaina muniyoM ke vihAra karane ke yogya anAryadeza bhI ho gayA to samprati narezane prAcArya suhamti sUri aura muniyoM se vinaMtI kI ki aba Apa usa kSetra meM padhAra kara anAryadeza ke logoM meM jaina dharma kA pracAra kiijiye| AcArya zrI kI
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha 36. AjJA se jaina sAdhuoM ke jhuMDa ke muMDa anAryadeza meM jAne lge| muni logoM kI abhilASA kaI dinoM se pUrNa huii| ve bar3e joroM se Age isa prakAra bar3he ki jisa prakAra eka vyApArI apane lAbha ke liye utsukatApUrvaka dukhoM kI paravAha na karatA huA bar3hatA hai / kucha muni anAryadeza se lauTakara Ate the aura AcAryazrI ko vahA~ kI saba bAteM sunAyA karate the| Aye hue sAdhuoM ne kahA ki he prabho! anArya deza ke loga yahA~ ke logoM se bhI adhika zraddhA tathA bhakti prakaTa karate haiN| ___isa prayatna se itanI saphalatA milI ki arbistAna, aphagAnistAna, turkIstAna, IrAna, yunAna, mizra, tibbata, cIna, brahmA, AsAma, laMkA, AphrikA aura amerikA taka ke pradezoM meM jaina dharma kA pracAra ho gayA / usa samaya jagaha jagaha para kaI maMdira nirmANa karAe gaye / usa samaya taka ma0 IsA va mahamUda pegambara kA to janma taka bhI nahIM huA thaa| kyA Arya aura kyA anArya saba loga mUrti kA pUjana kiyA karate the / kAraNa yaha thA ki vedAntiyoM meM bhI mUrti pUjA kA vidhAna thA, mahAtmA buddha kI vizeSa mUrtiyA~ samrATa azoka se sthApita huii| jainI to anAdi se mUrti pUjA karate Ae haiN| ataeva sArA saMsAra mUrti pUjaka thaa| yUropa meM to vikrama kI caudahavIM zatAbdI meM bhI mUrtipUjA vidyamAna thI / ASTreliyA aura amerikA meM to bhUmi ke khodane para aba bhI kaI mUrtiyA~ nikala rahI haiN| ve nikalI huI saba mUrtiyoM jainoM kI haiM / makkA meM bhI eka jaina mandira vidyamAna thA / pegambara mahamUda ke janma ke pazcAt ve mUrtiyA~ mahuA zahara ( madhumati ) meM pahuMcAI gaI thiiN| isase siddha hotA hai ki
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATalIpura kA itihAsa samprati narezane avazya anArya dezoM meM jaina dharma kA pracura pracAra kiyA thaa| usane jaina mandiroM kI pratiSThA bhI karavAI thii| rAjA samprati ke rAjya kAla meM jaina dharma kA pracAra Arya aura anArya donoM dezoM meM thaa| usa samaya saba jainI milAkara cAlIsa pror3a kI saMkhyA meM the / kyoM na hoM ? jaba zizunAga vaMzI nandavaMzI aura maurya candragupta. bindusAra aura mahArAjA samprati jaise pratApazAlI nRpatigaNa jaina dharma ke pracAra ke hetu kaTibaddha the, aisI dazA meM cAlIsa kroDa jainoM kA honA kisI bhI prakAra se Azcaryajanaka nahIM hai / arvAcIna samaya ke itihAsakAra bhI hamArI usa bAta kI puSTi karate haiM ki kisI samaya jainiyoM kI saMkhyA cAlIsa kror3a ke lagabhaga thI yathA-. . ___ "bhArata meM pahile 400000000 jaina the| isI mata se nikala kara loga anya matoM meM praviSTa hone lge| isI kAraNa se inakI saMkhyA ghaTa gaI hai| yaha dharma ati prAcIna hai| isa dharma ke niyama saba uttama haiM jinase deza ko asIma lAbha pahu~cA hai|" -vAbU kRSNamAlAla banarjI / maurya mukuTamaNi trikhaNDabhuktA mahArAjA samprati ne jaina dharma kI bahuta unnati kii| jaina itihAsakAroM ne inheM anAryadeza taka meM jaina dharma pracAra karane vAle antima rAjarSi kI yogya evaM ucita upAdhi dI hai / samprati nareza kA itihAsa suvarNAkSaroM meM likhane yogya hai / Apa kI dhavala kIrti Aja bhI vizvabhara meM
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha vyApaka hai / Apa kA nAma jaina sAhitya meM sadA ke liye amara hai| jaina rAjAoM meM Apa kA Asana sarvocca mAnA jAtA hai / samprati rAjA ne jo upakAra jaina samAja para kiyA hai vaha bhUlA nahIM jA sktaa| anta meM rAjA samprati ne paJcaparameSTi namaskAra mahAmaMtra kA ArAdhana karate hue samAdhI maraNa ko prApta kiyaa| samrAT samprati kA hamane jo Upara itihAsa likhA hai jisase pAThakoM ko bhalI bhA~ti jJAna ho gayA hogA ki vikrama pUrva do zatAbdi pahalA isa pavitra bhUmi para eka mahAn narapati ne jaina dharma kI khUba unnati kI thii| itanA hone para bhI kitaneka pAzcAtya aura ajJAta bhAratIya loga samrAT samprati ko eka kalpanika vyakti ThaharA diyaa| para unakA kahanA jahA~ taka ki sanAT samprati kA itihAsa jJAnabhaNDAroM kI dIvAra ke bIca par3A thA vahA~ taka hI mAnA jAtA thA / Aja nayi sodha evaM khoja ke jariye samprati kA ujjvala itihAsa par3ha kara acche acche aitihAsika vidvAn bhI mugdhamaMtra banagaye haiM aura samrAT samprati ko aitihAsika evaM jaina dharma pracAraka mahApuruSa mAnane ko vidvad samAja eka hI zrAvAja se svIkAra karate haiM / Age calakara yaha kahanA bhI atizaya ukti nahIM hai ki kitaneka loga jo prAcIna zilAlekha sthambhalekha meM jo AjJAe~ khudI huI milI haiM jinako bauddhadharma pracAraka 'Azoka' kI mAna rahe the para usapara ThIka chAna bIna aura itihAsa pramANoM se gaveSanA karane para yaha siddha ho cukA hai ki jo zilAlekha sthambhalekha bauddhadharma pracAraka mahArAja 'Azoka' ke mAne jAte the ve Azoka ke nahIM para samrAT samprati ke haiM isa viSaya meM sAkSara zrImAn trIbhuvanadAsa leharacanda bar3audA vAle ne
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 pATalIpura kA itihAsa eka lekha jaina rajitAMka meM prakAzita karavAyA hai vaha lekha itanA to upayogI tathA akaTa pramANoM aura aneka dalIloM se paripUrNa haiM ki jisako hama dUsare bhAga meM prakAzita karAveMge, pAThaka dhairya rakkheM, thor3A hI samaya meM ApakI sevA meM vaha lekha upasthita kiyA jAyagA / * samAptam aitihAsika suMdara aura sastI pustakeM jaina jAti mahodaya prathama khaMDa yadi Apa jaina dharma kA saccA itihAsa tathA jaina jAtiyA~osavAla, poravAla zrImAlAdi kA prAcIna itihAsa jAnanA cAheM to Aja hI ArDara bheja kara eka kopI maMgavAiye 1000 pRSTha 43 citra rezamI jilda hone para bhI pracArArtha mUlya ru0 4) osavAla kula bhUSaNa samarasiMha yadi Apako jaina dharma aura osavAla jAti kA saccA gaurava hai to derI na kareM Aja hI maMgavA kara par3hie savAla jAti meM kaise kaise zUravIra dAnI mAnI dharmajJapuruSa ho gujare haiM isameM DhAI hajAra varSa pUrva kI aneka ghaTanAeM - par3hane se ApakI antara zrAtmA meM naI rozanI paidA hogI mUlya ru0 5 1 ) zIghra bodha bhAga 1 se 25 taka yadi Apa dravyAnuyoga adhyAtmajJAna, zrAtmajJAna, tatvajJAna khagola bhUgola jIva, karma SaTdravyAdi aura naya nikSepa kA jJAna ghara baiThe prApta karanA cAhate ho to Aja hI eka patra likha kara maMgavA lIjiye cAra pakkI jildoM meM taiyAra hai / mUlya ru0 9)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jaina itihAsa saMgraha tatvArtha sUtra hindI anuvAda yaha do hajAra varSoM pUrva prAcArya umAsvatijI kA racA huzrA mahAn prantha haiM jisameM jaina dharma ke mukhya mukhya saba tatvoM kA samAveza itanI sundaratA se kiyA hai ki sAdhAraNa vyakti bhI isako par3ha ke jaina dharma ke tatvoM ko samajha sakatA hai 400 pRSTha hone para bhI pracArArtha mUlya // ) naya cakrasAra hindI anuvAda (dravyAnuyoga) karma grantha hindI anuvAda ( karma viSayika ) jaina jAti nirNaya prathama dvitIyA~ka zubha muhUrta zukanAvalI svarodaya sUtakAdi vyavahAra samakita ke 67 bola hindI meM vistAra pUrvaka" dravyAnuyoga dvitIya pravezikA ( karma va Agama) , jaisalamera kA saMgha sacitra aneka itihAsa sahita " memara nAmo hindI jisameM vartamAna zAsana kA hAla " nitya smaraNa pAThazAlA jisameM aneka viSaya pATha karane" jaina mandiroM ke pujArI ( mandiroM kI hAlata ) " prAcIna tIrtha zrI kAparar3AjI kA itihAsa " jar3a caitanya kA saMvAda ( yaha khAsa par3hane yogya hai ) " zrI ratna prabhAkara jJAna puSpa mAla se Aja paryanta 150 pustakeM chapI haiM sUcIpatra maMgavA ke par3hiye aura jJAna pracAra bar3hAiye / milane kA patAzrI ratra prabhAkara jJAna puSpamAlA mu0 phalodI (mAravAr3a) wanoriwonkoritsuko
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ itihAsa jAnane kA sarala aura suMdara sAdhana / prAcIna itihAsa saMgraha prathama bhAga - bhagavAn RSabhadeva se prabhu mahAvIra taka tathA mahArAjA praznajita, zreNaka, kauNaka, udAI, naunanda, mauryacandragupta, bindusAra, Azoka, kunANa aura sAmrAT samprati kA itihAsa bar3e hI sodha evaM khoja se likhA gayA hai / prAcIna itihAsa saMgraha dvitIya-bhAga jisameM vartamAna itihAsa kAroM ne jo prAcIna zilAlekha yA sthambha lekha bodha dharma evaM mahArAjA Azoka kA siddha kiyA hai para usameM bahuta bhrama hai ve tamAma lekha samrATa samprati evaM jaina dharma ke haiM isa bAta ko itihAsa pramANoM se acchI taraha se siddha kara batalAyA hai yadiprAcIna itihAsa saMgraha tRtIya bhAga jisameM mahAmedhabAhana cakravarti kaliMGga pati mahArAjA khArabela kA 2000 varSoM pUrva kA zilAlekha aura sAtha meM kaliGga deza kA itihAsa hai| prAcIna itihAsa saMgraha caturtha bhAga jisameM bhArata aura bhArata ke bAhara jaina dharma kisa prakAra prasarita huA thA / vaha saba isa kitAba dvArA par3ha kara Apako AtmA meM gaurava ke sAtha naI bijalI paidA hogii| zIghratA kIjiyepatA-zrI ratnaprabhAkara jJAna puSpamAlA, mu0 phalodI (mAravAr3a) Adarza presa, kesaragaMja ajamera meM chapA