Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
रि
गर
आचार्यवर्यश्रीमद्अजितदेवसूरिविरचितम्
मोहोन्मूलनवादस्थानकम्
संशोधक / सम्पादक
पंन्यास जयसुन्दरविजय गणिवर मुनि महाबोधि विजय
प्रकाशक
श्रीजिनशासन आराधना ट्रस्ट
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ आचार्यवर्यश्रीमद्अजितदेवसूरिविरचितम् मोहोन्मूलनवादस्थानकम् / ('श्वेतपटता क्रियते मया' वाक्यार्थविचारवादस्थानकसहितम्) संशोधक/सम्पादक पंन्यास जयसुन्दरविजय गणिवर मुनि महाबोधि विजय प्रकाशक श्रीजिनशासनआराधना ट्रस्ट शोप नं. 5-6-7, 82, बद्रीकेश्वर सोसायटी, मरीनड्राईव ई रोड, __ मरीनड्राईव, मुंबई-४०० 002.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાતિરસ્થાન
E3 શ્રી જિનશાસન આરાઘના ટ્રસ્ટ Ed. શોપ નં.૫-૬-૭, ૮૨, બદ્રીકેશ્વર સોસાયટી, મરીન ડ્રાઈવ ઈ રોડ,.
મરીનડ્રાઈવ, મુંબઈ-૨.
ઈ મૂળીબેન અંબાલાલ રતનચંદ જૈન ધર્મશાળા છે
સરદાર બાગ સામે, : સ્ટેશન રોડ, વીરમગામ-૩૮૨ ૧૫૦
6 શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ )
મારફતીયા મહેતાનો પાડો, ગોળશેરી, પાટણ-૩૮૪૨૬૫’
નકલ - ૫૦૦
એક
આવૃત્તિ - પ્રથમ
& કિંમત રૂ. ૪૦
#
સર્વાધિકાર શ્રીગ્રમાપ્રઘાનજૈનસંઘને આધીન છે
લેસર કંપોઝીંગઃ શ્રી પાર્શકોમપ્યુટર્સ, ૩૩, જનપથ સોસાયટી, કાંસ ઉપર,
ઘોડાસર, અમદાવાદ-૫૦, ટે.નં. ૩૯૬૨૪૬
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય નિવેદન
વિષમકાળમાં અનેક ઉપદ્રવોના કારણે જિનશાસનનું શ્રુતનિધિ અત્યંત હાનિને પામેલ છે. સમુદ્ર સમ વિશાળ દ્વાદશાંગી વિચ્છેદ પામતી આજે ગાગર જેવા પીસ્તાલીશ આગમ અને અન્ય શાસ્ત્રોમાં સમાઈ ગઈ છે. દ્વાદશાંગીસમુદ્ર એટલો વિશાળ-અતિવિશાળ છે કે ગાગર પણ અત્યારે સમુદ્ર જેવી લાગે છે. પરંતુ આ સાગરની રક્ષા કરવી અતિશય આવશ્યક છે. જો આમાં પ્રમાદ થાય અને ગાગર પણ જો નાશ પામે તો તૃષાની પીડામાં મરવાનું જ રહે.
ગાગર સમાન વર્તમાન શ્રુતની રક્ષા માટે સૌ કોઈએ કટિબદ્ધ થવું જરૂરી છે. અમે દેવ-ગરુની કૃપાથી આ અંગે યત્કિંચિત્ પ્રયત્ન ચાલુ કર્યો છે. જેમાં શ્રુતપ્રકાશન, શ્રુતની પ્રતિકૃતિઓ વગેરનો સમાવેશ થાય છે. શ્રુતપ્રકાશનમાં પૂર્વપ્રકાશિત ગ્રન્થોનું પુનઃપ્રકાશન થાય તે રીતે આપણા જ્ઞાનભંડારોમાં રહેલ હસ્તલિખિત પ્રતો પરથી શુદ્ધિકરણ વગેરે કરીને નવા ગ્રન્થો પણ પ્રકાશિત થાય છે. આ કાર્ય આપણા પૂજનીય મુનિભગવંતો કરી રહ્યા છે. પ્રસ્તુત ગ્રન્થ મોહોત્સૂલનવાદસ્થાનકનું પણ આ જ રીતે પૂ.પં.શ્રીજયસુંદરવિજયજીગણિવરશ્રી તેમજ પૂ. મુનિશ્રી મહાબોધિવિજયજી મહારાજે સંશોધન-સંપાદન કરેલ છે અને વિશિષ્ટ ટીપ્પણોથી અલંકૃત કરેલ છે.
તપગચ્છગગનદિવાકર, સિદ્ધાંત મહોદધિ, સ્વર્ગસ્થ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજની દિવ્યકૃપા, તેઓશ્રીના પટ્ટવિભૂષક વર્ધમાન તપોનિધિ, ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુ સૂરીશ્વરજી મહારાજાના શુભાશિષ તથા સમતાસાગર સ્વ.પૂ. પંન્યાસજી શ્રી પદ્મવિજયજી ગણિવરશ્રીના શિષ્યરત્ન વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમંદ્ વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજની શુભપ્રેરણાથી ચાલી રહેલ શ્રુતભક્તિના કાર્યમાં ખૂબ ખૂબ પ્રગતિ થાય તેવી શ્રુતાધિષ્ઠાયિકા શ્રી શારદાદેવીને ભાવભરી પ્રાર્થના... લિ. શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટીઓ.
(૧) ચન્દ્રકુમાર બાબુભાઈ જરીવાળા
(૨) લલિતભાઈ રતનચંદ કોઠારી
(૩) નવિનચંદ્ર ભગવાનદાસ શાહ (૪) પુંડરિકભાઈ અંબાલાલ શાહ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
१.
२.
3.
४.
4.
६.
७.
શ્રુતસેવાના કાર્યમાં સદાના સાથીઓ
८.
८.
શ્રુતસમુબારક
लाएाजा नान) गडा
( प. पू. गच्छाधिपति आयार्यहेव श्रीमद्विभ्य भुवनलानुसूरि म.सा. ना
पथी)
शेठ जाएां
श्री शांतिनगर श्वेतांजर मूर्ति
नैन संघ, अभावा.
( प. पू. तपसम्राट जायार्थीव श्रीमद्विभ्य हिमांशुसूरि भनी प्रेरणाथी) श्री श्रीपाणनगर नैन उपाश्रय ट्रस्ट, वालडेश्वर, भुंज.
प्रत्याभु समहावा.
(प.पू. गच्छाधिपति आयार्यीव श्रीमद्विभ्य रामचंद्रसूरि भनी हिव्यथा तथा पू. जायार्थध्व श्रीमद्विभ्य मित्रानंह, सू. भ. नी प्रेरणाथी)
श्री. लावएय सोसायटी श्वेतांजर मूर्तिपू75 न संघ, जमघावाट (पं. पू. पंन्यासभ श्री हुलचंद्रविभ्यभु गशिवर्यनी प्रेरणाथी) नयन जाणा जानुलाई सी. रीवाजा हा. चंद्रकुमार मनीष प्रथनेश वगेरे. ( प. पू. भुनिरा श्री प्रत्याएराजोधि विभ्य म.सा.नी प्रेरगाथी) शरीजेन रतनयं जेठारी हा. ललितलाई
( प. पू. गच्छाधिपति आयार्यध्व श्रीमह् विषय भयघोषसूरीश्वर महाराभानी प्रेरणाथी)
. श्री श्वेतांजर भूर्ति पूङ तथगच्छीय नैन पौषधशाणा ट्रस्ट, घाघर, (मुंज) श्री भुलुंड श्वे. भूर्ति जैन संघ भुंज
प्रेर : पूभ्यपा जायार्थीव श्री हेमचंद्रसूरि म. १०. श्री शांता श्वे. भूर्ति तपागच्छ संघ
प्रे: पूभ्यपा जायार्थध्व श्री हेमचंद्रसूरि भ.
११. श्री हेवपुरा भूणभुलाई न हेरासर पेढी मलाड (वेस्ट) भुंज प्रेर : प. पू. संयभजोधि वि. भ.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२. संधवी संमाGIG रतनयंट पैन धार्मि5 ट्रस्ट (जलात)
पू. सा. श्री वसंतप्रलाश्री भ. तथा पू. सा. श्री स्वयंप्रलाश्री भ. तथा पू. सा. श्री व्यियशाश्रीष्ठ भ. नी प्रेरशाथी भूणीनेननी आराधनानी
अनुभोधनार्थे. १७. 'माणु अभीयंट पनाला आधीश्वर न टेम्पल थेरीटेबल ट्रस्ट वालडेश्वर
मुंछ-६. पू.अक्षयोधि वि.म. तथा पू. महामोधि वि.भ. तथा पू. हिरायोधि वि. म.
नी प्रेरशाथी १४. श्री श्रेयस्टर संधेरी गुणराती न संघ
पू. हेभर्शन वि. भ. तथा पू. रभ्यधोष वि. भ. नी प्रेरणाथी १५. श्री बैन श्वे. भूर्तिपूष संघ भंगणारेजनो जायो शाहपुर सभावाट.
प्रेरणा : प. पू.आयार्यध्व श्री सुयऽयंद्र सूरि भ. - १६. श्री पार्श्वनाथ श्वे. भूर्ति न संघ संधाशी स्टेट घाटठोपर वेस्ट मुंअछ
प्रेरठ : पू. प्यारासोधि वि. भ. १७. श्री नवळवन सोसायटी पेन संध जोमले सेन्ट्रल मुंबछ
प्रेरठ : धू. अक्षयोधि वि. म. - १८. श्री उल्या सोलागयंटन पेढी पीऽवाडा
सिद्धांतमहोघधि स्व. आयाध्य श्रीभ विषय प्रेभसूरीश्वर म. सा. ना निर्भण संयभनी अनुभोप्टनार्थे.
| કૃતોદ્ધારક
१. श्री लक्ष्भीवर्धन संध, पालडी, अभटावाट. ___ (प.पू. भुनिराम श्री नियंद्र विषय भ.नी प्रेरशाथी)
२. श्री नडीयाट श्वेतांजर भूर्ति न संघ, नऽीयाट. .: (प.पू. मुनिराण श्री वरोधि विषय म.नी प्रेरशाथी)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
3. श्री साधन श्वेतांजर भूर्तिपूषन संघ, मुंअछ ४. श्री पार्श्वनाथ श्वेतांजर भूर्तिपूषन संध संधाशी भेस्टेट
घाटोपर (वेस्ट), मुंअछ.
| મૃતભક્ત
१. श्री माजुला सी. परीवाला ट्रस्ट, वोटरा. २. श्री माधुनगर श्वेतांजर भूर्तिपूषन संघ, अभघावाट.
(मुनिश्री अक्षयोधिविषय भ. तथा भुनिश्री महाप्नोधि विषय भ.नी :
प्रेरशाथी) 3. श्री सुभतिनाथ श्वेतांजर भूर्तिपूषन संध, भेभनगर, अभघावाट.
(पू.धर्भरक्षित वि.भ.तथा पू. हेभर्शन विभ.नी प्रेरशाथी) ४. स्व. सुंERCTC EGपतलावेरी. हा. सुटमेन, पुनर्भयंट, पसवंत वगेरे ५. श्री मुनिसुव्रत स्वाभि पैन श्वेतांजर भूर्तिपूष भंटिर ट्रस्ट डोल्हापुर ६. अरविंधुभार उशवलाल अवेरी नैन (रतिनियस ट्रस्ट मुं. जलात)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તુત પ્રખ્યપ્રકાશનમાં
દવ્ય સહાયક
અમે આભારી છીએ
૧.
૭૦૪૦ રૂ. શ્રી જૈન શ્વે. મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, ઘંઘુકા
૨.
પ૦૦૦ રૂા. શ્રી મહાવીરનગર ઢે. મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ,
કાંદિવલી (વેસ્ટ) મુંબઈ.
૩. ૨૦૦૦ રૂા. શ્રીસાગરગચ્છ જૈન સંઘ, ડભોઈ
- પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં જ્ઞાનનિધિનો સદુપયોગ કરનાર ઉપરોક્ત શ્રી સંઘોની અમે ભાવ૫રી અનુમોદના કરીએ છીએ.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम
न्यायाष्टिषदर्शनभां सोश्री अत्यंत निष्यात हता, स्व-परसभुटायना अनेऽ विद्वान भुनिलगवंतोने नव्यन्यायना सूक्ष्मपघार्थो ओश्रीसे अनेठान्तशैलीथी सभशव्या हता, नव्यन्यायथी परिभितमुद्धिना स्वाभी होवाथी आगभग्रंथो सने घार्शनियन्थोना छे भेटपर्थार्थ सुधी पहोंयवानी सोश्री. 'पासे मागवी पूजा हती, वैराग्यरसथी लीनी लीनी वाशीनी वर्षा द्वारा हजारों आत्भाओना संसार प्रत्येना भोहनु पेओश्रीमे उन्मूलन युं
हतुं.
न्यायविशारट, वर्धमानतपोनिधि, स्व. गछाधिपति, ... परमगुरुदेव पूश्यपाट माथार्यवि. श्रीभविश्यलुवनलानु सूरीश्वर महाराना
यरशभणमां अनंत-अनंत वंटना साथे । तेमोश्रीना यारित्रपूतहरभणभां आ ग्रन्थपुष्पy सानंह/साटर/सप्रेम/सोधास/समभान सभा
- पं.यसुंE२ विrail - मुनि मोबिविय.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
- - ૫. જયસુંદર વિ. ગણી જો આ વિશ્વમાં બધા વીતરાગ અને સર્વજ્ઞ જ હોત તો પરસ્પર ચર્ચા જેવી કોઈ ચીજ હયાત જ ન હોત. જ્યારે કોઈ એક વિષયમાં સર્વસમ્મતિ ન હોય, અથવા કોઈ એક પક્ષ તરફથી પોતાને સમ્મત મત વિશે અત્યંત આગ્રહ સેવાય, અથવા કોઈ એક વિષયના નિર્ણય માટે સ્પષ્ટ અને પ્રત્યક્ષપલબ્ધ સામગ્રી અપૂર્ણ હોય ત્યારે સત્ય શું તેનો નિર્ણય કરવા માટે, અથવા કયારેક કોઈ નવી પરિસ્થિતિ ઉભી થઈ હોય તો તેના સંદર્ભમાં કોઈ નિર્ણય કરવા માટે, તો કયારેક શિષ્યવ્યુત્પત્તિ અથવા સાત્ત્વિક વિનોદ માટે આમ અનેક કારણોસર આ જગતમાં પૂર્વકાળથી ચર્ચાઓ થતી આવી છે. - શ્રી જૈનશાસનમાં વિતષ્ઠાવાદને તો કોઈ સ્થાન નથી. ચર્ચાઓ ઘણા પ્રકારની ભૂતકાળમાં પણ ઘણી થઈ ગઈ છે અને વર્તમાનકાળમાં પણ થયા કરે છે. વિવાદના - રસથી અથવા હું કહું છું તે જ બરાબર’ એવુ સિદ્ધ કરી દેખાડવા માટેની ચર્ચા આત્મહિતકારી બનતી નથી, પણ શુદ્ધ નિર્મલ નિર્ણય માટેની સરલ હૃદયથી થતી ચર્ચા આત્મહિતમાં ઉપયોગી બની શકે છે. આત્મહિત માટે ઉપયોગી ચર્ચામાં શુદ્ધ જિજ્ઞાસા અથવા પોતે જે સમજે છે તે બરાબર છે કે નહીં-એની ચકાસણી મુખ્ય હોય છે. * જૈનશાસનના સુપરીક્ષિત અને સુપ્રતિષ્ઠિત અનેકાન્તવાદાદિ સિદ્ધાન્તોની સામે
જ્યારે કોઈ પક્ષ કે વ્યક્તિ તરફથી વિપરીત સ્થાપના જોર-શોર પૂર્વક થઈ રહી . હોય ત્યારે સિદ્ધાન્તપક્ષ અને પેલા વ્યકિતગતપક્ષ વચ્ચે પણ ઘણીવાર ઉગ્ર ચર્ચાઓ
છેડાઈ જાય છે. એ ચર્ચામાં સિદ્ધાન્તપક્ષ તરફથી અનેક શાસ્ત્રીય તો, પ્રાચીન પરમ્પરા અને યુકિતઓ વગેરે પ્રસ્તુત કરવામાં આવે છે, તેમાં મુખ્યત્વે વ્યક્તિગત પક્ષ દ્વારા જે શાસ્ત્રીય તથ્યોની તોડમરોડ થતી હોય, અથવા પરમ્પરા સાથે વિરોધ પ્રસન્ન થતો હોય તે બતાવવામાં આવે છે તેમજ વ્યક્તિગત પક્ષ તરફથી રજુ થયેલી યુક્તિઓની પોકળતા દર્શાવવામાં આવે છે. આવા પ્રકારની એક ચર્ચા આ ગ્રન્થમાં પ્રસ્તુત છે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
પહેલા વાદસ્થાનકનું નામ છે મોહોર્ન્મેલન. અર્થાત્ જિનબિમ્બ પ્રતિષ્ઠાના અધિકારની બાબતમાં વ્યક્તિગત પક્ષને જે કાંઈ મોહોદય છે તેનું અહીં ઉન્મૂલન અભિપ્રેત છે. ચર્ચાનો મુખ્ય મુદ્દો છે.- ‘જિનબિમ્બ પ્રતિષ્ઠા સાધુથી (આચાર્યથી) થાય કે નહીં ?’ અથવા ‘શ્રાવકે જ કરવાની હોય કે સાધુ (આચાર્ય) પણ કરી
શકે ?'
લગભગ વિક્રમની બારમી શતાબ્દીમાં આ વિવાદ ખુબ જ ચગડોળે ચઢેલો હતો. આ વિવાદને શમાવવા માટે એક તબક્કે કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિજી મહારાજ સાધુ (આચાર્યો) એ કરેલી પ્રતિષ્ઠા માન્ય રાખવાની શર્તે પુનમની પક્ષીનો સ્વીકાર કરી લેવાની હદ સુધી ઉદાર થઈ ગયા હતા. અહીં પ્રસ્તુત વાદસ્થાનકમાં અનેક પ્રાચીનશાસ્ત્રોના આધારે ગ્રન્થકાર અચાર્યશ્રી અજિતદેવસૂરિ મહારાજે ‘સાધુઓ પ્રતિષ્ઠા કરે' એ તથ્યની પ્રબળ સ્થાપના કરી છે. ‘સાધુથી પ્રતિષ્ઠા થાય જ નહિ' એવું માનનાર પક્ષની યુક્તિઓનો પણ સશક્ત જવાબ વાળ્યો છે. પૂર્વપક્ષીએ તિલકમંજરી, કથાકોશ, પંચાશક, ઉપમિતિ, પ્રશમરતિ વગેરે શાસ્ત્રોનો હવાલો આપીને ‘શ્રાવકે જ પ્રતિષ્ઠા કરવી જોઈએ, નહીં કે સાધુએ’ આ મત પુષ્ટ કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે. ઉત્તરપક્ષમાં એ પ્રયત્નની નિષ્ફળતા બતાવીને પ્રતિષ્ઠાકલ્પ, પંચાશક વગેરે અનેક શાસ્ત્રોના આધારે સાધુકૃતપ્રતિષ્ઠાની પ્રતિષ્ઠા કરી
છે.
ચર્ચામાં એક સ્થળે ઉત્તરપક્ષમાં પ્રથમ કોઈકના અભિપ્રાયથી દયમન્તીકથા વગેરેમાં જાણે કે ઉત્સૂત્રપદો હોવાનું જણાવીને જવાબ વાળવામાં આવ્યો છે. પણ પછી સ્વયં ગ્રન્થકારે જ આગળ સ્પષ્ટ ખુલાશો કરી દીધો છે કે દમયન્તીકથા વગેરેના કર્તા આચાર્યભગવન્તો નિર્મલ વચની જ છે માટે તેમના ગ્રન્થોમાં ઉત્સૂત્ર પદોની વિચારણા (શંકા) નિષ્પ્રયોજન છે. આનાથી એ ફલિત થાય છે કે કાલ્પનિક અસંગતિઓને આગળ કરીને બીજા આચાર્યોના ગ્રન્થોને ઉત્સૂત્ર ઠરાવી દેવાનું સાહસ કરતા પહેલા છદ્મસ્થોએ બહુ જ વિચાર કરવો જોઈએ.
પૂર્વપક્ષીએ પ્રતિષ્ઠાકારક આચાર્યોં ઉપર પાંચમહાવ્રતના લોપનો આક્ષેપ કર્યો છે, એના બદલે જિનાલય બંધાવવાની કડાકૂટમાં પડનારા ઉપર એ આક્ષેપ કર્યો હોત તો શોભત, પણ પ્રતિષ્ઠાકારક આચાર્યોં ઉપર આક્ષેપ જરા પણ બંધબેસતો નથી એ ગ્રન્થકારે વિસ્તારથી બતાવ્યું છે. આ પ્રસંગમાં ત્રીજા
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧. પાંચમાં મહાવ્રતના વિચારમાં ગ્રન્થકારે વેદિકાઢૌકિત બીજોરાફળ વગેરે આચાર્યનું આભાવ્ય દ્રવ્ય, દુર્ભિક્ષાદિ કાળમાં આચાર્યાદિગ્રહણ કરે તો તેને દેવદ્રવ્યભોગનો દોષ લાગે કે નહીં તે બાબત ઉપર પરામર્શ કરતા જણાવ્યું છે કે તે અવસરે હજુ પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠા થઈ ન હોવાથી, તેમાં દેવત્વ ન હોવાથી દેવદ્રવ્ય પરિભોગના દોષને અવકાશ નથી. આવી જે હકીકત જણાવી છે તે વર્તમાન સંદર્ભમાં માર્ગદર્શક બને તેવી છે. આનાથી એ પણ સ્પષ્ટ થાય છે કે પ્રતિકાકારક સુવિહિત આચાર્યો દેવદ્રવ્યભોગના પાપથી ઘણા જ ડરતા રહેતા હતા. સાધુઓને દ્રવ્યસ્તવનો અધિકાર નથી એ વાત શાસ્ત્રસિદ્ધ - સર્વમાન્ય છે - છતાં પ્રતિષ્ઠામાં સાધુઓ દ્વારા જે કાંઈ આંશિક દ્રવ્યસ્તવ થાય છે તે કઈ રીતે, તેનો પણ આચાર્યએ બરાબર જવાબ આપ્યો છે.
ગ્રન્થકારે ઉત્તરપક્ષની પુષ્ટિમાં, શ્રીમાલ, માલવા, મારવાડ, મેવાડ, કર્ણાટક, લાટ વગેરે અનેક સ્થળોએ પ્રાચીન આચાયોએ કરેલી પ્રતિષ્ઠાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. તથા ભિન્નમાલ, સાંચોર વગેરેમાં વર્ષ સંખ્યાના ઉલ્લેખ સાથે પ્રાચીન આચાર્યોના પ્રતિષ્ઠા લેખોનો પણ સામાન્ય નિર્દેશ કર્યો છે. ખાસ કરીને કાશહદનગરમાં શ્રી કાલિકાચાર્યના નામવાળા પ્રતિષ્ઠાલેખ અને સોપારાનગરમાં શ્રી વજસ્વામિ શિષ્ય (વનસેનસૂરિ) ને નામવાળા પ્રતિષ્ઠા લેખનો નામનિર્દેશ ઐતિહાસિક દષ્ટિએ રસપ્રદ છે. • અને ગ્રન્થકાર આચાર્ય ભગવંતે બિમ્બપ્રતિષ્ઠા આચાર્યએ જ કરવી જોઈએ એ પ્રતિજ્ઞા સાથે વિસ્તૃત અનુમાન પ્રયોગનો ઉપન્યાસ કરીને એનું સમર્થન કર્યું છે. - આ ગ્રન્થકારે ગ્રન્યપ્રારંભમાં એક ખેદભર્યું નિવેદન કર્યું છે કે આચાર્યકર્તક
પ્રતિમાપ્રતિષ્ઠા પાંચ વડિલ (ગીતાર્થ) પુરુષો (આચાય)ને સમ્મત હોવા છતાં કેટલાક લોકો તે સ્વીકારતા નથી. પાંચગીતાથોને સમ્મત તથ્ય ન સ્વીકારનારનો - પરિચય ગ્રન્થકારે એ રીતે આપ્યો છે કે તેઓનો વિવેક મોહથી નષ્ટ થયો છે
અને તેઓનો વચનપ્રપંચ વિસંગતિપૂર્ણ છે. વર્તમાનકાળમાં ગ્રન્થકારનું આ માર્ગદર્શન અત્યન્ત ઉપયોગી છે. જે બાબતમાં પાંચ સંવિગ્ન ગીતાર્થ આચાર્યો કે આચાર્ય સમાન મુનિઓ) હૃદયથી સમ્મત હોય તે બાબત વિવાદ કરવો ન જોઈએ. કદાચ પોતાને એ બાબત સમ્મત ન હોય તો પણ વિરોધ તો ન જ કરવો જોઈએ " કેમ કે સંવિગ્ન ગીતાર્થ અને એ પણ એક-બે નહીં પણ પાંચ પાંચ, એમના
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
નિર્ણયને શાસ્ત્રવિરુદ્ધ ગણાવવો એ મતિમોહ ગણાય. પ્રવચનસારેદ્વાર પહેલા ભાગ (પૃ. ૩૩ નવી આવૃત્તિ)ની વ્યાખ્યામાં પણ સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે કે અશઠ પાંચ ગીતાથની આચરણાને આચરવામાં સ્ટેજ પણ ભગવાનની આજ્ઞાનો ભંગ નથી. (વાડરાવપતાર્યાન્તિ પુર્વતાં મહાજ્ઞામનગર રચન) અહીં એક વધુ
સ્પષ્ટતા યં સમજાય તેમ છે કે આ પાંચ ગીતાર્થ જુદા જુદા સમુદાયના હોય તે ઉચિત ગણાય. કેમ કે એક સમુદાયના પાંચ ગીતાથમાં એક નેતા હોય, તેનું વર્ચસ્વ હોય ત્યારે બીજા ચાર એમની વાતોમાં મન વગર પણ સંયોગો મુજબ સમ્મતિ દર્શાવી દે એવું બની શકે.
કોઈ એમ કહી શકે છે કે ગીતાથની આચરણા પણ ગીતાર્થ અવારિત હોય તો જ પ્રમાણ ગણાય - આ વાત પણ યોગ્ય છે. વિચારવાનું એ કે - શું. એક બે કે ત્રણ ચાર ગીતાર્થ નિષેધ કરે એટલા માત્રથી એ અપ્રમાણ બની જાય ખરી ? ગ્રન્થકારે આ પ્રશ્નનો સારો જવાબ આપ્યો છે કે એક, બે કે ત્રણ . વગેરે ગીતાથ નિષેધ (વિરોધ) કરે એટલા માત્રથી આચરણાના પ્રામાણ્યમાં કોઈ ક્ષતિ આવતી નથી. અન્યથા માલારોપણ વગેરેમાં પણ એક, બે કે ત્રણ વગેરે નિષેધ (વિરોધ) કરનારા વિદ્યમાન છે, તો માલારોપણાદિ પણ છોડી દેવાની સ્થિતિ આવી પડશે. - પુ. ૧૬ માં પ્રાચીન ૩ ગાથાના આધારે પ્રતિકાસમયે વેદિકામાં અને વેદિકા બહાર આવેલા દ્રવ્યની, ભગવાન, આચાર્ય અને શિલ્પીને થતી વહેંચણી જાણવા. યોગ્ય છે. સામાન્ય રીતે પ્રતિષ્ઠાકારક કોણ કહેવાય તેની સ્પષ્ટતા કરતાં પૃ. ૨૦ માં જણાવ્યું છે કે સૌ પ્રથમ સૂત્રધાર (શિલ્પી) તે પછી શ્રાવકો, તે પછી શ્રાવિકાઓ, તે પછી આચાર્ય, તે પછી સાધુ અને સાધ્વી - આ રીતે કમ દર્શાવ્યો છે તે લક્ષમાં લેવા યોગ્ય છે.
(દ્વિતીય વાદગ્રસ્થાન9) વિનોદપૂર્ણ ચર્ચારૂપે અહીં આ જ ગ્રન્થકારે બીજા એક વાદસ્થાનકનું નિર્માણ કર્યું છે, જેમાં “શ્વેતપતા કિયતે મયા’ મારા વડે શ્વેતપટતા કરાય છે - આ વાકય પ્રયોગમાં “શ્વેતપતા' શબ્દપ્રયોગને ખોટો ઠરાવવામાં આવ્યો છે. શ્વેતપટ એ કયો સમાસ છે એની સમીક્ષા ૯ વિકલ્પોથી કરાઈ છે. એ નવ વિકલ્પોમાં
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩.
સમવાયની ચર્ચા અને તાદાત્મ-તત્પત્તિસમ્બન્ધની ચર્ચા અન્તર્ગત છે. ૯ વિકલ્પોની ચર્ચા બાદ 'તા” પ્રત્યયનો અર્થ ભાવાત્મક સામાન્ય કરવામાં આવે તો એ ‘સામાન્ય'ને અપ્રામાણિક ઠરાવવા માટે ૩૦ વિકલ્પોની રજુઆત જે રીતે ગ્રન્થકારે પ્રસ્તુત કરી છે તે બીજા કોઈ ગ્રન્થમાં જોવા મળવી દુર્લભ છે. ત્યારબાદ કિયતે” એવા કર્મણિપ્રયોગથી શ્વેતપટતામાં કર્મત્વની સૂચના થાય છે પણ અહીં નિવર્તન કે વિકિયારૂપ કર્મત્વ ઘટતું નથી તે દર્શાવીને વાદસ્થાનકની સમાપ્તિ કરાઈ છે.
બને વાદસ્થાનકો ગ્રન્થકાર આચાર્યદેવની વિશિષ્ટ પ્રતિભાના સાક્ષી છે. ગ્રન્થકારે પહેલા વાદસ્થાનકની રચના વિ.સં. ૧૧૮૫માં કરી હોવાનો નિર્દેશ કર્યો છે. બીજા વાદસ્થાનકમાં સંવત્ નિર્દેશ કર્યો નથી પરંતુ તે સં. ૧૧૮૫ની આસપાસમાં જ હશે.
ગ્રન્થકારે બંને વાદસ્થાનકમાં કર્તા તરીકે પોતાનો અજિતદેવસૂરિ’ એવા નામનો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કરેલો છે. મોહોબ્યુલન વાદસ્થાનકની રચના આચાર્યદેવે તાતક' નામના પરમશ્રાવકની વિનંતિથી સૌવર્ણિકા નગરીમાં કરી હોવાનું જણાવ્યું છે. બીજા શ્વેતપટતા વાદસ્થાનકનું નિમણિ લાદેશમાં તુંડકેશ્વર નામના નગરમાં કર્યું હોવાનું જણાવ્યું છે. મહી અને નર્મદા બે નદીઓ વચ્ચેનો પ્રદેશ પ્રાય: જુના કાળમાં લાદેશ તરીકે ઓળખાતો હતો.
બીજા વાદસ્થાનકમાં ગ્રન્થકારે પોતાના ગુરુ વગેરે પરમ્પરાનો ઉલ્લેખ કર્યો .. નથી. પણ “મોહોબ્યુલન” વાદસ્થાનકમાં શ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિ, શ્રીમાનદેવસૂરિ અને શ્રી દેવભદ્રગણીનો ઘણા બહુમાનપૂર્વક ઉલ્લેખ કર્યો છે.
આ બંને વાદસ્થલો જૈન વાડ્મયની શોભાવૃદ્ધિ કરનારા અને ઘણી શંકાકુશંકાઓનું નિરાકરણ કરનારા હોઈ અધ્યેતાઓ માટે ઉપયોગી છે. પ્રાચીન તાડપત્રની ફોટોસ્ટેટ પ્રત જે એકમાત્ર નકલ સ્વરૂપે ઉપલબ્ધ થઈ તેના આધારે આનું સંશોધન કર્યું છે. તેથી આમાં પાઠાન્તર નોંધનો કોઈ સવાલ રહેતો નથી. . સિદ્ધાન્ત મહોદધિ ચારિત્રસમ્રાટ પ. પૂ. સ્વ. આચાર્યદેવ શ્રીમવિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા, તેમના વર્ધમાનતપોનિધિ પ.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુ સૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા વિદ્યમાન પટ્ટાલંકાર સિદ્ધાન્તદિવાકર ૫.પૂ. આચાર્યશ્રી જયઘોષસૂરીશ્વરજી મ.સા. ની કૃપાથી આ ગ્રન્થનું સમ્પાદન થઈ શકયું છે. તેના અધ્યયન દ્વારા મુમુક્ષુગણ કુવાદોથી નિવૃત્ત થાય એ જ શુભેચ્છા.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
સંપાદનની સાથે સાથે)
- મુનિ મહાબોધિ વિજય વત્ ધાતને ધમ્ પ્રત્યય લાગવાથી તૈયાર થયેલો વાદ શબ્દ આમ તો અનેક અર્થમાં વપરાય છે. ભગવદ્ગોમંડલકોશમાં વાદશબ્દને અલગ અલગ છે. અર્થમાં વાપર્યો છે. પ્રસ્તુતમાં આપણને વાદશબ્દ નીચેના અર્થમાં અભિપ્રેત છે.
એક જ તથ્ય કે વસ્તુવિશેના પ્રતિપાદનમાં જ્યારે બે મત પડે છે ત્યારે બે પક્ષ રચાય છે. એકપક્ષને પૂર્વપક્ષ કહેવાય, બીજા પક્ષને ઉત્તરપક્ષ. સામાન્યતઃ પૂર્વપક્ષ સિધ્ધાંત વિરુદ્ધમતવાદીનો હોય છે જ્યારે ઉત્તરપક્ષ સિધ્ધાંતસમ્મતવાદીનો હોય છે. પૂર્વપક્ષવાદી પોતાને માન્ય મતને પુષ્ટ કરતા પ્રમાણો શાસ્ત્રોવગેરેના હવાલા આપીને ઉત્તરપક્ષવાદીની સામે મૂકે છે, ઉત્તરપક્ષવાદી આ કહેવાતા : પ્રમાણોને વ્યવસ્થિત રીતે ચકાસીને તેનો વાસ્તવિક અર્થ ક્યારેક આગળપાછળના સંદભ વડે, તો ક્યારેક ઐદંપર્યાર્થિવડે પૂર્વપક્ષવાદીને સમજાવીને તેણે માનેલી માન્યતાનું ખંડન કરે છે. તથા સિધ્ધાન્તમાન્યમતના જેટલા પ્રમાણો ઉભયમાન્યશાસ્ત્રોમાંથી મળી આવે તેનું તેની સામે સ્થાપન કરે છે. આમ વાદી અને પ્રતિવાદીની સામસામે ચર્ચા એનું નામ વાદ.
સૂરિપુરંદર આચાર્યશ્રીહરિભદ્રસૂરિમહારાજે અકપ્રકરણમાં વાદ નામના બારમાં અષ્ટકમાં વાદના ત્રણ પ્રકાર બતાવ્યા છે.
(૧) શુષ્કવાદ (૨) વિવાદ (૩) ધર્મવાદ.
(૧) શુષ્કવાદ : જે અત્યંત અભિમાની હોય, જે (રચિત્તવાળો હોય, જે ધર્મનો દ્વેષી હોય અને જે મોહથી મૂઢ હોય એવા આત્મા સાથે થતો વાદ તે શુષ્કવાદ. આવા આત્મા સાથે વાદ કરવામાં આપણને ગળું અને તાળવું સૂકવી નાંખવા સિવાય બીજો કોઈ લાભ થતો નથી. આવા વાદમાં મળતા જય-પરાજય પણ મૂલ્ય વિનાના છે. વાદીનો કદાય વિજય થાય તો તેના માથે ક્યારેક મોતનું જોખમ તોળાઈ શકે છે, અને પરાજય થાય તો તેમાં ધર્મની લઘુતા થાય છે. ટૂંકમાં શુષ્કવાદ બંને રીતે અનર્થને વધારનારો હોવાથી હેય છે.
(૨) વિવાદ : જે માનપાન અને અર્થકામનો લાલચુ હોય. જે અત્યંત
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
દુઃખી હોય. અને જે અત્યંત તુચ્છવૃત્તિ-વિચારવાળો હોય એવા પ્રતિવાદીની સાથે છલ, જાતિ વગેરે નિગ્રહસ્થાનોની પ્રધાનતાવાળો વાદ તેનું નામ વિવાદ છે. આવા વાદમાં વાદીને ન્યાય-નીતિપૂર્વકનો વિજય મળવો મુશ્કેલ બની જાય છે. કદાચ મળી જાય તો પ્રતિવાદીની આજીવિકા તૂટતા તેને ઉભા થતા અંતરાયમાં નિમિત્ત બનવારૂપ દોષ લાગે છે; જે વાદીના પારલૌકિક સુખનો વિનાશ કરે છે.
(૩) ધર્મવાદ : ધર્મવાદ એટલે ધર્મપ્રધાનવાદ. જે પરલોકદ્રષ્ટા હોય, મધ્યસ્થ હોય, બુધ્ધિમાન હોય અને પોતાના શાસ્ત્રનો જાણકાર હોય તેવાની સાથે કરાતો વાદ તે ધર્મવાદ છે. આ વાદમાં જે વાદીને વિજય મળે તો પરાજિતપ્રતિવાદી મધ્યસ્થભાવાદિને કારણે સ્વમાન્યતા ત્યજીને સુંદર એવા શુધ્ધધર્મનો સ્વીકાર કરી લે અને જો પ્રતિવાદીનો વિજય થાય તો વાદીના મોહનો એટલે કે અતત્વમાં જે તત્ત્વનો અધ્યવસાય રૂપ બોધ હતો તેનો નાશ થાય.
१. शुष्कवादो विवादश्व धर्मवादस्तथाऽपरः ।
इत्येष त्रिविधो वादः कीर्तितः परमर्षिभिः ॥ १ ॥ अत्यन्तमानिन्ना सार्धं क्रूरचित्तेन च दृढम् । धर्मद्विष्टेन मूढेन शुष्कवादस्तपस्विनः ॥२॥ विजयेऽस्यातिपातादि लाघवं तत्पराजयात् । धर्मस्येति द्विधाऽप्येष तत्त्वतोऽनर्थवर्धनः ॥३॥ लब्धिख्यात्यर्थिना तु स्याद्दुः स्थितेनामहात्मना । छलजातिप्रधानो यः स विवाद इति स्मृतः ॥ ४ ॥ विजयो ह्यत्र सन्नीत्या दुर्लभस्तत्त्ववादिनः । तद्भावेऽप्यन्तरायादिदोषोऽदृष्टविघातकृत् ॥५॥ परलोकप्रधानेन मध्यस्थेन तु धीमता । स्वशास्त्रज्ञाततत्त्वेन धर्मवाद उदाहृतः ॥६॥ विजयेऽस्य फलं धर्मप्रतिपत्त्याद्यनिन्दितम् । आत्मनो मोहनाशश्च नियमात्तत्पराजयात् ॥७॥ देशाद्यपेक्षया चेह विज्ञाय गुरुलाघवम् । तीर्थकृज्ज्ञातमालोच्य वादः कार्यो विपश्चिता ॥८॥
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર જણાવેલા ત્રણવાદોમાં ધર્મવાદ એજ શ્રેષ્ઠ વાદ છે. જે વાદમાંથી ધર્મતત્ત્વ નીકળી જાય તે વાદ કાં તો શુષ્કવાદ હોય, કાં તો વિવાદ. શુષ્કવાદ અને વિવાદ એ બંને વાદ અનાદેય છે - હેય છે. એક માત્ર ધર્મવાદ જ ઉપાદેય છે. માટે જ જ્ઞાની ભગવંતોએ શુષ્કવાદ અને વિવાદ કરવાની ના પાડી છે, એક માત્ર ધર્મવાદની જ છૂટ આપી છે. - આ ધર્મવાદ કરવા માટે તૈયાર થયેલો વાદી પણ સ્વ-પર અનેક શાસ્ત્રોનો જાણકાર હોવો જોઈએ. દર્શનશાસ્ત્રમાં એની મતિ નિપુણ હોવી જોઈએ. આવો વાદી ધર્મવાદ માટે યોગ્ય ગણાય. તમામ પરમાત્માના પરિવારમાં અમુક સંખ્યામાં ' વાદી મુનિઓ હોય છે. પરમાત્મા મહાવીર પ્રભુના પરિવારમાં સાતસો મુનિઓ: વાદી હતા, એટલે કે વાદલબ્ધિના ધારક હતા. આ વાદલબ્ધિને કારણે તેઓ ગમે તેવા પ્રતિવાદીનો પરાજય કરી સત્યની સ્થાપના કરવા માટે સમર્થ બનતા. વાદના પ્રકારો જાણ્યા પછી હવે વાદીના પ્રકારો જાણીએ.
આચાર્યદેવશ્રી વાદીદેવસૂરિએ પ્રમાણનયતત્વાલક ગ્રંથમાં વાદનો પ્રારંભ કરનાર વાદીના બે પ્રકાર બતાવ્યા છે.
(૧) જિગીષ (૨) તત્વનિર્ણિનીષ.
(૧) જિગીષ - પોતે સ્વીકારેલ તત્ત્વની સિધ્ધિ કરવા સાધન અને દૂષણવચન દ્વારા જે અન્યનો પરાજય કરવાની ઈચ્છાવાળો હોય તે જિગીષુવાદી છે.
(૨) તવનિર્મિનીષ :- પોતે સ્વીકારેલ તત્વની સિદ્ધિ કરવા સાધન અને દૂષણવચન દ્વારા કેવળ તત્ત્વનો નિર્ણય-નિશ્ચય કરવાની ઈચ્છાવાળો હોય તે તત્ત્વનિર્ણિનીષ વાદી છે.
ઉપરના બે પ્રકારના વાદીઓમાંથી તસ્વનિર્ણિનીષ એ શ્રેષ્ઠવાદી છે. એને મન જય-પરાજય ગૌણ હોય છે. કેવળ તત્ત્વનો નિર્ણય એ જ એને મન મહત્વની વાત હોય છે.'
વાદ અને વાદી અંગેની આટલી વિચારણા કર્યા પછી એક ખુલાસો કરી દઈએ. મોટાભાગે લોકમાં એવી માન્યતા છે કે વાદ કરવો એટલે ઝઘડો કરવો.
१. स्वीकृतधर्मव्यवस्थापनार्थ साधनदूषणाभ्यां परं पराजेतुमिच्छर्जिगीषुः ।।८-३॥ तथैव तत्त्वं प्रतितिष्ठापयिषुस्तत्त्वनिर्णिनीषुः ।।८-४॥
- પ્રમાનિતત્તાણી
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ મરાઠી ભાષામાં તો વાદ શબ્દ ઝઘડા અર્થમાં જ વપરાય છે. પણ આ ખોટી માન્યતા છે. જેમ બે કંદોઈ લડે તો જેનારાને મીઠાઈ મળે. તેમ બે વાદી (તત્વનિર્ણયચ્છ) સામસામે બેસીને ચર્ચા કરે તો શ્રોતાને બંને તરફથી નવા નવા શાસ્ત્રપાઠો, તથા તેના રહસ્યો જાણવા મળે, બુધ્ધિમાં કુશાગ્રતા આવે તથા પદાથોને ઝીણવટથી સમજવા માટેની સૂક્ષ્મક્ષિકા પ્રાપ્ત થાય. “વારે રાત્રે ના તત્તવોધઃ' જેવી સંસ્કૃત ઉક્તિ પણ આ જ વાત કરે છે. અહીં વાદ શબ્દથી ધર્મવાદ જ સમજવાનો છે. જે વાદમાં ધર્મતત્ત્વ ન હોય બલ્ક આગ્રહ, દુરાગ્રહ ને કદાગ્રહ હોય તે વાદ ધર્મવાદ ન બનતા વિવાદ-વિખવાદ-વિતંડાવાદ અને વિડંબનાવા બની જતા હોય છે. એક હિંદી કવિએ કહ્યું છે - “ વહું નહિ વિવા, વન ખાતા હૈ' | ટૂંકમાં ધર્મવાદ એ આદરણીય હોવાથી આચરણીય છે. - વીરપ્રભુના શાસનની અપેક્ષાએ વિચારીએ તો આજ સુધીમાં પચ્ચીસસોથી અધિક વર્ષના કાળમાં અનેકાનેક વાદો થયા છે. સહુથી પ્રથમ વાદ થયો - વૈશાખ સુદ અગ્યારશના મંગળદીવસે પ્રભુ મહાવીર અને અગ્યાર ગણધરો વચ્ચે. જે ગણધરવાદ તરીકે પ્રસિધ્ધ થયો. આજે પણ પર્યુષણના દિવસોમાં શ્રોતાઓ ગણધરવાદ સાંભળવા ઉત્સુક હોય છે. એ પછીના કાળમાં પણ બીજા અનેક વાદો થયા. જેના નામ છે એસ્પૃશતિવાદ, નિહ્નવવાદ, એકસમયજ્ઞાનદર્શનવાદ, યતિપ્રતિકાકારવાદ, વિધિપ્રબોધવાદ વગેરે. જેની વિસ્તૃત ચર્ચા વિશેષાવશ્યકભાષ્ય આદિ આગમગ્રંથો, સમ્મતિતર્ક, દ્વાદશાનિયચક, સ્યાદ્વાદરત્નાકર, શાસ્ત્રવાર્તા સમુચ્ચય આદિ દાર્શનિકગ્રન્થો તેમજ ભિન્નભિન્ન વાદસ્થળો અને ભિન્નભિન્ન વાંદમાલાઓ આદિમાં જોવા મળે છે.
: આવા વાદો ક્યારેક સ્વદર્શન-પરદર્શન વચ્ચે થયા છે, તો કયારેક એક ધર્મના બે સંપ્રદાય વચ્ચે - દા.ત. શ્વેતાંબર અને દિગંબર વચ્ચે થયા છે તો વળી ક્યારેક ગુરુ અને શિષ્ય વચ્ચે પણ થયા છે. આ વાદમાં વિજય પ્રાપ્ત કરનાર આચાયોં આદિને ક્યારેક રાજા વગેરે તરફથી ભિન્નભિન્ન બિરુદો પ્રાપ્ત થાય છે. પરમાત્મા મહાવીર પ્રભુની પરંપરામાં થઈ ગયેલા એવા કેટલાક આચાર્યભગવંતોના નામો મળે છે; જેમને વાદમાં વિજય મળતા ભિન્નભિન્ન બિરુદ પ્રાપ્ત થયા છે. જેમના શુભનામો છેઃ વાદવેતાલ શાંતિસૂરિ મહારાજ, વાદીદેવસૂરિમહારાજ, વાદકુંભકેશરી બપ્પભટ્ટી સૂરિ, વાદીચૂડામણિ ધર્મઘોષસૂરિ... વગેરે...
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
પ્રસ્તુત ગ્રંથ પણ આવો જ એક વાદ ગ્રંથ છે. આનું સંપૂર્ણનામ છે મોહોબ્યુલન વાદસ્થાનક. આ વાદસ્થાનકનો મુખ્ય વિષય છે યતિ(આચાર્ય) પ્રતિષ્ઠા સાવધ છે કે નિરવઘ ? આ વાદસ્થાનકના વિષયમાં ઊંડા ઉતરતા પહેલા આવા વાદસ્થાનકની રચના શા માટે કરવી પડી - એટલે કે આ વાદનું ઉદ્ગમબિંદુ આપણે જાણી લઈએ.
ત્રિપુટી મહારાજ લિખિત “જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ - ભાગ બે માં પ્રક ૪૯૫ પર આ વાતનો ઉલ્લેખ આ મુજબ છે.
વડગચ્છના આ. સર્વદિવસૂરિની પાટે આઠ આચાર્યો થયા. તેમાં સૌથી મોટા આ.જયસિંહસૂરિ હતા. તેમની પાટે આ.ચંદ્રપ્રભસૂરિ થયા. તેઓ વિદ્વાન અને વાદી હતા. વડગચ્છમાં વડેરા હતા. તેમને વાદીભસૂરિનું બિરુદ હતું. તેમનાથી નાના આ. મુનિચંદ્રસૂરિ હતા. તેઓ પરમ શાંત, ત્યાગી અને લોકપ્રિય હતા. એમની લોકપ્રિયતાએ નવા ગચ્છને જન્મ દેવાનું કારણ આપ્યું.
સં.૧૧૪૯ નું એ વર્ષ હતું. એક શ્રાવકે મોટા આચાર્યશ્રીને વિનંતિ કરી કે, “મારે પ્રતિષ્ઠા કરાવવી છે માટે આપ આ.મુનિચન્દ્રસૂરિને આજ્ઞા આપો જેથી તેઓ ત્યાં આવીને મારું કાર્ય સિદ્ધ કરી આપે.”
આ. ચંદ્રપ્રભસૂરિને આ વિનંતિ પોતાના અપમાનસ્વરૂપ ભાસી. તેમને એમ લાગ્યું કે, આ શ્રાવક આ.મુનિચન્દ્રને લઈ જવા રાજી છે પણ અમને લઈ જવાની તેની ઈચ્છા નથી. આથી જ અમારે આ.મુનિચંદ્રને પણ ત્યાં મોકલવા ન જોઈએ. આચાર્યશ્રીએ શ્રાવકને જવાબ આપ્યો કે, “મહાનભાવ ! પ્રતિષ્ઠા એ સાવધકિયા છે, તે શ્રાવકની ક્રિયા છે, સાધુની એ વિધિ નથી. માટે આ.મુનિચન્દ્ર ત્યાં નહીં આવે.'
આ.ચન્દ્રપ્રભે આ રીતે સાધુઓ પ્રતિષ્ઠા કરાવી ન શકે એવી નવી પ્રરૂપણા કરી. બીજા સુવિહિત આચાર્યોએ તેમની આ નવી પ્રરૂપણા સામે વિરોધ ઉઠાવ્યો, આથી આ. ચંદ્રપ્રભ સં. ૧૧૪૯ માં પોતાના પરંપરાગત ગચ્છથી જુદા પડ્યા. તેમણે સં. ૧૧૪૯ થી નવો ઉપૂનમિયાગચ્છ” ચલાવ્યો.”
પ્રસ્તુત વાદસ્થાનકમાં ઉપરોક્ત પ્રસંગનો કોઈ ઉલ્લેખ નથી. તે છતાં એટલું તો અવશ્ય કહી શકાય કે આ વાદસ્થાનકના રચયિતા પૂ. આચાર્યદેવશ્રી અજિતદેવસૂરિ મહારાજ પૂ. આચાર્યદેવશ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિમહારાજના શિષ્ય હોઈ આ વાદસ્થાનકની
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ રચના તેઓશ્રીએ આચાર્યશ્રી ચંદ્રપ્રભસૂરિએ કરેલી નવીન પ્રરૂપણાના ખંડનાર્થે -જ કરી છે.
આ વાદસ્થાનકમાં ચચયિલ વિષય અંગે અત્રે વધુ ન લખતા પૂ.પં.શ્રીજયસુંદર વિજયજી ગણિવરશ્રીની પ્રસ્તાવના જોવાની ભલામણ કરીએ છીએ.
હવે પ્રાપ્ત સાધનો દ્વારા આચાર્યદેવશ્રી અજિતદેવસૂરિમહાજાનું જીવન જાણીએ. તેઓશ્રી વીરપ્રભુની ચાલીશમી પાટે થયેલા પરમવિદ્વાન આચાર્યદેવશ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિમહારાજના પટ્ટધર હતા તેમજ શ્રીવાદીદેવસૂરિમહારાજના ગુરુભાઈ હતા. -
ક્રિસધાન કાવ્યમાં પ્રસ્તુત ગ્રન્થકારની પ્રશસ્તિ કરતાં કવિએ લખ્યું છે : ‘તેઓશ્રી એ દર્શનોના ન્યાયગ્રન્થોના પારગામી હતા. સંસ્કૃતમાં ગદ્ય-પદ્ય રીતે શીઘ્રતાથી બોલી શકતા હતા. તર્કના સાગર હતા. આથી વાદીઓ તેમનાથી હાર પામી દૂર દૂર ચાલ્યા જતા હતા.
કલિકાલ સર્વજ્ઞ આચાર્યવિશ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજ, આગમગ્રન્થ ટીકાકાર આચાર્યદિવઠ્ઠી મલયગિરિસૂરિ મહારાજ આદિ અનેક આચાર્યભગવંતો તેઓશ્રીના સમકાલીન હતાં. આચાર્યદેવશ્રી વિજયસિંહસૂરિ તેઓશ્રીના મુખ્ય શિષ્ય હતા. તેઓશ્રી સૌરાષ્ટ્રમાં ઘણો કાળ વિચર્યા. વિ.સં. ૧૧૯૧ માં આચાર્યશ્રીએ જીરાપલ્લી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પ્રતિષ્ઠા કરી. ત્યારથી જીરાવલા તીર્થ પ્રસિધ્ધિમાં આવ્યું અને તેનો મહિમા વધવા લાગ્યો. - વર્તમાનમાં તેઓશ્રીએ રચેલી બે રચના પ્રાપ્ત થાય છે.
(૧) મોહોબ્યુલન વાદસ્થાનક. (૨) “શ્વેતપટતા ક્રિયતે મયા’ વાક્યર્થવિચાર વાદસ્થાનક.
પ્રથમ વાદસ્થાનકની રચના વિ.સં. ૧૧૮૫ માં તાતક નામના શ્રાવકની વિનંતિથી સૌવર્ણિકા નગરીમાં થઈ છે. દ્વિતીય વાદસ્થાનક તુંકેશ્વર (તડકેશ્વર) નગરીમાં રચાયું છે. આ બંને વાદસ્થાનકો એકકક હોઈ બંનેનો અત્રે એકસાથે સમાવેશ કર્યો છે.
આ સિવાય તેઓશ્રીએ કયા ગ્રંથોની રચના કરી તે જાણવા નથી મળતું. - તેમજ તેઓશ્રીનો જન્મ ક્યાં થયો ? કઈ સાલમાં થયો ? માતા-પિતાનું નામ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
શું હતું ? ચારિત્ર કઈ સાલમાં સ્વીકાર્યું ? શાસનપ્રભાવનાદિના કયા કયા કાર્યો કર્યા ? તેઓશ્રીનો શિષ્યપરિવાર કેટલો હતો ? સ્વર્ગવાસ ક્યાં પામ્યા ? ક્યારે પામ્યા ? વગેરે માહિતીઓના અભાવે વધુ લખી શકાય તેમ નથી. તે છતાં ભિન્નભિન્ન પટ્ટાવલી આદિ ગ્રન્થોમાં આચાર્યદેવશ્રીનો જ્યાં જ્યાં ઉલ્લેખ થયો છે તે સંદર્ભોને આ લેખને અંતે અમે ટાંક્યા છે.
હવે કરીએ આ ગ્રન્થની પ્રાપ્તિથી પૂર્ણાહૂતિ સુધીની વાતો. વિ.સં. ૨૦૪૭ ના તપસ્વીસમ્રાટ્ પૂ. આચાર્યદેવશ્રી હીમાંશુસૂરિમહારાજ, નમ્રતામૂર્તિ પૂ. આચાર્યદેવશ્રી નરરત્ન સૂરિમહારાજ, પરમગુરુદેવ પૂ. આચાર્યદેવશ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજ આદિ ગુરુભગવંતોની શુભનિશ્રામાં અમારું ચાતુર્માસ અમદાવાદ-વાસણા. મુકામે હતું. ચાતુર્માસના અંતિમ દીવસો ચાલી રહ્યા હતા... અને હુબલીથી તર્કસમ્રાટ્ પૂ.પં.શ્રીજયસુંદરવિજયજી મહારાજે એક નાનકડું પાર્સલ મોકલ્યું, સાથે પત્ર હતો...
હુબલી વિદ ૧૧
‘લિ. જયસુંદર વિજય તરફથી વિનયાદિગુણોપેત મુનિરાજશ્રી મહાબોધિ વિજયજી યોગ્ય અનુવન્દનાસુખશાતામાં હશો.
દેવગુરુકૃપાથી સુખશાતામાં છીએ.
આ સાથે એક પ્રાચીન તાડપત્રીય પ્રતની ફોટોકોપી અને એની હસ્તલિખિત નકલ મોકલું છું. ઘણા સમયથી મારી પાસે એમને એમ અમુદ્રિત પડી છે. તેમાં ૧. મોહોન્મૂલન એ પ્રતિષ્ઠાસંબંધી રસપ્રદવાદસ્થલ છે.
૨. બીજો ‘શ્વેતપટતા’ શબ્દપ્રયોગમીમાંસાનો વાદ છે.
મને એમ થયું કે એ તમારી પાસે બરાબર સચવાશે અને મુદ્રિત પણ થઈ શકશે - એમ સમજીને તમારા ઉપર મોકલી છે. મળ્યાની પહોંચ લખશો.
કામકાજ જણાવશો.
તત્રસ્થ પૂજ્ય આચાર્યભગવંત આદિ સૌને વંદના સુખશાતાપૃચ્છા વિદિત
કરશો.
લિ. જયસુંદર વિ.ની અનુવન્દના.’
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
ગ્રંથ નાનો અને આજદિન સુધી અપ્રગટ હોઈ મને એમાં રસ પડ્યો. બંને વાદસ્થાનકો ધ્યાનપૂર્વક વાંચી ગયો. નાનકડા ગ્રંથમાં પણ ઢગલાબંધ શાસ્ત્રોના ઉધ્ધરણો છે. તે શાસ્ત્રો પણ જે-તે નહિ પરંતુ આવશ્યક, બૃહત્કલ્પ, ઉપમિતિ, તિલકમંજરી જેવા વિરાટકાય દરીયા જેવા ગ્રંથો છે. આજના મુદ્રિત યુગમાં આ ગ્રંથોના ઉધ્ધરણો શોધતાં દમ નિકળી જાય છે તો પેરેગ્રાફ, અલ્પવિરામ, અર્ધવિરામ, પૂર્ણવિરામ વિનાના વિશાળકાય હસ્તલિખિત ગ્રંથોમાંથી ઉધ્ધરણો શોધતા કેટલો શ્રમ પડે તે સહેજે સમજાય તેમ છે. તેમજ આ ગ્રંથના પદાર્થો ગ્રંથકારને કેવા આત્મસાત્ હશે તે પણ સમજાય તેમ છે.
આ ગ્રંથ વાંચ્યા પછી ગ્રંથ અને ગ્રંથકાર બંને પ્રત્યે અહોભાવ વધી ગયો. બીજા બધા કામ બાજુ પર મૂકીને આ ગ્રંથના સંપાદનની તૈયારી ચાલુ કરી.
આ વાદસ્થાનકની ચર્ચાનો પૂર્વપક્ષ તથા ઉત્તરપક્ષ એકદમ સ્ફટ થાય તે માટે ગ્રંથમાં આપેલા ઉધ્ધરણોના મૂળસ્થાનો શોધીને તેની પ્રાચીનચૂર્ણ-વૃત્તિઆદિના સંદર્ભોને તે તે સ્થાને ટીપ્પણમાં આપવાનું નક્કી કર્યું.
આ અંગે પ્રયત્ન કરતાં ખ્યાલ આવ્યો કે આ વાદસ્થાનકમાં ચાર પ્રકારના અવતરણો છે. - (૧) નં ફંડવત્ત... જેવા અવતરણો એવા છે જેના મૂળસ્થાનો શોધવાનો ઘણો પ્રયત્ન કર્યો છતાં તેના મૂળસ્થાનો અમને પ્રાપ્ત થઈ શક્યા નથી, એટલે કે આ અવતરણો કયા ગ્રંથમાં છે તે અમે જાણી શક્યા નથી.
(૨) દમયંતી/કલ્યાણક પ્રકરણ/સ્તવન/પ્રતિકાકલ્પ આદિ ગ્રંથના નામ ૧. આ વાદસ્થાનકમાં ચાર પ્રતિકાકલ્પોનો ઉલ્લેખ છે.
(૧) શ્રીપાદલિપ્તસૂરિમહારાજકુત, * : (૨) વાચકમુખ્યશ્રી ઉમાસ્વાતિમહારાજકુત, ' (૩) આર્યસમુદ્રાચાર્યકુત,
(૪) આચાર્ય શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજ કુત.
(૧) શ્રી પાદલિપ્તસૂરિમહારાજકૃત પ્રતિકાકલ્પ - જે વર્તમાનમાં પ્રાપ્ત છે અને તે નિર્વાણકલિકાના નામે ઓળખાય છે.
(૨) શ્રીઉમાસ્વાતિ મહારાજકુત પ્રતિષ્ઠાકલ્પ વર્તમાનમાં અપ્રાપ્ય છે. પ્રસ્તુત વાદસ્થાનકમાં - તેઓશ્રીએ રચેલ પ્રતિકાકલ્પગ્રંથનું એક પદ્ય “હAવોચ્ચેન...” નોંધાયું છે. આ તથા
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
સાથે અવતારેલા અવતરણોના મૂળસ્થાનો શોધવા મુદ્રિત તેમજ હસ્તલિખિત અનેક જ્ઞાનભંડારોમાં તપાસ કરવા છતાં તે મૂળગ્રંથો પ્રાપ્ત થઈ શક્યા નથી. ટૂંકમાં
આ સિવાય બીજું પણ એક પઘ વિર્ય પૂ.પં.શ્રી શીલચંદ્રમહારાજને ચૌદમા સૈકાની એક ત્રુટક હસ્તપ્રતિમાંથી પ્રાપ્ત થયું છે. જે આ મુજબ છે : (૨) “વાં ઉમાસ્વાતિના –
रुप्यकच्चोलकस्थेन, विधिना मधुसर्पिषा ।
નેત્રોન્મીજીન(ન) , સૂરિ: સિ(ર) જાવ !” (२) “गव्वहन्यदधिदुग्धपूरितैः स्नापयन्ति कलशैरनुत्तमैः ।
ये जिनोक्तविधिना जिनोत्तमान्, स्वर्विमानविभवो भवन्ति ते ॥
ઉમાસ્વાતિવાવણ્ય ” આ બે પદ્યમાંથી પ્રથમપઘ તો પ્રતિકાકલ્પનું જ છે. જ્યારે બીજું પદ જિનપૂજાને લગતું છે. આ પ્રતિષ્ઠા પ્રસંગાદિ નૈમિત્તિક અથવા વિશિષ્ટ જિનભક્તિના વર્ણન પ્રસંગમાં નિરૂપાયેલ પદ્ય હોઈ શકે. જે તેમ હોય તો આ પદ પણ પ્રતિકાકલ્પમાં જ હોવું જોઈએ. અથવા તો જિનપૂજને લગતી તેઓશ્રીએ રચેલી કોઈ અન્યકૃતિમાં પણ હોઈ શકે.
(૩) આયુસમુદ્રાચાર્યનો પ્રસ્તુત ગ્રંથકારે વેરાવર્જિરિતાર્યસમુદ્રાવાઈ.. તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો છે. જે નંદીસૂત્રના આરંભે વર્ણવાયેલી પટ્ટાવલીમાં ઉલ્લેખાયેલ આર્યસમુદ્રાચાર્ય જ સમજવાના છે. નંદીસૂત્રની પટ્ટાવલીમાં તેઓશ્રીનું વર્ણન આ રીતે મળે છે.
તિસમુદ્ધાત્તિ તીવસમુદે વિવારું !
વંદે મનમુદ્દે અવકુમવસમુદ્રમીર રબા” (૩) શ્રી સમુદ્રાચાર્યકૃત પ્રતિકાકલ્પનો આ વાદસ્થાનકમાં ઉલ્લેખ છે ખરો, પરંતુ એક પણ ગાથા સાક્ષિપાઠ રૂપે નથી.
ઉપરોકત હસ્તપ્રતિમાં આર્ય સમુદ્રાચાર્યની એક ગાથા પ્રાકૃત ભાષામાં છે ? માર્યસમુદ્રાવાડથોટ્ટિ –
सदसेण धवलवत्थेण वेढियं वासधूवपुप्फेहिं ।
अभिमंतियं तिवारा, सूरिणा सूरिमंतेण ॥" આ ગાથા અંજનશલાકાવિધિને લગતી હોઈ તેમણે રચેલા પ્રતિકાકલ્પની જ હોવી જોઈએ. આ.શ્રી પાદલિપ્તસૂરિ મહારાજે રચેલ પ્રતિકાકલ્પ (નિર્વાણકલિકા) માં આ ગાથા કંઈક
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ અવતરણો અપ્રાપ્ય ગ્રંથના અવતરણો કહી શકાય.
(૩) ભુવનસુંદરી કથાનક', બૃહત્કલચૂર્ણી, મૂલશુધ્ધિપ્રકરણ (સ્થાનક)
પાઠભેદ સાથે ઉષ્કૃત થયેલી જોવા મળે છે ઃ
“તથા નામ:
-
૨૩
સજ્ઞનવધવવત્યેળ, છારૂં વાસ-પુ-વેનું ।
'अहिवासिज्ज तिन्नि वाराओ, सूरिणो सूरिमंतेण ॥"
(૪) આચાર્યદેવશ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ રચિત પ્રતિષ્ઠાકલ્પ વર્તમાનમાં પ્રાપ્ત નથી પરંતુ તેની એક ગાથા આ વાદસ્થાનકમાં મળે છે.
આ સિવાય બીજી પણ ‘તો ક્રુત્તે પત્તે...’આદિ બે તથા અદ્દિવાસળવેહાણ...’ આદિ ત્રણ ગાથાઓ પણ આ વાદસ્થાનકમાં જોવા મળે છે. વર્ણન્યાસ આદિ અંજનશલાકાને લગતી વાતો આ ગાથામાં જોવા મળતી હોવાથી આ ગાથાઓ પણ પૂર્વાચાર્યોંકૃત પ્રતિષ્ઠાકલ્પની હોવી જોઈએ એવું માનવા મન પ્રેરાય છે.
૧. પ્રસ્તુત વાદસ્થાનકમાં ભુવનસુંદરીકથાનો જે પાઠ છે તે સંસ્કૃતમાં આ મુજબ છે. ‘‘મુવનમુન્દ્રા વ
शक्रावतारे एकं बिम्बमाश्नित्यं शक्र चक्रवर्ति- वासुदेवादयश्चक्रिरे प्रतिष्ठाम् ।”
વર્તમાનમાં ભુવનસુંદરીકથાની પ્રાચીન સંસ્કૃતરચના પ્રાપ્ત થતી હોય તેવું જાણવામાં નથી, પરંન્તુ નાગેન્દ્રકુળના આચાર્યશ્રી વિજયસિંહસૂરિમહારાજે સં. ૯૭૫માં ભુવનસુન્દરીકથાની રચના કરી છે, અને તે પ્રાકૃતમાં ગાથાબધ્ધ છે. પૂ.પં.શ્રીશીલચંદ્ર-મહારાજ આ પ્રાકૃત કથાગ્રન્થ પર કામ કરી રહ્યા હોઈ અમે તેઓશ્રીને આ ભાવની ગાથા શોધી આપવા વિનંતિ કરી. તેઓશ્રી સંપૂર્ણ હસ્તપ્રતિ તપાસી ગયા. તેમાંથી એક પ્રસંગમાં નીચેની ગાથા મળી : “ एवंविहं कुमारो दूरं वियसंतनयणतामरसो । सक्कावयारनामं पेच्छइ जिणमंदिरं रम्मं ॥"
સાથે તેઓશ્રીએ જણાવ્યું કે ‘આમાં ચૈત્ય કોણે કરાવ્યું, પ્રતિષ્ઠા કોણે કરી, તેવી કોઈ વાત આખા ગ્રન્થમાં ધ્યાનથી તેયું પણ મળી નહિ.'
આથી વાદસ્થાનકનો પાઠ કયા ભુવનસુંદરીકથાગ્રંથના આધારે અપાયો છે તે મૂળ આધાર સ્થાન મળ્યા વગર કહેવું હાલમાં અશક્ય છે.
૨. વાદસ્થાનકમાં જ્યાં જ્યાં કલ્પનો ઉલ્લેખ કર્યો છે ત્યાં ત્યાં બૃહત્કલ્પશાસ્ત્ર સમજવાનું
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
આદિ ગ્રંથોના નામ સાથે કેટલાક અવતરણો અપાયા છે. આ ગ્રંથો વર્તમાનમાં કેટલાક અપ્રગટ છે, એટલે કે અમુદ્રિત છે. ભિન્ન ભિન્ન હસ્તલિખિત જ્ઞાનભંડારોમાંથી આ ગ્રંથોની હસ્તપ્રતિઓ મેળવીને અવતરણોના મૂળસ્થાનો શોધ્યા છે. આવા
છે. બૃહત્કલ્પસૂત્ર પર બે ચૂર્ણિ રચાઈ છે. એક-વિશેષચૂર્ણિ, બે-ચૂર્ણિ. પૂર્વપક્ષકારે બંને ચૂર્ણિનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. વિશેષચૂર્ણિનો ‘ત્યાં ચૂના’ તરીકે અને ચૂર્ણિનો ‘દ્વિતીયામાં ચૂની' તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો છે. પં.ચંદ્રકાંત સંઘવી દ્વારા પાટણના હેમચંદ્રાચાર્ય જૈનજ્ઞાનભંડારમાંથી બંને ચૂર્ણિઓની હસ્તપ્રતિ પ્રાપ્ત થતાં વાદસ્થાનકમાં જ્યાં જ્યાં બૃહત્કલ્પની ગાથાઓ સાક્ષિપાઠરૂપે અપાઈ છે ત્યાં ટીપ્પણમાં ચૂર્ણિ, વિશેષચૂર્ણિ અને શ્રીક્ષેમકીર્તિસૂરિષ્કૃતવૃત્તિના પાઠો પણ મૂક્યા છે.
૩. મૂલશુદ્ધિપ્રકરણનો આ ગ્રંથમાં ‘સ્થાનક’ શબ્દથી ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ ગ્રંથનો પ્રથમ ભાગ પ્રાકૃતટેક્ષ સોસાયટી તરફથી વર્ષો પૂર્વે છપાયો છે. જેમાં પ્રથમ ૪ સ્થાનકનું વિવરણ છે એટલે કે એકથી સો ગાથાનું વિવરણ છે. પૂર્વપક્ષકારે જે નર્મદાસુંદરીકથાનકની ગાથા મૂકી છે તે મૂલશુધ્ધિપ્રકરણની ૧૭૮ મી ગાથાની વૃત્તિમાં અપાયેલી નર્મદાસુંદરીકથાનકની ૧૨૬મી ગાથા છે. સંપૂર્ણ કથાનક ૨૪૮ ગાથા પ્રમાણ છે. પ્રસંગોપાત્ અહીં એક બીજી વાત કરીએ...
-
મૂલશુધ્ધિના વૃત્તિકાર શ્રીદેવચંદ્રસૂરિમહારાજે નર્મદાસુંદરીકથાનક વસુદેવહૂંડી ગ્રંથના આધારે લખ્યું છે. તેવો નિર્દેશ તેઓશ્રીએ તે કથાની છેલ્લી ગાથામાં એટલે કે ૨૪૮ મી ગાથામાં આ મુજબ કર્યો છે :
‘“इय पवरसईए नम्मयासुंदरीए चरियमइपसत्थं कारयं निव्वुईए ।
हरिजणयसुहिंडीमज्झयाराउ किंची, लिहियमणुगुणाणं देउ सोक्खं जाणं ॥ २४८॥
વસુદેવહિંડી ગ્રંથનો પ્રથમ ખંડ ૧૦૪૮૦. શ્લોકપ્રમાણ છે. તથા દ્વિતીયખંડ લગભગ ૧૭૦૦૦ શ્લોકપ્રમાણ છે. પ્રથમખંડ પ્રગટ છે. જ્યારે દ્વિતીયખંડ હાલ અપ્રગટ છે. પ્રથમખંડના રચિયતા સંઘદાસગણિ છે જ્યારે દ્વિતીયખંડના રચયિતા શ્રીધર્મસેનગણિ છે. વર્તમાનમાં પ્રાપ્ત થતી વસુદેવહિંડીની પ્રગટ કે અપ્રગટ કૃતિમાં એટલે કે પ્રથમ કે દ્વિતીયખંડમાં નર્મદાસુંદરી કથા ક્યાંય જોવા મળતી નથી. હા, પ્રથમખંડના ૧૯ તથા ૨૦ નંબરના બે લંભક નષ્ટ થઈ ગયા છે, જે વર્તમાનમાં મળતા નથી ત્યારે એવી કલ્પના કરી શકાય કે આ બે લંભકમાંથી એક લંભક નર્મદાસુંદરી લંભક હોઈ શકે.
અથવા તો શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીએ રચેલ વસુદેવચરિત્રમાંથી આ કથાનક લીધું હોવું જોઈએ. ભદ્રબાહુસ્વામીએ રચેલ વસુદેવચરિત્ર ભલે વર્તમાનમાં પ્રાપ્ત થતું નથી, પરંતુ શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીએ સવાલાખશ્લોક પ્રમાણ વસુદેવચરિત્રની રચના કરી છે તેવો ઉલ્લેખ આ.શ્રી દેવચંદ્રસૂરિમહારાજે શ્રી શાન્તિનાથચરિત્રના પ્રારંભમાં આ રીતે કર્યો છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫ અવતરણો અપ્રગટ (અમુદ્રિત) ગ્રંથના અવતરણો કહી શકાય. - (૪) તિલકમંજરી, કથાકોશ, ભગવતી', ઉપમિતિ, પંચાશક, પ્રશમરતિ, આવશ્યક આદિ અનેક ગ્રન્થોના અવતરણો આ વાદસ્થાનકમાં છે. આ ગ્રંથો વર્તમાનમાં પ્રગટ (મુદ્રિત) છે. તેથી આ ગ્રંથોના અવતરણો પ્રગટ ગ્રંથના અવતરણો કહેવાય.
પ્રગટ અને અપ્રગટગ્રંથોના અવતરણોના મૂળસ્થાનો શોધી તેની ચૂર્ણિ-વૃત્તિ આદિ સંદભોને ટીપ્પણમાં આપી ચર્ચાને સ્પષ્ટ-સુસ્પષ્ટ બનાવવાનો શક્ય તેટલો પ્રયત્ન કર્યો છે. આ ગ્રંથના વાચકોને અમારી નમ્રવિનંતિ છે કે ગ્રંથ વાંચતી વખતે સાથે ટીપ્પણો અવશ્ય વાંચે. જેથી અમારી મહેનત સફળ થાય અને વાચકને મૂળગ્રંથના પદાર્થો એકદમ ફુટ થાય.
જે તાડપત્રીય ફોટોસ્ટેટકોપીના આધારે આ ગ્રંથનું સંપૂર્ણ સંશોધન-સંપાદન કર્યું છે તેના કુલ ૩૪ પત્રો છે. પથમ પત્રના હાંસીયામાં શ્રીઃ લખેલ છે. ગ્રંથની આદિમાં ભલે મીંડાની નિશાની છે. પ્રથમ મોહોબ્યુલન વાદસ્થાનકની સમાપ્તિ ૨૫ માં પત્રની પહેલી પંડીમાં થાય છે, અને તરત જ શ્વેતપટતાકિયતે વાદસ્થાનક
'वंदामि भद्दबाहुं जेण य अइरसियबहुकहाक लियं
रइयं सवायलक्खं चरियं वसुदेवरायस्स ॥१८॥ ૧. પંચમાંગ શ્રીભગવતીસૂત્રના આ ગ્રન્થમાં બે સાધિપાઠ છે. (૬) માવત્યાં પ્રતિમાપ્રતિપમતિમધત્વોત્તમ્ –
विसेसओ तत्थ ण्हाणुब्वट्टणाइ वज्जइ" . (૨) “તથા િ– મમત્વાં વોરારાતપોવેરા
चमरेन्द्रादिदेववृन्दक्रीडामाश्रित्योक्तम् - ___तत्थ उप्पायपञ्चयलयणे चमराईया देवा लयंति कीलंति किउंति"
અહીં જણાવવાનું કે આ બંનેમાંથી એક પણ પાઠ સંપૂર્ણ ભગવતીસૂત્રમાં અમને અક્ષરશઃ મળ્યો નથી. કદાચ એવું હોઈ શકે કે વર્તમાનમાં પ્રાપ્ત થતી વાચના તથા આ ગ્રંથકારને પ્રાપ્ત થયેલી વાચના ભિન્ન ભિન્ન કુળની હોવી જોઈએ. આગમગ્રન્થોના પાઠ અંગે બીજા પણ ગ્રંથોમાં આવું બનતું હોય છે, એટલે કે મૂળકારે જે આગમમાંથી ઉધ્ધારણ આપ્યું હોય તે વર્તમાનમાં પ્રાપ્ત થતાં તે આગમમાં જોવા ન મળે.
. Y } - ૧૪s.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
શરૂ થાય છે. પ્રત્યેક પત્રમાં લગભગ ૫ થી પા પંક્તિઓ છે. તથા પ્રત્યક પંક્તિમાં લગભગ ૫૫ થી ૧૭ અક્ષરો છે. પ્રતિ શુદ્ધપ્રાય: છે. અનુમાનતા: ૧૪મા શતકમાં આ પ્રતિ લખાયેલ છે. પ્રતિને અંતે મૂળપ્રતિના લેખકથી ભિન્ન લહીયા દ્વારા “તિ પ્રતિષ્ઠા વિવાદ્ર મોદીનૂન' એવું ઝાંખા અક્ષરમાં લખાયેલ છે. સંપાદન શૈલી :
આ વાદસ્થાનકમાં આવતા વિશેષ નામો માટે ફોન્ટ ૭૦૫ પોઈન્ટ ૧૭ ૫રાયા છે. અવતરણો માટે ફોન્ટ ૭૦૫ પોઈન્ટ ૧૫ વપરાયા છે. બાકીના ગ્રંથ માટે ફોન્ટ ૭૦૪ પોઈન્ટ ૧૭ વપરાયા છે. ટીપ્પણ માટે ફોન્ટ ૩૦૪ અને ૭૦૫. પોઈન્ટ ૧૨ અને ૧૪ વપરાયાં છે. - જે જે અવતરણોના મૂળસ્થાનો મળ્યા છે તે ચોરસ કૌંસમાં આપ્યા છે. જેના મૂળસ્થાનો પ્રાપ્ત નથી થયા ત્યાં ચોરસકૌંસ. એમને એમ રાખ્યા છે લિપિકારની ભૂલથી જ્યાં પાઠ તૂટી ગયો છે ત્યાં તૂટતો પાઠ આવા [ ] ચોરસ કૌંસ વચ્ચે ઉમેર્યો છે. તથા જ્યાં અશુદ્ધ જેવો પાઠ લાગ્યો છે ત્યાં અશુદ્ધ પાઠ એમને એમ રાખી શુધ્ધ પાઠ આવા ( ) ગોળ કૌંસ વચ્ચે ઉમેર્યો છે. - આ ગ્રંથનું અધ્યયન કરતી વખતે વાચકે એક વાત ખાસ ખ્યાલમાં રાખવાની છે – - આ પુસ્તકમાં પ્રથમ બંને વાદસ્થાનકોની મૂળ વાચના આપી છે. ત્યારબાદ મોહોબ્યુલનવાદસ્થાનક પૂર્ણ થયા પછી ચાર પરિશિષ્ટો આપ્યા છે. પ્રથમ પરિશિષ્ટમાં વાદસ્થાનકમાં આવતા સાક્ષિપાઠો અકારાદિકમે આપ્યા છે. દ્વિતીય પરિશિષ્ટમાં વાદસ્થાનકમાં નિર્દિષ્ટ ગ્રંથોના નામો અકારાદિકને આપ્યા છે. ત્રીજા પરિશિષ્ટમાં અવસરે અવસરે વપરાયેલા ન્યાયો, રૂઢિપ્રયોગો આદિ અકારાદિ કમે આપ્યા છે. ચોથા પરિશિષ્ટમાં બે વિભાગ પાડ્યા છે. પ્રથમ વિભાગમાં આચાર્યો-મુનિઓરાજાદિના વિશેષ નામો આપ્યા છે તથા દ્વિતીય વિભાગમાં ગ્રામ-નગર-પર્વતાદિ સ્થાનોના નામો આપ્યા છે.
આ ચાર પરિશિષ્ટ પૂર્ણ થયા પછી દ્વિતીય શ્વેતપટતાકિયતે કયા વાદસ્થાનકના બે પરિશિષ્ટો આવ્યા છે. પ્રથમ પરિશિષ્ટમાં વાદસ્થાનમાં આવતા સાક્ષિપાઠો અકારાદિકમે ૧. બંને વાદસ્થાનકમાં વપરાયેલા ન્યાયોમાંથી ભુવનેશલૌકિકન્યાયસહસ્ત્રીમાં જે જે ન્યાયોની
વ્યાખ્યા મળી છે. તે તે વ્યાખ્યા અમે ટીપ્પણમાં મૂકી છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
આપ્યા છે. તથા દ્વિતીય પરિશિષ્ટમાં વાદસ્થાનકમાં વપરાયેલા ન્યાયાદિ અકારાદિક્રમે
આપ્યા છે.
ઋણસ્વીકાર :
(૧) દર્શનપ્રભાવક, શ્રુતસ્થવિર, પ્રવર્તકશ્રી પૂજ્યજંબૂવિજયજી મહારાજ : શંખેશ્વર જેવા મહાતીર્થમાં પોતાના અનેક કાર્યોને ગૌણ કરી પ્રસ્તુત ગ્રંથનું અંતિમ પ્રુફ જાતે રસપૂર્વક વાંચીને પોતાના અમૂલ્ય સમયનો ભોગ આપીને શુધ્ધ કરી આપ્યું, એટલું જ નહિ; વિશાળકાય ગ્રન્થોમાં છૂપાયેલા સાક્ષીપાઠોને શોધવામાં ઘણો સમય વ્યય કરવા છતાં જ્યારે તે પાઠ ન મળતો ત્યારે હું નિરાશ થઈ જતો, કામ છોડી દેતો, એ વખતે દ્વાદશારનયચક્રના સંશોધન વખતે એક અવતરણનું મૂળસ્થાન શોધવા ભોટભાષા શીખીને તેના ગ્રંથો વાંચતા... અને ૨૦ હજાર પંક્તિઓ વાંચ્યા પછી એક પંક્તિ ઉપયોગી જડી આવતા જે આનંદ પામતા તેની વાત કરીને તેઓશ્રીએ મારી નિરાશાને ખંખેરી છે અને આ શ્રમસાધ્ય કાર્યમાં વધુ ઉત્સાહી પણ બનાવ્યો છે.
(૨) વિધર્ય પૂ.પં. શ્રીશીલચંદ્રવિજયજી મહારાજ :
ભુવનસુંદરીકથાનો પાઠ શોધવા જેમણે પોતાનો બહુમૂલ્ય સમય વ્યય કર્યો, તેમજ પ્રતિષ્ઠાકલ્પની કેટલીક નવી ગાથાઓ પણ તેઓશ્રી દ્વારા પ્રાપ્ત થઈ છે. (૩) જ્ઞાનદાતા, તર્કસમ્રાટ પૂ.પં. શ્રીજયસુંદરવિજયજી મહારાજ :
પૂ.પંન્યાસજી મહારાજનો મારા પર ઘણો ઉપકાર છે. સાંખ્યતત્વકૌમુદી આદિ દાર્શનિક ગ્રન્થોનું તેઓશ્રીએ મને અધ્યયન કરાવ્યું છે. તેમજ પ્રાચીન સાહિત્યના અધ્યયન-સંશોધન-સંપાદન આદિના કાર્યમાં અવસરે અવસરે તેઓશ્રીનું માર્ગદર્શન મળતું જ રહ્યું છે અને મળે પણ છે.
બંને વાદસ્થાનકોની જાતે તૈયાર કરેલી પ્રેસકોપી ઉદારભાવે મારા પર મોકલીને આં ગ્રંથના અધ્યયન-સંપાદન આદિ દ્વારા સ્વાધ્યાયની તથા અનેક ગ્રંથોના પરિચયમાં આવવાની અમૂલ્ય તક આપી છે. આ ગ્રંથના સંપાદન દ્વારા હું એમ સમજતો હતો કે આ બહાને પૂજ્યશ્રીના ઋણમાંથી કિંચિદંશે મુક્ત થઈશ, પરંતુ ૧. આ વાદસ્થાનકમાં એક શ્લોક ઉષ્કૃત છે. જેની શરૂઆત આવાં વિન્વિતાં...થી થાય
છે. વિર્ય પરમપૂજ્ય જંબૂવિજયજી મહારાજનું કહેવું છે આ શ્લોક પ્રમાણવિનિશ્ચય ગ્રંથનો છે. વર્તમાનમાં આ ગ્રંથ પ્રાપ્ત નથી થતો, પરંતુ આ શ્લોકની અંતિમ પંક્તિ પુત્ત્તા યત્ર... અનેક દાર્શનિક ગ્રંથોમાં જોવા મળે છે. સંપૂર્ણ શ્લોક સહુ પ્રથમ આ ગ્રંથમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
જેમ જેમ આ ગ્રંથના બહાને બીજા અનેક ગ્રંથોના પરિચયમાં આવવાનું થયું તે જોતાં એમ લાગે છે કે હું તેઓશ્રીના ઋણમાંથી તો મુક્ત નથી થયો, પરંતુ પૂજ્યશ્રીએ આ બહાને મારા પર વધુ એક ઉપકાર કર્યો છે. જો આ રીતે પણ મારા આત્માને લાભ થતો હોય તો ક્યારેક આવા ઉપકારના ભાર હેઠળ દબાઈ. રહેવું પણ ગમે છે.
આ સિવાય હસ્તપ્રતિ આદિ મેળવી આપવામાં સહાયક થનાર લક્ષ્મણભાઈ ભોજક, પં. ચંદ્રકાંતભાઈ સંઘવી આદિ પણ અત્યંત ધન્યવાદને પાત્ર છે. તેમજ આ ગ્રંથના સંપાદનાદિ શુભકાર્યમાં સહાયક બનનાર બીજાપણ નામી-અનામી પુણ્યાત્માઓને સાધુવાદ...
ઉપકારી સ્મરણઃ.
જેઓશ્રીનું નામ સ્મરણ કરતાંની સાથે જ મોહના વાદળો વીખેરાઈ જાય છે તે સિધ્ધાન્ત મહોદધિ પૂજ્યપાદ ગુરુદેવ શ્રીમદ્વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા... જેઓશ્રીની દેશનામાં તાકાત હતી, ભારેમાં ભારે સંસારરાગીઓના રાગને હલાવી નાંખવાની/હલબલાવી નાંખવાની; તે વર્ધમાન તપોનિધિ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજયભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજા..
જેઓશ્રીના જીવનમાં મોહનો આછો અણસાર પણ દેખવા નથી મળતો તે સિધ્ધાંતદીવાકર પૂજ્યપાદ ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવશ્રીમદ્વિજયજયઘોષ સૂરીશ્વરજી મહારાજા...
જેઓશ્રીની વૈરાગ્ય ભરપૂર દેશના અને વૈરાગ્ય સભર ચાંરિત્રજીવને મારો સંસારનો મોહ ઘટાડી મને ચારિત્રના માર્ગે વાળ્યો તે વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ પ્રગુરુદેવ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજયહેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા તથા રત્નત્રયી આરાધક પૂજ્યપાદ ગુરુદેવશ્રી અક્ષયબોધિવિજયજી મહારાજાના
ચરણકમળમાં અનંત અનંત વંદના.
પ્રાન્ત, પ્રસ્તુત ગ્રંથના સંશોધન-સંપાદનમાં અમારી બેદરકારીને લીધે ગ્રંથકારના આયવિરુદ્ધ કે જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ કોઈપણ ક્ષતિ રહી ગઈ હોય તેની હાર્દિક ક્ષમા યાચીએ છીએ. તેમ જ આ ગ્રંથના અધ્યયન દ્વારા મારા તથા સહુના હૃદયમાં જામેલ મોહના અંધકારનું ઉન્મૂલન થાય એવી શુભેચ્છા.
·
• જેઠ સુદ ત્રીજ, ૨૦૫૧, ઉશમાનપુરા-અમદાવાદ.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
१.
२.
श्री अजितदेवसूरिप्रशस्तिः
तस्याभवन्नजितदेवमुनीन्द्रवादिश्रीदेवसूरिवृषभप्रमुखा विनेयाः । आद्यादभूद्विजयसिंहगुरुर्गरीयान् निस्सङ्गतादिकगुणैरनिशं वरीयान् ॥२४॥ श्री गुणरत्नसूरिकृतक्रियारत्नसमुच्चयप्रशस्त्याम् ।
तस्मादभूदजितदेवगुरु४रर्गरीयान्, प्राच्यस्तपः श्रुतनिधिर्जलधिर्गुणानाम् ।
॥७३॥
-
श्रीमुनिसुंदरसूरिविरचितगुर्वावल्याम् ।
३. तथा श्रीमुनिचंद्रसूरिशिष्याः श्रीअजितदेवसूरि – वादिश्रीदेवसूरिप्रभृतयः ॥ ४१ - एगुआलीसोत्ति, श्रीमुनिचंद्रसूरिपट्टे एकचत्वारिंशत्तमः श्रीअजित - देवसूरिः । तत्समये वि० चतुरधिकद्वादशशत १२०४वर्षे खरतरोत्पत्तिः। तथा वि० त्रयोदशाधिके द्वादशशत १२१३वर्षे आंचलिकमतोत्पत्तिः । वि० षट्त्रिंशदधिके १२३६ सार्धपौर्णिमीयकोत्पत्तिः ।। वि० पंचाशदधिके १२५० ‘आगमिकमतोत्पत्तिः । श्रीवीरात् द्विनवत्यधिकषोडशशत १६९२ वर्षे बाहडोद्धारः ।।छ।।१३।
- महो० श्रीधर्मसागरगणिकृतस्वोपज्ञतपागच्छपट्टावल्याम् ।
-
૨૯
-
निर्जीयते स्म क्वचनापि नाऽयं कृतोपसर्गैरपि देववर्गैः । इतीव नाम्न भुवि विश्रुतेन जज्ञेऽस्य पट्टेऽजितदेवसूरिः ॥ १०५ ॥ श्रीदेवविमलगणिकृतहीरसौभाग्यमहाकाव्ये चतुर्थे सर्गे ।
-
मुनिचन्द्रमुनिस्ततोऽद्भुतोऽथाऽजितदेवश्च तदन्तिषद्वरेण्यः ।
अपरः पुनरस्य शिष्यमुख्यो भुवि वादी विदितश्च देवसूरिः ॥ ११ ॥ महो० श्रीविनयविजयगणिकृतलोकप्रकाशप्रशस्त्याम् ।
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. (४१) श्रीमुनिचन्द्रसूरिपट्टे एकचत्वारिंशत्तमः श्रीअजितदेवसूरिः ॥४१॥
तत्समये सं. १२०४ वर्षे खरतरमतोत्पत्तिः, संवत् १२१३ वर्षे सार्द्धपौर्णमीयकमतोत्पत्तिः, संवत् १२५० वर्षे आगमियकमतोत्पत्तिः, वीरात् द्विनवत्यधिकषोडशशत१६९२ वर्षे बाहडदेमन्त्रिकृतोद्धारः ॥४१॥
. . श्रीरविवर्धनगणिसमुद्धृतपट्टावलीसारोद्धारे । तत्पट्टे ४१ अजितदेवसूरिः .... ... .... । .
- अज्ञातकर्तृकश्रीगुरुपट्टावल्याम् । ८. प्रभुर्बभूवाजितदेवसूरिः स चन्द्रगच्छाम्बरपूर्णचन्द्रः । जिनेन्द्रधर्माम्बुनिधिः प्रपेवे घनोदकः स्फूर्तिमतीव यस्मात् ॥
- श्रीसोमप्रभरिकृतशतार्थवृत्तौ । ૯. મુનિચન્દ્રસૂરિના પાટવી મા, પટ એકતાલીસમેં હોય; પટો.
અજિતદેસૂરિ દેવજી મા, એમ પટધારી છે હોય. પટો૧૨.
- દીપવિજય મ. કૃત સોહમકુલરત્ન પટ્ટાવલી રાસ, તૃતીયઉલ્લાસ. १०. .... तस प प्रा श्री नियन्द्र ४०; मति २ ४१ भात...
- શ્રીવિનયસુંદરગણિવિરચિત તપાગચ્છગુર્વાવલી સ્વાધ્યાય. ११. .... हो पछी भुमि पंह ३. पनि० ५०..
मानित सूरीस, .... .
- મહો. શ્રી વિનયવિ. મહારાજરચિત શ્રીગણધરપટ્ટાવલી સઝાય. १२. श्री मुनिचन्द्रसूरि के पाट ऊपर अजितदेवसूरि हुये । तिनों के समय
में संवत् १२०४ में खरतरोत्पत्ति, संवत् १२३३ में आंचलिकमतोत्पत्ति, संवत् १६३६ में सार्द्धपौर्णिमीयक मतोत्पत्ति, संवत् १२५० में आगमिक मतोत्पत्ति हुई । तथा वीरभगवान् से १६९२ वर्ष पीछे वाग्भट मन्त्रीने शत्रुजय का चौदहवां उद्धार कराया, साढे तीन क्रोड रूपक लगाया।
- श्रीआत्मारामजी महाराजविरचित जैनतत्त्वादर्श ।
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्केत स्पष्टीकरणम्
का० कारिका ।
गा० गाथा ।
पञ्चा० पञ्चाशकेषु ।
पा० व्या० = पाणिनिव्याकरणम् ।
पं. पंङ्क्ति ।
प्र० प्रस्ताव |
पृ. पृष्ठ
बृ०क० भा०गा० = बृहत्कल्पभाष्यगाथा | भा० भाग ।
भुवनेश० - भुवनेशलौकिकन्यायसहस्री ।
श० शतक ।
श्रीअभय० श्रीअभयदेवसूरिकृत ।
श्रीक्षेम० श्रीक्षेमकीर्तिसूरिकृत ।
श्रीजिन० श्रीजिनदासमहत्तरकृत ।
सू० सूत्र ।
स्त०प०गा० = स्तवपरिज्ञागाथा । स्तव० = स्तवपरिज्ञा ।
૩૧
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
| सम्पादनोपयुक्तग्रन्थसूची]
१ अनुयोगद्वारसूत्रम् (मलधारीयहेमचन्द्रसूरिकृतवृत्तिसहितम्)
[प्र० श्रीजिनशासनआराधना ट्रस्ट, मुंबई-२] २ आवश्यकनियुक्तिः (श्रीहरिभद्रसूरिकृतवृत्तिसहिता) भाग १-२ . .
[प्र.श्रीभेरुलाल कनैयालाल कोठारी धार्मिक ट्रस्ट, वालकेश्वर, मुंबइ -६; वि.सं. २०३८] आवश्यकसूत्रम् (नियुक्ति-चूर्णियुतम्) पूर्वभागः . प्र.श्रीऋषभदेवजी केशरीमलजी श्वेताम्बरं संस्था, रतलाम, वि.सं. १९८४] उत्तराध्ययनानि (नियुक्ति - श्रीशान्तिसूरिकृतवृत्तिसहितानि) विभाग-२
[प्र.श्रीजिनशासन आराधना ट्रस्ट, मुंबइ -२] ५ उपदेशमाला (हेयोपादेयाटीका - श्रीवर्धमानसूरि.योजितविस्तृतकथानक
सहिता) [प्र.श्रीजिनशासन आराधना ट्रस्ट, मुंबइ - २] उपमितिभवप्रपञ्चाकथा भाग -१ [प्र. कमलप्रकाशनश्रुतसमुद्धार ग्रन्थमाला, अमदावाद] उपमितिभवप्रपञ्चा कथा - उत्तरार्ध
[प्र. भारतीय प्राच्यतत्त्वप्रकाशन समिति, पिंडवाडा, वि.सं. २०३४] ८ ओघनियुक्तिवृत्तिः
[प्र.श्रीजिनशासन आराधना ट्रस्ट, मुंबइ-२] कथाकोषप्रकरणम् [प्र. सिंघीजैनशास्त्रशिक्षापीठ, भारतीयविद्याभवन, मुंबइ, वि.सं.२००५]
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
१० कल्याणकलिका भाग - २
[प्र.श्रीकल्याणविजयशास्त्रसंग्रहसमिति - जालोर, वि.सं. २०९२]
११ तिलकमञ्जरी
[प्र. लालभाइ दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्यामन्दिर, अमदावाद - ९, १९९१]
१२ निशीथसूत्रम् - (भाष्य- चूर्णिसहितम्) भाग - ४
[प्र.भारतीयविद्याप्रकाशन, दिल्ली- वाराणसी, सन्मतिज्ञानपीठ, आगरा
·
- राजगृह द्वितीय संस्करण - १९८२ ]
१३ पञ्चवस्तुकः (स्वोपज्ञवृत्तिसहितः )
[प्र.श्रीजिनशासन आराधना ट्रस्ट, मुंबई - २]
१४ पञ्चाशक ग्रन्थः सटीकः
[प्र. श्रीजैनधर्मप्रसारकसभा, भावनगर, वि.सं. १९६९] १५ पाणिनीयव्याकरणमहाभाष्यम् - प्रथमखण्डम् [प्र. पांडुरङ्ग जावजी मुंबई] १६ पिण्डनिर्युक्तिवृत्तिः
[प्र.देवचन्द्रलालभाइ जैनपुस्तकोद्धारभाण्डागारसंस्था] १७ प्रतिमाशतकम् (स्वोपज्ञवृत्तिसहितम्)
33
-
[प्र. अंधेरीगुजराती जैन संघ, ईर्लाब्रीज, मुंबई - ५६ ] १८ प्रबचनसारोद्धारः सटीकः खण्ड १-२
[प्रकाशक : भारतीय प्राच्यतत्त्वप्रकाशक समिति, पिंडवाडा, वि.सं. २०३६-२०३९]
१९ प्रशमरतिप्रकरणम् - (बृहद्गच्छीयश्रीहरिभद्रसूरिविरचितविवरणयुतम् ) [प्र० श्रेष्ठि देवचन्द्र लालभाई जैन पुस्तकोद्धार संस्था, वि.सं. १९९६ ] २० बृहत्कल्पसूत्रम् (निर्युक्ति - भाष्य - टीकासहितम् ) विभाग १ से ६ [प्र. श्रीजैन आत्मानंदसभा, भावनगर ]
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
२१ भुवनेशलौकिकन्यायसहस्री (पं. ठाकुरदत्तशर्मविरचिता) [प्र. व्यासप्रकाशन, वाराणसी]
२२ मूलशुद्धिप्रकरणम् वृत्तिसहितम् भाग - १
[प्र. प्राकृत टेट सोसायटी, अमदावाद - ९. वि.सं. २०२७] २३ वियाहपण्णत्तिसुत्तं - भाग - २
[प्र. श्रीमहावीरजैन विद्यालय, मुंबई - ३६. वि.सं. २०३४] २४ श्लोकवार्तिक (कुमारिलभट्टकृत )
[प्र. बौद्धभारती प्रकाशन- वाराणसी ]
१.
२.
३.
४.
सम्पादनोपयुक्तहस्तप्रतिसूची
मूलशुद्धिप्रकरणम् वृत्तिसहितम् । भुवनसुन्दरीकथानकम् । बृहत्कल्पभाष्यचूर्णिः । बृहत्कल्पभाष्यविशेषचूर्णिः ।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
अनुक्रमः
___४५
१ मोहोन्मूलनवादस्थानकम्
'श्वेतपटता क्रियते मया' वाक्यार्थविचारवादस्थानकम् परिशिष्ट - १ .
(मोहोन्मूलन वादस्थानकनिर्दिष्ट साक्षिपाठानामकारादिक्रमः) ५४ ४ परिशिष्ट . २ .
(मोहोन्मूलन वादस्थानकनिर्दिष्टग्रन्थनामानि) परिशिष्ट - ३ (मोहोन्मूलन वादस्थानक निर्दिष्टन्यायादयः) परिशिष्ट - ४ . . . . (मोहोन्मूलन वादस्थानक निर्दिष्टविशषषनामाति) (ग्राम-नगर-पर्वतादिस्थाननामानि) परिशिष्ट - १
('श्वेतपटता०' वादस्थानकनिर्दिष्ट साक्षिपाठानामकारादिक्रमः) ६१ ८. परिशिष्ट-२
('श्वेतपटता०' वादस्थानकनिर्दिष्टन्यायादयः)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
.
STOP PRESS
- मुनि महमोविवि०५ પ્રસ્તુત વાદસ્થાનકના ઉદ્ગમબિંદુ અંગે અમે અમારા લેખમાં ત્રિપુટી મહારાજના “જૈન પરંપરાનો ઈતિહાસ ભાગ-૨'નો સંદર્ભ આપીને વિચારણા કરી છે.
આ ગ્રન્થની બટરપ્રિન્ટ પ્રેસમાં જાય તે પહેલા વિર્ય પૂ.પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી ગણિવરશ્રીએ આ વાદસ્થાનકના ઉદ્ગમબિંદુની કલ્પનામાં સહાયક બને તેવો એક અતિ અગત્યનો સંદર્ભપાઠ મોકલ્યો.
मा ५6 मनगर ५४ाणाना पाश्रयना .वि. शानभरमा हामो नं.३२, प्रत नं: ૮૪૦ – ઉપા. શ્રીધર્મસાગરજી મહારાજ કૃત સ્વોપણ તપાગચ્છીયપટ્ટાવલી હસ્તપ્રતના ચોથા પત્રની આઘjઠીમાં આચાર્યદેવશ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિ મહારાજને લગતા સંદર્ભમાં જૂની ગુજરાતીમાં અપાયેલ છે. જે પાછળથી ઉમેરાયો લાગે છે.
અલબત, આ પાઠ અને અમારા લેખમાં આપેલ સંદર્ભ વચ્ચે થોડો ફરક છે. છતાં એ અતિમહત્વનો હોઈ અને અક્ષરશઃ આપીએ છીએ.' यदुक्तं -
सो (सौ)वीरपायीति तदेकवारिं (रि)., पानाद्विधिज्ञो बिरुदं बभार ।
जिना(गमा)म्भोनिधिधौतबुद्धिर्यः शुद्धि(छ)चारित्रिषु लब्धरेखः ॥१॥ मुनि मुनीचन्द्रसूरि केहवा छई ?
ठामि भात-पाणीना करणहार, कांजीना पाणीना लेणहार ।
विगयत्यागी संयमगुणेकरी रेखाबद्ध, संविग्न गुणेकरी गरिष्ट ॥ मुनिचन्द्ररिषु बहुमानपरायणस्य कस्यचिन्महर्द्धिकश्राद्धस्य जिनबिंबप्रतिष्ठामहसि ॥
श्रीमुनिचन्द्ररिमहिमानं दृष्ट्वा मात्सर्यात् श्राद्धप्रतिष्ठां व्यवस्थाप्य मतभेदकरणाय पूर्णिमापाक्षिकं प्ररूपयत् । संघेन निवारितोऽपि श्राद्धप्रतिष्ठापूर्णिमापाक्षिकं चेत्युभयमप्यनादिसिद्धत्वं प्ररूपयति । मम स्वप्ने पद्मावत्योक्तमित्यसद्भाषणपुरस्सरं स्वाभिनिवेशमत्यजत् श्रीसंघेन बहिकृतः। ततो विक्रमात् ११५९ वर्षे पूर्णिमायकमतोत्पत्तिः । तत्प्रतिबोधाय च श्रीमुनिचन्द्रसूरिभिः पाक्षिकसप्ततिका कृतेति । श्रीमुनिचन्द्रसूरि शिष्याः श्रीअजितदेवसूरिवादिश्रीदेवरिप्रभृतयः ॥ १. “मोटी" सबल आडंबरपणुं घणुं महत्त्वपणुं देखीनई मुनिचन्द्रसूरिणो गुरुभ्राता तेहनिं अदेखाइ हुई।
• चन्द्रप्रभाचार्यनइं तेहनिं पूर्णिमा मत मांडयो." २. श्राद्धप्रतिष्ठा छई मतभेदकरणाय पूण्णि(फ्रि)मा प(क्ष) थापी । घणी संघई संघबाहिर.कीधो। पद्मावतिइं
सुहणामांहि कहुं एहबुं जुलुं कहई लोक आगलिं" ।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार्यवर्य श्री अजितदेवसूरिविरचितं
मोहोन्मूलन-वादस्थानकम्
ॐ नमो वीतरागाय ।
. महादिमोहमातङ्गकुम्भभङ्गे मृगाधिपं । आदावादिजिनं नत्वा मोहोन्मूलनमुच्यते ॥ १ ॥
इह हि महामोहबहलतमतम: पटलविलुप्तविवेकलोचना: केचनाऽसमञ्जसवचनप्रपञ्चाः पञ्चबृहत्पुरुषसंमतामप्याचार्यकर्तृकार्हत्प्रतिमाप्रतिष्ठां न प्रतिपद्यन्ते ।
अनुमानयन्ति च -.
[ पूर्वपक्ष: ]
यथा - “ श्रावकेणैवार्हत्प्रतिमाप्रतिष्ठा कार्या, दमयन्ती - तिलकमञ्जरी - स्थानक - कथाकोश कल्याणकप्रकरण - भुवनसुन्दरी - स्तवन
कल्प
आवश्यकेषु
उपमिति - पञ्चाशक प्रशभर निशीथ श्रावकस्यैव जिनबिम्बप्रतिष्ठाकर्तृत्वेन श्रूयमाणत्वात्; इह यत्कर्तृकं शास्त्रे श्रूयते तत्तत्कार्यमेव, जिनभुवनादिविधानवत्, श्रूयते चैतच्छास्त्रेषु तत्कर्तृकार्हत्प्रतिमांप्रतिष्ठा, तस्मात् सा तेन कार्या । "
न चायमसिद्धो हेतु:, यतो दमयन्त्यामिदमभाणि " तत्थ बहुमज्झदेसे पवराययणं पराए भत्ती । कारवियं जिणभुवणे पइट्ठियं संतिजिणबिंबं ॥"
·
·
·
१. महा आदिर्यस्य स तथोक्तः, अर्थात् महामोहः । २. न चाशठपञ्चगीतार्थाचरितं कुर्वतां भगवदाज्ञाभङ्गोऽपि कश्चन ।
३. मूलशुद्धिप्रकरणम् इत्यस्य ग्रन्थस्य अपरनाम ।
-
-
-
प्रवचनसारोद्धारगाथा-५०८ वृत्तौ ।
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
२
१.
इति दमयन्त्यैव प्रतिष्ठा कृता, तत्र यतेरभावात् ।
तिलकमञ्जर्यां च -
-
प्रतिष्ठाविधिः । ११
३.
" स एष ऋषभजिनो यस्य पुरा शक्रेण स्वामिना स्वयमनुष्ठितः
तथा स्थानकेषु
मोहोन्मूलन
“काऊण पाणवित्तिं फलेहिँ तो गिरिगुहाए मज्झम्मि । मट्टियमयजिणपडिमं काउं वंदेइ भत्ती || "
इत्यत्रापि नर्मदासुन्दर्यैव सा कृता ।
कथाकोशे च
“ विज्जाहरेहिं जुगाइदेवस्स पडिमा पतिट्ठिया अहेसि । [ गाथा २ वृत्तौ ]
“हन्त ! स एष भगवानशेषजगन्नाभिर्नाभिकुलकरकुलालङ्कारः कारणं सकललोकव्यबहारसृष्टेः, द्रष्टा कालत्रितयवर्तिनां भावानाम्, उपदेष्टा चिरप्रनष्टस्य धर्मतत्वस्य सर्वसत्त्वनिर्निमित्तबन्धुः, सेतुबन्धः संसारसिन्धोः, आद्यो धर्मचक्रवर्तिनाम्, आराध्यश्चतुर्विधस्यापि सुरनिकायस्य, नायकः समग्राणां गणधरकेवलिप्रमुखाणां महर्षीणामृषभनामा जिनवृषो, यस्य पुरा स्वामिना शक्रेण स्वयमनुष्ठितः प्रतिष्ठाविधिः ।”,
- तिलकमञ्जर्याम् पृ० २३, पं० १६ । २. अत्र स्थानकशब्देन आचार्य श्रीदेवचन्द्रसूरिविरचिता स्थानकवृत्तिरभिप्रेता, यतः रेवई देवइ सीया, नंदा भद्दा मणोरमा ।
सुभद्दा सुलसाईया, पायडा तियसाण वि ।। १७८॥
इति आचार्यश्रीप्रद्युम्नसूरिविरचितस्य स्थानकापरनाम्नः मूलशुद्धिप्रकरणस्य १७८ तमीगाथाया आचार्यश्रीदेवचन्द्रसूरिविरचितायां वृत्तौ नर्मदासुन्दरीकथानके १२६ तमी गाथेयं विद्यते ।
“इओ य तत्थेव अडवीप से वेयड्डवासिविज्जाहरेहिं भगवओ तिलोयनाहस्स जुगादिदेवस्स मुत्तासेलमई पडिमा पइट्ठिया अहेसि ।”
कथाकोशे गाथा- २ स्वोपज्ञव्याख्यायाम् पृ० २, पं० ९ ।
-
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम्
कल्याणकप्रकरणेऽपि - • “पडिमाउ तत्थ तेसिं पइट्ठिया ण्हवणमाइसक्कारं ।
पूयाइकयविहाणो सपरियणो परमभत्तीए ॥
- भरहो थुणई पसंतो" इत्यादि । - भुवनसुन्दयाँ च -
"शक्रावतारे एकं बिम्बमाश्रित्य शक्र-चक्रवर्ति-वासुदेवादयश्चक्रिरे प्रतिठाम् ।"
स्तवनयोरपि - ... "न पइट्ठा तस्स. कया दाणं दाऊण समणसंघस्स ।" तथा -
[गत्ता ] ... “चउवीसजिणिंदह पणयसुरिंदह पडिमाकोसु जु संथुणइ । ..
अट्ठावयसंठिउ भरहपइट्ठिउ सो संसारि न संभवइ ॥" , तथोपमितभवप्रपञ्चायाम् - .. "विद्याधराणामवतारणाय युगादिदेवस्य बिम्बं मणिप्रभेण प्रतिष्ठितम् ।"२
पञ्चाशकेष्वपि -
१. अत्र कुणइ इति पाठो भवेत् तर्हि ‘ण्हवणमाइसकारं कुणइ' इति सम्बन्धः सम्यक्
संगञ्छते ॥ .. २. . “कुमार ! इह क्रीडानन्दने समागतः क्व(कदा)चित्पूर्वं मदीयमातामहो मणिप्रभः। प्रतिभातमिदमतिकमनीयं काननं, ततोऽत्र पुनः विद्याधराणामवतारणार्थं महाभवनं विधाय प्रतिष्ठितं तेन भगवतो युगादिनाथस्य बिम्बम् ।' - - उपमितिभवप्रपञ्चाकथायां भा. २, प्र. ५, पृ. ११, पं. १७ ।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहोन्मूलन “जिणभवणविंबठावणजत्तापूया य सुत्तओ विहिणा । दव्वत्थओत्ति नेयं भावत्थयकारणत्तेण" [ ६/३ ] तथा प्रशमरतौ च - "चैत्यायतनप्रस्थापनानि कृत्वा च शक्तितः प्रयतः ।
पूजाश्च गन्धमाल्याधिवासधूपप्रदीपाद्याः ॥"२ [ ३०५ .] इति साधोव्यस्तवेऽनधिकारात्तेनैव सा कार्या, द्रव्यस्तवरूपत्वात्तस्याः।
कल्पेऽपि - "कोइ सावओ जिणपडिमाए पढमं पतिट्ठाणं करेइ" इत्येकस्यां चूर्णी,
[ बृहत्कल्पभाष्य गा० १७९२ विशेषचूर्णी ]
व्याख्या - जिनस्याहतो भवनं च गृहं, बिम्बं च प्रतिमा, स्थापनं च प्रतिष्ठा, यात्रा चाष्टाह्निकामहिमा, पूजा च पुष्पाद्यर्चनम्, आदिर्यस्य जिनगुणगानादेस्तजिनभवनबिम्बस्थापनयात्रापूजादि । द्रव्यस्तव इति ज्ञेयमिति योगः । तच्च न यथाकथञ्चिदित्याह - सूत्रत आगममाश्रित्य, तदपि विधिना “जह रेहइ तह सम्मं" इत्यादिना विधानेन, द्रव्यस्तवो - भावस्तवकारणभूतपूजा, इतिशब्द उपप्रदर्शनार्थः, ज्ञेयं - ज्ञातव्यं, केन हेतुनेत्याह - भावस्तवकारणत्वेन - चरणप्रतिपत्तिरूपभावस्तवहेतुत्वात् । द्रव्यशब्दो ह्यत्र कारणपर्यायः । इति गाथार्थः ॥ ३ ॥
- श्रीअभयदेवप्रिकृतवृत्तौ । २. चैत्यायतनप्रतिष्ठापनानि - बिम्बगृहप्रतिष्ठाः, कृत्वेत्यादिपूर्वक्रियाणां सिद्धिमेष्यती
त्युत्तरक्रियया सम्बन्धः । चाः समुच्चयार्थाः । कथं ? शक्तितः प्रयत: - आदरवान्, पूजाश्च कृत्वेति सम्बन्धः । कीदृशी: ? गन्धमाल्याधिवासधूपप्रदीपाः कृतद्वन्द्वा आद्या यासां तास्तथा ताः कर्मतापन्ना इति ॥ ३०५ ॥
- श्रीहरिभद्रस्कृितवृत्तौ ।
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम् द्वितीयायां तु
१.
" पट्टवणं करेइ” ।" [ बृहत्कल्पभाष्य गा० १७९२ चूर्णौ ]
निशीथे च
-
" विसज्जिया य तेणं गमणं चेइहराण कारवणं । जाया व य तप्पभई समणाणं सावगा ते उ ।।१२ [ निशीथभाष्य गा० ५७५६ ]
एमेव य सन्नीण वि, जिणाण पडिमासु पढमपट्टवणे । मा परवाई विग्धं, करिज्ज वाई अओ विसइ ।। १७९२ ॥
एमेव य० गाहा -. सावओ कोऽवि पढमं जिणपडिमा पतिट्ठवणं करेति । - चूर्णौ । संज्ञिनः = श्रावकाः केचिद् जिनानां प्रतिमासु प्रथमत: 'पट्ठवणे' त्ति प्रतिष्ठापनं कर्तुकामास्तेषामपि 'एवमेव ' राज्ञ इव श्रद्धावृद्धयादिकं कृतं भवति ।
- श्रीक्षेमकीर्तिसूरिकृतवृत्तौ ।
२. मुद्रितनिशीथे तु -.
विसज्जिता य तेणं, गमणं घोसावणं सरज्जेसु ।
साहूण सुहविहारा, जाया पचंतिया देसा ।। ५७५६ ॥
तेण संपइणा रण्णा विसज्जिता, सरज्जाणि गंतुं अमाघातं घोसंति, चेइयघरे य करंति, रहाणे य । अंध-दमिल-कुडक्क मरहट्ठता एते पञ्चतिया, संपतिकालातो आरम्भ सुहविहारा "जाता ।
संपता साधू भणिया- गच्छह एते पञ्चंतिय विसए, विबोहेंता हिंडह ।
ततो. साहिं भणियं - एतेण किंचि साधूण कप्पाकप्पं एसणं वा जाणंति, कहं विह
रामो ? ।। ५७५६ ।।
निशीथभाष्यविशेषचूर्णौ ।
बृहत्कल्पभाष्येतु
--
विसज्जिया य तेणं, गमणं घोसावणं सरज्जेसु ।
साहू सुहविहारा, जाता पञ्चंतिया देसा ।। ३२८७ ।।
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहोन्मूलन
-
इत्यत्र म्लेच्छदेशे साधूनामभावात्तैरेवाहत्प्रतिमाः प्रतिष्ठिता इत्यनुमीयते । आवश्यकेऽपि - तक्षशिलायां बाहुबलिना', वैताढ्ये नमिविनमिभ्याम्', वीतभयपुरे
घोसावणत्ति सरज्जेसु जे जणवया तेसु घोसावियं जहा समणाणं पणमह.॥ ३२८७ ॥
- बृहत्कल्पभाष्यचूर्णी । एवं तेन = राज्ञा शिक्षां दत्वा विसर्जिताः, ततस्तेषां स्वराज्येषु गमनं, तत्र च तैः स्वदेशेषु, सर्वत्राऽप्यमाघातघोषणं कारितं, चैत्यगृहाणि च कारितानि, तथा प्रात्यन्तिकाः देशाः साधूनां सुखविहाराः सञ्जाताः, कथमिति चेदुच्यते - तेन सम्प्रतिना साधवो भणिताः - भगवन्तः ! एतान् प्रत्यन्तदेशान् गत्वा धर्मकथया प्रतिबोध्य पर्यटत । साधुभिरुक्तम् - राजन् ! एते साधूनामाहार - वस्त्र - पात्रादेः कल्प्याऽकल्प्यविभागं न जानन्ति ततः कथं वयमेतेषु विहरामः ?. ततः सम्प्रतिना साधुवेषेण स्वभटाः शिक्षां दत्त्वा तेषु प्रत्यन्तदेशेषु विसर्जिताः ॥ ३२८७ ।।
' - श्रीक्षेम० वृत्तौ। १. ततो भगवं विहरमाणो बहलीविसयं गतो, तत्थ बाहुबलियस्स रायहाणी तक्खसिला
णाम, तत्थ भगवं वेताले य पत्तो, बाहुबलिसस्स वियाले .णिवेदितं जहा सामी आगतो, कल्लं सब्विड्डीए वंदिस्सामित्ति ण णिग्गतो, फ्भाते सामी विहरंतो गतो, बाहुबलीवि सञ्चिड्डीए णिग्गतो जहा दसन्नविभासा जाव सामि ण पेच्छति, पच्छा अद्धितिं काऊण जत्थ भगवं वुत्थो तत्थ धम्मचक्कं चिंधकारेति..... .
- श्रीजिनदासमहत्तरकृतचूर्णी भा.१, पृ. १८०, पं. १३ ।
२. ...एवं तेहिं विणमिणमीहिं विभत्ता अट्ठट्ठ णिकाया, ततो देवा इव विज्जाबलेणं - सयणपरियणसहिता मणुयदेवभोगे भुंजंति, पुरेसु य भगवं उसभसामी देवयसभासु थावितो विज्जाधिट्ठायी य देवता... ।
___ . श्रीजिन० चूर्णी भाग १, पृ. १६२, पं. ८ ।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम् प्रभावत्या सुवर्णकारदेवेन वा', अष्टापदे भरतेन' जिनप्रतिमाः प्रतिष्ठिता इति भणितम् । तस्मानाऽसिद्धता हेतोरिति ।
[उत्तरपक्ष:] अत्र वयं प्रतिविदध्महे - किं भवान् आगमप्रामाण्यवादी सामान्यप्रकरणप्रामाण्यवादी वा ?
यद्याद्यः पक्षस्तदा दमयन्त्यादिस्तवनपर्यन्तानां प्रकरणत्वादहो तवागमप्रामाण्यवादित्वम् ।
अथ द्वितीयः कल्पस्तदाऽऽगमानुपातित्वे प्रामाण्यमेषां अनागमानुपातित्वे वा ?
.
१. ... भणति - वद्धमाणसामिस्स पडिमं करेहि, ततो ते सम्मत्तबीयं होहित्ति, ताहे महाहिमवंताओ गोसीसचंदणरुक्खं छेत्तूण तत्थ पडिमं निव्वत्तेऊण कट्ठसंपुडे छुभित्ता आगओ भरहवासं, वाहणं पासइ समुद्दस्स मज्झे उप्पाइएण छम्मासे भमंतं, ताहे तेण तं उप्पाइयं उवसामियं, सा य खोडी दिन्ना, भणिओ य - देवाहिदेवस्स एत्थ पडिमा कायब्वा, वीतभए उत्तारिया; उदायणो राया, तावसभत्तो, पभावती देवी, वणिएहिं कहितं - देवाहिदेवस्स पडिमा करेयव्वत्ति, ताहे इंदादीणं करेंति, परसू. ण वहति, पभावतीए
सुयं, भणति - वद्धमाणसामी देवाहिदेवो तस्स कीरउ, जाहे आहयं ताव पुवनिम्माया . पडिमा, अंतेउरे चेइयघरं कारियं.....।
- - श्रीहरिभद्रप्रिकृतवृत्तौ भा.१, पृ. १६८, पं. ३६ । २. .....भरहो य तत्थ चेतियघरं करेति वड्डतिरयणेणं जोयणायाम तिगाउतुस्सेहं सीहनिसादिसिद्धायतणपलिभागं अणेगखंभसयसंनिविटं ।..... तासिं गं मणिपेढियाणं उप्पिं पत्तेयं चत्तारि जिणपडिमाओ जिणुस्सेहपमाणमेत्ताओ सव्वरयणामतीत. संपलियंकणिसन्नाओ थूभाभिमुहीओ चिट्ठति, तं जहा - रिसभा, वद्धमाणा, चंट पभा, वारिसेणा ।.... तत्थ णं देवच्छंदए चउवीसाए तित्थगराणं नियगप्पमाणवन्नेहिं पत्तेयं पत्तेयं पडिमाओ कारेति ।...
- श्रीजिन० चूर्णी भा. १, पृ. २२३, पं. १४ ।
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहोन्मूलन
यद्याद्यः पक्षस्तदा दमयन्ती - तिलकमञ्जरी - स्थानकेषु उत्सूत्रपदा केचन व्याचक्षते; '
१
८
तथाहि
दमयन्त्याम् -
“दिवसे फासुयकुसुमाई आणिउं विरइऊण वरपूयं" इत्यादि । . तिलकमञ्जर्यां च
"
समुद्रमथनं तेन च स्वपुत्रिकायै लक्ष्म्यै हारप्रदानं, इन्द्र - पौलोम्याश्व जयन्तः पुत्र इत्यादि ।
२
-
तथा स्थानकेषु
" दिज्जा दवं गोय ( उ ) ल - मंडलाई || " * [ गाथा ३८] इति ।
१ अग्रे ‘दमयन्तीकथाप्रभृतिकर्तारो भगवन्तः पूतवचना एव, अतः किमस्माकमुत्सूत्रत्वादिचिन्तनेन ?' इति स्वयमेव ग्रन्थकृद् वक्ष्यति । [पृ. १० मध्ये ]
एष किल पीयूषदानकृतार्थीकृतसकलार्थिसुरसार्थेन मथनविरतावन्धिना क्षीरोदेन... । कृतश्च स्वयंवरोत्सवाननन्तरमसुरारिमन्दिरमाश्रयन्त्याः श्रियो मन्युगद्गदकण्ठेन कण्ठकाण्डमण्डनम् । उपनीतश्च जन्मनि कुमारजयन्तस्य ज्येष्ठजायेति जातपुलकया पुलोमदुहितुः । तिलकमञ्जर्याम् पृ. २५, नं. १५ ।
-
३. देज्जा दवं मंडल गोउलाई, जिण्णाइँ सिण्णाइँ समारएज्जा ।
नट्ठाइँ भट्ठाइँ समुद्धरिज्जा, मोक्खंगमेयं खु महाफलंति ॥ ३८ ॥
=
·
=
' 'देज्ज' त्ति दद्यात् = प्रयच्छेत् । ' दवं 'ति द्रव्यं = वित्तम् । 'मडंल - गोउलाई 'ति मण्डलानि = जनपदान्, गोकुलानि गोव्रजान् तान्यपि दद्यादिति सम्बन्धः । ‘जिण्णाई'ति जीर्णानि = जर्जरीभूतानि । 'सिण्णाई' ति स्विन्नानि = भूस्वेदादिनाऽधिकं दुर्बलीभूतानि । 'समारएज्ज' ति समारचयेत् = सन्धयेदित्यर्थः । ' नट्ठाई' ति नष्टाि
भूतलसमीभूतानि । 'भट्ठाई 'ति भ्रष्टानि = तत्प्रदेशस्याऽप्यलक्ष्यतया नाशमुपगतानि ।
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम्
. तथा कथाकोश - कल्याणकप्रकरण - भुवनसुन्दरी - स्तवनेषु यदि सत्यमेव श्रावकेण सा कार्येत्युक्तं तदोमास्वातिवाचकादिकृतप्रतिष्ठाकल्पादिशास्त्रविरोधादेतेषां चिन्त्यमद्याप्यागमानुपातित्वम् । यतो न ह्युक्तमात्रेण तदनुपातित्वम्, अन्यथा -
"सच्चइ सुब्बइ नरयगओ दसपुववियाणओ । मासतुसाहि(दि?) वि हु य(ग)ओ मोक्खु जो आसि अयाणओ" ।
तथा –
"पिच्छए रयणिविरमंमि सुहपरिणए" [ ] इत्याद्यपि तदनुपाति स्यादुक्तत्वाऽविशेषात् । तस्मात्तदननुपातित्वात् कथं तत्प्रामाण्यम् ?
अथाऽऽगमाननुपातित्वे प्रामाण्यमिति पक्षस्तदा वेदादीनामपि प्रामा‘ण्यप्रसङ्गः ।
किञ्च - . यदि स्तवनप्रामाण्येन सा श्रावकेण कार्या, तदा - - “नमि-विनमिकुलान्वयिभिः विद्याधरनायकाचार्यैः ।
काशहूदाख्ये नगरे प्रतिष्ठितो जयति जिनवृषभः ॥" - इत्यादिस्तवनवचनान्यपि सन्त्यतः सूरिणाऽपि सा कार्येति किं नाभ्युपगम्यते ?
'समुद्धरेज्ज'ति समुद्धरेत् = पुनर्नवीकुर्यात् । यतः 'मोक्खंग'ति मोक्षाङ्गं = निर्वाणाङ्गम् । ‘एवं ति एतत् = पूर्वोक्तम् । 'महाफलं' ति बृहत्फलमित्यर्थः । इतिः = प्रकरणपरिसमाप्ताविति वृत्तार्थः ॥ ३८ ॥
- श्रीदेवचन्द्ररिकृतवृत्तौ ।
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहोन्मूलन अथवा दमयन्तीकथाप्रभृतिकर्तारो भगवन्तः पूतवचना एवातः किमस्माकमुत्सूत्रत्वादिचिन्तनेन ? परं स्थापनामात्रमेव दमयन्त्यादिभिः कृतम्, न संपूर्णः प्रतिष्ठाविधिरनुष्ठितः, संघाह्वानन (ह्वान)-वेहि(दि)- वारक - जवारकाणां तत्कालदेशयोरसम्भवात् । ___ अथ स्थापनामात्रेऽपि तैः प्रतिष्ठा कृतेति साध्यते, तदा त्वन्मतसूरिभिरपि प्रतिक्रमणवेलायां दण्डकेऽहंदादीनां स्थापना क्रियते साऽपि च प्रमाणम्, अन्यथा तदग्रतश्चैत्यवन्दनाकरणाऽयोगात् । ___ अथ ब्रूपे – सूरिणा न सा कार्येति तथा सति माता मे वन्ध्या पिता मे कुमारब्रह्मचारीत्यादिवत् स्ववचनव्याघात एव ।
अथोपमितिबलेन सा तेन कार्येति साध्यते, तदा तस्यां शरीरगतनगनगर-नर-नारीनिकर-नदी-निलयादि सर्वमुपमितं कल्पितं. च,
यथा भगवत्यां गोशालकशते गोशालकेनानन्दसाधुमुद्दिश्यार्थिवणिग्देशान्तगमनारण्यमध्यजलान्वेषण-वनखण्डान्तवर्त्तिचतुःशिखरवल्मीकावलोकन-तच्छिखरभेद-जलसुवर्णरत्नावाप्ति-दृष्टिविषसर्पनिर्गमन-तद्वृष्टि-तद्भस्मसात्करणमित्याद्युपमितकथानकं कथितम् ।।
१. कथाशरीरमेतस्या नाम्नैव प्रतिपादितम् । भवप्रपञ्चो व्याजेन यतोऽस्यामुपमीयते ॥ ५५ ॥
उपमितिभवप्रपश्चायाम् भा.१, प्र.१, पृ.२ पं. २४ । २. तए णं से गोसाले मंखलिपुत्ते आणंदं थेरं एवं वदासी - .
"एवं खलु आणंदा ! इतो चिरातीयाए अद्धाए केयी उच्चावया वणिया अत्थऽत्थी अत्थलुद्धा अत्थगवेसी अत्थकंखिया अत्थपिवासा अत्थगवेसणवाए नाणाविहविउलपणियभंडमायाए सगडी-सागडेणं सुबहुं भत्त-पाणपत्थयणं गहाय एगं महं अगामियं अणोहियं छिन्नावायं दीहमद्धं अडविं अणुप्पविट्ठा ।
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम् .
११
"तए णं तेसिं वणियाणं तीसे अकामियाए अणोहियाए छिन्नावायाए दीहमद्धाए अडवीए कंचि देसं अणुप्पत्ताणं समाणाणं से पुव्वगहिए उदए अणुपुव्वेणं परिभुज्जमाणे परिभुज्जमाणे झीणे । ___ "तए णं ते वणिया झीणोदगा समाणा तण्हाए परिब्भवमाणा अन्नमन्त्रं सदावेंति, अन्न० स० २ एवं वयासि - ‘एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं इमीसे अकामियाए जाव अडवीए कंचि देसं अणुप्पत्ताणं समाणाणं से पुवगहिते उदए अणुपुब्वेणं परिभुज्जमाणे परिभुज्जमाणे झीणे, तं सेयं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं इमीसे अकामियाए जाव अडवीए उदगस्स सब्बतो समंता मग्गणगवेसणं करेत्तए'त्ति कटु अन्नमन्नस्स अंतियं एयमहूँ पडिसुणेति, अन्न० पडि० २ तीसे णं अगामियाए जाव अडवीए उदगस्स सव्वओ समंता मग्गणगवेसणं करेंति । उदगस्स सव्वतो समंता मग्गणगवेसणं करेमाणा एगं महं वणसंडं आसादेति किण्हं किण्होभासं जाव निकुरुंबभूयं पासादीयं जाव पडिरूवं । तस्स णं वम्मीयस्स चत्तारि वप्पूओ अब्भुग्गयाओ अभिनिसढाओ, तिरियं सुसंपग्गहिताओ, अहे पन्नगद्धरूवाओ पन्नगद्धसंठाणसंठियाओ पासादीयाओ जाव पडिरूवाओ । ___"तए णं ते वणिया हट्टतुट्ठ० अन्नमन्नं सद्दावेंति, अन्न० स० २ एवं वयासी - ‘एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हे इमीसे अकामियाए जाव सव्वतो समंता मग्गणगवेसणं
करेमाणेहिं इमे वणसंडे आसादिते किण्हे किण्होभासे०, इमस्स णं वणसंडस्स बहुमज्झदेसभाए - इमे वम्मीए आसादिए, इमस्स णं वम्मीयस्स चत्तारि वप्पूओ अब्भुग्गयाओ जाव पंडिरूवाओ, तं सेयं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं इम्मस वम्मीयस्स पढमं वपु भिंदित्तए
अवि या इंथ ओरालं उदगरयणं अस्सादेस्सामो' । .... "तए णं ते वणिया अन्नमन्नस्स अंतियं एतमढें पडिस्सुणेति, अन्न० प० २
तस्स वम्मीयस्स पढमं वपुं भिंदंति, ते णं तत्थ अच्छं पत्थं जच्चं तणुयं फालियवण्णाभं · ओरालं उदगरयणं आसादेंति ।
__"तए णं ते वणिया हट्टतुट्ठ०पाणियं पिबंति, पा०पि० २ वाहणाई पज्जेंति, वा० प० २ भायणाई भरेंति, भा० भ० २ दोच्चं पि अन्नमनं एवं वदासी - एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हेहिं इमस्स वम्मीयस्स पढमाए वपूए भिन्नाए ओराले उदगरयणे अस्सादिए, दोच्चाए वपूए भिन्नाए ओराले सुवण्णरयणे अस्सादिए तं सेयं खलु
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहोन्मूलन
* देवाणुप्पिया ! अम्हं इमस्स वम्मीयस्स तच्चं पि वपुं भिंदित्तए, अवि या इंथ ओरालं मणिरयणं अस्सादेस्सामो ।
___ "तए णं ते वणिया अन्नमन्नस्स अंतियं एयमह्र पडिस्सुणेति, अन्न० प० २ . तस्स वम्मीयस्स दोच्चं पि वपुं भिंदंति । ते णं तत्थ अच्छं जच्चं. तावणिजं महत्थं महग्धं महरिहं ओरालं सुवण्णरयणं अस्सादेति । ___ "तए णं ते वणिया हट्टतुट्ठ० भायणाई भरेंति, भा० भ० २ पवहणाई भरेंति, प० भ० २ तच्चं पि अनमन्नं एवं वदासि - एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हे इमस्स वम्मीयस्स पढमाए वपूए भिन्नाए ओराले उदगरयणे अस्सादिए, दोच्चाए वपूए भित्राए
ओराले सुवण्णरयणे अस्सादिए तं सेयं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं इमस्स वम्मीयस्स तच्चं पि वपुं भिंदित्तए, अवि या इंथ ओरालं मणिरयणं अस्सादेस्सामो । ...
__तए णं ते वणिया अन्नमन्त्रस्स अंतियं. एतमढे पडिसुजेंति, अन्न० प० २ तस्स वम्मीयस्स तच्चं पि वपुं भिंदंति । ते णं तत्थ विमलं निम्मलं नित्तलं निक्कलं महत्थं महग्यं महरिहं ओरालं मणिरयणं अस्सादेति ।
"तए णं ते वणिया हहतुट्ठ० भायणाई भरेंति, भा० भ० २ पवहणाई भरेंति, प० भ० २ चउत्थं पि अन्नमन्नं एवं वदासी - एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हे इमस्स वम्मीयस्स पढमाए वपूए भिन्नाए ओराले उदगरयणे अस्सादिएं, दोच्चाए वप्पूए भिन्नाए
ओराले सुवण्णरयणे अस्सादिए, तच्चाए वपूए भित्राए ओराले मणिरयणे अस्सादिए, तं सेयं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं इमस्स वम्मीयस्स चउत्थं पि वपुं भिंदित्तए, अवि या इंथ उत्तमं महग्यं महरिहं ओरालं वइररतणं अस्सादेस्सामो । ____ “तए णं तेसिं वणियाणं एगे वणिए हियकामए सुहकामए पत्थकामए आणुकंपिए निस्सेसिए हिय-सुह-निस्सेसकामए ते वणिए एवं वयासी-एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हे इमस्स वम्मीयस्स पढमाए वपूए भिन्नाए ओराले उदगरयणे जाव तच्चाए वपूए भिन्नाए
ओराले मणिरयणे अस्सादिए, तं होउ अलाहि पज्जत्तं णे, एसा चउत्थी वपू मा भिज्जउ, चउत्थी णं वपू सउवसग्गा यावि होज्जा । ___“तए णं ते वणिया तस्स वणियस्स हियकामगस्स सुहकाम० जाव हिय-सुहनिस्सेसकामगस्स एवमाइक्खमाणस्स जाव परूवेमाणस्स एतमढें नो सदहति जाव नो
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम् .
१३
अथवा
"जह तुम्भे तहम्हे तुम्भे वि य होहिया जहा अम्हे । . इय साहेइ पडतं पंडुयपत्तं किसलयाणं ॥ नवि अत्थि नवि य होही उल्लावो पंडुपत्तकिसलाणं ।
उवमा खलु एस कया भवियजणविबोहणट्ठाए ॥" [उत्तराध्ययननियुक्ति गा०३०८/३०९१ अनुयोगद्वार गा० १२१/१२२२] रोति, ते णं तत्थ उग्गविसं चंडविसं घोरविसं महाविसं अतिकायमहाकायं मसिमूसाकालगं नयणविसरोसपुण्णं अंजणपुंजनिगरप्पगासंरत्तच्छं जमलजुवलचंचलचलंतजीहं धरणितलवेणिभूयं उक्कडफुडकुडिलजडुलकक्खडविकडफडाडोवकरणच्छं लोहागरधम्ममाणधमधतघोसं अणागलियचंडतिब्वरोसं समुहिं तुरियं चवलं धमंतं दिट्ठीविसं सप्पं संघटेति । तए णं से दिट्ठीविसे सप्पे तेहिं वणिएहिं संघट्टिए समाणे आसुरूत्ते जाव मिसिमिसेमाणे सणियं सणियं उद्वेति, उ० २ सरसरसरस्स वम्मीयस्स सिहरतलं दुहति, सर० द्रु०
२ आदिचं णिज्झाति, आ० णि० २. ते वणिए अणिमिसाए दिट्ठीए सव्वतो समंता • समभिलोएति । तए णं ते कणिया तेणं दिट्ठीविसेणं सप्पेणं अणिमिसाए दिट्ठीए सवओ
समंता समभिलोइया समाणा खिप्पमेव सभंडमत्तोवगरणमाया एगाहचं कूडाहचं भासरासीकया यावि 'होत्था । तत्थ णं जे से वणिए तेसिं वणियाणं हियकामए जाव हिय-सुह
निस्सेसकामए से णं आणुकंपिताए देवयाए सभंडमत्तोवकरणमायाए नियगं नगरं साहिए। . .. .. वियाहपनत्तिसुत्ते - भा. २, श. १५, सू. ६५, पृ. ७०५, पं.. १५ । १. . . . 'यथा' इति सादृश्ये, ततो यथा यूयं सम्प्रति किशलयभावनुभवथ स्निग्धादिगुणैर्गर्व
मुद्बहथ अस्मानुपहसथ, तथा वयमप्यतीतदशायां, तथा यूयमपि च भविष्यथ यथा वयमिति, जीर्णभावे हि यथा वयमिदानीं विवर्णविच्छायतयोपहास्यानि, एवं यूयमपि भावीनीति, 'अप्पाहेइति उक्तन्यायेनोपदिशति पितेव पुत्रस्य ‘पतत्' भ्रश्यत् 'पाण्डुपत्रं' जीर्णपत्रं 'किसलयानाम्' अभिनवपत्राणाम् ॥ ३०८ ॥ · ननु किमेवं पत्रकिसलयानामुल्लापः सम्भवति ? येनेदमुच्यते, अत आह . 'नवास्ति' नैव विद्यते, नैव भविष्यति उपलक्षणत्वात् नैव भूतः कोऽसौ ? 'उल्लापः' वचनं, केषां ? 'किशलयपाण्डुपत्राणाम्' उक्तरूपाणां, आषत्वाच यलोपः, तदिह
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहोन्मूलन
इत्यादिवदेतन्न वस्तुसत्तासमाविष्टमपि त्वभिधेयसत्तासमाविष्टमिति न तेन भव्यजनप्रतिबोधमन्तरेण बहिर्व्यवहारः साध्यतेऽतः कथं तद्बलेन गृहिणः साधोर्वा प्रतिष्ठा ?
१४
अथवा दमयन्त्यादिषूपमितिपर्यन्तेषु योऽयं प्रतिष्ठाविधिः स किं विधिवादेन प्रमाणं चरितानुवादेन वा ?
तत्र न विधिवादेन; प्रतिष्ठाविधेस्तत्राऽनुक्तत्वात् ।
किमेवमुक्तमित्याह - 'उपमा' उपमितिः एवकारार्थत्वात् तत: उपमैव, 'एषा' अनन्तरोक्ता 'कृता' विहिता 'भवियजणविबोहणट्टाए' त्ति प्रतीतमेव । यथेह किशलयानि पाण्डुपत्रेणानुशिष्यन्ते तथाऽन्योऽपि यौवनगर्वितोऽनुशासनीय:, तथा चैतदनुनादिना वाचकेनावाच
‘परिभवसि किमिति लोकं जरसा पंरिजर्जरीकृतशरीरम् ।
अचिरात् त्वमपि भविष्यसि यौवनगर्वं किमुद्वहसि ? ।। ' ..... ॥ ३०९ ॥ श्रीशान्तिसूरिकृतवृत्तौ ।
'जह तुब्भे' इत्यादि, वृक्षात्पतता केनचिज्जीर्णपत्रेण किशलयानाश्रित्योक्तं, किं तद् ? उच्यते - श्रृणुत भो उद्गच्छत्कोमलपत्रविशेषरूपाणि किशलयान्यवहितानि भूत्वा, वृक्षात्पतत् मल्लक्षणं पाण्डुपत्रं युष्माकं 'अप्पाहेइ' इति कथयति, किं तदित्याह 'जह तुब्भे तह अम्हे' त्ति, यथा पुष्पदभिनवस्निग्धकांन्तीनि कमनीयकामिनीकरतलस्पर्शलक्ष्मीकानि सकलजनमनोनेत्रानन्ददायीनि साम्प्रतं भवन्ती दृश्यन्ते तथा वयमपि पूर्वमास्मेति क्रियाध्याहारः, यथा च परिजीर्णपर्यन्तादिस्वरूपाणि साम्प्रतं वयं वर्त्तेमहि यूयमपि निश्चितं कालेन तथा भविष्यथ इति न काचित् स्वसमृद्धौ गर्वबुद्धिः परासमृद्धौ तु हेलामतिर्विधेया, अनित्यत्वात्सकलसमृद्धिसम्बन्धानामिति भावः ॥ १२१ ॥
नन्वलौकिकमिदं यत्पत्राणि परस्परं जल्पन्ति, सत्यमित्याह - ' नवि अत्थि' गाहा सुगमा, नवरं वृक्षपत्रसमृद्धयसमृद्धिश्रवणतोऽनित्यतावगमेन भव्यानां सांसारिकसमृद्धिषु निर्वेदो यथा स्यादित्यसद्भूतोऽपि पत्राणामिहालाप उक्त इति भावः |.... || १३२ ॥ श्रीहेमचन्द्रसूरिकृतवृत्तौ ।
-
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम्
१५
यदि चरितानुवादेन तदाऽन्यान्यपि चरितानि सन्ति, तद्यथा भरतेन चक्रपूजनम्, अतिमुक्तकेन जलमध्यमुक्तपतद्गक्रीडनं, सूर्याभदेवेन चैत्यवृक्षार्चनं, द्रौपद्या च पञ्चभर्त्रभ्युपगमनं कृतमतस्तान्यप्यविगानेन भवतां विधेयानि स्युरिति ।
अथ पञ्चाशक-प्रशमरत्योर्भणितत्वात् सा तेन कार्या - तत्रापि ब्रूमः -तत्कर्त्रेदंयुगीनजग (न)नयनकल्पाऽनल्पार्थचतुर्दशशतशास्त्रप्रवर्त्तकहरिभद्रसूरिवाचक्मुख्योमास्वातिपूर्वगतधरवचो भवतः प्रमाणमप्रमाणं वा ? प्रमाणं चेत् तदा तत्कृतप्रतिष्ठाकल्पयोरुक्तमेकस्मिन् यथा -
“विहिवयणं च पमाणं सुट्टुत्तं जेण ठावणा गुरुणा । कज्जा जिणबिंबाणं तं च सविसयं हवइ करणे ॥ "
“रूप्यकच्चोलकस्थेन ं शुचिना मधुसर्पिषा । नेत्रोन्मीलनं कुर्यात् सूरिः स्वर्णशलाकया ।" "
इत्याद्यपि प्रमाणमस्तु 'तदुक्तत्वाऽविशेषात् ।
अथाsप्रमाणं तदा स्थविरावलिकापठितार्यसमुद्राचार्य निशीथादिच्छेदग्रन्थस्थानस्थानसूचितपादलिप्ताचार्यादिकृतप्रतिष्ठाकल्पा अपि भवदभिप्राये
१.
णाप्रमाणतामनुवीरन्, भवदभिमताऽप्रामाण्यनिबन्धनार्हत्प्रतिमाप्रतिष्ठाकरणाधिकारिसूरिभणनस्य तत्रापि समानत्वात् ।
अथास्नुवतामप्रमाणतां प्रतिष्ठाकल्पाः, किं मम क्षीयते ?, किन्तु भवता - मेव प्रतिष्ठाकल्पोक्तविधौ प्रवर्त्तमानानां पञ्चमहाव्रताभावः ।
तथाहि
-
" रूप्यकचोल्लकस्थेन शुद्धेन मधुसर्पिषा । नयनोन्मीलनं कुर्यात् सूरिः स्वर्णशलाकया ।"
कल्याणकलिकाप्रस्तावनायाम् पृ.६, पं. १३ ।
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहोन्मूलन. इलाजलानलानिलवनस्पत्यादिप्राणिप्रचालनप्रहाणेन प्राणातिपात: १ . सर्वसावधप्रत्याख्याने सावधप्रतिष्ठाविधिकथने च मृषावादः २।
सुवर्णशलाका - रौप्यवट्टिकाप्रथमढौकितबल्याद्यादाने तीर्थकराऽदत्तत्वाददत्ता[दानम् [३]
तद्ग्रहणे परिग्रहश्च ५। तनु-वसनसु(शुचिता-विलेपना-ऽलङ्कारकरणतश्चतुर्थव्रतक्षतिः ॥
मैवं वोचः - यतः प्रतिष्ठाकल्पे सूररेतावदेव निरवद्यं कृत्यं दृश्यते, यथा -
"तो इटुंसे पत्ते हेमसलागाए मंतविहिपुव्वं . जिणनेत्तुम्मीलणयं करेज्ज बन्ने नि(न)सं तत्था ॥ [१] अच्छी-निलाड-संधिसु हियए विय सिरिपयाइए वने ।।
रययस्स वट्टियाए गहिय महू थिरमणो सूरी ॥ [२]" इत्यादि निरवद्यमेवेति न प्रथमव्रतलोपः १।
तथा सावद्ये प्रत्याख्यातेऽपि व्याख्यानद्वारेण प्रतिष्ठादिसावद्यविधानकथनेऽपि नाऽस्माकं मृषावादो, जिनभवनादिविधानकथने तदप्रवृत्तजनप्रवर्तने च भवतामिव । ___ अथाऽस्माभिर्जिनभवनादिकरणकाले तन्न कथ्यते इति चेत् ? एवं तर्हि गीतार्थयतमानसूरिपक्षेऽप्ययं न्यायः, किं काकैर्भक्षितः ? इति न द्वितीयव्रतभङ्गः २। यच्च तृतीय-पञ्चमव्रतविलोपसाधकं कनकादिग्रहणमुक्तं, तत्रोच्यते -
“अहिवासणवेलाए जं दुक्कइ किंचि वेहि(दि)मझमि।
भक्खं तं गुरुसक्खं(क्कं) सेसं देवस्स बितेगे ॥ [१] १. न्यसन् ।
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानक
अह कहवि बिंबसिप्पी हविज्ज पासंमि तस्स ठवणाए । ता रित्याइ विमुत्तुं सेसद्धं दिज्ज तस्सावि ॥ [२]
=
रित्थं वत्थं कंसाइयं च तइया जिणेण जं लद्धं । तं तस्स होइ सक्खं (क्कं ) तेण गुरू तं न गिव्हिज्जा ॥ " [ ३ ] [ ]
अत्र च भक्ष्यमेव, तदपि वेदिकामध्यढौकितमेव गुरोराभाव्यतया प्रतिपादितम् । शेषं तु भक्ष्यव्यतिरिक्तं कनकादि वेदिकाबहिढकितभक्ष्यं च त्रिभुवनगुरोः सम्बन्धि कथितम् । एतच्च न सर्वसम्मतमित्याह 'बेंतेगे' त्ति ब्रुवते वदन्ति एके = केचन आचार्याः । अन्येषां हरिभद्रसुरेश मतं तज्जिनसत्कमेव ।
१७
-
'सेसद्धं देज्ज तस्सावित्ति अधिवासनासमये वेदिमध्यढौकितभक्ष्यस्यार्द्धं दद्यात् प्रतिमाकारिसूत्रधारस्य । अपि शब्दात् अर्द्धं गुरोः । 'जं लद्धं' ति यज्जिनेन वेदिकाबहिर्लब्धं रिक्थं भक्ष्यं च तज्जिनस्यैव । अतः कनकादिग्रहणद्वारेण यदुक्तं दूषणं तद्नुपासितगुरुकुलवासितां ते सूचयति ।
अथ वेदिकामध्यढौकितबीजपूरादि यतेः कथं कल्पत इति चेत् ? यदि न कल्पते तदा माऽसौ गृह्णातु, न ह्याभाव्यं सर्वं ग्राह्यम्,
यतः
"जं इंदखेडखित्तं राया वा जत्थ सेट्ठिणो जत्थ । तं मोतुमनखेत्ते पंचुक्कोसं जईणेवं ॥" [ 1
इत्यनेन पञ्चक्रोशमध्यगतसचित्ताचित्तं वस्त्वाभाव्यं भणितम् । तथा श्रावको वासनिक्षेपानन्तरं पुत्र - कलत्रादिकं गुरोर्निवेदयति, आभाव्यं च तत्तस्य, यत उक्तम्
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहोन्मूलन "अह तिपयाहिणपुव्वं सम्मं सुद्धेण चित्तरयणेण ।। गुरुणो निवेयणं सब्बहेव दढमप्पणो एत्थ ॥' [पञ्चाशकेषु २/२९]
"गुरुणो वि नाहिगरणं ममत्तरहियस्स एत्य वत्थुमि । तब्भावसुद्धिहेउं आणाए पयट्टमाणस्स ॥"२ [पञ्चाशकेषु २/३२] ...
अत्र यद्यप्येतदाभाव्यं तथापि किञ्चिदेव शिष्यादि न तु महिष्यादि, अचित्तमपि वस्त्रादि न तु शा(शास्त्रादि गृह्णाति । ..
किञ्च, एतद् बल्यादिग्रहणं भणनमात्रमेव, यतश्चारित्री न कोऽपि गृहणा१. व्याख्या - अथोक्तविधानादनन्तरं तिसृणां प्रदक्षिणानां समाहारस्त्रिप्रदक्षिणं, तत् पूर्व
प्रथमं यत्र तत्तथा क्रियाविशेषणमिदं गुरुं त्रिःप्रदक्षिणीकृत्येत्यर्थः, सम्यक् शुद्धेन = तत्त्वतो निर्मलेन न कल्पनयेत्यर्थः, चित्तं मनस्तदेव रत्नं माणिक्यं प्रकाशस्वभावसाधाच्चित्तरत्नं, तेन गुरोः = धर्माचार्यस्य निवेदनीयं - "भवदीयोऽहं किङ्करो, यूयं मे भवोदधिनिमनस्य नाथाः" इत्येवं समर्पणं, सर्वथैव = समस्तैरपि प्रकारैर्द्विपदचतुष्पदधनार्पणलक्षणैर्मन:प्रभृतिभिर्वा न तु कथञ्चिदनिवेदनम्, दृढम् = अत्यर्थमव्यभिचारितया, कस्य निवेदनमित्याह - आत्मनः = स्वस्य, अत्र दीक्षायां दत्तायां सत्यामिति
गाथार्थः ॥ २९ ॥. . . • श्रीअभयदेवरिकृतवृत्तौ । २. व्याख्या - गुरोरपि न केवलं दीक्षितस्यात्मनिवेदननिष्फलत्वलक्षणो दोषोऽभिहि
तयुक्तेर्न भवति धर्माचार्यस्यापि, न = नैव, अधिक्रियते दुर्गतावनेनात्मेत्यधिकरणं, दीक्षितेनाऽऽत्मनि निवेदिते परिग्रहारम्भानुमतिरूपो दोषो भवतीति गम्यते; किंभूतस्येत्याह - ममत्त्वरहितस्य = निःसङ्गस्य, क्वेत्याह - अत्रैतस्मिन्ननन्तरोक्ते, वस्तुनि = पदार्थे दीक्षितसत्त्वतदीयापत्य- वित्तादिरूपे, पुनः किंभूतस्येत्याह - प्रवर्त्तमानस्य = व्याप्रियमाणस्य, कया ? आज्ञया = आप्तोपदेशेन, किमर्थं ?. तद्भावशुद्धिहेतुं = दीक्षितसत्त्वपरिणामविशोधनहेतोः, एवं हि प्रवृत्तौ तस्य भावशुद्धिरुपजायत इति; एवं चेहानुमानप्रयोगो यदुत - दीक्षितात्मनिवेदनं गुरोरधिकरणं न भवति, ममत्वरहितत्वात्, शरीरादिवदिति दृष्टान्तोऽभ्यूह्यः, न च ममत्वरहितत्वमसिद्धं, तदुपकारायाज्ञया प्रवृत्तंत्वाचारित्रोपकाराय भोजनादाविवेति गाथार्थः ॥ ३२ ॥ - श्रीअभयदेवरिकृतवृत्तौ।
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानम् ति, साफल्यं त्वस्य महादुःकालमहाभयादिदुर्लभद्रव्यादौ । तत्कालेऽपि न देवार्थपरिभोगो, यतोऽद्यापि तदानीं तस्याऽप्रतिष्ठितत्वात् देवत्वमेव नास्ति, अन्यथा श्राविकाणामपि वारक-सुकुमारिकाग्रहणं न कल्पते, देवार्थत्वात् । इति न तृतीयपञ्चमव्रतलोपः । ३-५ ।। _ यच्च तनु-वसनशुचिता-ऽलङ्कारकरणं ब्रह्मव्रतबाधाविधाय्युक्तं तन्न सगच्छते, यतः -
"आयरियगिलाणाणं मइला- मइला पुणोवि धोति । मा हु गुरूण अवन्ना इयरंमि अजीरणं जाण ॥"१ . . .
[ओघनियुक्ति गा० ३५१] - इत्यादिराद्धान्तप्रामाण्यादाचार्यदेहादिशुचिता भवतामप्यभीष्टा । किञ्च - यदि प्रासुकजलस्तिमितवस्त्रखण्डेन साधुजनप्रसिद्धयतनया मलापनयनं तन्न कञ्चन दोषमावहति, यते(तो) भगवत्यां प्रतिमाप्रतिनयतिमधिकृत्योक्तम्
“विसेसओ तत्थ ण्हाणुब्बट्टणाइ वज्जइ" - इत्यतो दक्षिणेन चक्षुषा पश्यति इत्युक्ते वामेन न पश्यतीत्याद्यर्थापत्तिवद्यतेर्मलापगमादिकरणं प्रतिमाकालादन्यत्र न दोषकारि । यदि च स्यात्तदा तत्कालभाविनां मलापनयनं कुर्वतो न कश्चिद्दोषः ।
अथ सूक्ष्मशुचितेयं साऽस्माकं संमता, महती तु -
१.
आयरियगिलाणाणं मइला मइला पुणोवि धोवंति । . मा हु गुरूण अवतो लोगंमि अजीरणं इयरे ॥ ३५१ ॥
सुगमा । नवरं 'अजीरणं इयरे'त्ति इतरेषां ग्लानानां चीवराणि प्रक्षालनीयानि, . यदि न प्रक्षाल्यन्ते ततोऽजीर्णं भवति ॥ ३५१ ॥
• श्रीद्रोणाचार्यकृतवृत्तौ ।
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहोन्मूलन "न्हा(ण्हा)ओ विलित्तओ चंदणि(णे)ण गंधसुगंधियदेहु ।
परिहाविओ सियदसज्जगु बहुगुणरयणहं गेहु ॥" [ ] इत्यादिका न संगतेति चेत् ? तन्न, स्नात्रादिविधानकरणद्वारेण देशप्रतिष्ठाकारश्रावकगोचरत्वात्तस्याः । ___ अथ देशप्रतिष्ठाकारः श्रावक इति श्रुत्वा अद्यापि मदीयः पक्षः प्राणिति' इति मन्यमानः परः प्राह - किं श्रावकः प्रतिष्ठां करोतीति ? ..'' ___ सूरिः- करोति, यतः तत्कारिणो बहवः । तथाहि - प्रथमं सूत्रधार-. स्तदनु श्रावकास्ततश्च श्राविका अथ सूरिस्तदनन्तरं साधुसाध्व्यश्च, तत्काले निजनिजकार्याणां सर्वैरेव करणात्, अन्यथा सङ्घाह्वानन(हान)द्वारेण तन्मीलनस्यानर्थस्य(त्व)प्रसङ्गात् ।।
तथा प्रतिष्ठाकाल एव लोकप्रत्यक्ष(क्ष)मङ्गलार्थं श्रावकहस्तात् सुवर्णमुद्रिकादिपरिधाने प्रतिष्ठानन्तरमेव तत्समक्षं तत्समl(पणे न किञ्चिदूषणं साधुदूषणम् । न चैतावत्कालग्रहणेऽपि ब्रह्मचर्यदूषण-परिग्रहौ स्याताम् । अन्यथा कारणगृहीतकाश्य - रौप्य - सौवर्णिक - लोहमयभाजन - शस्त्रादिग्रहणेऽप्युक्तदोषप्रसङ्गात् ।
। , ___ अथं यतः (तेः) स्वयमेव मङ्गलभूतत्वात् किमपरेण मङ्गलेन कार्यम् ? न, मृतसाधोः परिस्था(छा)पनकाले लोह-रक्षा-गोमयभूति-सूत्रादिभिः साधूनां भवद्भिरपि मङ्गलस्यानुष्ठीयमानत्वात् । इति न चतुर्थव्रतक्षतिः । [४]
ततश्च स्थितमेतत्तद्विधौ प्रवर्तमानस्य यतेर्भवदासञ्जितं न पञ्चमहाव्रतदूषणमिति । इत्येवं प्रतिष्ठाविधौ प्रवर्त्तमानानां निर्दोषतया नाऽस्माकं किश्चिद्रूषणम् । भवतः पुनस्तदप्रामाण्येऽपि न मम किञ्चित् क्षीयते' इति वदतः क्षीयत एव, यतो भवता शलाकादि किं नेत्रयोराहोस्विद्वदने कर्णनाशिकालकविवरे वा क्षिप्यतेऽन्यद्वा प्रतिष्ठाक्रियाकाण्डं कथं विधीयते, प्रतिष्ठा
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम् कल्पादीनामसत्कल्पत्वात् ? • किञ्च - पञ्चाशके द्रव्यस्तवानधिकारित्वमित्यत्र द्रव्यशब्दः किमप्राधान्ये ? यथा -
"अंगारमद्दगो इव दब्वायरिओ सयाऽभव्चो'' [पञ्चाशकेषु ६/१३] १. . अप्पाहण्णे वि इहं कत्थइ दिट्ठो उ दव्वसहोत्ति ।
अंगारमद्दगो जह दवायरिओ सयाऽभन्वो १३ ॥
व्याख्या - अप्राधान्येऽप्यप्रधानत्वेऽपि, न केवलं योग्यतायामेव । इह = प्रवचने । कचित् शब्दविषये । दृष्टस्तूपलब्ध एव । द्रव्यशब्दो = द्रव्य इति ध्वनिः । इतिशब्दो= वाक्यार्थसमाप्तौ । इहैव निदर्शनमाह-अंगारमर्दकः = प्रवचनप्रतीतः । यथेति दृष्टान्तार्थः । द्रव्याचार्यः-आचार्यत्वयोग्यताया अभावादप्रधानाचार्यः । कियन्तं कालं यावदित्याह-सदा = आजन्मापीत्यर्थः । अथवा स च स पुनः । अभव्यो = मुक्तेरयोग्यो यत इति । एतत्संविधानकं चैवं श्रूयते - सूरिविजयसेनाख्यो मासकल्पविहारतः । समायातो महाभागः पुरे गर्जनकाभिधे ॥१॥ अथात्र तिष्ठतस्तस्य कदाचिन्मुनिपुंगवैः । गवां विसर्गवेलायां स्वप्नोऽयं किल वीक्षितः ॥२॥ . कलभानां शतैः शूरैः शूकरः परिवारितः । पञ्चभिर्भद्रजातीनामस्मदाश्रयमागतः ॥३॥ ततस्ते कथयामासुः सूरेः स्वप्नं तमद्भुतम् । सूरिस्तूवाच तस्यार्थ साधूनां पृच्छताममुम् ॥४॥ सुसाधुपरिवारोऽद्य सूरिरेष्यति कोऽपि वः । प्रापूर्णिकः परं भव्यो नासाविति विनिश्चयः ॥५॥ यावज्जल्पत्यसौ तेषां साधूनां सूरिरग्रतः । रुद्रदेवाभिधः सूरिस्तांवत्तत्र समागतः ॥६॥ शनैश्चर इव स्फारसौम्यग्र हगणान्वितः । एरंड तरुवत्कान्तकल्पवृक्षगणान्वितः ॥७॥ 'कृता च तस्य तैस्तूर्णमभ्युत्थानादिका क्रिया । आतिथेयी यथायोगं सगच्छस्य यथागमम् ॥८॥ ततो विकालवेलायां कोलाकारस्य तस्य तैः । परीक्षणाय निक्षिप्ता अंगाराः कायिकाभुवि ॥९॥ स्वकीयाचार्यनिर्देशात्प्रच्छन्नैश्च तकैः स्थितैः । वास्तव्यसाधुभिदृष्टास्ते प्राघूर्णकसाधवः ॥१०॥ पादसंचूर्णितांगारक्रशत्काररवश्रुतौ । मिथ्यादुष्कृतमित्येतद् ब्रुवाणाः प्राणिशंकया ॥११॥ क्रशत्काररवस्थाने कृतचिह्ना इतीक्षया । दिने निभालयिष्यामः क्रशत्कारः किमुद्भवः ॥१२।। आचार्यो रुद्रदेवस्तु प्रस्थितः कायिकाभुवम् । क्रशत्काररवं कुर्वन्त्रंगारपरिमर्दनात् ॥१३॥ जीवाश्रद्धानतामूढो वदंश्चैतन्जिनैः किल । जन्तवोऽमी विनिर्दिष्टाः प्रमाणैर्यक्कृता अपि ॥१४॥ वास्तव्यसाधुभिदृष्टो यथादृष्टं च साधितम् । सूरेविजयसेनस्य तेनापि गदितं ततः ॥१५॥ स एष शूकरो भद्रास्त एते वरहस्तिनः । स्वप्नेन सूचिता ये वो न विधेयोऽत्र संशयः ॥१६॥
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहोन्मूलन
२२ तत्संगतमेव । यतो यतीनामप्रधानेस्तवेऽप्रवृत्तेः । ।
अथ कारणपर्यायो द्रव्यशब्दः, यथा - ... “साहू य दब्वदेवो सुसावओ तह य दब्बसाहुत्ति"
[पञ्चा० ६/११] तैः प्रभातेऽयं तच्छिष्या बोधितास्तूपपत्तिभिः । यथैवं चेष्टितेनायमभव्य इति बुध्यताम् ॥१७॥ त्याज्यो वोऽयं यतो घोरसंसारतरुकारणम् । ततस्तैरप्युपायेन क्रमेणासौ विवर्जितः ॥१८॥ ते चाकलंकसाधुत्वं विधायाथ दिवं गताः । ततोऽपि प्रच्युताः सन्तः क्षेत्रेऽमुत्रैव भारते ॥१९॥ श्रीवसन्तपुरे जाता जितशत्रोर्महीपतेः । पुत्राः सर्वेऽपि कालेन ते प्राप्ता यौवनश्रियम् ॥२०॥ अन्यदा तान् सुरूपत्वात्कलाकौशलयोगतः । सर्वत्र ख्यातकीर्तित्वात् सर्वानाशु न्यमंत्रयत् ॥२१॥ हस्तिनागपुरे राजा कनकध्वजसंज्ञितः । स्वकन्याया वरार्थाय तत्स्वयंवरमण्डपे ॥ २२ ॥ तत्रायातैः स तैर्दष्टो गुरुरंगारमर्दकः । उष्ट्रत्वेन समुत्पन्नः पृष्ठारुढमहाभरः ॥ २३ ॥ गलावलंबितस्थूलकुतुपोऽपेशलं रसन् । पामनः सर्वजीर्णाङ्गो गतत्राणोऽतिदुःखितः ॥२४॥ तमुष्ट्रमीक्षमाणानां तेषां कारुण्यतो भृशम् । जातिस्मरणमुत्पन्नं सर्वेषां. शुभभावतः ॥२५॥ देवजन्मोद्भवज्ञानज्ञातत्वात्तैरसौ स्फुटम् । करभः प्रत्यभिज्ञातो यथायं बत नो गुरुः ॥२६॥ ततस्ते चिन्तयामासुर्धिक् संसारविचेष्टितम् । येनैष तादृशं ज्ञानमवाप्यापि कुभावतः ॥२७॥ अवस्थामीदृशीं प्राप्तः संसारं च भ्रमिष्यति । ततोऽसौ मोचितस्तेभ्यस्तत्स्वामिभ्यः कृपापरैः ॥२८॥ ततस्तदैव ते प्राप्य भवनिर्वेदकारणम् । कामभोगपरित्यागात्ते प्रव्रज्यां प्रपेदिरे ॥ २९ ॥ ततः सुगतिसन्तानात्रिस्यन्त्यचिरादमी । अन्यः पुनरभव्यत्वाद्भवारण्ये भ्रमिष्यति ॥३०॥ इति गाथार्थः ॥१३॥
.. - श्रीअभय० वृत्तौ । १. मिउपिंडो दवघडो सुसावगो तहय दव्वसाहु ति ।
साहू य दव्वदेवो एमाइ सुए जओ भणितं ॥ ११ ॥
व्याख्या - मृत्पिण्डो = मृत्तिकापिण्डो दव्यघटो = द्रव्यतो योग्यतया घटो द्रव्यघटः, सुश्रावकः = शोभनः श्रमणोपासकः, तथा चेति समुच्चये = द्रव्यतो योग्यतया साधुर्दैव्यसाधुः, इतिशब्द उपप्रदर्शनार्थः । साधुश्च = संयतः पुनः द्रव्यतो योग्यतया देवः सुरो द्रव्यदेवः । ‘इमाइ त्ति' इह चशब्दलोपः प्राकृतत्वात्, ततश्च एवमादि च इत्यादिप्रयोगजातमादिशब्दाद् द्रव्यनारकादिग्रहः, श्रुते = प्रवचने, यतो = यस्माद्भणितमुक्तम्, ततः प्रयोगभेदोपलम्भात् द्रव्यशब्दो योग्यतायां रूढः । इति गाथार्थः ॥११॥
• श्रीअभय. वृत्तौ ।
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम् ..
____२३ .. तदा द्रव्येण कारणेन यः स्तवस्तत्र तेषामनधिकारः, तथा सति चैत्यवन्दनादेरपि भावस्तवकारणत्वात्तत्राप्यनधिकार इत्यापन्नम् । न चैतदुपपद्यते यतश्चैत्यवन्दनादेर्यतेरावश्यकेऽधिकारित्वभणनात् ।।
अथ द्रव्येण गन्धपुष्पादिना स्तवो द्रव्यस्तवः, तत्रानधिकारः ? तदसत्, यतो नन्दिकाले -
“ताहे लोगुत्तमाणं पाएसु वासे छुहइ" [ ] तथा -
"जं च चउद्धा विणओ(भणिओ) विणओ उवयारिओ उ जो तत्थ । सो तित्थयरे नियमा न होइ दव्वथयादन्नो ॥" ।'
[पञ्चा० ६/३७] जं च चउद्धा भणिओ विणओ उवयारिओ उ जो तत्थ । सो तित्थगरे णियमा ण होइ दव्वत्थयादण्णो ॥ ३७ ॥
व्याख्या - यद्यस्मात्कारणात्, चशब्द: उपपत्त्यन्तरसमुच्चयार्थः, चतुर्धा = चतुर्भिः प्रकारैनिदर्शनचारित्रोपचारलक्षणैः, भणितः = साधूनां विधेयतया वर्णितो विनयसमाध्यध्ययनादौ, विनयः = कर्मविनयनसमर्थोऽनुष्ठानविशेषः, 'तत्थ'त्ति तेषु चतुषु विनयेषु मध्ये, उपचारो = लोकव्यवहारः पूजा वा प्रयोजनमस्येत्यौपचारिको भक्तिरूपः, तुशब्दः पुनरर्थः, य इति विनयः, स इत्यसौ, तीर्थकरः = अर्हद्विषये, नियमादवश्यंभावेन, न भवति = न वर्तते, द्रव्यस्तवात् = पूजादेः, अन्योऽपरः, द्रव्यस्तव एवासाविति भावः । तस्माद् द्रव्यस्तवानुविद्धो भावस्तव इति प्रकृतम् ।
औपचारिकविनयस्वरूपं चेदम् - "तित्थयरसिद्धकुलगणसंघकिरियधम्मनाणनाणीणं । आयरियथेरुवज्झायगणीणं तेरसपयाणि ॥ १ ॥ अणसायणा य भत्ती बहुमाणो तह य वण्णसंजलणा : तित्थयरादि तेरस चउग्गुणा हुंति बावन्ना ॥२॥"
[प्रवचनगारोद्धार गा० ५४९-५५०]
- श्रीअभय० वृत्तौ ।
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहोन्मूलन
इत्यादिवचनात् साक्षादेव गन्धादिभिर्द्रव्यस्तवोऽनुज्ञातः । प्रतिष्ठाविधा - वपि गन्धप्रक्षेप - नेत्रोन्मीलनमात्रलक्षण एव द्रव्यस्तवः सूरिभिर्विधीयते,
-
नाधिक इति । किञ्च
यदि करणकारणानुमतिद्वारेणापि द्रव्यस्तवस्यानधिकारिणो यतयस्तत्कथं तानाश्रित्य ‘अरहंतचेइयाणं इत्यादिसूत्रं प्रवृत्तम् ? यतोऽर्हचैत्यानां वन्दनाप्रत्ययं सत्कारप्रत्ययं च कायोत्सर्गं करोमि इत्यत्र वन्दना स्तोत्रादिना; पूजनं पुष्पादिना, सत्कारश्च वस्त्रादिनेत्येवंविधार्थरूपम् । तत्र च यदि द्रव्यस्तवे केनापि प्रकारेण सांधूनां नाधिकारस्ततस्तान् प्रति निरर्थकमेवेदम्, निरर्थकं भण च साधूनां मृषावादः ।
अथैतद्दोषभयात्कारणानुमतिद्वारेण साधूनामपि द्रव्यस्तवोऽभ्युपगम्यते तदभ्युपगम्यताम्, सिद्धं नः समीहितम् । एवं हि करणादिभिरपि द्रव्यस्तवः सिद्ध:, “ताहे लोगुत्तमाणं पारसु बा[से] छुहइ" इत्यादिकस्य भणितत्वात् ।
किञ्चिद्र (ञ्चद्र) व्यरूपकरणन्यासस्य साधवोऽधिकारिणोऽनधिकारिणो वा ? तत्र यद्याद्यः कल्पस्तदा करणद्वारेणाऽपि तें तस्याधिकारिणः ।
अथ द्वितीयः पक्षः सोऽनुचितोऽनागमज्ञत्वसूचकत्वात् । यतो यतीनाश्रित्य चैत्यवन्दनासूत्रं प्रवृत्तम्, गौणवृत्त्या श्रावकानपीति ।
किञ्च यतेर्द्रव्यस्तवानधिकारित्वं यदुच्यते तदप्रतिष्ठितं बिम्बमाश्रित्य प्रतिष्ठितं वाऽऽहोस्वित्सर्वत्र ? तत्र यद्याद्यः पक्षस्तदा तत्र नास्ति निषेधोऽप्रतिष्ठितत्वात् यतः सति धर्मिणि धर्माश्चिन्त्यन्ते ।
अथ द्वितीयः पक्षस्तन, 'ताहे लोगुत्तमाणं' इत्यादिना साधितत्वात् । अथ सामाचारीपुस्तिकोक्तं वचनमप्रमाणं तदा तदुक्तमन्यदपि प्रव्राजन
२४
-
-
१. आवश्यकसूत्रम् ।
१
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५
वादस्थानकम् योगोद्वाहन - देववन्दनादिविधानं भवता न कार्य, तत्रैवोक्तत्वात्तस्य । ___ अथ तृतीयः पक्षस्तदा समवसरण-पुस्तक-साधु-साध्वी-श्रावक-श्राविकासु वासनिक्षेपादि न कार्य, तद्रूपत्वात्तस्य । क्रियते चेत्तदा जिनेन किमपराद्धमिति । ततो 'द्रव्यस्तवानधिकारात् प्रतिष्ठायास्तद्रूपत्वेन यतेस्तत्र नाधिकारः' इति यदुच्यते तदसत्, तदधिकारित्वस्यापि प्रतिपादितत्वात् ।
किञ्च - पञ्चाशकेषु -
"जिणभवण-बिंबठावण..." [६/३]
“पइविन्जा. लहुं चेव"२ [७/४३] इति द्वयोः स्थानयोरिनन्तोक्तेः, प्रशमरतौ च .
"चैत्यायतनप्रस्थापनानि......" [का० ३०५] इत्यत्रेनन्तनिर्देशात् साक्षादेव यतेः प्रतिष्ठेत्यप्युपन्यसन् मदीयपक्षपोषकत्वात्तुष्टिदानार्हो भवानिति ।
अथाऽऽगमेषु कल्प - निशीथ • आवश्यकेषु श्राद्धस्यैव साऽभिंहिताऽतस्तेनैव विधेयेति ।
१. दृश्यतां पत्र ४ । २. ...णिप्फाइऊण एवं जिणभवणं सुंदरं तहिं बिंबं
विहिकारियमह विहिणा पइट्ठवेज्जा लहुं चेव ॥ ४३ ॥ ............। प्रतिष्ठापयेत् लघु = शीघ्रमेव, यदुक्तं -
"निष्पन्नस्यैव खलु जिनबिंबस्योदिता प्रतिष्ठा तु । दशदिवसाभ्यन्तरतः सा च त्रिविधा समासेन ॥" [षोडशकेषु ८/१] इति, चैवेत्यवधारणार्थः । इति गाथार्थः ॥ ४३ ॥ - श्रीअभय० वृत्तौ । ३. दृश्यतां पत्र ४ ।
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहोन्मूलन
तत्र कल्पे - "कोइ सावओ जिणपडिमाए पढमं पइट्ठाणं का(क)रेइ"।
[वृ. क. भा० गा० १७९२ विशेषचूर्णी] द्वितीयचूर्णी तु
“पइट्ठवणं करेइ'' [६० क० भा० गा० १७९२ चूर्णी] .... इत्यत्र साक्षादेव श्रावकभणनात् तेनैव प्रतिष्ठा कार्येति यदुक्तम् तन्न, श्रावकेणैवेत्यवधारणस्य पक्षपातं विनाऽनुपपत्तेः, यतो भवदुपन्यस्तद्वितीयचूर्ण्यभिप्रायेण यतेरपि प्रतिष्ठाकर्तृत्वेन प्रतिपादनात् । ...
ननु तथाऽपि गृहस्थोऽपि तत्कारकः संजातः, नन्वेवमस्माभिरपि त्वत्पक्षस्याङ्गीकरणात् क्रियतां स्वमनोमन्दिरद्वारि अमन्दानन्दचन्दनमालालम्बनं, वाद्यतां वा गाढं वरमृदङ्गो, नरीनृत्यतां प्रगल्भतापुण्यपण्याङ्गनायाः(नया) सह, यतो देशयतेरपि देशतः प्रतिमाप्रतिष्ठायाः कल्पचूर्णिवाक्यद्वयस्य प्रामाण्याभ्युपगमेन सर्वसूरिभिरङ्गीकृतत्वात् ।
एतच्च त्वत्समाधानार्थमेवमुक्तम्, अन्यथा यदि सम्यग् निरूप्यते तदा 'पइट्ठवणं करेइ' इति वाक्ये यतेः प्रतिष्ठा त्वयाऽप्यङ्गीकर्तव्यैव । अन्यथेनर्थाघटनात् । तथा 'पइठ्ठाणं करेइ' इति चूर्णावपि इनर्थ एव व्याख्येयो, यतः - ___“एमेव य सन्नीण वि जिणाण पडिमासु पढमपट्ठवणे"१
कभा० गा० १७९२] इत्यस्य सूत्रस्य तर्णिवाक्यद्वयं, तऽनन्तसूत्रपदेन सहू इनन्तचूर्णिवाक्यस्य सम्बन्धः स्फुट एव । उभयत्रापीनन्तस्य भणनात् । तथा द्वितीयचूर्णिवाक्ये 'पइट्ठाणं' इत्यत्राऽनिनन्तनिर्देशान्न कापि सूत्र-चूर्योर्वाक्यघटनेति १. दृश्यतां पत्र ५ ।
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम्
२७
स्वतः सूत्रार्थयोः सम्बन्धस्यान्यथानुपपत्तेरनिन्तपक्षेऽपि इनर्थ एव व्याख्येयः । 'अथेनन्तत्वाभावे इनर्थव्याख्यानमनर्थव्याख्यानमिव लक्ष्यत इति चेत् ? न, यतो लोकेऽपि वक्तारो मातृ-पितृ - ब्राह्मणादयो दृश्यन्ते, यथा 'अस्माभिरस्मिन् संवत्सरे मासि वा पुत्रस्य पुत्रिकाया वा विवाहः कृत ' इति । न च तैरसौ कृतस्तेषां तत्प्रयोजकत्वात्, विवाहश्च कृतो भर्त्रेति । न चायं लौकिक एव व्यवहारः, सिद्धान्तेऽप्येवंविधार्थदर्शनात् । त्रयोदशशते षष्ठोद्देशके चमरेन्द्रादिदेववृन्दक्रीडामा -
तथाहि भगवत्यां
श्रित्योक्तम्
-
-
" तत्थ उप्पापव्वयलयणे चमराईया देवा लयंति कीलंति किड्डुंति" तत्र 'लयंति' = ईप्सितक्रियाविशेषान् कुर्वन्ति, 'कीलंति' = कामक्रीडां विदधति, 'किति'त्ति = अन्तर्भूतकारितार्थत्वादन्यान् क्रीडयन्ति । यथाऽत्रानिनन्तत्वेऽपि इनुर्थता व्याख्याता, तथा 'पट्ठाणं करेइ' इत्यत्रापि सूत्र चूर्ण्योः सम्बन्धाऽघटनात् इनर्थता व्याख्येयेति । ततश्च तद्वाक्यद्वयेऽप्यय'मर्थः सम्पन्नो यथा आचार्यस्तां करोति, तं कुर्वन्तं श्रावकः प्रयुङ्क्ते इत्यर्थ: (र्थ) परमेव तज्जातमिति ।
एतदपि कल्पग्रन्थपू (पौर्वापर्यपर्यालोचनविकलानाश्रित्योक्तम् । यदा तु तत्सूत्रं भाष्यं चूर्णिश्वावलोक्यते तदा प्रस्तुतप्रतिष्ठालेशोऽपि तत्प्रस्तावे न दृश्यते, रथानुयानाधिकार एव तस्योक्तत्वात् । एतच्च तदक्षरैरेव प्रदर्श्यते - तत्र प्रथमोद्देशके प्रलम्बसूत्रानन्तरसूत्रस्य भाष्ये सामाचारीसूचिका द्वारगाथा
यथा
“सामायारी पुणरवि तेसि इमा होइ गच्छवासीण । पडिसेहो य जिणाणं जं जुज्जइ वा तयं वोच्छं ॥
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
मोहोन्मूलन । पडिलेहण - निक्खमणे पाहुडिया भिक्ख कप्पकरणे य । गच्छस्सइए कप्पे अंबिलभरिए य उस्सित्ते ॥ . परिहरणा अणुजाणे पुरिकम्मे खलु तहेव गेलने ॥ गच्छपडिबद्धऽहालंदि उवरि दोसा य अववाए ॥१
[वृ. क. भा० गाथा १६५७-५८-५९]... १. 'पडिसेहो वि जिणाणं'ति इमाए सामायारीए इति वाक्यशेषः, अहवा जं जुज्जति वा तं वोच्छं जिणाणं पीति वाक्यशेषः ॥ १६५७ ॥
पडिलेहण द्वारगाहाद्वयम् । कंठं ॥ १६५८-५९ ॥ - चूर्णी ।
गाहाद्वयं कण्ठ्यं । अहवा जं जुज्जह तावगं वोच्छं, जिणाणं पीति वाक्यशेषः ॥१६५७॥
पडिलेहण निक्खमणे दारगाहाद्वयं- तत्र प्रथमं प्रतिलेखनेति द्वारं, तस्याः प्रतिलेखनाया अनेन गाथासूत्रेण द्वाराणि गृहीतानि ॥१६५८/५९॥ - विशेषचूर्णी ।
सामायारी पुणरवि, तेसि इमा होइ गच्छवासीणं । पडिसेहो व जिणाणं, जं जुज्जइ वा तगं वोच्छं ॥ १६५७ ॥
सामाचारी पुनरपि तेषां गच्छवासिनां मासकल्पेन विहरताम् ‘एषा' वक्ष्यमाणा .. भवति । 'जिनानां' जिनकल्पिकानामस्या एव सामाचार्याः प्रतिषेधो वा वक्तव्यः । 'यद् वा' प्रत्युपेक्षणादिकं तेषामपि युज्यते तंकमपि वक्ष्ये ॥ १६५७ ॥
प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयन् द्वारगाथाद्वयमाह - पडिलेहण निक्खमणे, पाहुडिया भिक्ख कप्पकरणे य । गच्छ सतिए अ कप्पे, अंबिल भरिए य ऊसित्ते ॥ १६५८ ॥ परिहरणा अणुजाणे, पुरकम्मे खलु तहेव गेलने । गच्छपडिबद्धऽहालंदि उवरि दोसा य अववादे ॥ १६५९ ॥
प्रथमतः प्रत्युपेक्षणा वक्तव्या । ततो 'निष्क्रमणं' कति वारा उपाश्रयाद् निर्गन्तव्यमिति, प्राभृतिका सूक्ष्म-बादरभेदाद् द्विविधा, 'भिक्षा' गोचरचर्या, 'कल्पकरणं च' भाजनस्य धावनविधिलक्षणमित्येतानि वक्तव्यानि । “गच्छ सइए'' त्ति शतिकाः शतसङ्ख्यपुरुषपरिमाणा ये गच्छास्तेषु प्रभूतेन पानकेन प्रयोजनं भवेत्, तच्च "कप्पे अंबिल''त्ति 'कल्प्यं' कल्पनीयम् 'अम्लं च' सौवीरं ग्रहीतव्यम्, अनेन सम्बन्धेन
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम्
२९ सर्वं द्वारकदम्बकं चूर्णितो ज्ञेयं, नवरं 'परिहरणाऽणुजाणत्ति दारं, तत्थ चोयंग गाहा' -
"चोयग जिणकालम्मि किह परिहरणा जहेव अणुजाणे ।। अइगमणम्मि य पुच्छा निक्कारण कारणे लहुगा ॥ १ ॥
[. क. भा० गा० १७६८] सौवीरिणीसप्तकमभिधानीयम् । “भरिए य" त्ति तस्याः सौवीरिण्याः सप्तविधं भरणं वाच्यम् । “ऊसित्ति' त्ति उत्सेचनमुत्सिक्तं-सौवीरस्योल्लिञ्चनमित्यर्थः तत्स्वरूपं च निरूपणीयम् ॥ १६५८ ॥ ___"परिहरण' त्ति नोदकः प्रश्नयिष्यति - यदि साम्प्रतं शतिकेष्वपि गच्छेष्वित्थमाधाकर्मादयो दोषा उद्भवन्ति ततः पूर्वं साहस्रेषु गच्छेषु साधवः कथमाधाकर्मादीनां परिहरणं कृतवन्तः ? इति । अत्राऽऽचार्यः प्रतिवक्ष्यति - ‘अनुयानं' रथयात्रा उपलक्षणत्वात् स्नात्रादेरपि परिग्रहः, ततो यथा सम्प्रति रथयात्रादौ समवसरणे सहस्रसङ्ख्याका अपि साधवो मिलिताः सन्तः आधाकर्मादिकं परिहरन्ति तथा पूर्वमपि परिहृतवन्त इत्यनेन सम्बन्धेनानुयानविषयो विधिर्वक्तव्यः । ततः पुरःकर्मस्वरूपं निरूपयितव्यम् । ‘खलुः' वाक्यालकारे । तथैव ग्लान्यविषयो विधिः प्रतिपादनीयः । गच्छप्रतिबद्धानां यथालन्दिकानां सामाचारी दर्शनीया । ततः 'उपरि' मासकल्पावं तिष्ठतां स्थविरकल्पिकानां दोषा अभिधातव्याः । ततः 'अपवादः' द्वितीयपदमुपदर्शनीयमिति द्वारगाथाद्वयसमासार्थः १६५९ ॥
श्रीक्षेम० वृत्तौ । १. चोयग० गाहा. ॥ चोयगो भणति जति सतिएसु गच्छेसु संपयं एवं आहाकम्मादयो दोसा तो जिणकाले साहस्सयादीणं गच्छाणं कहं कहं आहाकम्मादीणं परिहरणा ? ॥ १७६८ ॥
. . चूर्णी । - इदाणिं परिहरणाणुजाणत्ति दारं 'चोयग जिणगच्छम्मि' गाहा ॥ चोयओ भणति, जइ सतिएसु गच्छेसु आहाकम्मादओ दोसा तो जिणकाले कहं आहाकम्मियाणं परिहरणा ? जिनकालस्तीर्थकरकाल इत्यर्थः ॥१७६८॥ - विशेषचूर्णी । ... नोदकः प्रश्नयति - यदि शतिकेष्वपि गच्छेषु साम्प्रतमित्थमाधाकर्मादयो दोषा जायन्ते तर्हि जिनः तीर्थकरस्तस्य काले साहस्रेषु गच्छेषु साधवः कथमाधाकर्मादीनां
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहोन्मूलन
अस्याः गाथायाः पूर्वार्द्धन परिहरणाद्वारं गतम् । उत्तरार्द्धनानुयानद्वारमाह – 'अइगमणं ति पच्छद्धं ।
अस्य चूर्णिः - ___ 'सीसो पुच्छइ अणुजाणे किं गतव्वं न वत्ति ? आयरिओ भणइ . जइ निक्कारणे गच्छइ तो आणाइणो दोसा ।'२ ____'इमेहिं पुण कारणेहिं तत्थ पविसियव्वं ।'
तत्रेति अनुयाने । अनुयानशब्दस्यायमों - अनु = पश्चाद् जिनरथस्य पुरादिस्थानेषु परिभ्राम्यतो = गमनं आचार्यादीनां यत्र पर्वणि तदनुयानं = रथयात्रेत्यर्थः । तत्र ‘काणि य कारणाणि - चेइयः दारगाहा. -
"चेइयपूया रायानिमंतणं संनिवाइ खमग धम्मकही । संकिय पत्त पभावण पवित्ति कज्जा य उड्डाहो ॥"
____[बक. भा० गा० १७९०] चेझ्यपूया - रायानिमंतणं च दोवि दारे एगट्टे वक्खाणेइ ॥
परिहरणं कृतवन्तः ? इति । सूरिराह - यथैव अनुयाने = रथयात्रांयां साम्प्रतमपि परिहरन्ति तथा पूर्वमपि परिहृतवन्तः । 'अतिगमणम्मि य पुच्छ'त्ति शिष्यः पृच्छति - किमनुयाने अतिगमनं = प्रवेशनं कर्तव्यम् ? उत न ? इति । आचार्यः प्राह . 'निक्कारण कारणे लहुग'त्ति निष्कारणे यदि गच्छति तदा चत्वारो लघवः, कारणे
यदि न गच्छति तदाऽपि चत्वारो लघवः ॥ १७६८ ॥ • श्रीक्षेम० वृत्तौ । १. अइगमणमि य पुच्छा गाहा पच्छद्धं । - विशेषचौँ । २. सीसो पुच्छति - अणुजाणं किं गतव्वं न गंतव्वं ? आयरिओ भणति - जइ निक्कारणे __गच्छति चउलहुगा, आणाइणो य दोसा... - विशेषचूर्णौ । ३. इमेहिं पुण कारणेहिं पविसियव्वं । - विशेषचूर्णौ ।
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम् . . पविसंते इमे गुणा भवंति । सद्धा० गाहा -
"सद्धावुड्डी रण्णो पूयाइ थिरत्तणं पभावणया । . पडियाओ य अणत्थे अत्था य कया भवंतित्थ(हवइ तित्थे)" ॥
बृ० क. भा. गा० १७९१] कंठा ॥ 'संनि'त्ति श्रावको 'वादि'त्ति वादी । एए दोवि दारे एगढे वक्खाणेइ -
“एमेव य सत्रीण वि जिणाणं पडिमासु पढमपट्ठवणे । मा परवाई विग्धं करेज्ज वाई अओ विसइ ॥"१
[वृ. क. भा० गा० १७९२]
. १. इमेहि पुण कारेणहिं पविसियव्वं जति न पविसति का काणि य कारणाणि -
चेतियपूआ रायानिमंतणं सनि वादि खमग धम्मकही । संकिय पत्त फ्भावण पवित्ति कज्जाय उड्डाहो ॥ १७९० ॥ चेतिय० दारगाहा ॥ चेतियपूया रायानिमंतणं दो वि दारे एगढे वक्खाणेति ॥१७९०॥ पविसंते इमे गुणा भवंति - : सद्धावुड्डी रण्णो, प्याए थिरत्तणं पभावणया । .. पडियाओ य अणत्थे, अत्था य कया हवंति तित्थे ॥ १७९१ ॥ दारं ॥ • सद्धा गाहा ॥ रनो सद्धा वड्डिया भवति, चेतियपूया थिरीकया भवति, तीर्थं प्रभावितं भवति, ये चार्हच्छासनप्रत्यनीका अर्हच्छासनस्य बहुजने दोषान् ख्यापयन्ति, एवंविधानामनर्थानां प्रतिघातः कृतो भवति, आस्था नाम सपक्षपरपक्षिणामर्हत्कृते तीर्थे बहुमानत्वमुत्पादितं भवति ॥ १७९१ ॥
इयाणिं सन्नि त्ति श्रावको, वादि त्ति एते दो वि दारे एगढे वक्खाणेति - एमेव य समीण वि, जिणाण पडिमासु पढमपट्ठवणे । मा परवादी विग्धं, करेज्ज वादी अतो विसति ॥ १७९२ ॥ एमेव य० गाहा ॥ सावओ कोवि पढमं जिणपडिमाए पतिट्ठवणं करेति ॥१७९२।।
चूर्णी ।
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
इमेहिं पुण कारणेहि पविसियव्वं, अह न पविसति :: किं वा कारणं ? चेइयपूया रायनिमंतणं च दोवि दारा एगट्ठा वक्खाणे ॥१७९०॥
पविसंतस्स' इमे गुणा भवंति । सद्धावुड्डी० गाहा । रण्णो सद्धा बुड्डिया भवति, पूया थिरीकया भवति, तीर्थं प्रभावितं भवति, येऽर्हच्छासनप्रत्यनीका अर्हच्छासनस्य दोषं बहुजने ख्यापयन्ति एवंविधानामनर्थानां प्रतिघातः कृतो भवति, आस्था माम सपक्ष - परपक्षाणामर्हत्कृते तीर्थे बहुमानत्वमुत्पादितं भवति || || || १७९१ ||
दाणिं सन्नि - वाई य एए दोवि दारे एगट्ठे वक्खाणेइ । 'एमेव य सनिण वि गाहा०। सावगो कोइ पढमं जिणपडिमाए पइट्ठाणं करेइ । तत्थ साहुणो आगए तद्दद्दूणं चिंतेइ, जइ ताव इमे भगवंता अरिहपूयं दहुं एंति । एतदेव ममातो अलाहि । एताहे निमेव पूयं करेमि एवं सद्धा वडति । अह[न] पविसंति संजता णत्थित्ति विपरिणामो भवति । किं एतेसिं पूया कीरति कोइ से ( णे) वत्थि । || १७९२ ॥ - विशेषचूर्णौ ।
चेइयपूया रायानिमंतणं सन्नि वाइ खमग कही ।
संकिय पत्त पभावण, पवित्ति कज्जाइँ उड्डाहो ॥ १७९ ॥
मोहोन्मूलन
अनुयानं गच्छता चैत्यपूजा स्थिरीकृता भवति । राजा वा कश्चिदनुयानमहोत्सवकारकः सम्प्रतिनरेन्द्रादिवत् तस्य निमन्त्रणं भवति । 'संज्ञी' श्रावकः स जिनप्रतिमायाः प्रतिष्ठापनां चिकीर्षति । तथा वादी क्षपको धर्मकथी च तत्र प्रभावनार्थं गच्छति । शङ्कितयोश्च सूत्रार्थयोस्तत्र निर्णयं करोति । पात्रं वा तत्राव्यवच्छित्तिकारकं प्राप्नोति । प्रभावना वा राजप्रव्रजितादिभिस्तत्र गतैर्भवति । प्रवृत्तिश्चाचार्यादीनां कुशलवार्त्तारूपा तत्र प्राप्यते । कार्याणि च कुलादिविषयाणि साधयिष्यन्ते । उड्डाहश्च तत्रगतैर्निवारयिष्यत इति । एतैः कारणैर्गन्तव्यमिति द्वारगाथासमासार्थः ।। १७९० ।। अथ विस्तरार्थं बिभणिषुश्चैत्यपूजा - राजनिमन्त्रणद्वारे विवृणोति
सद्धावुट्टी रन्नो, पूयाएँ थिरत्तणं पभावणया ।
परिघातो य अणत्थे, अत्था य कया हवइ तित्थे ॥ १७९१ ।।
कोऽपि राजा रथयात्रामहोत्सवं कारयितुमनास्तन्निमन्त्रणे गच्छद्भिस्तस्य राज्ञः श्रद्धावृद्धिः कृता भवति । चैत्यपूजायां स्थिरत्वं प्रभावना च तीर्थस्य सम्पादिता भवति । यच्च जैनप्रवचनप्रत्यनीकाः शासनावर्णवाद-महिमोपघातादिकमनर्थं कुर्वन्ति तस्य प्रतिघातः
·
.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम्
- कंठा ॥ सावओ कोवि पढमं जिणपडिमाए पइट्ठाणं करेइत्ति' ॥
कोऽपि = रथयात्राकरणसमर्थो न सर्वोऽपि, श्रावको = निर्ग्रन्थोपासकः, प्रथमम् = आद्यं, जिनप्रतिमायाः प्रतिष्ठापनं = न्यासम्, आरोपणमिति यावत्, रथे इति प्रक्रमादवगम्यते, प्राथम्यस्यान्यथाऽनुपपत्त्या नूतने रथे करोति = विधत्ते इति । . .. अथ ‘पइट्ठा(ड)वणं करेइ' उत्तानार्थत्वेऽपि यद्भवद्भी रथे प्रतिमाया न्यसनमात्रमुच्यते तदुःशकं श्रद्धातुमिति चेत् ? न, एवंविधार्थस्यापि प्रतिष्ठाशब्दस्य दर्शनात् । तथा च - .. "अरहंतपइट्ठाए महुरानयरीए मंगलाई तु । गेहेसु चच्चरेसु य छन्नउईगामअद्धेसु ॥"
[वृ० क. भा० गा० १७७६] 'महुरनयरीए घर कए पढमं अरहंता पतिविज्जति मंगलनिमित्तं, जइ न करेंति घरं पडइ । . . . कृतो भवति । तीर्थे च 'आस्था' स्वपक्ष-परपक्षयोरादरबुद्धिरुत्पादिता भवतीति ॥
१७९१॥ . . अथ संज्ञिद्वारं वादिद्वारं चाह - - एमेव य सन्नीण वि, जिणाण पडिमासु पढमपट्ठवणे । .. मा परवाई विग्धं, करिज्ज वाई अओ विसइ ॥ १७९२ ॥ . .संज्ञिनः = श्रावकाः केचिद् जिनानां प्रतिमासु प्रथमतः ‘पट्ठवणे'त्ति प्रतिष्ठापनं
कर्तुकामास्तेषामपि एवमेव = राज्ञ इव श्रध्धावृद्ध्यादिकं कृतं भवति । तथा मा परवादी .' प्रस्तुतोत्सवस्य विघ्नं कार्षीद् अतो वादी प्रविशति ॥ १७९२ ॥
- श्रीक्षेम० वृत्तौ । १: अरहंत० गाहा ॥ महुर....पडति । 'गामद्धेसु'त्ति देसभणिती, छन्नउइगामेसु भणियं .. होइ, उत्तरावहाणं एसा · भणिइत्ति ॥ १७७६ ॥ - चूर्णौ ।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
__मोहोन्मूलन इत्यत्र ब्राह्मण-क्षत्रिय-चाण्डालादिगृहेषु न्यसनमात्र एव प्रतिष्ठाशब्दार्थः, इत्यत्रापि स एव श्रा(श्र)द्धातुं युक्तः, इति न कल्पाक्षरेष्वपि पर्यालोच्यमानेषु श्रावकप्रतिष्ठा सिध्यति ।
अथ यदुक्तम् – 'निशीथाभिप्रायेण श्रावकस्य सा' इति, तत्र प्रष्टव्यो भवान् “किं तत्र तैर्लेच्छै : प्रतिष्ठिताः ? किं वा सम्प्रतिराज्ञा स्वनगरे आचार्यहस्तात् प्रतिष्ठाप्य तत्र ताः प्रेषिताः ?' इति भवतोऽपि संदेह एव । __ अथ 'गमणं चेईहराण कारवणं' [निशीथभाष्य गा० ५७५६] इति वचनात् प्रतिष्ठापि तैरेव कृतेत्यनुमीयते - ___न, यतो न ह्येवमविनाभावो दृष्टो यथा य एव जिनभवनं कारयति ते
नैव प्रतिष्ठा कार्येति, विपर्यायास्यैव दर्शनात्; जिनभवनं विधाय सूरिहस्तात्तां. कारयन्ति ।
किञ्च - अत्र प्रतिमाः प्रतिष्ठिताः कल्याणनगरादौ व्रजन्त्यः साम्प्रतमपि दृश्यन्तेऽतः 'सम्प्रतिराज्ञाऽपि इत्थं कृतमन्यथा वा' इति तवापि संदेह एव । न च संदिग्धेन साध्यमानं सिद्धिसौधमध्यमवगाहते । 'तदसिद्धं यदसिद्धेन साध्यते' इति वचनात् ।
__ महुरानगरी, घरे कए पढमं अरिहंता पइट्ठविज्जंति, मंगलनिमित्तं, जइ न करेत्ति घरं पडति । गामअद्धेसुत्ति - देसभणिती । छन्नउइगामेसु भणितं होइ । उत्त]रावहाणं एसा भणिती ॥१७७६॥
. . विशेषचूर्णौ । मथुरानगाँ गृहे कृते मङ्गलनिमित्तमुत्तरङ्गेषु प्रथममहत्प्रतिमाः प्रतिष्ठाप्यन्ते, अन्यथा तद् गृहं पतति, तानि मङ्गलचैत्यानि । तानि च तस्यां नगर्यां गेहेषु चत्वरेषु च भवन्ति। न केवलं तस्यामेव किन्तु तत्पुरीप्रतिबद्धा ये षण्णवतिसङ्ख्याका ग्रामार्दास्तेष्वपि भवन्ति। इहोत्तरापथानां ग्रामस्य ग्रामार्द्ध इति संज्ञा । आह च चूर्णिकृत् .. ___ 'गामद्धेसु त्ति देसभणिती, छन्नउईगामेसु त्ति भणियं होइ, उत्तरावहाणं एसा भणिइ त्ति' ॥ १७७६ ॥
- श्रीक्षेम० वृत्तौ । १. दृश्यतां पत्र ५ - टिप्पनिका २ ।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम्
३५
अथ आवश्यके - तक्षशिलायां बाहुबलि कस्थापनं, वैताढ्यै नमिवि - नमिभ्यां युगादिदेवस्य प्रतिमा प्रतिष्ठिता । तत्र त्वमेवाक्षी निमील्य चिन्तय तावत्तत्काले किं श्रावकैस्तैरश्रावकैर्वा ? तत्र न तावत् श्रावकैस्तत्समयेऽद्यापि भगवत्केवलानुत्पत्तेः, तत्केवलोत्पत्त्यनन्तरमेव भरतस्यैव तदाद्यश्रावकत्वात् ।
अथाऽश्रावकैस्तथा सति त्वदभिप्रायेण क्वापि शास्त्रे मिथ्यादृष्टिभिः क्व - चिच्चाबलाभिः कस्मिंश्चिच्छ्राद्धैर्देवैर्वा सा कृतेति भणनात् श्रावकेणैव प्रतिष्ठा कार्येति भवद्वचनं गर्दभीक्षीरतुल्यं सम्पन्नम् ।
किश्च यदि बाहुबलिना कायोत्सर्गव्यवस्थितयुगादिदेवपादन्यासस्थाने इतरजनाक्रमणासातनाभयेन तेन चकं चक्रे, नमि - विनमिभ्यां च स्वस्वामिभक्तिमुपदर्शयद्भ्यामात्मीयस्वामिनः प्रतिकृतिर्व्यवस्थापिता इत्येतावता कृतेऽपि तैर्यदि प्रतिमा प्रतिष्ठितेत्युच्यते भवता तदा घोटकपुच्छं कल्होटके योक्ष्यसि इति किं कुर्मस्तत्र वयमिति ।
तथा तत्रैव तत्साधकं यदुक्तं यथा वीतभयपुरे जीवन्तस्वामिन्याः प्रभावत्या सुवर्णकारदेवेन वा प्रतिष्ठा विहिता, तत्र साधूनामपि सम्भवात् " साधुना वा' इति किमिति तृतीयोऽपि ते विकल्पो न सञ्जातः ? इति । परं तथापि न ते दोषो यतः सर्पिषि रक्तस्य विरक्तस्य वा जलादिदर्शनेऽपि सर्पिर्विषय एवाभिप्रायो जायतेऽचिकित्स्यश्चायमस्माकं व्याधिरिति ।
किश्च यदि कूर्चशोभापुर : सरं भवताऽष्टापदे भरतेन प्रतिष्ठा कृतेत्युच्यते तदिदानीं विदितमस्माकं केवलं देशकालविप्रकृष्टार्थानां भवानेव वेत्ता । अतः परिपृछ्यसे भरतेन प्रतिष्ठः कृतेति निश्चयस्तव किं प्रमाणादप्रमाणाद्वा ? प्रमाणादपि किं प्रत्यक्षादनुमानाद्वा ? प्रत्यक्षादपि परकीयात् स्वकीयाद्वा ? • परकीयादपि किं तत्कालीयजनप्रत्यक्षादद्यतनजनप्रत्यक्षाद्वा ? तत्कालीयजनप्रत्यक्षादपि तद्देशवर्त्तिजनप्रत्यक्षादत्रत्यजनप्रत्यक्षाद्वेति विकल्पाः ।
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
मोहोन्मूलन
तत्र यद्यप्रमाणात् तदा खरविषाणं शशविषाणस्य साधकं स्यात् । प्रमाणाच्चेत् तत्रापि प्रत्याक्षादनुमानाद्वा ? तत्र नानुमानात्, प्रत्यक्षपूर्वकत्वात्तत्प्रवृत्तेः ।
अथ प्रत्यक्षात्तत्रापि परकीयात् स्वकीयाद्वा ? स्वकीयाद्यदि तदा तद्विषये त्वत्प्रत्यक्षस्याऽप्रवृत्तेः ।
अथ परकीयात्तत्रापि तत्कालीयजनप्रत्यक्षाद्यतनजनप्रत्यक्षाद्वा ?
न तावदद्यतनजनप्रत्यक्षात्, तत्प्रत्यक्षस्य वर्तमानार्थग्राहकत्वात् । अथ तत्कालीयजनप्रत्यक्षात्तत्रापि तद्देशवर्त्तिजनप्रत्यक्षादत्र्त्यजन्प्रत्य
क्षाद्वा ?
तत्र नात्रत्यजनप्रत्यक्षाद्, अत्रत्यैरष्टापदव्यतिकरस्य साक्षात्कर्तुमशक्यत्वात् ।
तद्देशवर्तिजनप्रत्यक्षाचेत् ?
तन्न, तच्चेतोवृत्तीनां दुर्लक्ष्यत्वाद् भवतः ।
किञ्चैतदपि स्याद्यदि तदर्थाभिधायकमागमवच उपलभ्यते, भरताम्नायिचानयोरेकमप्यस्तीति
तदालम्बनमवलम्ब्य
कैकपुरुषवाक्यश्रवणं वा स्यात् । न किमस्थान एवाऽऽत्मना क्लेशितेन ? इति ।
तथाऽत्रैवाऽऽवश्यके
“छज्जीवकायसंजमु दव्वत्थए सो विरुज्झइ कसिणो ।
तो कसिणसंजमविऊ पुप्फाइयं न इच्छंति ॥ ""
१.
-
-
व्याख्या
षड्जीवकायसंयम इति षण्णां जीवनिकायानां पृथिव्यादिलक्षणानां संयमः = सङ्घट्टनादिपरित्यागः षड्जीवकायसंयमः, असौ हितं, यदि नामैव ततः किमित्यत आह द्रव्यस्तवे पुष्पादिसमभ्यर्चनलक्षणे स = षड्जीवकायसंयमः किं ?
विरुध्यते = न सम्यक् संपद्यते, कृत्स्नः =
संपूर्ण
·
[ आवश्यक निर्युक्तिभाष्य गा० १९३ ]
=
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम् __इत्यादिवचेनन द्रव्यस्तवरूपप्रतिष्ठाकाण्डस्य यतेः सर्वथाऽपि निषेधस्तथा सति गुडलुषकांधक इव गुडं लब्धोत्तरोऽपि पुनः पुनस्तदेव याचसे तदा सुखैधितो देवानांप्रियः पिष्टं पेषयसि, शंखं धवलयसि, कृतं कारयसि, यत्त्वं भणितमपि भाणयसीति । ___ दमयन्त्यादिशास्त्रेष्वावश्यकपर्यन्तेषु श्रावककर्तृकार्हत्प्रतिष्ठाया अप्रसिढेरसिद्धता त्वदुक्तहेतोस्तदसिद्धौ च सुतरां पक्षादि निराकृतमेवति न तनिराकरणे महानादरः कृत इति । . __किञ्च दुर्बलं वादिनं दृष्ट्वाऽभ्युच्चयाः प्रवर्त्तन्ते, अतस्त्वमेव भङ्गयन्तरेण परिपृच्छ्यसे, तथाहि .- अर्हत्प्रतिमाऽवन्दनीया वन्दनीया वा ? यद्यवन्दनीया तदा ते मिथ्यादृष्टित्वप्रसङ्गः, सर्वसम्यग्दृष्टिभिस्तद्वन्दनीयत्वाऽभ्युपगमात् । ... अथ वन्दनीयास्ता अपि प्रतिष्ठिता अप्रतिष्ठिता वा ? प्रतिष्ठिता अपि श्रावकेण आचार्येण सामान्येन वा ? तत्र यदि श्रावकप्रतिष्ठिता एव तव वन्दनीयास्तर्हि श्रीमाल- मालव - मरुस्थल - मेदपाट - कर्णाट -
. पुष्पादिसंलुञ्चनसचट्टनादिना कृत्स्नसंयमानुपपत्तेः, यतश्चैवं ततस्तस्मात् कृत्स्नसंयमविद्वांस इति कृत्स्नसंयमप्रधाना विद्वांसस्तत्त्वतः साधव उच्यन्ते, कृत्स्नसंयमग्रहणमकृत्स्नसंयमविदुषां श्रावकाणां व्यपोहार्थं, ते किम् ? अत आह - पुष्पादिकं = द्रव्यस्तवं नेच्छन्ति = न बहु मन्यन्ते । यच्चोक्तं - 'द्रव्यस्तवे क्रियमाणे वित्तपरित्यागाच्छुभ एवाध्यवसाय' इत्यादि, तदपि यत्किञ्चिद्, व्यभिचारात्, कस्यचिदल्पसत्त्वस्याविवेकिनो वा शुभाध्यवसायानुपपत्तेः, दृश्यते च कीाद्यर्थमपि सत्त्वानां द्रव्यस्तवे प्रवृत्तिरिति, शुभाध्यवसायभावेऽपि तस्यैव भावस्तवत्वादितरस्य च तत्कारणत्वेनाप्रधानत्वमेव, 'फलप्रधानास्समारंभा' इति न्यायात्, भावस्तव एव च सति तत्त्वतस्तीर्थस्योन्नतिकरणं, भावस्तव एव तस्य सम्यगमरादिभिरपि पूज्यत्वमेनं (त्वात्तमेव च) दृष्ट्वा क्रियमाणमन्येऽपि सुतरां प्रतिबुध्यन्ते शिष्टा इति स्वपरानुग्रहोऽपीहैवेति गाथार्थः ॥ १९३ ॥
. श्रीहरिभद्रसूरिकृतवृत्तौ - भा.२, पृ.२, पं. ६ ।
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
मोहोन्मूलन लाटादिदेशेषु सर्वत्राऽऽचार्यप्रतिष्ठितानामेव भावात्तद्वन्दनार्थं यत्र च न लभसे तत्रापि राजाऽमात्याद्युत्कोचादानपूर्वकं किमर्थमादरं कुरुषे ? त्वदभिप्रायेण तेषां पाषाणकल्पत्वात् । ____ अथाऽऽचार्यप्रतिष्ठिता वन्द्याः, तथा सति भवानप्यस्मत्पक्षपरिवर्ती, नास्ति विवादः ।
अथ सामान्यप्रतिष्ठितबिम्बवन्दनमात्रवादी तदा क्षपणकप्रतिष्ठितास्ताः किमिति न वन्दसे ?
अथाऽप्रतिष्ठिता वन्द्या इति पक्ष एवं च श्रावकणैव सा कार्या न साधुनेति प्रलपन्नात्मन उन्मत्ततां कथयसि ।।
अथ यथा श्रावकप्रतिष्ठिताः प्रतिमा भवद्भिर्न वन्द्यन्ते तथा चैत्यवास्याचार्यप्रतिष्ठिता अपि ता न वन्द्या एवोभयत्राऽवन्दनीयत्वकारणोत्सूत्रत्वस्य समानत्वात् । न, यतो - "निस्सकडमनिस्सकडे वा वि सबहिं चेइए थुई , तिन्नि । वेलं च चेइयाइं नाउं एक्कक्किया वा वि ॥"?
[वृक०भा०गा० १८०४]
निस्सकडमनिस्से वा, वि चेइए सव्वहिं थुई तिनि । वेलं च चेइयाणि य नाउं एक्केक्किया वा वि ॥ १८०४ ॥
निश्राकृते = गच्छप्रतिबद्धे अनिश्राकृते वा = तद्विपरीते चैत्ये सर्वत्र तिस्त्रः स्तुतयो दीयन्ते । अथ प्रतिचैत्यं स्तुतित्रये दीयमाने वेलाया अतिक्रमो भवति, भूयांसि वा तत्र चैत्यानि, ततो वेलां चैत्यानि वा ज्ञात्वा प्रतिचैत्यमेकैका स्तुतिर्दातव्येति ॥ १८०४॥
श्रीक्षेम. वृत्तौ ।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम्
इत्यादिसिद्धान्तेन सर्वचार्यप्रतिष्ठितानां वन्दनीयत्वभणनात् । श्रावकप्रतिष्ठितानामागमे क्वचिदपि वन्दनीयत्वाश्रवणादिति नोभयत्राऽवन्दनीयत्वसमानतेति । . किञ्च - यथा भवद्भिरपूर्वो विधिपक्षः प्रोज्ज्वालितस्तथा पूर्वकालेऽपि भवत्सदृशैः परमधार्मिकैः सूरिभिः श्रावकैर्वोज्ज्वालितो न वा ? उज्ज्वलितश्चेत्तदा शक-विक्रमादिसंवत्सरान्वितप्रतिष्ठाकारिश्रावकनामकलितप्रशस्ता(स्त्य)क्षराणि दयन्तां, यथा द्वितीयपक्षेण श्रीभिल्लमाल - सत्यपुरादिषु तत्संवत्सरान्विताऽऽचार्यनामाक्षराणि दर्यन्ते ।
अथ श्रावकैस्तैर्याः प्रतिष्ठितास्ताः स्तोककालादेव प्रक्षीणा इति चेत् ? न, अत्रापि तत्कर्तृकत्व-स्तोककालप्रक्षयत्वसाधकं वाचकं वा प्रमाणं नास्ति, तस्मादेतदनुत्तरमेव ।
अथ दृश्यन्ते तत्र तत्र तन्नामाक्षराणि' परं ते देवकुलवासिनोऽतस्तदर्शनेऽपि तान्यक्षराणि प्रस्तुतार्थस्य प्रत्यायनाय नालं, तदाचरितस्य सर्वस्य सूत्रबाधितत्वात् । .. तन्न, यतो नहि ते सर्वेऽपि चैत्यकुलवासिनः, काशहदकालिकाचार्य - सोपारकवरस्वामिशिष्यवैरादिनामाक्षराणां दर्शनात् कथं व्याप्त्या चैत्यवासिप्रतिष्ठितत्वं तासामिति, तस्मादेतदपि फल्गुप्रायमित्यपकर्णनीयम् । ... अथ कुसुमाऽऽदान - धूपोद्गाहन - जलावगाहनादि तदधिकसावद्यस्यापि कैश्चिद्विधेयमानस्यावलोकनाद् मा भूत्तेषामस्मत्प्रतिष्ठाविधानमालोक्याऽऽत्मीयविधेः स्थैर्यमतो मूलत [ए]वासावस्माभिस्त्यज्यत इति चेत् ? न, यतो यूकाभयेन शाटकपरित्यागः क्रियमाणः सद्भिर्न प्रशल्यते । एवं हि त्वद्विधीयमानप्रव्रज्याविधानमवलोक्य तैः प्रव्रज्या विधीयते विराध्यते च, १. प्रतिष्ठाकृत्सूरिनामाक्षराणि ।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहोन्मूलन अतस्तदपि त्याज्यं स्यादित्येतदप्यसदिति ।
अथ सूरिः करोतु ताम्, उपाध्यायादिः कथं कुरुते ? सूरिमन्त्रस्य तस्याऽभावात् ?
उच्यते - वर्धमानविद्यया पञ्चनमस्कारेण वा, 'ठवणा मंगलगपुब्बा' [स्त. प० गा० २४] इत्यागमवचनादसावपि विधत्ते ।
अथ 'सूरिणा' इत्युक्तं तत्कथम् ?
अत्रोच्यते - आचार्याऽऽदेशात्तस्याऽप्यधिकारो व्याख्यानभणाने] इव, तस्य हि सूत्रदाने. एवाधिकारः, ___ 'आयरियठाणजोगो सुत्तं वाएइ उज्झाओ' [ ] इति वचनात्, अथवा - "जं वा पुरओ काउं विहरंति मुणी तहा सोवि'२
___[उपदेशमाला गा० ९] इत्यतोऽसावपि सूरिरेव । . . , चितिवंदण थुतिबुद्दि उस्सग्गो साहु सासणसुराए । थयसरण पूय काले ठवणा मंगलगपुव्वा उ ॥
[स्तव गा०२४, पश्चवस्तुक गा०११३३, पञ्चाशक गा०८-३२] ..... स्थापना- उचितसमये मङ्गलपूर्वो - नमस्कारपूर्वेति गाथार्थः ॥११३३॥
_ . श्रीहरिभद्रस्कृितवृत्तौ । ....स्थापना = प्रतिष्ठा जिनबिम्बस्य, मङ्गलपूर्वा तु = पञ्चनमस्कारपूर्वैव मङ्गलान्तरपूर्वैव वा कर्तव्या इति गाथार्थः ॥८- ३२ ॥ • श्रीअभय वृत्तौ ।
चालोत्ति महीपालो, न पया परिहवइ एस गुरुउवमा । जं वा पुरओ काउं, विहरंति मुणी तहा सोऽवि ॥ ९ ॥ ... यं वा = सामान्यसाधुमपि वयः-पर्यायाभ्यां हीनमपि गीतार्थतया प्रदीपकल्पं,
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम्
किञ्च - प्रमाणप्रतिष्ठितश्चार्थो विवेकजनचित्तचमत्कारको भवतीतिप्रमाणमप्युपरच्यते, तथाहि -
निरवद्या सावद्या वा त्वदभिप्रायोणाऽर्हत्प्रतिमाप्रतिष्ठाऽऽचार्येणैव कार्या, गीतार्थयतमानोमास्वातिवाचकादिविरचितप्रतिष्ठाकल्पसूत्रादिषु सूरेरेव तत्कारकस्याधिकारितया भणनात्, गीतार्थचारित्र्यतीत - वर्तमान-भविष्यत्सूरिकृतक्रियमाण-करिष्यमाणत्वाच, इह यद्यप्रतिष्ठाकल्पसूत्राद्यभिहितमाचरितं च तत्तदविगानेन कार्यम्, अन्यशास्त्रोक्ताऽनवद्य - सावधप्रव्राजन - मालारोपणादिवत् । प्रतिष्ठाकल्पसूत्राभिहिताऽऽचरिता च सूरिभिः] सूरिप्रतिष्ठा, तस्मात् सा तेन कार्येति ।
न चात्र पक्षदोषः, 'अश्रावणः शब्दः' इत्यादिरूपत्वात्तस्येति ।
न चोमास्वातिवाचकादिकृतप्रतिष्ठाकल्पोक्तत्व - तदाचरितत्वे असिद्धे, तदुक्तत्व-तदाचरितत्वयोः साधितत्वात् । ____ न चैते ‘अनित्यः शब्दः प्रमेयत्वाद्' इत्यादिवदनैकान्तिके ।
तथा 'नित्यः शब्दः कृतकत्वाद्' इत्यादिवचन[वन्न] विरुद्ध एते । अथ प्रतिष्ठाया आचरितत्वं न युज्यते,
. “असढेण समाइनं जं कत्यइ केणई असावजं । - न निवारियमन्नेहिं बहुमणुमयमेयमायरियं ॥"?
०क०भा०गा० ४४९९]]
पुरतः कृत्वा = अग्रतो विधाय गुरुत्वेन गृहीत्वेति भावः, विहरन्त्यप्रतिबद्धतया मुनयः = साधवः, तथा सोऽपि गुरुरिव महीपालवद्वा तैर्न परिभवनीयः, तत्परिभवे
दुस्तरभवदण्डप्राप्तेरित्याकूतम् ॥ ९ ॥ . श्रीसिद्धर्षिगणिकृतवृत्तौ । १. असढेण समाइण्णं जं कत्थइ कारणे असावज्जं । ... ... " णिवारियमण्णेहिं य बहुमणुमयमेतमाइण्णं ॥ ४४९९ ॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहोन्मूलन
इत्यादिलक्षणत्वात्तस्येति चेत् १ न, देशकालाऽऽश्रयत्वा ऽशठसूर्यासेवितत्वा - ss -ऽऽसेव्यमानत्वा-ऽऽसेविष्यमाणत्वा-ऽसावद्यत्वा-ऽन्याऽन (नि) वारितत्वादिसंपूर्णाचरितलक्षणस्यात्रापि विद्यमानत्वात् ।
४२
-
न चैकद्वित्रादिवारितत्वमाचरितक्षतिकारि, मालारोपणादेरपि एकद्वित्रादिवारितत्वाऽविशेषादिति ।
[प्रशस्ति:]
न च दृष्टान्तोऽप्यप्रसिद्धविशेष्यत्वादिदूषणैर्दुष्टो, बौद्धस्य साङ्ख्यं प्रति 'विनाशी शब्द' इत्यादिरूपत्वात्तस्येति निरवद्यमनुमानप्रीति स्थितम् ।
-
श्रीमन्तोऽजितदेवसूरिमुनिपाः सौवर्णिकायां पुरि, प्रोक्तास्तातकसंज्ञितेन परमश्राद्धेन शुद्धात्मना । सिद्धान्तोक्तविविक्तयुक्तिकलितं चक्रुर्विना मत्सरं, वादस्थानकमाद्य(ढय१)गद्यपदवीसंभूषितं श्रेयसे ॥ १ ॥
स्मरशर५.बसु८रुद्रा ११ङ्कप्रमाणे [ ११८५ ] गतेऽथ, समजनि जनचेतोऽमन्दमोदप्रदायि ।
अशठेन = राग-द्वेषरहितेन, कालिकाऽऽचार्यादिवत् प्रमाणस्थेन सता समाचीर्णम्
=
_ आचरितं यद् = भाद्रपदशुद्धचतुर्थीपर्युषणापर्ववत्, कुत्रचिद् = द्रव्य-क्षेत्र - कालादौ,
"
कारणे = पुष्टालम्बने, असावद्यं = प्रकृत्या मूलोत्तरगुणाराधनाया अबाधकं, न च = नैव निवारितम् अन्यैः = तथाविधैरेव तत्कालवर्तिभिर्गीतार्थैः अपि तु बहु यथा भवत्येवमनुमतमेतदाचीर्णमुच्यते ॥ ४४९९ ॥
श्रीक्षेम० वृत्तौ ।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादस्थानकम्
इदमवगततत्त्वैः सूरिभिः शोधनीयं, स्खलति यदिह बुद्धिः कस्य नो मादृशस्य ॥ २ ॥ चलनकमलसेवां मादृशैः प्राप्य यस्य, श्रुतपदमकरन्दस्यन्दबिन्दुप्रदात्रीं । भुवनसरसि शोभा लभ्यते राजहंसी, स जयति मुनिचन्द्रः श्रीमुनीन्द्रः कवीन्द्रः ॥ ३ ॥ तदनु जयति जेता सर्ववादिद्विपानां, विनय-नयसुदृष्टिर्देशनानादभीमः । चरण-करणदक्षोऽक्षोभ्यमूर्तिम॒गेन्द्रो,ऽपर इव मुनिराजो मानदेवाऽऽख्यसूरिः ॥ ४ ॥ यदीयवाक्याऽमृतसारणीभिः, सिक्ताः समन्तानिखिलाः समायुः(पुः) भव्यांहिपाः वृद्धिमनिन्यवृत्तिः, स देवभद्राऽऽख्यगणिर्विजीयात् ॥ ५ ॥
मोहोन्मूलननामकं वादस्थानकं समाप्तमिति ॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
%%%%訟法能站路
炎炎炎炎炎炎炎炎炎炎炎
炎炎炎※※※※※※
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार्यवर्यश्रीअजितदेवसूरिमीमांसितं
श्वेतपटता क्रियते मया)
- वाक्यार्थविचारवादस्थानकम् ॥
इह हि नैयायिकमतानुसारिणा केनचिद्वादिना 'श्वेतपटता क्रियते मया' इति सोल्लुण्ठमुक्ते सति तत्प्रतिपक्षभूतेनान्येन निजबुद्धिविभवावबुद्धसिद्धसिद्धान्तसम्बन्धोद्धतवाक्यप्रबन्धसम्बन्धेन तद्वाक्यविकुट्टनार्थमिदमुच्यते -
... [समासचर्चा तथाहि - ‘वेतपटता क्रियते मया' इति वाक्ये श्वेतपट इति यदन्तरङ्गं पदं तत्र कतमः समासः ? [१] किं श्वेतश्चासौ पटश्चेति कर्मधारयः ?, [२] श्वेतः पटो यस्येति वा बहुव्रीहिः ?, [३] श्वेतेन पटेन सह वर्तत इति सहार्थतृतीयासमासो वा ?, [४] यद्वा द्वितीया-तृतीयातत्पुरुषौ ?, [५] आहोस्वित् श्वेताय पट इति चतुर्थीतत्पुरुषः ?, [६] किं वा श्वेतात्पटः श्वेतपट इति पञ्चमीलक्षणः ?, [७] अथवा श्वेतस्य पटः श्वेतपट इति षष्ठीरूपः ?, [८] उत श्वेते. पट श्वेतपट इति सप्तमीसमासः ?, [९] अथाऽव्ययीभाव-द्विगु-द्वन्द्वाः ?
[१] तत्र न तावत्कर्मधारयः, यतस्तुल्यार्थतायां तस्य प्राप्तिः । ‘पदे तुल्याधिकरणे विज्ञेयः कर्मधारयः' [ ] इति वचनात् । न चार्थतुल्यार्थता, यतः श्वेतशब्देन गुणः, पटशब्देन द्रव्यमुच्यते; द्रव्यगुणयोरत्यन्तं भेदः । 'द्रव्यगुण-कर्म-सामान्य-विशेष-समवायाः' [ ] इत्यादित्वत्सिद्धान्तश्रवणात् ।
[२] बहुव्रीहिरप्यनवकाशधर्मावगुण्ठित एव, तुल्यार्थताया अभावात् ।
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
श्वेतपटता [समवायचर्चा अथ द्रव्य-गुणयोः समवायसम्बन्धादेकार्थवृत्तित्वमित्येतौ स्याताम् । तन्न, यतः समवायसम्बन्धस्तयोः सम्बन्ध(न्ध)विधत्ते किमर्थात्मा ? अनर्थात्मा वा ?
तत्र यद्यर्थात्मा तदा पदार्थान्तरत्वाऽविशेषात्तस्याप्यन्यः सम्बन्धकारकश्चिन्तनीयः । 'समवायान्तरादिति चेत् ? तस्यापि तद्रूपत्वादन्यः तत्कारकश्चिन्त्य इत्येवं निरवध्यनवस्थाव्यवस्था स्थैर्यमापनीपोत ।
अथ अनर्थात्मा, तदा तस्यार्थक्रियाकारित्वतत्त्वं प्रत्यसमर्थत्वं, अन्यथा गगनारविन्दं सम्बन्धसिद्धिसौधमध्याध्यासनसमर्थं स्यात्, अनर्थाऽऽत्मत्वाऽविशेषात् ।
किञ्च, समवायो गुण-द्रव्ययोः सम्बन्धविधि विधत्ते किं तयोरतत्स्वभावयोः तत्स्वभावयोर्वा ? यद्यायः पक्षः तदाऽसम्बद्धस्वरूपयोविन्ध्य - हिमवतोरसौ घटनां प्रत्यटाटयेत । अथ तत्स्वभावयोः सम्बन्धमसावातनोतीति, तथा सति तयोः स्वतः] एव सम्बन्धसिद्धेः किमनेनाऽजागलाग्रावलम्बिस्तनयुगलकल्पेनान्तर्गडुना परिकल्पितेन ? इत्यतः समवायस्य स्वयमेव दुःस्थितावस्थानत्वान्न तद्वलेन गुणद्रव्ययोरेकार्थवृत्तित्वं तदभावाच्च कर्मधारय-बहुव्रीही भवेतामिति ।
[३] नापि सहार्थतृतीयासमासः, सहार्थतृतीयासमासस्य 'सह दशभिः पुत्रैः भारं वहति गर्दभी' इत्यादिवत् प्रतिषिद्धत्वात् ।
[४] द्वितीया-करणतृतीयासमासयोरघटनैव, द्वितीयायाः सकर्मकधात्वयोगात्, तृतीयायाश्च तन्त्वादिभिरेव पटस्योत्पत्तेः श्वेतलक्षणगुणस्य पटं प्रति साध
१. अजागलस्तनन्यायः -
यथा अजायाश्छाग्या गले = कण्ठे स्तनौ = स्तनाकारौ मांसविकारौ निष्प्रयोजनौ स्तः, तथा प्रकृतेऽपि । उक्तञ्च वसिष्ठसिद्धान्ते - "चलसंस्कृततिग्मांशोः संक्रमे यः सुसङ्क्रमः । अजागलस्तन इव राशिसङ्क्रान्तिरुच्यते ॥” इति ।
- भुवनेशलौकिकन्यायसहस्री ।
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाक्यार्थविचार. कतमत्वाऽभावात्तप्राप्तिरेवेत्येतत्तत्पुरुषो न संगतिमङ्गत इति ।
[१] नापि सम्प्रदानचतुर्थीसमासो,
'यस्मै दित्सा रोचते धारयते वा तत्सम्प्रदानम्' [ ] इत्यादिलक्षणाऽयोगेन तदप्राप्तेः ।
[६] श्वेततात्पटः श्वेतपटः पंचमीलक्षणश्चेत् ? न, यतः श्वेताद् गुणात् पटलक्षणद्रव्यस्योत्पत्तिरित्याद्यर्थः स्यात्, न चासौ युक्तियुक्तः, “दव्वप्पभवा य गुणा न गुणप्पभवाई दव्वाई' [आवश्यकनियुक्ति गा० ७९३] इति वचनात्।
[७] षष्ठीसमासवार्ता तु दुरापास्तावकाशैव । यतः सम्बन्धे सति षष्ठी भवति, सम्बन्धश्च तादात्म्यलक्षणस्तदुत्पत्तिलक्षणो वा ।
__[सम्बन्धचर्चा तत्र न तावत्तादात्म्यलक्षणः, यतस्तदात्मनो भावस्तादात्म्यम्, तच्चेत् तदा . श्वेतगुणो वा पटो वा म्यान द्वयम् ‘यद्यतोऽव्यतिरिक्तं तत्तदेव' [ ] इति वचनात् । यथा घटाऽव्यतिरिच्यमानं रूपं घट एवेति ।।
किञ्च, विरुद्धधर्माध्यासात् कारणभेदाच्च तयोर्भेद एव । तथाहि - गुणा अनुवृत्तिधर्माणो द्रव्याश्रयिणश्व, 'द्रव्याश्रया निर्गुणा गु(गु)णाः' तत्वार्थ सू० ५. ४०] इति वचनात् । द्रव्यं पुनरनुवृत्तिरूपमेव गुणाश्रयभूतञ्च इति विरुद्धधर्म
१. उप्पज्जति वयंति य परिणम्मति य गुणा ण दवाई । ..दव्वप्पभवा य गुणा ण गुणप्पभवाइं दवाई ॥७९१॥
..., किञ्च - 'दव्वप्पभवा य गुणा न' द्रव्यात् प्रभवो येषां ते द्रव्यप्रभवाः, चशब्दो युक्त्यन्तरसमुच्चये, गुणा न भवन्ति, तथा गुणप्रभवाणि द्रव्याणि, नैवेति वर्तते, अतो न कारणत्वं नापि कार्यत्वं द्रव्याणामित्यभावः, सतः कार्यकारणरूपत्वात्, अथवा द्रव्यप्रभवाश्च गुणा न, किन्तु गुणप्रभवाणि द्रव्याणि, प्रतीत्यसमुत्पादोपजातगुणसमुदये द्रव्योपचारात्, तस्माद् गुणः सामायिकमिति गाथार्थः ॥७९३।।
- श्रीहरिभद्रप्रिकृतवृत्तौ ॥
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्वेतपटता
४८ . त्वम् । तथा गुणानां द्रव्यं कारणं, द्रव्यप्रभवत्वात्तेषाम्, पटादिद्रव्यस्य तु तन्तुसंयोगादयो निमित्तमिति कारणभेदश्च । अतः कथं तादात्म्यमेतयोरिति । नाप्यनयोः तदुत्पत्तिलक्षणः सम्बन्धो घटाकोटिसंटंकमाटीकते । कुतः ? यतस्तन्वादिभ्यः पटस्योत्पत्तेस्तन्त्वादिभिः सह पटस्य तदुत्पत्तिसम्बन्धो युज्यते, श्वेतगुणात् पटस्यात्रोन्मज्जनानिष्टेस्तु त्वन्मते प्रस्तुतसम्बन्धस्याप्यभावः । समवायस्तु प्रागेव निरस्त इति षष्ठीसमासाऽघटना ।।
[८] गुणानामाधाररूपत्वादत्र द्रव्यस्यैव तद्रूपत्वादितरेषां त्वाधेयत्वं द्रव्याश्रयत्वाद्गुणानां, श्वेते पट इत्याधाराधेयभावस्य वैपरीत्यापत्तेः सप्तमीसिद्धयसिद्धौ असिद्धिः सप्तमीविग्रहस्यापि । किञ्च, षष्ठीमुक्ता द्वितीयाद्याः सप्तमीपर्यन्ताः सर्वा अपि विभक्तयः क्रियामपेक्ष्य प्रवर्त्तन्ते, कारकत्वेन क्रियानिमित्तत्त्वात् "क्रियानिमित्तं कारकम्' [ ] इति वचनात, तत्सापेक्षत्वे चाऽसामर्थ्यम, समर्थपदानां च समासः, ‘समर्थः पदविधिः' [पा० व्या० ३/२/१] इतिसूत्रात् । अतोऽत्र यदा क्रियानिरपेक्षता तदा एता विभक्तय एव न सन्ति, विभक्तयश्चेत् तदा सापेक्षता, तस्यां च न समास; इत्येकं सन्धित्सतो नियमादन्यत्प्रच्यवते' इत्यतोऽप्यत्र द्वितीयायाः समासा न प्रवर्तन्ते इति । .. .
[९] अव्ययीभाव-द्विगुसमासयोस्तत्राव्यय-दिग्वाचकपदयोरसत्त्वादसत्तैव तयोः । तथा द्वन्द्वः 'श्वेतश्च पटश्च श्वेतपटौ तयोर्भाव' इत्येवं च 'श्वेतता पटता च क्रियते मया' इति पदघटना स्यात्, न चेयं तत्काले युज्यते । श्वेततायाः श्वेतगुणादेव, पटतायाःकुविन्दादिभ्य एव भावात् न त्वया ते विधातुं शक्यते । वक्ष(क्ष्य)माण१. एकं सन्धित्सतोऽपरं प्रच्यवत इति न्यायः ।
यथैककांस्यपात्राऽवयवादि सन्धातुमिच्छतोऽपरं तदत्यन्तानलसंयोगादेः प्रच्यवते तथा 'मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति' इत्यादिवाक्यतोऽभेदवंच:प्रामाण्यसाधने प्रवृत्तानां वैष्णवं शैवमित्यादिपुराणसंज्ञाभेदात् 'चतुर्भिर्भगवान्विष्णुर्वाभ्यां ब्रह्मा तथा रविः, अष्टादशपुराणेषु शिष्टैस्तु भगवाञ्छिवः ॥” इत्यादिप्रभासादिवचनाच- प्रकृतन्यायविषयत्वं दुर्वारमिति भेदवादिनो वदन्तीति ।
__• भुवनेश ।
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाक्यार्थविचार युक्तेश्च तयोः केनापि कर्तुमशक्यत्वाच । अतो द्वन्द्वोऽपि द्वन्द्वभयेनेव न भवितुमुसहते ।
__ [त्रिंशदविकल्पैः सामान्यचर्चा भवतु वा कश्चिदत्र समासः, परं योऽयं 'श्वेतपटता' इत्यत्र 'ता' प्रत्ययः स 'तत्त्वौ भावे' [ ] इत्यनेन भावे भवति । भावो हि सामान्यं, तच्च किं 'व्यक्तिगतं व्यक्त्यन्तरालगतं वा ? व्यक्तिगतमपि किं 'व्यक्तिषु समानरूपासु वर्त्तते ? 'असमानरूपासु वा ? समानरूपास्वपि वर्तमानं "किमेकम्
अनेकं वा ? एकमपि "सावयवं 'निरवयव वा ? सावयवमपि किं व्यक्तिषु 'सामस्त्येन वर्तते । एकदेशेन वा ? सामस्त्येनापि वर्तमानं किं नित्यम् १२अनित्यं वा ? नित्यमपि व्यक्त्या सहोत्पत्तिधर्मकं "अनुत्पत्तिधर्मकं वा ? उत्पत्तिधर्मकमपि नूतनव्यक्त्युत्पत्तिदेशे "तदासीद्वा न वा ? तत्र वर्तमानमपि "दृश्यम् “अदृश्यं वा ? दृश्यमपि प्रमाणेन "ग्राह्य मग्राह्यं वा ? प्रमाणेनापि किं अध्यक्षेण २२अनुमानेन वा ? प्रत्यक्षेणापि किं २ स्वकीयेन "परकीयेन वा ? स्वकीयेनापि किं २५व्यक्त्यात्मकं वा प्रतीयते व्यक्त्यनात्मकं वा ? व्यक्त्यात्मकत्वे व्य-क्तिं(क्ति)नाशे तस्य नाशो “अनाशो वा ? नाशोऽपि तस्य "तत्स्वभावस्य "अतत्स्वभावस्य वा ? इति त्रिंशद् विकल्पाः ।
तत्र व्यक्तिगतं व्यक्त्यन्तरालगतं वेत्यत्र न तावद्वयक्त्यन्तरालगतम्, तदतसले तदनुपलब्धः । 'व्यक्तिगतं चेत् तदा किं तासु समानरूपासु वर्त्ततेऽसमानरूपासु वा ? 'तत्र यद्यसमानरूपासु तदा यथा वृक्षत्वं लिम्ब-कदम्बाबकाश्वत्थ-कपित्यादिषु वर्त्तते तथा डोंगरादिष्वपि वर्तेत । "समानरूपास्विति चेत् तदा समानरूपं किं तासां सामान्यसम्बन्धात् स्वत एव वा ? यदि सामान्यसम्बन्धात् तदा सा(स)मानानां भावः सामान्यं, न यावत्समानरूपता न तावत्सामान्यं न यावत्सामान्यं न तावत्समानरूपतेति व्यक्तमितरेतराश्रयदोषः। सामान्यान्तरात् इति चेत् ? तदपि सामान्यं कथं तासु वर्त्तते समानरूपासु असमानरूपासु वा ? इत्याद्यावर्तनेन चक्रकदोषः । स्वत एव चेत्तदा किमनर्थ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्वेतपटता.
कसामान्यपरिकल्पनेन ? तत्कार्यस्य स्वत एव सिद्धत्वात् । समानरूपास्वपि वर्त्तमानं किं एकमनेकं वा ? ' तत्र न तावदनेकं त्वत्सिद्धान्तक्षतिप्रसंगात् । 'नाप्येकम् एकस्य सर्वव्यक्तिव्यापकत्वाऽयोगात् । अथाकाशवत्तदेकमपि व्यापकं भविष्यति - एवं तर्हि तत् सावयवं निरयवं वा ? 'निरवयवं चेत् तदानेकासु व्यक्तिषु कथं वर्त्तते ? अथ सावयवं तदाऽभ्युगप (पग) तराद्धान्तक्षतिः ।
किञ्च, तत्सावयवं सद् व्यक्तिषु सामस्त्येन वर्त्तते एकदेशेन वा ? "यद्येकदेशेन तदा मातृदवरकन्यायेन तस्य वर्त्तनात् व्यक्तीनां सांशत्वाच्च यत्र व्यक्त्यंशे तल्लग्नं तत्रैव समानरूपता नान्यत्र । 'अथ सामस्त्येन तदा प्रतिव्यक्ति परिसमाप्ततया व्यक्तिवत्तस्यापि बहुत्वप्रसङ्गः । सामस्त्येनापि वर्त्तमानं नित्यमनित्यं वा ? न तावदनित्यं, नैयायिकैस्तथा ( ?स्य ) नित्यत्वेनाभ्युपगमात् । नित्यं चेत् ? तदा तदपि स्वस्वरूपप्रतीतेरजनकं जनकं वा ? अजनकं चेत् ? तदा खरविषा(ण) कल्पत्वात् ' किं तत्परिकल्पनेन ? अथ जनकं तदा नित्यस्याविचलितरूप. त्वात् सर्वदेशकालेषु स्वप्रतीतिं प्रति प्रतिपादनप्रत्यलतां प्रतिपद्येत । न चैतद् दृष्टमिष्टं वा ।
नित्यमपि व्यक्त्या सहोत्पत्तिधर्मकं अनुत्पत्तिधर्मकं वा ? " अनुत्पत्तिधर्मकं चेत्तदा नवीनव्यक्त्युत्पादे अनुत्पन्नं सत् कथं स्वं स्वरूपमादर्शयति ? १३ उत्पत्तिधर्मकं चेत्तदा सक्रियं निष्क्रियं वा ? सक्रियं चेत्तदा पुरातनव्यक्तेः परित्यागेन नूतनव्यक्तिनितम्बिनीमुखं चुम्बयति अपरित्यागेन वा ? तत्र न परित्यागेन, पूर्वव्यक्तेर्निः सामान्यप्रसङ्गात् । अथाऽपरित्यागेन तदा सक्रियत्वेऽपि नानेकव्यक्त्यालिङ्गन(नं) चारुविचारगौरवं सहते, निरवय [व] त्वात्तस्य ।
५०
उत्पत्तिधर्मकमपि नूतनव्यक्त्युत्पत्तिदेशे आसीद्वा न वा ? " नासीत्तदा नूतनव्यक्तेः कुतः समानता ? सामान्यात् इति चेत् ननु तत्र सामान्यं नास्ति । पुरातनव्यक्तेः समागत्य तत्तया सह सम्बन्धबन्धुरबन्धुभावमनुभवति इति
१. खरीविषाणन्यायः असद्वस्तुसम्भावनविवक्षायामयं प्रचरतीति स्पष्टः ।
-
भुवनेश०
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाक्यार्थविचार तत्र चोक्त एव दोषः । १५अथासीदिति पक्षः तर्हि तद् दृश्यमदृश्यं वा ? “अदृश्यं चेत्तदाऽदृश्यस्य प्रतीतिः शपथशतैरपि दुःशका श्रद्धातुम् । "दृश्यं चेत्तदा किमिति न निरादीनवस्फारविस्फारितनयनयुगलपथम[व]तरति ? किं च दृश्यमपि प्रमाणेन ग्राह्यमग्राह्यं वा ? २°अग्राह्यत्वे षष्ठभूततुल्यतैवास्य । अथ प्रमाणेन ग्राह्यं तेनापि किमध्यक्षेनानुमानेन वा ?
तत्र नानुमानेन, यतो 'लिङ्गग्रहणं(ण) - सम्बन्धस्मरणपूर्वकं लिङ्गिनि ज्ञानमनुमानम्,'[ ] लिङ्गं च द्विधा, कार्य-स्वभावभेदात्, यथा हुतभुक् - शब्दयोः धूम-कृतकत्वे । न चैतयोरेकमप्यत्र विद्यतेऽतोऽनुपलब्धिरूपतृतीयहेतुगोचरत्वात् असदूपतैव तस्योक्ता स्यात् । अथ प्रत्यक्षेण, तेनापि किं स्वकीयेन परकीयेन वा ? न तावत्वरकीयेन, यतस्तेनापि किं योगिप्रत्यक्षेण इतस्प्रत्यक्षेण वा ? न तावद्योगिप्रत्यक्षेण, योगिप्रत्यक्षस्य भवतो दुर्लक्षत्वात् ।
यतः - “तज्ज्ञानं ज्ञेयविज्ञानशून्यैस्तल्लक्ष्यते कथम् ?"
. [लोकवार्तिक १-१-२, १३४.] इतरजनप्रत्यक्षेण चेत्तदपि न, यतः कृतप्रयत्नैरस्माभिरपि न प्रतीयते, अप्रतीतमपि त्वमस्मान् हठात् प्रत्यायसीति किं राज्ञामाज्ञा ? २ स्वकीयप्रत्यक्षेणापि प्रतीयमानं व्यक्त्यात्मकं वा प्रतीयते व्यक्त्यनात्मकं वा ? ... २६तत्र न व्यक्त्यनात्मकं, व्यक्तिशून्यदेशे लडत्थित्ककायमानस्य तस्यानुपलब्धः । “व्यक्त्यात्मकत्वे व्यक्तय एव ताः न सामान्यम् । व्यक्त्यात्मकत्वेऽपि व्यक्तिनाशे तस्य नाशोऽनाशो वा ? “अनाशश्चेत् तदा व्यक्तिनाशे यदि तन्न नष्टं तदा विरुद्धधर्माध्यासस्ततो भेद एवोक्तः स्यात् नाऽभेदः । अथ तस्य नाश इति पक्षस्तथा सति स्वसिद्धान्तविरोधव्याघ्राघ्रातत्वाज्जीवितुमपि नोत्सहते, अतः किमस्माकं मतमारणेन ? नाशोऽपि तस्य तत्स्वभावस्य [अत्स्वभावस्य] वा ? "न तावदतत्स्वभावस्य हेतुशतेनापि अन्धोपलस्येव जात्यस्फटिकताया नाशस्य कृतप्रयत्नैरपि कर्तुमशक्यत्वात् । अथ तत्स्वभावस्येति पक्षः तथा सति
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
त्वमपि अस्मत्पक्षपरिवर्त्तीति किं स्वगृहे विवादेन ?
एवं च सति यथा यथा सामान्यं विचार्यते तथा तथा न सत्तामपि बिभ
र्त्तीति । असत् सन्न मया युक्तिं विना श्रद्धातुं शक्यते ।
यतः
-
श्वेतपटता
"आदर्शप्रतिबिम्बितां प्रतिदिनां सर्वोऽपि योषिज्जनो,
वामां दक्ष (क्षिणतः कपोलफलके पत्रावलीं पश्यति ।
ज्ञानं सांशयिकं मनागपि न तत्किंतूक्ततत्त्वार्थया,
युक्त्या यन्न घटामुपैति तदहं दृष्ट्वापि न श्रद्धधे ।। [प्रमाणविनिश्वये ]
अतः सामान्याभावाद्भावाभावस्तदभावाच्च 'ता' प्रत्ययोऽत्र न युज्यत इति ।
[कर्मत्वाऽयोगचर्चा]
किञ्च भवतु वाऽयं ताप्रत्ययस्तथापि क्रियते निर्वर्त्यते विक्रियते वा मया कर्त्रेत्यर्थः स्यात् । यदि स्यात् तदा को दोष इति चेत् ? सकर्म - कक्रियाकर्तृभ्यां श्वेतपटताया: सम्बन्ध एव न घटते, यः 'श्वेतपटता' इत्यत्र ताप्रत्ययेन भावः परापरनित्यसामान्यरूपोऽभिधीयते । नित्यस्य च करणं निर्वर्त्तनरूपं विकाररूपं वा, तच्च द्वयमपि न घटते, यतो निर्वर्त्तनमसतः करणं, प्रस्तुतभावस्य विधानं शंखधवलनतुल्यमेव, न तत्र प्रेक्षावन्त आदरं कुर्वते, प्रेक्षावत्ताक्षतेः । नापि भावस्य विकाररूपं करणं, यतस्तत्ततो भिन्नमभिन्नं वा विधी - यते ? भिन्नविधाने भावस्य न किञ्चित्कृतम्, न हि देवदत्तादिहस्तविकर्त्तने यज्ञदत्तस्य किञ्चित्सम्पद्यते । अभिन्नविधाने स एव भावः करणीयः स्यात्, तत्करणे तस्याप्यनित्यत्वप्रसङ्गो ‘यत्कृतकं तदनित्यम्' [ ] इति वचनात् ।
1
1
=
=
एवं च श्वेतपटतायाः कथमपि कर्मत्वायोगात् 'दश दाडिमानि षडपूपा' [पा० व्या० १-१-१ सूत्रस्य ९ २तमवार्त्तिकस्य महाभाष्ये ] इत्यादिवाक्यवन्न काचित्पदघटनेत्यसम्बद्धवाक्यप्रतिपादने च भवतः पूर्वापर्यपर्यालोचनहानिरिति ।
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाक्यार्थविचार
५३
[प्रशस्ति:]
श्रीमन्तोऽजितदेवसूरिमुनिपाः श्रीलाटदेशान्तरे, ख्याते [तु?] 'तुडकेश्वरे पुरवरे कस्यापि सूरेः पुरः । प्रावीण्यातिशयस्य सूचकमिदं मोदप्रदं चेतसो, वादस्थानकमाशु दुर्जनजनाहंकारहचक्रिरे ॥छ।।
॥ मङ्गलं महाश्री: ॥ कल्याणमस्तु ।
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
(परिशिष्ट - )
मोहोन्मूलन - वादस्थानकनिक्टिसाक्षिपाठानामकारादिक्रमः
पत्राङ्कः
गाथाद्याद्यपदम् अच्छि-निलाड-संधिसु [प्रतिष्ठाकल्पे] असढेण समाइन्नं [बृहत्कल्पभाष्ये गा० ४४९९] अरहंतचेइयाणं [आवश्यकेषु] . अरहंतपइट्ठाए [वृ. क. भाष्ये गाथा १७७६] अह कहवि बिंबसिप्पी [ ] . अह तिपयाहिणपुज्वं [पञ्चाशकेषु २/२९]. अहिवासणवेलाए [ ] आयरियगिलाणाणं [ओघनिर्युक्तौ गा० ३५१] आयरियठाणजोगो [ ] एमेव य सन्नीण वि [वृ०क भाष्ये गा० १७९२] अंगारमहगो इव [पञ्चाशकेषु ६/१३] काऊण पाणवित्तिं [स्थानकेषु] गमणं चेइहराणं [निशीथभाष्ये गा० ५७५६] गुरुणो वि नाहिगरणं [पञ्चाशकेषु २/३२] चउवीस जिणिंदह [स्तवने] चेइयपूया-रायानिमंतणं [वृ०क भाष्ये गा० १७९०]
२६/३१
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
चैत्यायतनप्रस्थापनानि [ प्रशमरतौ का० ३०५ ] चोयग जिणकालंमि [बृ०क० भाष्ये गा० १७६८ ] छज्जीवकायसंजमु [आवश्यकनिर्युक्तिभाष्ये गा० १९३] जह तुम्भे तहम्हे [ उत्तराध्ययननिर्युक्तौ गा० ३०८, अनुयोगद्वारेषु गा० १२१]
जिणभवण - बिंबठावण [ पञ्चाशकेषु ६ / ३] जं इंदखेडखित्तं [ .], जं च चधा विणओ [पञ्चाशकेषु ६ / ३७] जं वा पुरओ काउं [उपदेशमालायाम् गा०९] ठवणा मंगलगपुब्बा [स्तवपरिज्ञायां गा०२४ ] तत्थ उप्पायपव्वय [ भगवत्यां १३/६ ] तत्थ बहुमज्झदेशे [ दमयन्त्याम् ] ताहे लोगुत्तमाणं पाएंसु [ तो इसे पत्ते [ प्रतिष्ठाकल्पे ]
1
दिज्जा दवं गोय (उ)लं [ स्थानकेषु गा० ३८ ]
दिवसे फासुयकुसुमाई [दमयन्त्याम्]
न पट्ठा तस्स कया [स्तवने]
नमि-विनमिकुलान्वयिभि: [ स्तवने]
नवि अत्थि नवि य होही [ उत्तरा० निर्युक्तौ गा० ३०९, अनुयोगद्वारेषु गा० १२२]
निस्सकडमनिस्सकडे [वृ०क० भाष्ये गा० १८०४ ] न्हाओ वित्तिओ [
1
पट्टवणं करेइ [बृ०क० भा०गा० १७९२
चूण]
५५
४/२५
२९
३६
१३
४/२५
१७
२३
४०
४०
२७
१
२३/२४
१६
८
८
१३
३८
२०
५/२६/२६/३३
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
पइट्टविज्जा लहुं चेव [पञ्चाशकेषु ७/४३] पइट्ठाणं करेइ [वृ०क०भा० गा०१७९२ विशेषचूर्णी] पडिमाउ तत्थ तेसिं [कल्याणकप्रकरणे] पडिलेहण-निक्खमणे [वृ.क.भाष्ये गा० १६५८] परिहरणा-अणुजाणे [वृ०क भाष्ये गा० १६५९]. पिच्छए रयणिविरमंमि [ ] भरहो थुणइ [कल्याणकप्रकरणे] रित्थं वत्थं कंसाइयं [ ] रूप्यकच्चोलकस्थेन [प्रतिष्ठाकल्पे] विज्जाहरेहिं जुगाइ [कथाकोशे गा०२वृत्तौ] विद्याधराणामवतारणाय [उपमितभवप्रपञ्चायाम्] .. विसज्जिया य तेणं [निशीथभाष्ये गा० ५७५६ ....
बृ०क० भाष्ये गा० ३२८७] ' विसेसओ तत्थ [भगवत्याम्] विहिवयणं च पमाणं शक्रावतारे एकं [भुवनसुन्दर्याम्] .. स एष ऋषभजिनो [तिलकमञ्जर्याम्] . सच्चइ सुब्वइ नरयगओ [ ] सद्धाबुड्डी रण्णो [वृ०क भाष्ये गा० १७११] सामायारी पुणरवि [बृ०क भाष्ये गा० १६५७] साहू य दव्वदेवो [पञ्चाशकेषु ६/११]
३
.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्ट - २
मोहोन्मूलनवादस्थानकनिर्दिष्टग्रन्थनामानि
आवश्यक
उपमिति / उपमित कथाकोश
कल्प
ग्रन्थनामानि
कल्याणकप्रकरण
गोशालकशत [भगवत्याम् ] चूर्णि [ कल्पस्य ]
तिलकमञ्जरी
दमयन्ती
निशीथ
पञ्चाशक
. प्रतिष्ठाकल्प
प्रशमरति
भगवती
भाष्य
भुवनसुन्दरी. . मोहोन्मूलन
वेंद
वादस्थानक
सामाचारी
सूत्र
स्तवन स्थविरावलिका
स्थानक
EN
•
}
पत्राङ्कः
६, २३, २५, ३५, ३६, ३७ १, ३, १०, १४ १,
९
१, ४, २५, २६, २७, ३४
३, ९
१०
४, २६, २७, २९, ३०
१, २, ८
१०, १६, २०, ३७
१५,
२५, ३४
१५, २१, २५ १६, २०, ४१
१, ४, १५, २५
१०, १९, २७
२७
१,
ܕܘ
१, ११
Q.1
५, ३,
.१५,
५७
३, ९
१
९
४२
२४/२५
२६, २७
१, ३,
९
१५
१, २, ८
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
(परिशिष्ट-३)
मोहोन्मूलनवादस्थानकनिर्दिष्टन्यायादयः
न्यायादयः
पत्राङ्क:
१ अस्माभिरस्मिन् संवत्सरे मासि वा पुत्रस्य
पुत्रिकाया वा विवाहः कृतः २ किं काकैर्भक्षितः ३ गर्दभीक्षीरतुल्यम् ४ गुडलुषकान्धक इव गुडम् ५ घोटकपुच्छं कल्होटके योक्ष्यसि ६ तदसिद्धं यदसिद्धेन साध्यते ७ दक्षिणेन चक्षुषा पश्यतीत्युक्ते वामेन न पश्यति ८ न मम किञ्चित् क्षीयते ९ माता मे वन्ध्या पिता मे कुमारब्रह्मचारी १० यूकाभयेन शाटकपरित्यागः ११ सर्पिषि रक्तस्य विरक्तस्य वा जलादिदर्शनेऽपि
सर्पिविषय एवाभिप्रायो जायते
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्ट-४
मोहोन्मूलनवादस्थानकनिर्दिष्टविशेषनामानि
नाम
पत्राङ्कः नाम
पत्राङ्कः
अजितदेव अतिमुक्तक आदिजिन आनन्दसाधु आर्यसमुद्राचार्य
४२ द्रौपदी १५ नमि
१ नर्मदासुन्दरी १० पादलिप्ताचार्य १५ पौलोमी
८ प्रभावती ९, १५, ४१. बाहुबलि
भरत २१ भरह ३९ मणिप्रभ १० मानदेव
२७ मासतुस .८ मुनिचन्द्र ३५ युगादिदेव २ लक्ष्मी
उमास्वातिवाचक ऋषभजिन अंमारमग . कालिकाचार्य गोशालक चमर जयन्तः जीवन्तस्वामिनी जुगाइदेव तातक दमयन्ती देवभद्र
७, १५, ३५
विक्रम
विद्याधरनायकाचार्य विनमि
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
वृषभ
वैर
वैरस्वामिन्
शक
शक्र
सच्चइ
नाम
अट्ठावय
अष्टापद
कर्णाट
कल्याणनगर
काशहद
तक्षशिला
भिल्लमाल
मरुस्थल
महुरनयरी
महुरानयरी
९ सम्प्रति
३९ सुवर्णकारदेव
३९ सूर्याभदेव
३९ संतिजिण
२ हरिभद्रसूरि
ग्राम - नगर - पर्वतादिस्थाननामानिं
पत्राङ्कः नाम
Q.1
३ मालव
७, ३५, ३६ मेदपाट
३७ म्लेच्छदेश .
३४ लाट
३९ वीतभयपुर
६, ३५ वैताढ्य
३९ शक्रावतार
३७ | श्रीमाल
३३ | सत्यपुर
३३ | सोपारक
सौवर्णिका
.३४
७, ३५
१५
. १७
पत्राङ्कः
३७
३७
.६
३८
६, ३५
३५
३
३७
.३९
३९
४२
६१
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. परिशिष्ट - १ 'श्वेतपटता.' वादस्थानकनिर्दिष्ट
साक्षिपाठानामकारादिक्रमः
पत्राङ्कः
.
गाथायायपदम् आदर्शप्रतिविम्बितां क्रियानिमित्तं तज्ज्ञानं तत्त्वी भावे दब्बप(प्प)भवा दशदाडिमानि द्रव्यगुण द्रव्याश्रया: पदे तुल्याधिकरणे यत्कृतकं यद्यतो यस्मै दित्सा लिङ्गग्रहण .. समर्थः ।
परिशिष्ट - २ 'श्वेतपटता०' वादस्थानकनिर्दिष्टन्यायादयः
१. अजागलामावलम्बिस्तनयुगलकल्प २. एकं सन्धित्सतो नियमादन्याच्यवते ३. खरविषाणं(ण)कल्प ४. मातृदवरकन्याय
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
_