Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરી છે
.'
કાદિ છે
(Eyenge (?
મહાયોગી,
Glહાની - - લેખકઃ- વસંતલાલ કાંતિલાલ ઇઘરવાલ -
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
કડથી
। श्री शान जय महातीर्थाय नमः ।
-
-----
મહા યોગી
-
આનંદઘન
લેખક :
શ્રી વસંતલાલ કાન્તીલાલ ઈશ્વરલાલ
શા, જસવંતલાલ સાંકળચંદ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્તિસ્થાન : ૧. શ્રી વસંતલાલ કાન્તિલાલ ઈશ્વરલાલ
શાકુન્તલ માનવ મંદિર રોડ મલબાર હિલ મુંબઈ નં.-૬ શા. જશવંતલાલ સાંકળચંદ એટલાસ એજન્સીઝ ૫૦૮૨/ર ગાંધીરોડ, અમદાવાદ
સર્વહકક લેખકને સ્વાવીને
પ્રથમ આવૃત્તિ વૈશાખ સુદ 2 ને શનિવાર તા. ૨૩-૪-૬૬
કિંમત રૂ .
મુદ્રક : શ્રી કાન્તિલાલ સેમાલાલ શાહ સાધના પ્રીન્ટરી, ઘીકાંટારડ અમદાવાદ.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેશ
આજે આ પુસ્તિકા વાંચતાં આપને એક એવા મહાયોગીની પરિચય થશે જેની ગાદની હુંફમાં આપને આપનું પ્રાણ તત્ત્વ હોગ, આપની સાધના મારો.
આજે દુનિયાને સૌથી વધુ જરૂર કોઈ રાજકારણના નેતાની કે તાર્કિક મહામહોપાધ્યાયની નથી, ના. આજે જરૂર કોઈ વૈજ્ઞાનિકની પણ નથી કે નથી કોઈ રંગદર્શી કવિની. કોઈ ઉદ્યોગપતિની પણ જરૂર નથી. કે કળાકારની નથી આ બધા ચારે બાજુ તે એ છીએ અને દુનિયા જેવી છે તેવી રહી છે. આજે જરૂર છે તે આનંદઘનજીની. માત્ર એક આનંદઘનજી તમારી ને મારી વચ્ચે ઉતરશે અને દુનિયાનું દુઃખ દુર્ભાગ્ય અને દરિદ્રતા નાસી જશે. કારણ આનંદઘનજી અવતરશે તે સારી શ્રીમંતાઈ ઉતરશે. આંતરશક્તિનું પૂણું પ્રાગટય થશે. ચિદાનંદની મેાજ ઉછળશે !
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનંદઘનજી ખરેજ, આપણા માટે મેાજશેખ (Luxury) નથી, પણ પ્રાથમિક જરૂરિયાતની વસ્તુ (Prime necessity) છે. કારણ આપણે માત્ર હવા પાણી પ્રકાશથીજ નથી જીવતાં પણ આનંદથી જીવીએ છીએ,
આજે જ્યારે હતાશ દુનિયાના ભાવિ સામે આખી ડોળા કાઢી ઘૂરકી રહ્યો છે ત્યારે આપણે એવા કશાનુ સર્જન કરવુ જોઈ એ જે અણુમ્ન, હાઈડ્રોજન એમ્બ કે ન્યુટ્રોન એઅને સચોટ જવાબ આપી શકે અને આપણી ખેાયેલી સુખ સગવડ શાંતિ પાછી આપી શકે, તેવુ સર્જન એક જ છે આનંદધનજીનુ, આન ંદધનજી એક અધ્યાત્મ એમ્બ છે. અને આણુએમ્બને જવાબ કેવળ અધ્યાત મામ્બજ આપી શકે !
કરીને કહું છું કે આજે દુનિયાને માત્ર એક આનંદધનની જરૂર છે, અને દુનિયાના દુઃખ દૂર થશે. દુનિયાનું દારિદ્રય દૂર થશે. દુનિયાનું દુર્ભાગ્ય દૂર થશે. માણસ સાચા અર્થમાં શ્રીમત બનશે.
આજે જ્યારે મુઠ્ઠીભર કરેાડપતિઓ અને અબજપતિના હાથમાં જનસમૂહના વનને દોર આવી ગયા છે ત્યારે એક એવા શ્રીમંતની વાત અમે આ પુસ્તકમાં રજુ કરીએ છીએ જેની પાસે રાતી પાઈ ન હોવા છતાં જેની શ્રીમતાઈ ના કોઈ પાર ન્હાતા—જેના મળમૂત્ર અને કમાં પત્થરમાંથી સાનુ અનાવવાની સિદ્ધિ હોવા છતાં જેને માટે સાનુ હમેશાં પત્થર હતુ. આવા શ્રીમંતને પરિચય આપવા પાછળ અમારા હેતુ એ છે કે આપણે એ સમજીએ કે પૈસા વિના પણ શ્રીમંત થઈ શકાય છે અને ખરી શ્રીમતા તેજ છે.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનંદઘનજી વિષે લખવું તે ચોમાસાના તોફાની સમુદ્રને સાણસીથી પકડવા જેવું છે કે અરૂણોદયની લાલીને શીશામાં પુરવા જેવું છે. તેમને વિષે લખતાં ખરું પૂછો તે કલમ ધ્રુજ છે. એ તો નવદંપતિના શયનખંડમાં ડોકિયું કરવા જેવી ધૃષ્ટતા લાગે છે. એક મહાયોગીની આત્મમસ્તી વિષે વીસમી સદીને તુચ્છ લેખક લખી પ શું શકે ?
છતાં આનંદઘનજી મારું નાનપણથી પ્રિયપાત્ર રહ્યા છે. તેઓની સાથે એકાંતના કલાકે મેં ગાળ્યા છે. તેમની આંગળીએ કેટલાય અાપ્યા પ્રદેશ ફર્યો છું. કેટલાય દિવસ એવા ગયા છે જ્યારે મેં કોઈની સાથે કશી પણ વાતચીત ન કરતાં માત્ર આનંદઘનજી સાથે જ હૃદય બાવ્યું છે. મને લાગે છે કે તેમની ભવ્યતા જે મારા આંખમાં જેટલીવાર હથ આવ્યા છે તેટલું હું કયારેય કોઈ માટે રહ્યો નથી. તેથી જ આનંદઘનજી વિશે આ પુસ્તક બહાર પડે છે ત્યારે મને લાગે છે કે એક મહાયોગી સાથે મારો પવિત્ર સંબંધ કે જાહેર પ્રદર્શનમાં આવે છે અને તેથી મને ક્ષોભ પણ થાય છે. છતાં કયારેક ન ગમતું પણ કરવું તે પણ જીવનની એક દછનીય તાલિમ છે સાધનાનો એક ભાગ છે.
આનંદઘનજી, અનુપમાદેવી અને મહારાજ કુમારપાલ આ ત્રણે મારી સ્વન સૃષ્ટિની પ્રેરણામૂર્તિ છે. એ ત્રણેને આ પરિત્રિદેવીનું હું પરમસીભાગ્ય સમજું છું.
આશા રાખું છું આ દુનિયામાં આનંદઘનજીની આજે
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલી જરૂર છે તે આપણને આ પુસ્તિકા વાંચતાં સમજાશે. અને ખરી જરૂર ઉભી થશે તો જરૂર પુરી થશે જ—Law of Demand and Supply-એ. લો એક ડિમાન્ડ અને સવાઈ નિસર્ગને એ નિયમ કહે છે કે જ્યાં વસ્તુની ખરી જરૂર ઊભી થાય છે ત્યાં તે વસ્તુ કુદરત પહોંચતી કરે છે.
તો મારા વાંચક ! હવે આવે છે આનંદધનની મુલાકાત
વૈશાખ સુદ ૩ ] ૨૩–૪–૧૬
શાકુંતલ માનવમંદિર રેડ ! મુંબઈ-૬ ]
શ્રી વસંતલાલ કાંતીલાલ ઈશ્વરલાલ.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વસંતલાલ કાન્તિલાલના પુસ્તકો
૧. સુખ ઉપર સંશાધન: પ્રસ્તાવના : કાકા કાલેલકર૨. ક્ષમા:
પ્રસ્તા : પંડિત સુખલાલજી ૩. જીવન જીવવા જેવું છે : પ્રસ્તા. મુનિ શ્રી ચિત્રભાનું • ૪. વાચક જસની અનુભવવાણી: (રજી આવૃત્તિ)
પ્રસ્તા. શ્રી વિજયધર્મસુરી ૫. ઉત્પત્તિ અને લય: પ્રસ્તા. સ્વા. પ્રસનચંદ સુરચંદ
બદાણી. ધીરૂ જસ્ટીસ
સ્મોલ કોઝ કોર્ટ. ૬. સ્વાનુભૂતિ: પ્રસ્તા શ્રી રવિશંકર મહારાજ ૭. સંસાર : પ્રસ્તા. શ્રી મુનિ ચિત્રભાનુ ૮. જીવનશિલ્પ: પ્રસ્તા. પં. શ્રી કીતિવિજયજી ૯. સાધના: પ્રસ્તા. બી. શાંતિકુમાર ભટ્ટ. ૧૦, કરૂણા : ૧૧. મંત્રાધિરાજ: પ્રસ્તા. પ. પૂ. ભદ્રકવિજયજી ૧૨. શ્રમણ અને સુંદરી: ૧૩. દશના: ૧૪. સાપેક્ષાવાદ: પ્રસ્તા. શ્રી પુણ્યવિજયજી
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વસંતલાલ કાંતિલાલના અંગ્રેજી પુસ્તકો
ત્રણ મહાન દેશના ત્રણ મહાન પ્રમુખ સ્વ કેનેડી, 2. રાધાકૃષ્ણ અને નાસરે જેમના અંગ્રેજી પુસ્તકોની પ્રશંસા કરી છે તે નીચેના પહેલા બે
પુસ્તકો છે.
૧. લાઈફ ઈઝવર્થ લીવીંગ: પ્રતા. શ્રી મોરાર... દેસાઈ. ૨. કોસમીક ઓર્ડર : પ્રસ્તા. મહારાષ્ટ્રના માજી ગર્વનર ૩. ઈસ્પીરેશન એન્ડ એપરેશન :
' ' પ્રસ્તા. . ગોપાલ રફી. ૪. રીસર્ચ ઓન હેપીનેસ: પ્રસ્તા, શ્રી કાકા કાલેલકર પ. વટ ઈઝ જૈનીઝમ :
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧લું આનંદઘનજીની જીવનરેખા
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ
મદ્ આન ંદઘનજી મહારાજ કાશીના કોઈ મહામહોપાધ્યાય કે તાકિ કિશરામણ નહોતા. નહોતા તેઓ કોઈ લેાકલાડીલા નેતા. તેઓ કઈ રાજગુરુ પણ નહોતા અને શિષ્યોની જમાત ભેગી કરનાર ( ગુરુ ' પણ નહોતા. તે તા હતા એ ઋષભ પ્રીતમની પ્રિયા; જેની નમણી પાંપણમાં વિરહનું આંસુ ચમકી રહ્યું હતુ. તે તા હતા એ ‘કંચન વરણા નાડુ ’ની –એ સોનેરી કથની કાન્તા–એ ભુવન સમ્રાટની હૃદયરાણી. તેઓ સમર્થ ઉપદેશક નહેાતા—માત્ર ઉપાસક હતા.
એ આનંદઘનજીના જ્યારે જ્યારે હું વિચાર કરૂ છું ત્યારે ભુરા પહાડાની વેરાન પગદંડીમાં ઘૂમતાજંગલના વૃક્ષેવૃક્ષ સાથે માથું અફાળી હાથ જોડી પ્રિયતમના પત્તો આપવાની દર્દભરી આજીજી કરતાં અને ચાંદની રાતે “ પ્રકાશ-પ્રકાશ ”ની ચીસ નાખતા મસ્ત પાગલનું કલ્પનાચિત્ર ખડુ થાય છે. ચારેક એક સોનેરી ચંપાનું ફૂલ જોઈ પ્રિયતમની યાદમાં રડી
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧ લું પડયા હશે અને આ કાળમીંઢ પત્થર પાસે ધમકી આપી. હશે કે–ષભદેવ નહિ મળે તે આ ખીણમાં કૂદી પડીશ. બિચારે કાળમીંઢ પત્થર પણ આ વિરહ દર્દ જોઈ મીણ અને માખણ જેમ પીગળી ગયે હશે. તેમનું જીવન એક અખંડ પ્રાર્થના હતી જેને પ્રધાન ધ્વનિ હત—“હું તને ચાહું છું–માત્ર તને ચાહું છું.”
તેમની અદ્ભુત ઉપાસનાનું-પ્રણય સાધનાનું લક્ષ્ય હતું અનુભવ. આથી જ તેમના પદોમાં તેઓ વારંવાર આ અનુભવ શબ્દને પ્રવેશ કરે છે. “અનુભવ હમ તે રાવરી દાસી
અનુભવ તું ય હેતુ હમારે. અનુભવ નાથકું ક્યું ન જગાવે”
હાગણ જાગી અનુભવ પ્રીત “અનુભવ તું હૈ મિતે હમારો”
વગેરે. અનુભવ એટલે ચેતનાને પૂર્ણ ચેતનમાં પૂર્ણ પ્રવેશ. પહેલા પ્રવેશ પછી પરિણમન પછી પૂર્ણતાનું પૂર્ણ પ્રાગટ્ય.
એક બંધનરહિત અલખ અકળ અગમ તત્વ છે તેને સમગ્રતાથી પ્રત્યક્ષ પરિચય–તેનું જીવતું જાગતું પ્રચંડ સંવેદન તે અનુભવ છે. હું જાઉં છું, બેલું
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનંદઘનજીની જીવનરેખા
૫
છું, હફ્ફ્ફ્ફ છું એ વાતની જેમ મને ઊંડી નિઃશંક પ્રતીતિ છે તેનાથી કોટિગણી પ્રતીતિ પરમાત્વ તત્વની થાય છે, તે અનુભવ છે. અનુભવમાં પ્રતીતિ ઉપરાંત ઘણું જ છે. અમાપ ઐશ્વર્ય, અખૂટ માય અને અનુપમ સૌંદર્યની અનુભવમાં માત્ર પ્રતીતિ નથી. એ અનંત ત્રિપુટીનું માત્ર દર્શન જ નથી–સ્પન પણ છે તેનામાં નિમજ્જન પણ છે; તેની સાથે એકીકરણ છે.
માનવ જીવનનું –સૃષ્ટિ સંચાલનનું—આ સમગ્ર હાવાપણાનુ ચરમ લક્ષ્ય એ અનુભવ છે. અનુભવ તે દિવ્યતાનુ માનવભૂમિ ઉપર અવતરણ છે.
આનદઘનજીએ આ પ્રણય સાધના કઈ રીતે કરી? હામહવન કરીને ? નાળિયેર ચેાખા ચઢાવીને ? પ્રદક્ષિછાઓ અને ઘંટનાદ કરીને ? શાસ્ત્રના વાદવિવાદ કરીને ? સભા સરઘસોની ધામધૂમ મચાવીને ? તેમની સાધનાના પ્રકાર હતા આંસુઓને. વિરહનાં આંસુ વહાવવા તે તેમની સાધના હતી. પ્રીતમની યાદ અને એ યાદ આવતાં આંસુ એની મેળે વહી જાય. અટકાવવા જાય તા પણ અટકે નિહ. એ આંસુ જ તેમના ઉપવાસ હતા. મંદિરની પૂજા હતી, પ્રાના હતી, સ્વાધ્યાય અને ધ્યાન હતું.
વાનર જુથમાંથી વાનર ખર્ચો જેમ જુદું પડે અને
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬
પ્રકરણ ૧ લું
ધ્રૂજે તેમ તેઓના દેહ પ્રિયતમની વિરહ વેદનાથી ધ્રૂજતા હતા.
“ થરથર ધ્રુજે દેહડી મારી, જીમ વાનર ભરમાહ રે’
ઈશ્વર માત્ર ત્યાં અદૃશ્ય કલ્પના જ નથી, હવાઈ ધુમ્મસ જ નથી, રંગીન તરંગમાળા જ નથી, ધાર્મિક ઝઘડાઓનું આઠું જ નથી, ઈશ્વર ત્યાં જીવન સંગાથી છે. ઈશ્વરના એ પરમસત્યને સતત સહવાસ પ્રાણજીવક દ્રવ્ય બની રહે છે.
હવા પ્રકાશ પાણી જેવી જ જીવનની સૌથી વધુ પ્રાથમિક જરૂરીયાત ઈશ્વર બની રહે છે. ઈશ્વર ત્યાં શ્વાસેાશ્વાસ જેવા અનિવાર્ય બની રહે છે. આજે આપણી સ્થિતિ ધુમ્મસમાં ખાવાયેલ એરપ્લેન જેમ છે. જેને કંટ્રોલીંગ ટાવર સાથે ડિયા સંપર્ક ખોઈ દીધા છે. ઈશ્વરથી આપણે સદંતર વિખુટા પડી ગયા છીએ.
જીવનમાં ઈશ્વરને લાવવાની વધુમાં વધુ જરૂર આજે છે ત્યારે એ આનદઘનજીને યાદ કરીએ જેમને એ પ્રિતમની યાદ આવતાં જ અફાટ રૂદન કર્યું હતું. એ રૂદનથી ષ્ટિના વૈભવ વધ્યા હતા, અધ્યાત્મનું ગૌરવ વધ્યું હતું. કારણ એ રૂદન તૃષ્ણાજન્ય નહોતું. તૃપ્તિ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનંદધનજીની જીવનરેખા
જન્ય હતું. નિરાધાર સંસારીનુ' નહેાતુ, આત્મ પ્રતિષ્ઠિત ચાગીનુ હતુ. કાયરનું નહેતુ. મોટા વીરનું હતું.
તેમના જીવનમાં એવી પણ પળ આવી હશે જ્યારે તેમને થયું હશે કે ઋષભ વિના-પૂર્ણ ચેતનના આત્મવિલાસ વિના હવે તે એક ક્ષણ પણ નહિ જીવાય. અને તેઓએ ગાયું.
“ આનંદઘન પ્રભુ વૈદ્ય વિયેાકો કિંમ જીવે મધુમેહી.”
વહુના આટલા ઉત્કટભાવ પ્રકૃતિ પણ ઝીલી શકતી નથી. પ્રકૃતિને પણ ત્યાં નમતુ મુકવુ પડે છે.
મધુમેહના દર્દી વૈદ્ય વિના જીવી શકતા નથી તેમ હે પ્રભુ! તુ' તારા વિના હવે જીવી શકુ તેમ નથી. આનંદઘનનું આ એક આંસુ ઝીલવાની તાકાત સમગ્ર પ્રકૃતિના રાજત ંત્રમાં પણ નહેાતી. પ્રકૃતિનું તંત્ર પણ આ રૂદન જોઈ ધ્રુજી ઊચુ હશે અને આનદઘનજીને છાતી સરસા ચાંપી દીધા હશે.
#
પ્રિયજનને મળવું કવિતા અને નવલકથામાં કેટલું સસ્તુ' ને સહેલુ છે. જીવનની નક્કર ધરતી ઉપર ચાલનારને ખખર છે. પ્રીતમની યાદમાં કેટલા કેટલા આંસુઓ વહેવડાવવાં પડે છે. માથાના વાળ પીંખી
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧ લું નાખી કેટલી કેટલીવાર જમીન ઉપર નાક ઘસવું પડે છે-હાડમાંસ સુકવી નાંખવાં પડે છે. ત્યારે ખબર પડે છે કે પ્રણય જેટલુ ગુલાબી કાવ્ય મનાય છે તેટલુ નથી. તેમાં તે યુદ્ધના રક્તરંગ વિશેષ છે. ‘ ઋષભ ’ શબ્દ ખેલતા આન ંદઘનજીના સ્વર કંપતા હશે, દેહ ધ્રુજતા હશે, માથુ અને છાતી છૂપા ડૂસકાંથી હચમચી ઊચાં હશે. એવું પ્રચર્ડ એ પ્રણય સવેદન હતું. એવું નીડર એ પ્રેમયુદ્ધ હતુ. આન ંદઘનજી એટલે અનંત પ્રતિક્ષા.–વધુ સાચુ' કહીએ તે અગણિત આંસુએ ભરી અનંત પ્રતિક્ષા. પરદેશ ગયેલા પતિ માટે નવાઢા ઉંબરા ઉપર બેસી જેટલાં આંસુ ઢાળે તેથી કાંઈ વિશેષ આંસુ આનંદઘને પાડવાં હશે; કારણ તેના પ્રીતમ પરદેશ ન્હાતા. અતરમાં દૂર સુત્ર ખાવાયેલા હતા. તેના પ્રીતમ સશરીરી નહેાતા, અશરીરી હતા.
આનંદઘનના પ્રીતમ માટીનું રમકડું નહેાતા. જ્યાતિય ચેતન હતા. જે સ્થળ કાળને ભેદીને શાશ્વત અનંતતામાં વ્યાપેલ હતા.
વધુ કીમતી વસ્તુ મેળવવા વધુ મોટુ અલિદાન જરૂરી છે. કાચની બંગડી બેચાર આનામાં આવે. રત્નજડિત કંકણુ બહુમૂલ્ય છે.
વિરહનું દર્દ પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યુ. ત્યારે મિલન
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનંદઘનજીની જીવનરેખા આવ્યું. પ્રતિજ્ઞા ફળી, નિસર્ગને એ મહા નિયમ છે કે “Pay the price” મૂલ્ય ચુકવે અને વસ્તુ તમારી છે, સત્ય ચરાતું નથી. નથી સત્ય ઉધાર મળતું, કે નથી સરતું મળતું. સત્યની યથાર્થ કિંમત ચૂકવે અને સત્ય તમારૂં છે. સત્ય ક્યાંકથી તેને પિસ્ટની સ્ટેમ્પ , જેમ કપાળ ઉપર ચીટકાડાતું નથી પણ અંતરમાં ઉગાડવું પડે છે. સત્ય બહારથી અંદર નથી જતું પણ અંદરથી બહાર આવે છે. અકથ્ય વેદનાભર્યા વિરહ પછી મિલનની આનંદ પળ આવી. મિલનની આ પ્રથમ પળેએ તેઓ આનંદ વિભેર બની ગઈ ઊડ્યા.
“સાધુભાઈ જબ અપના રૂપ દેખા. .... .....આનંદઘન પ્રભુ પર પાયે ઉતર ગયે દિલ ભેખા.*
મેરે ઘટ ગ્યાન ભાન ભયે ભારરચેતન ચક્વા ચેતના ચકવી ભાંગે
વિરહકે સેર. ....................આનંદઘન એક વલભ લાગત ઓર ન લાખ કિરાર.'
વિગેરે. વિરહ પછી મિલન આવ્યું. અનુભવ થઈ ચુક્યો, પિયુ પિયા એક થઈ ગયાં. શયનખંડનું બારણું વસાઈ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧ લું
૧૦ wwwwwwwwwwmmmm
શરીમાં
બારતમાં ખુલે
ગયું. સાધુપદ પણ હવે નાનું પડ્યું. “ઉતર ગયો. દિલ ભેખા.” શાસની પેલી પારને સામર્થ્ય યોગ પ્રગટ્યો. નદી પાર કરી પછી કયે બેવકુફ ગામની શેરીમાં હેડી માથે લઈ ફરે? “ દુલ્હા દુલ્હન મિલ ગયા સુની ભઈ બારાત.” ધર્મ ને શાસ્ત્ર વિખેરાઈ ગયા. આત્મા તેની અનંત એકલતામાં ખુલ્લો ઊભો રહ્યો. શાસ્ત્ર અને સાધના પણ માંદાની લાકડી જેવાં છે. સશક્ત યુવાન તેને ફેંકી દે છે. ગુરૂ પણ વિદાય લે છે. આત્મતમાં જ ગુરૂપદને ઉદય થાય છે એમ વિજ્યજી જ્ઞાનસાગરના ત્યાગાષ્ટકમાં લખે છે. પ્રીતમની છાતી ઉપર પ્રિયાનું મુખ ઢળી ગયું. ધર્મ સાધનામાં આવા પ્રણય યેગ જેવું માધુર્ય જોઈએ. આજે ધર્મ સાધનાને અહંકેદ્રી બનાવી આપણે જટિલને કુટિલ બનાવી દીધી છે. સાધનાના કેન્દ્રમાં હું પદ નહિ પણ તું પદ જોઈએ.
તમે શું વિચારમાં છે? શ્રીમદ્ આનંદઘનજીની જન્મ તારીખ અને જન્મ સ્થળ આ લેખમાં શોધો છે? તેમના માતપિતાનું નામ અને કુલપરંપરા આ લેખમાં શું છે? આનંદઘનજી વિષે એતિહાસિક સામગ્રી બહુ મળતી નથી. પણ તે બધાની બહુ જરૂર પણ નથી. જે મહાપુરુષે સ્થળકાળ અને નામરૂપની ક્ષુદ્ર મર્યાદાઓ ઓળંગવા વિરાટ પગલું લીધું તેને સ્થળ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
આન ધનજીની જીવનરેખા
૧૧
કાળના લેાહુપીંજરમાં પુરવાની ધૃષ્ટતા હું નહિ કરૂ સાધનાના પ્રચંડ દાવાનળમાં નામરૂપનું જીણુ ક્ષીણુ પાંદડું તેમને બાળી નાખ્યું હતું. સંસારીનુ વંશવેલી અને ભવપ્રપંચમૂલક નામરૂપ તેમના ન મળે તેય સાધકને બહુ નુકશાન નથી. જ્યાં જ્યાં ઇંદ્રિયા અને કષાચાનું ઉન્મૂલન કરવા પરાક્રમી આક્રમણ છે. જ્યાં જ્યાં સાધક ઇન્દ્રિયરામી મટીને આતમરામી બનવાનું મહા તપ આચરે છે જ્યાં જ્યાં સીમિત તેની સીમા નિઃસીમ તત્ત્વામાં ગુમાવે છે—જ્યાં જ્યાં હદનું વિસર્જન બેહદના સર્જનમાં છે–ત્યાં ત્યાં અને ત્યારે ત્યારે આનંદઘનના જન્મ થાય. આનંદઘનજીના સાચા વાસ્તવિક જન્મ સ્થળ અને જન્મ તારીખ છે.
મેરે પ્રાન આનંદઘન તપ આનંદઘન માત આન ઘન તાત આન'ઘન.
આ પદ ગાનાર મસ્ત ચેતનાના અઠંગ ઉપાસકને સંસારિક અસ્તિત્ત્વની નોંધપાથીમાં કાણુ જકડશે ? છતાં પણ તેમને વિષે એટલું જાણવા મળે છે કે તેઓ અઢારમી સદીમાં થયા હતા. તેમનું સાધુજીવનમાં પ્રથમ નામ લાભાનદ હતું. તપગચ્છીય હતા. યશેાવિયા, સત્યવિજયજીના સમકાલીન હતા.
શ્રીમદ્ આનંદઘનજી મહારાજ શ્વેત રંગનું વસ્ત્ર
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
પ્રકરણ ૧ લું પહેરતાં કે પીળા રંગનું તે મારે મન મહત્ત્વનું નથી. આનંદઘનજી એકલવિહારી હતા કે નહિ તે પણ મારે મન મહત્ત્વનું નથી. આનંદઘનજી કયા ગચ્છના હતા અને દેવવંદન પડિલેહણ કેવી રીતે કરતા તે પણ મારે મન તેમને માટે મહત્વનું નથી.
કારણ તેઓની સૃષ્ટિમાં પ્રેમ જ સર્વસ્વ હતે. પ્રેમનું લક્ષ્ય પણ ત્યાં પ્રેમ જ હતું. પ્રેમ કરીને તેઓ પ્રેમ જ મેળવવા માગતા હતા.
પ્રીતમ તેને વિશ્વાસ જ નહોતા, શ્વાસ હતા. આવા સ્થૂલ માપદંડથી તેમની લંબાઈ પહોળાઈ માપવાને બદલે તેમનું ઊંડાણ જેવું રહ્યું. પ્રિય મિલનની એવી કક્ષા તેમણે મેળવી હતી કે તેઓ જે બોલતા તે શાસ બનતું, તેઓ જે કરતાં તે તમયે અનુષ્ઠાન બનતું.
આનંદઘનજીના દિવ્ય સભેગ (Spiritual Intercourse) ના અબાત્મિક નશાથી વૃક્ષે પણ ડોલી ઊઠડ્યાં હશે. એ તીણ પત્થરે પણ રોમાંચિત થયા હશે. વિશ્વને ઈતિહાસ નવું ઊંડાણ પામે હશે. સંસારના પરમ સૌભાગ્યને ન અધ્યાય ખુલ્ય હશે.
આનંદઘનજીના આંસુમાં પૂર્વે લખ્યું તેમ પ્રચંડ પુરુષાર્થ હતો. તે અશ્રુધારામાં દ્રવ્યાનુયોગનું ગણિત હતું. પુરુષાર્થનું સંગીત હતું. એ અઠ્ઠમાં સંસાર
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનદધનજીની જીવનરેખા
અંક
સ્વરૂપનું ભાન હતું. સ્વ-પરના ભેદ વિજ્ઞાનનું ગણિત હતુ. તેમના આંસુથી તૈયાર થયેલ આંખ જ તે પિયુની પથારી સુધી પહાંચી, તેમનુ એક એક આંસુ મેાહની રાજધાની ઉપર અધ્યાત્મ બામ્બ જેમ પડ્યુ. આજે પોલા હાસ્યની સૂમસામ દુનિયામાં આનદઘનજીના એ એકાદ આંસુની કેટલી જરૂર છે ?
પાછળ પડ્યા
આજે આપણે “ જન રેંજન ” પાછળ પડ્યા છીએ. આનંદઘનજી મહારાજ ' પતિરંજન ’ હતા અને તે પતિરંજન માત્ર પેાથી પંડિતના શુષ્ક અનુષ્ઠાનથી જ નહેાતા કર્યા પણ માત્ર · ધાતુ મિલાપ’ થી કર્યું હતું.
(
આથી જ તે તેમણે ગાયુ કે,——
“ કોઈ પતિરંજન અતિઘણું તપ કરે પતિ રંજન તન તાવ
એ પતિરંજન મે` નવી ચિત્ત તુ રંજન ધાતુ મિલાપ, ’
૧૩
સ્થૂળ જોડાણથી—યાંત્રિક ક્રિયાથી પતિરજન નહિ. થાય. સૂક્ષ્મ મિલાપથી થશે. વિચારોની અશાન્તિ ટાળવી પડશે. તૃષ્ણાના વંટોળ શમાવવા પડશે. વૃત્તિ, સંસ્કાર, ટેવાના ઉકરડા જલાવવા પડશે. કલ્પસૂત્રમાં ભગવાન માટે લખેલ વિશેષણ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
પ્રકરણ ૧લું
સને પસન્ત ઉવસગ્ને–
આન્તર, બાહ્ય ઉભય રીતે શાન્ત થવું પડશે. એ જ પ્રભુની ધાતુ છે. બે ધાતુ કઠણ હોય તે મિશ્રણ ન થાય. એકરસ થવી જોઈએ; એમળવી જોઈએ. વિજાતીય કઠણ તને વીણી વીણીને ચેતના કુંકી મારે છે ત્યારે ચેતન સાથે ધાતુ મિલાપ કરવા જેટલી તે નરમ થાય છે.
પ્રભુની પ્રભુતા પિછાનવી પડશે. આશય શુદ્ધિ કરવી પડશે, સમર્પણ કરવું પડશે. ધાતુ મિલાપનું આ રહસ્યમય કેપ્ટક છે.
આખરે જ્ઞાન પણ ઠીક છે. ક્રિયા પણ ઠીક છે. મહત્વનું છે તે પ્રેમમાં પડવું. પ્રેમમાં પડીને રાતની ઉંઘ ઈ દો. દિવસનું ખાણું ખોઈ દો. સમાજને સંસર્ગ ખેઈ દો. પિયુના સહવાસમાં આડું આવતું ઘાસનું તણખલું પણ તપાવેલ સયા જેમ ઘેચાય તે રીતે પ્રેમમાં પડે, પ્રત્યેક ક્ષણ તેની યાદની મધુરતાથી ભરી દો. તેના શયનખંડની નિર્ભેળ સસ્તીની ખેજ માટે
કૈવર્તન છ ખંડ પણ જતા કરે. આટલું આવડે તે તમે જ આનંદઘન છે; પતિરંજનનું બીજ તમે. ગર્ભાધાન કર્યું છે. નિર્વિકાર નિરાગદશામાં જ ધાતુ મિલાપ શક્ય છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
- *કે જનમનીe
આન દઘનજીની જીવનરેખા
૧૫ શ્રીમદ્ આનંદઘનજીના જીવનને એ સંદેશ છે કે ઋષભદેવના પ્રેમમાં પડે. પૂર્ણચેતનામાં બેવાઈ જાવ. પ્રીતમને પ્રેમ નહિ હોય તે કોઈ જ્ઞાન તમારી મદદે નહિ આવે. કેઈ અનુષ્ઠાન તમને આગળ ચલાવી નહિ શકે.
ઈશ્વરના પ્રેમમાં પડ્યા વિના કોઈ સાધના પાંગરતી નથી; પવિત થતી નથી, ફળફૂલથી લચતી નથી; એ દિવ્ય પ્રેમ વિના સંયમ શુષ્ક થશે. તત્વજ્ઞાન કાચા પારા જેમ શરીરમાં ફુટી જશે. જ્ઞાનના ઘમંડમાં અને અનુષ્ઠાનની જટિલ ઝાડીમાં અટવાઈ ન જવું હોય તે આનંદઘનજી જેમ ગાવું રહ્યુંઋષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ માહરેરે
એર ન ચાહું રે કંત" એક નિરૂપાધિક પ્રીત સગાઈ ખેલવી પડશે. જે ખેલતાં મુક્તિ દ્વાર ખુલી જશે. આનંદઘનજીનું મેડતામાં મૃત્યુ થયું. આ મહાગીના મૃત્યુ મહત્સવને આલેખતા કલમ કેમ કંગાળ બને છે? શબ્દોને ભાવ બિચારા આપડા થઈ જાય છે. સત્યના જ્વલંત વિદ્યુત ક્ષેત્રમાં વિચાર શબ્દને માળે બંધાતો નથી.
“અબ હમ અમર ભયે ન મરેગે ગાનાર અમર આનંદઘનજીના મૃત્યુ વિષે લખવું
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
પ્રકરણ ૧ લું
તે અમર આત્મતત્ત્વની હલકી મશ્કરી છે. ઘાર આશાતના છે.
પ્રસ્થતિ ાયન્તિ કૃતિ પુત્તરા: પૂરવાની ને છુટા પડવાની પ્રક્રિયા જ્યાં સતત છે, તે પરમાણુ એના સંઘને તે ‘ પુદ્ગલ ’ કહેવાય છે. આ તત્ત્વજ્ઞાનને લેાહીના બિંદુ એ બિંદુમાં ખુલદ નાદે ગાજતું કરનાર સમાધિમરણુ ન પામે, તે નિસની વ્યવસ્થામાં કદાચ શંકા થાય. તેમના આનંદ વાયુ સ્વરૂપ નહેાતા. (gas) જે ક્ષણભર અથડાઈ ને જતા રહે. તેમના આનંદ પ્રવાહી સ્વરૂપ નહાતા જે (liquid) પત્થરાની રૂકાવ કરતા જુદા જુદા નાના માર્ગોમાં ફંટાઈ ને અદૃશ્ય થાય. તેમના આનંદ ઘનસ્વરૂપ (solid) હતા, જેની સામે પહાડા ટકરાતા પહાડ તૂટી પડે. જન્મ જરા મરણને તોડી નાખે તેવા ઘનસ્વરૂપ તે આનંદ હતા. આથી મૃત્યુ પણ ત્યાં મહેાત્સવ રૂપ હતા.
હું આન ધનજી હૈ મહાયોગી ! આજે આ અણુમ્બાના યુગમાં એક પ્રચંડ અધ્યાત્મ એમ્બ અનીને તું અમારી વચ્ચે ચાલ્યે! આવ! હે સિંહું ! હે ગરુડ ! આ ઉંદર છછુંદરની અમારી તુચ્છ દુનિયામાં નવી સમૃદ્ધિને નવી સુખશાંતિ લઈ આવીને અમારી વચ્ચે ચાલ્યા આવ ! નામ સ્થાપના અને દ્રવ્ય
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનંદઘનજીની જીવનરેખા
૧૭
અધ્યાત્મની ભેળી છેતરપીંડીમાં આ જુઠી ગમાયામાં મૂર્ખ બનેલા અમારી વચ્ચે હે ગીરાજ! ભાવ અધ્યાત્મ બનીને તું ચાલ્યા આવ !
શ્રીમદ્ આનંદઘનજીને પદ અને સ્તવને ઉપર શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિજીએ ટો લખે છે તેથી જ તો શ્રીમની મામિક ગહન વાણીનું આછું પાતળું પ્રતિબિંબ આપણે ઝીલી શકીએ છીએ. તેથી જ તે આનંદઘનજીની કૃતિઓનું હાર્દ ડું કે સમજી શકીએ છીએ.
આનંદઘનજીની સુમ ભાષા આપણી દુનિયાની નથી. નથી તેમના મહાભાવે આપણી સાંકડી શેરીના. તેમની વિરા ભાવના જીવન જડવાદના લેખંડી ચેકઠામાં ગોઠવાયેલ અને સિનેમાનાં ગાયને રસ્તા ઉપર સીટી વગાડતા ગાનાર માટે સમજવી મુશ્કેલ છે-કદાચ અશક્ય છે. નિસર્ગનાં મહાસની સાથે સીધો સંબંધ જનસમૂહ બાંધી શકતું નથી. વચ્ચે કેઈક દુભાષી જોઈએ છે.
આનંદઘનજીની કૃતિઓ નિઃસર્ગનાં સનાતન મહાસત્ય છે. અપરિપકવ જનસમૂહ માટે તે અસ્પૃશ્ય છે. આથી જ જ્ઞાનવિમલસૂરિજી જેવા કોઈકે દુભાષિયાની જરૂર આપણને રહે છે.
શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરીજીએ ટબમાં લખ્યું છે કે
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
પ્રકરણ ૧ લું આશય આનંદઘન તણેરે અતી ગંભીર ઉદારબાળક બાહુ પસારી જિમ કહે ઉદધિ વિસ્તાર
આનંદઘનજી અનંતની સંખ્યાને ગુણાકાર છે, જ્યારે આપણે એક દશાંશ કે પાંચ પચીશાંશ પણ નથી. આનંદઘનજી આનંદમાં જ ઉડતા બેસતા રહેતા. ચારે બાજુથી આનંદથી ઘેરાયેલા હતા. તેઓ નાસિકા દ્વારા જે પ્રાણવાયુ લેતા તેનું રસાયણીક પૃથક્કરણ કરવામાં આવે, તોય તેમાંથી આનંદ જ નીકળે. તેમની આંખમાં, નાકમાં, હાથની મુઠ્ઠીમાં, પગના તળિયામાં આનંદનું કઈ મહાકાવ્ય કેતર્યું હતું. આનંદઘનજી આનંદ સ્વરૂપ હતા. આપણે દુઃખ સ્વરૂપ છીએ. જે કોઈને આપણે સ્પર્શીએ છીએ તે દુઃખમાં પરિણમન પામે છે. આવડી મોટી મૃત્યુખીણ આપણું અને આનંદઘનજી વચ્ચે છે. તેમની એક એક કૃતિ આપણું પ્લાસ્ટીકની હાજરી માટે “વજન” રૂપ છે. ટાયફેડથી પીડાતા માટે જેમ સાલમપાક છે, તેમ. સમુદ્રનું માપ ભલભલા આગબોટના નાવિકે નથી કાઢી શકતા તે બીચારૂં નળ નીચે હતાં શરદી થઈ જાય તેવું કુમળું બાળક તે કાઢી જ શી રીતે શકે? તેના બે હાથ પહોળા કેટલા થઈ શકે? બુદ્ધિથી આનંદનું રહસ્ય કણ ખોલી શકે ? અનુભવની ચાવી વિના આનંદ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનદધનજીની જીવનરેખા
૧૯
ઘનજીના રાજખંડમાં કાણુ પ્રવેશી શકે ? જ્ઞાનવિમલસૂરિજી પાસે તે ચાવી હતી.
શ્રી તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં કહ્યુ છે કે અર્થવ। અને ત ધર્માત્મક વસ્તુને માત્ર એકજ પર્યાય માનવ ઇંદ્રિય ગ્રહણ કરે છે. અને અડુ ભાવી માનવી એમ માને છે કે વસ્તુના સ` પર્યાયાનું જ્ઞાન તેને થઈ ગયુ છે. આંબા ઉપરની કેરી જોતાં આપણે કેરીને માત્ર એકજ રૂપ-પર્યાય—આકાર ગ્રહણ કરીએ છીએ. કેરીના ખીજા રૂપરસાદિ અન ત પાયા તે સમયે આપણે ગ્રહણ કરતા નથી–છતાં અહં કહે છે કેરીને હું જાણું છું.
માનવનું ઐન્દ્રયિક-ઈન્દ્રિયાનું અને અનિ’દ્રિય (મનનું) જ્ઞાન ખૂબ મર્યાદિત છે. ફૂલ' લગડુ છે. સત્યના એવરેસ્ટ જીતવા માટે પ્રજ્ઞા રૂપ તેનસિંગની આવશ્યકતા છે. સત્યની અગણિત બાજુઓ છે. અનત સ્વરૂપો-અપરિમિત ક્ષેત્રરૂપી છે. મારી મુઠ્ઠીમાં અલાય તેટલું જ સત્ય એમ માનવુ' તે કોઈ રસોઇયેા હજામતની ખુરશી ઉપર બેસી કહે હું સયાજીરાવ ગાયકવાડ છું, તેના જેવું છે.
શ્રીમદ્ આનંદઘનજીના ૧૦૮ પદ્મ કે ચાવીશી વાંચવા વિચારવા માત્રથી આનăઘનજીની સમગ્રતા (Totality) આપણા મનમાં ઉતરતી નથી. માત્ર
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
પ્રકરણ ૧ લું તેમના એકાદ પર્યાય જ પકડાય છે. દ્રવ્યતા તેા અન ંત જીહાપર્યાય છે. એ ખ્યાલ આનંદઘનજીની કૃતિના અભ્યાસ કરતાં રાખવા જરૂરી છે. ખરૂ પૂછે તો આ વિશ્વ તે વ્યક્તિની પ્રતિકૃતિ છે.
વ્યક્તિ અનંત છે, તેથી વિશ્વ પણ અનંત છે. દરેકને તેનુ પેાતાનું વિશ્વ છે. વિશ્વનું દર્શન તેની આખાએ નક્કી કરેલ છે.
આથી જ સૌના વ્યક્તિત્ત્વ વિકાસ પ્રમાણે આનંદઘનજીની સમજ રહેશે. દરેકના આનંદઘનજી જુદા હશે. તેની કલ્પના પ્રમાણેના, તેની રુચિ પ્રમાણેના તેના અંતર્દ્રષ્ટિ, માન્યતા અને પૂર્વગ્રહ પ્રમાણેના. તેના સમાજ પ્રમાણેના.
આ પુસ્તિકામાં પણ પ્રિય વાંચક તેમના એકાદ પર્યાય—અવસ્થાની છાયા માત્ર આવી શકે. સમગ્ર આનંદઘનજીને નિઃસીમ આત્મવૈભવ, કાંથી આવી શકે ? તેમના અરૂપી, અકળ, અલખ પર્યાય પરંપરાના ચૌદ ચૌદ બ્રહ્માંડોને આ ટાંચણીની સોય ઉપર કાણુ સમાવી શકે ?
કાણુ આનંદઘનજીને વીસમી સદીની ફુટપટ્ટીથી માપશે ?
દુધ ગંગા. અને નિહારિકાઓના માપને કાણુ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનંદઘનજીની જીવનરેખા
૨૧ માઈક મીલી મીટરથી માપશે? તેમ કરતાં તે વાળ ધળા થશે પણ જ્ઞાન પકવ નહિ થાય. એ ખ્યાલ આપણે સતત રાખીએ કે આપણે જાણીએ છીએ તેટલા જ માત્ર આનંદઘનજી નથી. આપણી સમજની બહાર પણ સત્યને અનંત વિસ્તાર છે. વિષય કષાયના ધૂમાડા ભર્યા ચૂલાની પિલી પાર પણ એક દિવ્ય તિનું મહાસ્થાનક છે-જેમ અખો કહે તેમ ઝગમગતિ અપાર છે
શૂન્યમાં ધૂન લાગી * એ અધ્યાત્મની સૃષ્ટિના શિરતાજ આનંદઘનજીને મળવા જતાં પહેલા હૃદયને પૂરેપૂરા અહોભાવથી ભરી દો.
શ્રીમદ્ આનંદઘનજીનું એક સ્તવન જે ભ૦ મહાવીર વિષેનું હતું તે ભંડારી દેવાયું હતું, એમ કહેવાય છે.
સમય ગીતાર્થ આચાર્યોએ વિશિષ્ટ જ્ઞાનથી જોયું હશે કે તેમનું તે મહાવીર–સ્તવન ઉત્કૃષ્ટ નિશ્ચયનયનું છે, અને અપરિપકવ જનસમૂહનાં બાળ માનસ તેને અર્થ અનર્થ કરશે.
શાસ્ત્ર હે સઘળે ખેદ.” જેવા શબ્દ પ્રયોગ તે સ્તવનમાં છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
પ્રકરણ ૧લું
સ્યાદ્વાદ પરિણતિથી જે પાવન નથી થયા, તેવા તાર્કિક શિરામણીએ આ સ્તવનને જડપ્રમાદનું બહાનું બનાવી દેશે તેવા ભય ગીતાથ આચાર્યને લાગ્યા હશે અને તેઓએ ઉચિત પગલું ભર્યું.
આન ંદઘનજીએ તેમની કૃતિ ખીજાઓ માટે લખી ન્હાતી. તેઓ તે તેમના આનંદમાં ગાતા ગયા. આંબાને મ્હોર જે સ્વાભાવિક ક્રમે પ્રગટે તેમ તેમના હોઠ ઉપર પદ્મ આવતાં ગયાં.
સર્જનના મહાભીષણુ આવેગમાં તણાતા તણાતા આનંદની ચીચીયારી તેમનાથી પડાઈ ગઈ અને તેજ તેમની કૃતિઓ બની. તેમની કૃતિઓ તેમણે લખી નથી. તેમનાથી અનાયાસે સર્જાઇ ગઈ છે. તેથી સન વખતે કોઈ વાંચકવર્ગ કે શ્રોતા સમૂહ તેમની આંખ સામે ન્હોતા. આનદ લાકના અનંત આશ્ચર્યા જોઇ તેમના બે હાથ ઊંચા થઈ ગયા હોય ખુલી ગયા. હૃદય નાચી ઉઠયુ –અને આ આંખો સ્વાભાવિક પ્રત્યાઘાત કૃતિઓ રૂપે બહાર આવ્યા.
આથી જ જનસમૂહને પાચન ન થાય તેવું ઘણુ તેમની કૃતિઓમાં છે. પણ ગીતા આચાર્યં જાણતા હતા કે દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળભાવનું ગણિત કયાં કેમ કયારે લગાડવું.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનંદઘનજીની જીવનરેખા
૨૩
આથી જ તે લેાકહિતાર્થે તે સ્તવન ભંડારી દેવાયું. પણ પાછું તે સ્તવન આકસ્મિક મળી આવ્યું. આનંદઘનજીની સ કૃતિઓમાં આ તેમની શ્રેષ્ઠ અણુમાલ કૃતિ મનાય છે.
ક્ષણે ક્ષણે પરિવર્તન પામતા આ વિશ્વમાં સત્યને પણ વારંવાર સ્થાન બદલી કરવી પડે છે. અને દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળભાવનું ગણિત જ્યાં બેસાડે ત્યાં બેસવું પડે છે. તે જ સત્ય તેનાં અનંત મહિમાથી પ્રતિતિ રહે છે. તા જ સત્યને રાજદંડ કાઢવની ભૂમિમાં ખરડાતા નથી. આનદઘનજીએ પણ આજ વાત કહી.
46
વચન સાપેક્ષ વ્યવહાર સાચા દ્યો વચન નિરપેક્ષ વ્યવહાર જુઠ્ઠો ’
પ્રત્યેક સત્ય સાપેક્ષ છે. દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળભાવના ગણિતથી વીંટળાયેલ છે. આનંદઘનજી માટે જે સત્ય છે; ટોનીક અને વીટામીન છે તે આપણે માટે અસત્ય છે. તે સામલ છે. સાકર ગમે તેટલી મધુર છે, પણ ડાયેબીટીસ-મધુપ્રમેહવાળા માટે તે અનિષ્ટ છે તેમ. નિ`ળને જે નુકશાન કરે છે—તેજ વસ્તુ સબળને લાભકર્તા છે. ચારને સિપાઈ એ હાથકડી આપે છે. તેજ સિપાઈ એ રાજાને સલામી આપે છે. તેમ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ્ આનંદઘનજીની કૃતિઓમાંથી તારવેલા
પંક્તિઓ ઉપર સંક્ષિપ્ત વિવેચન
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવી લોકોક્તિ છે કે આન ંદઘનજી મહારાજ
મહાવિદેહમાં અત્યારે કેવળી થઈ વિચરે છે.
આમાં આપણને આશ્ચર્ય થાય એવું કશું જ નથી. અમને આશ્ચર્ય તા એ થાય છે કે આનંદઘનજી એકાવતારી કેમ થયા અને ચરમદેહધારી કેમ ન થયા ? પણ ક્ષેત્રકાળના હીનપ્રભાવથી તેમ કદાચ અન્યું હશે.
તીથંકરદેવ પ્રત્યેના તીવ્રતમ અનુરાગ એકાદ એ ભવમાં કેવલ લક્ષ્મી આપે તેમાં અમને તેા કાર્યકારણના નિયમ જ ક્રિયાશીલ લાગે છે. ઉત્કૃષ્ટ પુણ્ય મહાવિદેહમાં ખેંચીને ન લઈ જાય તા કયાં લઈ જાય ?
આનંદઘનજીને માગતાં આવડયું અને માગીને મેળવતાં પણ આવડ્યું, તેથી જ તી કરદેવ તેમને માટે કલ્પતરુ, કામકુંભ અને કામધેનુ અની ગયા. તીર્થંકરદેવ દાન આપે તે કૈવલ લક્ષ્મીનુ જ. શ્રેષ્ઠ પુરુષનું દાન પણ શ્રેષ્ઠ હેાય છે. સાદી ને સીધી વાત તે એ છે કે આન ધનજીએ તીથંકર દેવ સાથેનુ
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
પ્રકરણ ર
:
માનસિક અંતર (અંગ્રેજી મેન્ટલ ડીસ્ટન્સ) કાપી નાખ્યું અને તેથી તેમનું તીર્થકરદેવ સાથેનું ભૌગોલિક અંતર (અંગ્રેજી ગ્રેકિલ ડીસ્ટન્સ) પણ શૂન્યવત્ થયું. તેને પરિણામે મહાવિદેહ મળ્યું. જરૂર છે તે તીર્થંકરદેવ પ્રત્યેનું માનસિક છેટાપણું દૂર કરવાની. ભૌગોલિક દૂરપણું આપોઆપ દૂર થશે અને તીર્થકર દેવ નજીક હશે તે સર્વ અદ્ધિસિદ્ધિ નજીક છે. જ્ઞાનસારમાં યોગ્ય જ કહ્યું છે કે પુરે પુનઃ તમ નિગમતું સર્વસિદ્ધિયઃ | તે હદયમાં ધારણ કર્યા તે અવશ્યમેવ સર્વ સિદ્ધિઓ તમારી પૂઠે પડછાયા જેમ ભમે છે. સંપત્તિ મેળવવાને ખરે રસ્તે આ છે.
સંપત્તિ મેળવવા માટે કવેતના શેખની જેમ તેલના કૂવાઓ ખેદાવવાની જરૂર નથી. આગાખાનની જેમ રેસના ઘડાઓના માલિક બનવાની પણ જરૂર નથી. સર્વ સંપત્તિ મેળવવી હોય તે વીતરાગને હૃદયમાં આગળ કરે અને બીજું બધું તેની પાછળ કરે. આનંદઘનજીએ તેમ કર્યું અને માત્ર બીજા ભવમાં જ કેવળલક્ષમી તેમને મળી.
આપણે તે નિકૃષ્ટ સાધના કરી ઉત્કૃષ્ટ ફળ મેળવવા માગીએ છીએ. નિકૃષ્ટતામાંથી ઉત્કૃષ્ટ પ્રગટાવવાના વ્યર્થ ફાંફાં મારનારને મહામૂર્ખશિરેમને ઈલ્કાબ એનાયત કરે જોઈએ.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
૨૯ માત્ર ઉત્કૃષ્ટમાંથી જ ઉત્કૃષ્ટ પ્રગટશે. પૂર્ણમાંથી પૂર્ણ પ્રગટશે. આનંદઘનજીએ ઉત્કૃષ્ટ સાધના કરી. ઉત્કૃષ્ટ સિદ્ધિ મેળવી.
આપણને આશ્ચર્ય થાય છે કે આનંદઘનજી બીજા ભવે મહાવિદેહમાં કેવળી કેમ થયા? કડવા લીમડામાંથી આબે મેળવવા મથનારની મૂર્ખતા ઉપર આશ્ચર્ય નથી થતું.
કેવલ લકમીને કેમ વરી શક્યા તે પ્રશ્ન થાય છે. પગલપરાવર્તોની ભેદી ઘટમાળમાંથી પસાર થયા છતાં મોટા ભાગના સાધકો પરમાત્માનું એક કિરણ પ્રગટાવી શકતા નથી ત્યારે આનંદઘનજીને આ ચમત્કાર આપણને વિચાર કરતા કરી દે છે કે નિમિષમાત્રમાં પરમાત્મામાં તેમને પ્રવેશ કેમ થયો? આનું એક કારણ અમને એમ લાગે છે કે તેમની સાધના મારીમચડીને ઉભી કરાઈ નહોતી. તેમને સંયમ શુષ્ક નહોતે. બાહ્ય દબાણથી નહિ પણ આંતરિક આકર્ષણથી તેમની સાધનાને વેગ મળે હતો. બળાત્કારનું કેઈ જન્મ તેમની સાધના ઉપર નહેતું.
સાધ્ય પ્રત્યેના નૈસર્ગિક આકર્ષણથી તેમની સાધનાને. સહજ ગતિ મળી. તેમને સાધના કરવી નહોતી પડી.. તેમનાથી સાધના થઈ ગઈ હતી. પ્રેમ કરે નથી.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
પ્રકરણ ૨ જું પડતે થઈ જાય છે – આવી નૈસર્ગિકતામાં જ પ્રેમનું સૌંદર્ય છે; સાધનાનું પણ તેમ જ છે.
કહેવાય છે કે ભવભૂતિ અને કાલિદાસ એક વાર રાતે પાટ રમવા બેઠા. રમતમાં ને રમતમાં રાત પસાર થઈને સવાર પડી.
ચપાટ ઉપરથી ઉઠતાં ભવભૂતિ બોલ્યા–“મિત્ર! ચોપાટની રમતમાં આપણે ઠીક રાત પસાર કરી ! ” કાલિદાસે કહ્યું, “મિત્ર ! તારી ભૂલ છે, રાત આપણે પસાર કરવી નથી પડી. ચોપાટની રમતના રસમાં રાત વહી ગઈ છે. મહાકવિનું અદ્ભુત દર્શન એ “વહી ગઈ” શબ્દપ્રયોગમાં જોવા મળે છે.
સાધના પણ પસાર કરવી પડતી નથી. સાધના પણ સંયમના રસ સંવેદના વેગમાં વહી જવી જોઈએ. નૈસર્ગિક વહેણવાળી સાધનાને વેગ દુર્દમ્ય છે. સ્થળ કાળની કૃત્રિમ દિવાલને તેડી નાખે છે. કશાથી તે રેકાતી નથી અને જ્યાં જવું છે ત્યાં શીધ્ર જઈ ચઢે છે. આનંદઘનજીની સાધનાનું વહેણ આવું નૈસર્ગિક હતું. સાધક શરૂઆતમાં પાપપુણ્ય, લાભાલાભ, નરકસ્વર્ગના તત્ત્વજ્ઞાનનું આલંબન લઈ ભક્તિને ખીલવે છે. પછી તે પ્રેમને હેતુ પ્રેમ જ બની રહે છે. પ્રેમ જ પ્રેમનું ચરમ લક્ષ્ય બને છે. દાસી અને રાણીમાં આ જ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
૩૧
તફાવત છે. રાણી પગાર નથી લેતી. પ્રેમ જ તેનુ ઈનામ છે તેથી તેા તે રાજાને પણ બહાર રાહ જોવડાવી થકવી નાખે છે અને ઉઠબેસ કરાવે છે. શરૂશરૂમાં લંગર ઉડાવીને હાડીને કીચડમાંથી પાણીમાં ધકેલવી પડે છે. કિનારા ઉપર ત્યારે હાડીના લીસાટા રહી જાય છે. પણ પછી તે સઢમાં પવન પ્રસરે છે અને મરિયે હાડી કશી પણ નિશાની પાછળ મૂકયા વિના સડસડાટ વહી જાય છે. આનંદઘનજી મહારાજની સાધના પણ કશે સ્થૂલ ચીલા મુકી ગઈ નથી જેને અંદાજ કાઢી શકીએ. ગહન ઊંડાણમાં અતળ ડૂબકી મારતી તેમની સાધનાને આ નૈ:સિક વેગ જ તેમને શીવ્રતાથી સાક્ષાત્કાર તરફ લઈ ગયા.
સાધના જ્યારે મારીમચડીને થાય છે ત્યારે તેમાં આઘાત પ્રત્યાઘાતા જન્મે છે. ક્રિયા પ્રતિક્રિયાઓ થાય છે અને સાધકનું વ્યક્તિત્વ તેની અખ ંડિતતા ગુમાવે છે. ભંગાણ પામેલ તે વ્યક્તિત્વના ટુકડામાંથી ધ્યેયની રચના થતાં દીર્ઘકાળ વ્યતીત થાય છે; પણ કુદરતી ક્રમથી જે સાધના આગળ વધે છે ત્યાં આઘાત પ્રત્યાઘાત નથી, ક્રિયાપ્રતિક્રિયા નથી, વર્તુળ નથી, ચકરડુચે નથી. ત્યાં તા છે ઊર્ધ્વગામી ચૈતનાનું સફળ ચઢાણુ.
સાધનામાં કયારેક બે ઘડી પણ પૂરતી છે અને
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
પ્રકરણ ૨ જી
કયારેક પુદ્ગલપરાવતાં પણ પુરતા નથી. ક, ઉદ્યોગ, કાળ, સ્વભાવ અને નિયતિ એ પાંચ સમવાય કારણા મળે છે ત્યારે જ કાર્ય થાય છે. મહાવિદેહમાં એકાવતારી થઈ કેવળજ્ઞાન પામેલ આનદઘનજીને આ પાંચે સમવાય કારણેાએ સહકાર આપ્યો હશે એ સ્યાદ્વાદ ષ્ટિ લેવી જોઈ એ. જો કે મુખ્ય કારણ તો પુરુષાર્થ છે. તેમના પ્રણયયાગ અને પ્રણયસમાધિ છે. કેવા ભવ્ય છે એ પ્રણયયેાગ અને પ્રણયસમાધિ.
“ઋષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ માહરા રે આર . ન ચાહુ રે કંત ”
એ ભાવ ગાતાં ગાતાં જેમને અવિરત અશ્રુગ ગા વહાવી. એ અશ્રુગગાના ભીષણ ભાવાવેગ હું વિચારૂ છુ ત્યારે મને આશ્ચય થાય છે કે આન દઘનજીને કેમ મહાવિદેહમાં જવું પડ્યું અને મહાવિદેહ કેમ તેમની પાસે ન આવ્યું ? ભક્તિના તે જાદુ છે કે ભક્ત ભગવાન પાસે નથી જતા, ભગવાન ભક્ત પાસે જાય છે. સ્થૂલ ઘટના જોતાં આનંદઘનજી મહાવિદેહ ગયા. પણ સૂમ ઘટના તા એ બની છે તે મહાવિદેહ અને સીમ ધર સ્વામી તેમના ઘટવનમાં સામા આવ્યા.
પરમ નિધાન પ્રગટ મુખ આગળે જગત આળગી હા જાય..........
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
માનવજીવન સતત ગતિશીલ છે, તેની આંખની પાપણો ઉઘાડચ થવાની ગતિ પામે છે. તેની નાડીનું પંદન અને હૃદયના ધબકારા પણ તેના ગતિશીલ જીવનનું જ સૂચક છે. પણ ગતિ જ્યારે લક્ષ્યહીન હેય છે ત્યારે તે માનવીને નીચે પટકે છે, ભય સાથે તેનું માથું પછાડે છે. ગતિમાં જયારે કેઈ ઉગ્ર લક્ષ્ય અંધાય છે ત્યારે માનવી ઊર્ધ્વ ચેતનાની જાદુઈ નગરી જુવે છે. લક્ષ્ય નક્કી થયું કે “શોધ શરૂ થાય છે.
માત્ર શોધ” પૂરતી નથી.
જે શોધવું છે તે કયાં શેધવું, કેમ શોધવું, કયારે શોધવું, કઈ લાયકાતે શોધવું –આ જાણવું જરૂરી છે.
શોધનું પણ વિજ્ઞાન છે, ગણિત છે. શોધની પણ કળા છે. આંખે પાટા બાંધી શોધનારને કે કહેવો?
નજર સામે તિનો વિરાટ થંભ છે અને ભાઈસાહેબ ખીસામાં દિવાસળીની પેટી શોધે છે.
દિશા વિદિશાઓના ઓટલા અડી આવ્યા છતાં જે નાકની દાંડી સામે છે તે માધુર્ય, ઐશ્વર્ય અને સૌંદર્યના. ત્રિવેણી સંગમરૂપ ચત પ્રભુને કેઈ જતા નથી.
ચકવતના નવનિધિ અને ચૌદ રને આંગણામાં
5
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
પ્રકરણ ૨ જું હાથ જોડી ઊભા છે અને આ મહેરબાન કુટયું શરું લઈ રાતે પાણીએ કાણી કડીની ભીખ માંગવા નીકળ્યા છે.
જેની પાસે બ્રહ્માંડને બે બાહુમાં ઉછાળવાની તાકાત છે તે લૂલી લાકડીથી ઠેકાત લંગડાતો ચાલે છે.
શોધનું વિજ્ઞાન અને ગણિત પરમનિધાન બતાવે છે, જગદીશની રૂપતિ બતાવે છે. સર્વજ્ઞવાણીની રૂપેરી દેહ બતાવે છે. સર્વજ્ઞવાણીની કુંજીથી ભ્રમનું તાળું તૂટે છે. પછી પરમનિધાન શું છે તેને ખ્યાલ આવે છે અને તે પરમનિધાનને ઓળંગીને દોટ મૂકવાની વૃત્તિ થતી નથી. નિજસ્વરૂપ જે કિરિયા સાથે,
તેહ અધ્યાત્મ કહીએ રે. નિસર્ગના મહાશાસનનું એ વિધાન છે કે માનવ સદા શોધમાં રાચેમાચે.
આથી જ જાણે કે કુદરતે સત્યને અસત્યની અસંખ્ય આવૃત્તિઓમાં ભેળવી દીધું. જેથી તેની અનંત શેધ ચાલુ રહે.
સાચી ક્રિયા પણ અનેક જુદી ક્રિયાઓમાં ખોવાઈ ગઈ આથી જ આનંદઘનજી મહારાજ શોધનું વિજ્ઞાન
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
+ v v v v. vvvvvv
સંક્ષિપ્ત વિવેચન બતાવે છે અને સાચી ખોટી કિયાઓનું ધોરણ નક્કી કરે છે.
જે ક્રિયા કરતાં આપણે ક્રોધ ન ઘટે, માન ન ઘટે, માયા ન ઘટે, લેભ ન ઘટે જે કિયાથી આપણા આર્ત, રૌદ્ર ધ્યાન વધે, મનની અશાંતિ વધે, હૃદયની નબળાઈ વધે તે કિયા સંસાર વધારનાર છે. સાચી કિયા નથી, અધ્યાત્મ નથી.
જે ક્રિયા આત્માના અપ્રગટગુણ પ્રગટ કરે, અશાંત મનને શાંત કરે, નિર્બળ અંતરને અખૂટ યૌવન આપે, તે સાચી ક્રિયા છે. અધ્યાત્મ છે. અધ્યાત્મમાં કિયા નથી તેવું નથી. આજે ઘણા એમ માને છે કે અધ્યાત્મ એટલે કિઈ કિયાકાંડ નહિ માત્ર હાંની મોટી મેટી વાતે જ. તેવું નથી. અધ્યાત્મને ક્રિયા સાથે ખૂબ સંબંધ છે, એટલું જ નહિ પણ માત્ર સાચી અને સુંદર ક્રિયા સાથે જ સંબંધ છે. - જે ક્રિયા ગીચ ઝાડી જેવી છે, હું ધાર્મિક પુરુષ છું ને “અહં” વધારનાર છે,
જે ક્રિયા માનવમાં રહેલ વરૂના ખોરાક રૂપ છે; તે કિયા ચાહે ધર્મમંદિરમાં થતી હોય કે ગુસ્થાનકે પણ અધ્યાત્મ નથી.
જે કિયા તમારૂં અસલ સ્વરૂપ, તમારા મૌલિક
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
પ્રકરણ ૨ જું તને બહાર ખેંચી લાવે તમારે છૂપાયેલે પ્રકાશ જીવનમાં પ્રસારે, - જે કિયા તમારા પ્રીતમને રીઝાવી તમારા હાથમાં સેંપી દે,
જે કિયા આત્માની અનંત શક્તિઓને જીવનમાં, રમતી કરે તેજ અધ્યાત્મ છે. અધ્યાત્મ એક કલ્પના નથી–એક સ્વપ્ન નથી, કેવળ ન સમજાય તેવી વાતો જ નથી. અધ્યાત્મ તે સત્ય છે. જીવંત શક્તિ છે જે જાગતાં વિશ્વ આખું તેને ઝુકી પડે છે. પણ આ અધ્યાત્મ તે સાચું અધ્યાત્મ જોઈએ. ગમે તેને અધ્યાત્મ માની લેવું તે પ્રાણઘાતક છે. સાચું અધ્યાત્મ ઓળખવાની ચાવી અહીં ભેગી આનંદઘનજીએ આપણને આપી છે. તુજ મુજ અંતર ત્યાં જશે?
વાજશે મંગલ તર, જીવ સરોવર અતિશય વધશે
આનંદઘન રસપુર, આનંદઘનજી મહારાજ વિકાસની એક પછી એક ભૂમિકા વટાવતા જાય છે. તેમની પ્રત્યેક કૃતિ તેમની. વિકાસની કેઈ ચિકકસ ભૂમિકા બતાવે છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
સક્ષિપ્ત વિવેચન
३७
પહેલાં સ્વપ્ન હશે.
પછી સોંકલ્પ હશે.
પછી સાધના હશે.
પછી સાક્ષાત્કાર હશે.
સાધનાની આ ચાર ભૂમિકા ઉપરથી આન ંદઘનજી
મહારાજ પસાર થયા હશે. આ પંક્તિ ગાઈ ત્યારે તેઓશ્રીને કિનારા’ દેખાયા છે. રાતિદન સમુદ્ર એળગવા માંડ્યા. હવે કિનારા દેખાય છે. તેમને ખાતરી થાય છે કે જે સ્વપ્ન હતુ તે હવે સત્ય બની રહ્યુ છે. અધાપે! તૂટી ગયા; દન લાધ્યું.
'
જેને લેવા આટલું ચાલ્યા તે હવે સામે પગલે મળવા આવે છે?
જે ધ્યેયને આજસુધી સતત સ્વીકાર્યું તે હવે મને સ્વીકારે છે.
જે અંતિમ વિસામે છે તે હવે મારી પલાંઠીમાં પેસી જવા દોડ્યો આવે છે.
સાધકના નિસ્વાર્થ પ્રેમની તાકાત એટલી તેા વધી ગઈ છે કે તેને આત્મશ્રદ્ધા થઈ છે કે ઈશ્વરી તત્ત્વને મારા પ્રેમની તાકાતથી મારા આટલાં બલિદાનથી મને
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
પ્રકરણ ૨ જુ
વશ ન થાય તે ઈશ્વરી તત્વ કાંતે નિર્જીવ છે-કાંતિ ધતીંગ રૂપ છે કાંતે મેળવવા જેવું નથી. આનંદઘનજીએ તેમના અજોડ પ્રેમ દ્વારા તે પદ્મપ્રભુને જીતી લીધા. લેહચુંબક ન્યાય સામે ખેંચી લીધા.
પ્રેમનું પ્રચંડ પૂર પિતામાં પ્રગટતું જોઈને આનંદઘનજીને ખાતરી થઈ કે મારે માટે કશું જ અશક્ય નથી.
દૃષ્ટિઓ મળી છે, કોલ અપાય છે. જરૂર મળશું. માત્ર થોડાક સમય પસાર થવાને જ પ્રશ્ન છે. પાંચ સમવાય કારણમાં “કાળ” પણ કારણ જ છે ને. ડોક વખત કાઢી નાંખશું.
કાળ લબ્ધિ લઈ પંથ નિહાળશું રે એ આશા અવલંબ– એ જન જીવે રે જનજી જાણજો રે
આનંદઘન મત અંબ.' અવધે કેની વાટડી જોઉં
બિન અવધે અતી ગુરુ, જેને મળવાની અવધિ-time limit-ચોક્કસ સમય મર્યાદા છે–આટલા સમય પછી જે અવશ્ય મળશે જતેની રાહ તે જોઈ શકાય છે. પ્રત્યેક વીતી જતે સમય જાણે કે તે વિરહકાળ તેડે છે. કશીક મીઠાશ ભરી
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
૩૯ આશા છે કે ભવિષ્ય કશુંક સુંદર લાવશે અને વર્તન વિના દુઃખનું વળતર મળશે.
જેની એપેઈન્ટમેન્ટ હોય તેને માટે વેઈટીગરૂમમાં બેસવું સાર્થક છે.
જે ટ્રેનનું ટાઈમ ટેબલ જ બહાર પડ્યું નથી તે પ્લેટફોર્મ ઉપર પ્રતિક્ષાલયમાં કેટલો સમય કાઢવો? એટલી ધીરજ ક્યાંથી કાઢવી? ભાણે બેઠા પછી ખાલી થાળી સામે કયાં સુધી ટગર ટગર જોઈ રહેવું?
બીજા શબ્દોમાં આનંદઘનજી અહીં કહી રહ્યા છે કે હે પ્રભુ! તું એક એવું ચિહ્ન (ડાંડમ) બતાવ કે જેથી મને ખાતરી થાય કે તું આટલામાંજ-મારી આજુબાજુ છે. તો પછી તને નજીકમાં હોવાની શ્રદ્ધાથી હામ ભીડી શકું. પણ તારે તે પત્તો જ ક્યાં છે? જળધોધમાં પણ નથી. મેઘપંક્તિઓમાં પણ નથી. અહીં નથી; ત્યાં નથી. ક્યાંય તારી ભાળ નથી. કઈ સીમા રહિત સીમામાં તારા પાદચિહ્ન શોધવા? તારૂં નિશ્ચિત સ્થળ ક્યાં છે કે જેથી મારી યાત્રાની ઝડપ માપીને કઈ મિલનની સમય મર્યાદા–અવધિ નક્કી કરી શકું. રાહ જોવી કઈ વસમી કિયા છે.
કારણ રાહ જોવામાં માત્ર આંસુ જ પાડવાનાં નથી. તેમાં માત્ર ડેક ખેંચવાની જ નથી. આ જ તાણવાની
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
પ્રકરણ ૨ જું નથી. પણ જાત વાવવાની છે. સમગ્રતા નીવવાની છે. પ્રતીક્ષામાં કેટલા મંથન અને મથામણ છે!
રાતના તરાઓ આ રાહ જોતાં ક્યાં સુધી ગણ્યા કરું?
હવે તો મળવાનો કેઈ ચોક્કસ દિવસ કહે. કોઈ નિશ્ચિત તારીખ દઈએ પોઈન્ટમેન્ટ આપ કલાક ને મિનિટ કહે. પછી જ પ્રતીક્ષા સહ્ય બનશે.
ચેતન શુદ્ધાતમ કું ધ્યા. પરપરચે ધામધુમ સદાઈ,
નિજપ સુખ પા. જગતને એ પ્રિય વ્યવસાય છે કે બીજાને ઠપકે અને શિખામણ આપવી.
આનંદઘનજી અહીં એથી ઊંધુ જ કરે છે. તેઓ પિતાને જ ઠપકો અને શિખામણ આપે છે.
લેક અનુસ્રોત ગમી છે. સાધુ પ્રતિસ્ત્રોત ગામી છે. સામે પ્રવાહે ચાલનાર છે. પિતાની જાતને શિખામણ આપવી કેટલી મુશ્કેલ છે. અને તેમાં કેટલે દબાવવો પડે છે.
અંતરથ ગુરુ જેને મળ્યા છે તે પછી બાહ્ય દરવણી લેતા નથી. દિવ્ય સૂચને તેને મળતાં જ જાય છે.
આનંદઘનજી તેમની જાતને શિખામણ આપે છે
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
૪૧
“હે ભાઈ! તું ક્યાંય બહાર ન જા. તારા મૂળ સ્વરૂપમાં તું અનુસંધાન પામ. બહાર કશું જ મળવાનું નથી. બહાર માત્ર આખલાઓની ભીંસાભીંસ છે. બહાર હાથીઓ તને છુંદી નાંખશે. સિહો તને ફાડી નાખશે. મગરમચ્છ તારા હાડકાં ચૂકશે.
સંસાર તો કાંટાનું વૃક્ષ છે. તેને હાથ લગાડીશ અને લોહી નીકળશે. - નિર્જીવ પરમાણુંઓની રચનામાં ન ફસાઈ જા– કારણ તેના પાયામાં ગુલામીનું લેહી છેટાયું છે.
વિશ્વ પરિચયનો દંભ છેડ. પહેલાં આત્મપરિચય તો કર. અંતજ્ઞાનની મશાલ પ્રજાળ અને જે કે તું કોણ છે? તારું મૂળ સ્વરૂપ કેવું છે? અત્યારનું વિકૃત સ્વરૂપ કેવું છે. વિકૃતમાંથી મૂળ સ્વરૂપમાં જવા માટે કણુ તને મદદ કર્યા છે અને કેણુ હાનિકર્તા છે સાધનાનું પહેલું પગથિયું કહ્યું? છેલ્લું પગથિયું કયું? સ્વયિના ઊગ્યીકરણનો સમગ્ર પ્રયોગ કર્યો? આ બધું જાણી નિજસંગનો ભોક્તા બન. બહાર કશું જ નથી. જે કાંઈ છે તે બધું જ “આંતર” માં છે. આ દઢ માન્યતાથી આગળ વધ. અહો અહે હું મુજને નમું,
નમો મુજ ન મુજ રે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨ જુ
આત્મ તત્ત્વ છે તેજ પરમાત્મ તત્ત્વ છે આ જાતના વિશ્વાસ મજબૂત બનતો જાય છે તેમ તેમ સાધના જોર પકડતી જાય છે.
૪ર
સાધનાની પ્રાથમિકદશામાં બેઉ જુદા છે. હું તારો છું. તું મારા છુની ભાષા છે. આપણે એ એક છીએ એ અદ્વૈતગાન ત્યાં નથી.
સાધનાની અ ંતિમ દશામાં વિરહ પણ નથી. મિલન પણ નથી. કેવલ અદ્વૈત છે. જળપ્પ બાકાર થયેલ સૃષ્ટિમાં જેમ ઉપર નીચે આગળ પાછળ સઘળું જ જળથી પૂરાઈ જાય છે તેમ સાધનાપૂર્ણ થતાં સાધક શ ંકરાચાર્ય લખે છે તેમ ચારે બાજુથી સચ્ચિદાનંદથી ભરાઈ જાય છે.
પ્રાથમિક સાધનામાં વિરહની મજા માણવાની છે. માધ્યમિક સાધનામાં મિલનની મજા માણવાની છે. ઉત્કૃષ્ટ સાધનામાં અદ્વૈતની મસ્તી માણવાની છે. ત્યાં માત્ર એકીકરણ જ નથી. શૂન્યીકરણ પણ છે. હુ પણ નથી. તું પણ નથી. કાંઈક બીજું જ કશું અપૂર્વ છે.
'
આનંદઘનજી આવી સર્વોચ્ચભૂમિકા ઉપરથી તેમના સુજ્ઞ નિજત્વને નમસ્કાર કરે છે—જે નિજ; જે યથાર્થ હું' આ અનંતકોટિ બ્રહ્માંડાનુ` મધ્યવર્તી કેન્દ્ર છે. આખરે આપણુ આ સ્વત્ત્વ જ અંતિમ આરાધ્ય તત્ત્વ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
સક્ષિપ્ત વિવેચન
૪૩
છે. મૂતિ દ્વારા પણ આખરે તે આ સ્વત્વને પ્રગટાવવાનું છે. સ ધર્માની મૂર્તિ અને શાસ્ત્રા તે આપણી અંદર થઈ ને કોઈક આપણા જ સ્વકેન્દ્રને જગાડે છે. અધું ત્યાં પહોંચવા માટે જ માયાજાળ કરી ખડું થયું છે. સુફી કિવ રૂમીએ ગાયું તેમ આ સૂર્ય, ચંદ્ર, તારા આ વાદળ, સમુદ્ર અને વાયુલહરી, આ બધુ જ મારી આત્માની વિભૂતિના અંશ છે. યથાર્થ હું' ને નમસ્કાર કરવાની નિજાનંદ મસ્તી આવી હેાય છે. આપણે પરાણે મારીમચડીને સુખી થવા માગીએ છીએ. સુખ કે આનંદ તા લાવવા નથી પડતા. સ્વાભાવિક રીતે આનદને
:
મા વિકસી ઊઠે છે. કોઈ આંતિરક વેગથી મમતા છેડ, સમતા ધારણ કર. મમતા નહિ પણ સમતા મારૂ સ્વરૂપ છે તે વારંવાર યાદ કર. સાધનાનું બળ તને તેમાંથી જ મળશે. બાહ્ય’ મમતા પીડાકારી છે. સદા સદા પીડાકારી છે, કારણ તેમાં મહેનત ઘણી છે. કમાણી કાંઈ નથી. ‘ આંતર ’ સદાસદા પ્રસન્નકારી છે, કારણ તેમાં મહેનત નજીવી છે, કમાણી બેહદ છે. બહાર કાંઈ જ નથી. તારી જાતમાં ઊડે પેસી જા, તૃષ્ણા સંકારી લે, તૃપ્તિમાં ખાવાઈ જા.
નિજપદ રમે સે રામ કહીએ, રહીમ કરે રહેમાન રી,
કરસે કમ કાન સે કહીએ...
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
પ્રકરણ ૨ જીં
ચેાગની એક અતિ ઊંચી ભૂમિકા ઉપર સ પદાર્થાનું એક અખંડ દર્શન થાય છે. મહાસમન્વયની સર્વોચ્ચ કળા તે ચેાગ છે. નાની મેટી બધી જ વસ્તુઓના ત્યાં કોઈ વિધાભાસ નથી. પણ સર્વ કાંઈ એક ક્લાત્મક ગણિતાત્મક રચના (mathematical design)ના પૂરક એકમા છે. ત્યાં કોઈ નાનું નથી, મેટું નથી, નજીવું નથી, માન નથી. આ વિરાટ કારખાનામાં નાનું કુ પણ મોટામાં મોટા એક જેટલું ઉપયોગી અને સહેતુક લાગે છે.
રામ શુ, રહીમ શું, કૃષ્ણ શુ, મહાદેવ શું, પારસનાથ શું—બધા જ એક અનિર્વચનીય આત્મસત્તાના ગુણવાચક ભિન્ન ભિન્ન નામપર્યાયેા છે.
સર્વ સ્થૂલભેદો ત્યાં એક પૂર્ણ અભેદની રચનાત્મક શૈલીમાં આંતલીન થાય છે. ત્યાં અનેક એકમાં લય પામે છે. નામરૂપની ભિન્નતા એક વિશ્વ વ્યાપી મહાસત્તામાં છુમ'તર થઈ જાય છે.
સર્વ વિધા દમેવ તૃિતીયક્–એક અને અગ્નિતિયની શીતળ છાયામાં પોઢી જાય છે. સ ટુકડા અખંડની આરાધના કરે છે. સર્વ સુરા એક મહારાગની મહેફીલ રચે છે.
સં અંશે એક પૂર્ણ અનાવે છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
૪૫ . સર્વ શાસ્ત્રો અને સર્વ તત્ત્વજ્ઞાન એક યથાર્થ હ" ને બતાવે છે–જેની સ્તવના કરવા મંદિરોએ શિખર રૂપ અંજલી કરી છે.
ટુકડાઓ અને “અખંડ” (parts and the whole )ને સંબંધ છે.
આપણે જ મુખ્ય અસ્તિત્વ દ્વારા છીએ અને આ વિશ્વ તેના છાંટા છે તે અનુભવ આવું પદ જન્માવી શકે.
જુઆરીકે મન જુઆ, કામકે મન કામ, આનંદઘન પ્રભુ યુ કહે તુમ લ્ય
ભગવંતો નામ. આજે સાધના બધા કરે છે પણ સાધનામાં પ્રાણુ નથી, લાવણ્ય નથી, ઓજસ નથી. આપણું અર્થ અને કામ સાધનામાં પ્રાણ છે, જેશ છે-હલચલ છે. પણ ત્યાં સાધ્યમાં પ્રાણ નથી.
ધર્મની સાધનામાં સાધ્યમાં પ્રાણ છે પણ આપણી સાધનામાં પ્રાણ અને જેશ નથી. જુગારીના મનમાં સતત જુગારનું રટણ છે. કામીના મનમાં સતત વિષયરમણતાનું રટણ છે. કેણુ કહી શકશે પ્રભુ નામનું તેવું રટણ આપણને છે ?
જ્યારે રટણ સતત થશે ત્યારે સહજ કુરણ થશે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
પ્રકરણ ૨ જીં
સતત સ્ફુરણ થશે ત્યારે અવતરણ થશે, દર્શન થશે. સ્પન થશે, તેનામાં અવગાહન થશે. પછી એકીકરણ થશે અને પછી શૂન્યીકરણ આનંદઘનજી થવાની આ સહજ પ્રક્રિયા છે.
રટણ, સ્ફુરણ, દર્શન, અવગાહન-એકીકરણ અને શૂન્યીકરણ.
આનદઘનજી ખાવાઈ ગયા હતા. તે ખાવાઈ જવા પાછળ આવી પ્રક્રિયા છે.
આજે સાધનાની આ પ્રક્રિયા કયાં છે? તેનુ નામ હાર્ડ લેતાં સમગ્ર હૈયું ઊછળી પડે છે?
પાંચ રૂપિયાની ખાવાયેલી નોટ પાછી મળી આવે તેટલા આનંદ તેને હૃદયમાં સ્થાન આપતાં થાય છે?
જીવતું કલેવર કચાં છે ? છે માત્ર નિર્જીવ ખોખું, છે માત્ર લીસોટા, ધૂળ ને ઢેફાં, છાલ અને ફોતરાં, દુ‘ભ અને પાખંડ. જે સાધના માથું આપીને સત્ય ન ખરીદી શકે તે સાધના કેવળ સ્વાની સાધના છે-શૂન્ય છે. જ્યાં સ્વાર્થ છે ત્યાં સૌંસાર છે.
ઈંડા પી.ગળા....
ચાગનું રહસ્ય સાધનાથી ખુલે છે. સ્થૂલ ક્રિયાથી
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
૪૭ નહિ. શુષ્ક જ્ઞાનથી નહિ સળગતાં આંસુથી સાધનાનું ઊંડાણ પ્રગટ થાય છે.
ઈડ પિગળાની આ પંક્તિમાં તેમણે યોગનું એક ઉમદા રહસ્ય ખુલ્લું કર્યું છે. નાભિ નીચે અઢી ઈચનું અધોમુખ કુંડાળું છે. તેને પ્રણવનાદની મુરલીથી ઊર્ધ્વમુખ કરી તેનું ઊ સંચરણ સુષુણ્ણામાં કરવાનું છે. કુંડલીનું ઉત્થાન આ કહેવાય છે. સુષુમણામાં તે કુંડલીની શક્તિનું ઊર્ધ્વીકરણ કરી છૂટકનું ભેદન કરી, બ્રહ્મરંધ્રમાં પહોંચતા અનાહતનાદ સંભળાય છે. શ્રીકૃષ્ણની મુરલી આજ છે જેના નાદે યમુનાનાં નીર-કાળનો પ્રવાહ થંભી જાય છે. અજર અમર થવાય છે. આ પ્રક્રિયા આનંદઘનજીએ સિદ્ધ કરી નથી–સિદ્ધ થઈ ગઈ છે માત્ર પ્રીતમનું નામ ઉચારતાં જ.
મારીમચડીને ઉત્થાન કર્યું નથી. કુંડલીનું સહજ કુરણ થયું છે,
જે સહજ સ્કુરણથી થાય છે તે જ આપણા લોહીના ટીપે ટીપાને એક ભાગ બને છે. આ પછીની જ પંક્તિમાં પાતંજલિના અણંગ ભેગનું વર્ણન તેઓએ કર્યું છે.
આ પદ વાંચતાં લાગે છે કે પ્રીતમને રીઝવવા તેઓએ શું શું નહિ કર્યું હોય! કઈ કઈ યોગસાધના
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
પ્રકરણ ર નું તેઓએ કરી અને કઈ કઈ બાકી રાખી તે માત્ર તેઓ જ જાણતા હશે. મધરાતે ગીચ જંગલમાં વાઘની બોડમાં પણ બેઠા હશે. રખેને પ્રીતમ ત્યાંથી મળી આવે. રમશાનની ચિતાની રાખની ઢગલી ઉપર પણ છેડા
હશે.—એને પ્રીતમ ત્યાંથી મળે! સમુદ્ર મંથન કરી વિષકુંભ ગટગટાવી ગયા હશે. રખેને
પ્રીત તે રીતે મળે? પ્રણય યોગનું નામ સુકુમાર છે પણ તેની પાછળ આવે
ભીષણ પુરુષાર્થ યોગ છે. એક આંસુ પાછળ આવા હજાર હજાર અણુબોમ્બ જે વિરહ અગ્નિ છે.
ગરહયના અતળ તળિયે પણ આનંદઘનજી લટાર મારી આવ્યા અને પ્રણયસાધનાનું ગુલાબ ત્યાંથી લઈ આવ્યા, એ સાબિતી આ પદ આપે છે. નિશાની કહા બતાઉં રે,
તેરા અગમ અગેચર રૂપ. ભલા ભાઈ! આત્મતત્વની નિશાની હું શું બતાવું?
આત્મતત્વનું સ્વરૂપ કાંઈ ગમ પડે તેવું નથી. કડછીને સ્વાદની ખબર નહિ પડે. જીભને જ તે કામ કરવા દો.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
૪૯ આકાર રહિતને આકાર ચીતર કેવી રીતે ?
જે માત્ર સ્વસંવેદનથી લભ્ય છે તેને સ્થળકાળના ફલક ઉપર ઉતારે કેવી રીતે?
આત્મામાં સ્થિર થયા વિના તે પુણ્ય પ્રકાશને શબ્દોની શીશીમાં ભરો કેવી રીતે?
નિસર્ગનાં મહાશાસનને નિયમ છે કે મુલ્ય ચુકવpay the price અને વસ્તુ તમારી છે! તરસ તમને લાગે અને પાણી બીજો પીવે-સમસ્યા તમારી અને ઉકેલ બીજે લાવે તે શક્ય નથી.
જે બારણું ખખડાવે તેને પ્રવેશ મળશે.
આત્મતત્ત્વની હયાતિની કુશંકાઓ છે પછી એ નિર્માલ્ય પ્રજા પુરાવાઓ માગે છે મારી માતા હોવી જોઈએ. તેને પુરો લાવે. હું જીવું છું તેને પુરા લાવે. આત્મતત્ત્વને પુરા લા. નિશાનીથી બુદ્ધિ સંતોષ.
જીવતા વાછરડાની ચામડી ઉતરાવી તેના મુલાયમ બુટ બનાવવામાં રાજી થતી બુદ્ધિ
જે બુદ્ધિ ગરીબની છાતીની ધમણ ઉપર સાતમે માળ બાંધવાનું શીખવે છે–
જે બુદ્ધિ ધર્મને ધનને એક ભાગ ગણે છે તે બુદ્ધિ આત્માની નિશાની માગે છે!
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
પ્રકરણ ૨ જીં
આનંદઘન એક વલ્લભ લાગત, એર ન લાખ કાર.
યોગસિદ્ધિની એક પુણ્યક્ષણે આ ઉદ્ગાર એલાય છે.
એવી એ પુણ્ય ક્ષણ છે જ્યારે કશું જ ગમતું નથી, કશુ જ આનંદ આપતું નથી. માત્ર એક આનંદધનજી પ્રિય લાગે છે. જગત આખુ મીરાબાઈ જેમ ખારૂ લાગે છે. કરાડા પદાર્થો દિને એલી નાખે તેવા ખરબચડા લાગે છે. કોઈ કે કામણ કર્યું. છે. કચાંક મન ચારાઈ ગયું છે.
ભરદયે વહાણુના કુવાથભ ઉપર બેઠેલ પંખી ગમે ત્યાં ઉડી જાય પણ પાછું ચક્કર મારીને ઘેાડી જ ક્ષણમાં કુવાથંભ ઉપર આવીને બેસે છે. પ્રેમમાં પડેલ મનની પણ તેવી જ દશા છે.
પ્રિયપાત્ર સિવાય તેને કશું જ ભાવતું નથી. બીજું અધુ તે એકી નાખે છે તેની હાજરીમાં બીજું કશુ કોડે પડતુ નથી. પ્રિયતમની યાદનુ શરબત અને પ્રિયતમના દર્શીનનું મિષ્ટાન્ન અને સ્પર્શીનુ ફરસાણ જ તેને ભાવે છે, કારણ આનંદઘનજીનું અપ્રતિમ સૌંદર્ય મ્હાંઢામઢ (Face to Face) જોવા મળ્યુ છે. તેની પ્રેમ જાળમાં પગ ભરાઈ ગયા છે. આગળે જવાય તેમ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
૫૧
નથી. પાછળ જવાય તેમ નથી. જ્યાં છીએ ત્યાં ઊંડા ખૂંચી જવાય તેમ છે.
વસ્તુનું યથાર્થ દર્શન કરવાની કલા આવડી ગઈ છે. પછી તે તાંબાને ઢબુ ઢબુના ઠેકાણે અને બેનમૂન પદ્મરાગમણિ તેને ઠેકાણે. યથાર્થ મૂલ્યાંકન આવડ્યું કે જે લેવા જેવું છે તે લીધું, જે મૂકવા જેવું છે તે મૂકી દીધું.
મહેનત મેળવવામાં કે છોડવામાં નથી. મહેનત તે વસ્તુનું યથાર્થ મૂલ્ય કાઢવામાં છે. જ્યાં દષ્ટિવિપર્યાસ છે ત્યાં યથાર્થ મૂલ્ય ક્યાંથી ? જ્યાં અનિત્યને નિત્ય મનાય છે, અસારને માર મનાય છે, અનિષ્ટને ઈષ્ટ મનાય છે. બંધનને મુક્તિ મનાય છે ત્યાં પદાર્થનું યથાર્થ મૂલ્ય નીકળે ક્યાંથી? ત્યાં આનંદઘનજીનું પણ યથાર્થમૂલ્ય નીકળે ક્યાંથી? આનંદઘનજીનું યથાર્થ મૂલ્ય ન સમજાય તો તે વહાલે લાગે ક્યાંથી?
મીરા કહે પ્રભુ ગીરધર નાગર, ઉલટ ભઈ મેરે નયનનકી.”
આપણા નયન સીધાં ગણુએ તે સંતજનનાં નયન ઉલ્ટા થયાં કહેવાય.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર.
પ્રકરણ ૨ જુ આપણુ નયન ઉટાં ગણીએ–જે હકીક્ત છે તે તેમનાં સીધાં ગણુય.
વિપર્યાસ દષ્ટિને વિપર્યા. તે સમ્યગ દષ્ટિ ખોટાનું ખોટું તે સત્ય.
નયન “ઉલ્ટાં” થશે તે વસ્તુની યથાર્થ સમજણ આવશે. પછી દુનિયાની કરોડો વસ્તુઓ ધતુરાને બાવળ જેવી લાગશે. આનંદઘનજીની “લગન” લાગશે. જ્યાં ધૂન અને લગની છે ત્યાં સમુદ્ર ખાબોચીયું બને છે. પહાડ-કાંકરી બને છે–આકાશ આખું મુઠ્ઠીમાં સમાય છે!
આનંદઘનજી સિવાય બીજું કશું યાદ કરવા જેવું ન લાગે, મેળવવા જેવું ન લાગે. આવી મહાદશા યેગનું ફળ છે.
આનંદઘનજી પ્રત્યક્ષ હાય પછી દુનિયા પરોક્ષ બને છે.
ચૂલાના અંગારા સાથે નમંડળને દિનમણુની સરખામણી કોણ કરે? લસણની ગાંઠ સાથે રાતરાણીની ફેરમ કણ સરખાવે? વીંછીના ડંખ સાથે પ્રીતમના સ્પર્શને કેણ સરખાવે? રણવગડાના ખચ્ચર સાથે ચકવતીના અધરત્નની સરખામણું કેણ કરશે? જે આમ જ છે તે આનંદઘનજી સિવાય બીજું વહાલું કેણ લાગે? આનંદઘનજી સાથે પરમાણુંના જગતની સરખામણી કેણ કરશે ?
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
સંક્ષિપ્ત વિવેચન મન સાધ્યું તેણે સઘળું સાધ્યું
એહ વાત છે બેટી, એમ સાધ્યું કહે હું નહિ માનું
એક વાત છે મેટી. આત્મા પરમાત્માને મળે તે યોગ. એ મિલાપ શક્ય ક્યારે બને? જ્યારે વચલું મન ઉડાડી દેવાય ત્યારે. ઉન્મની ભાવ-મનને નાશ તે યોગનું લક્ષ્ય છે.
મનની ગતિ પ્રચંડ છે. કઈ પુરુષસિંહ જ તેને નાથી શકે.
ચોગ સેમવારે શરૂ કર્યો અને શનિવારે પૂરો કર્યો તે શક્ય નથી. વરચે અસંખ્ય મુશ્કેલીઓ છે.
યુદ્ધ એક્તરફી નથી હોતું, તેમાં વળતા હુમલા પણ આવે છે. અહીંથી નીકળ્યા અને ત્યાં પહોંચી ગયા અને કપડાની ઈસ્ત્રી પણ બગડે નહિ તેવું શક્ય નથી. સત્ત્વની પરીક્ષા ત્યાં થાય છે. આ સર્વપરીક્ષા એવી નિર્દય ભૂકંપ જેવી હચમચાવનાર છે કે આનંદઘનજી જેવા પણ મન સામે પળભર હાથ હેઠા મુકવાને વિચાર કરીને પણ પાછા જાત સંભાળી લે છે. મેહના આવા વળતા હૂમલા ન હોત તે યુદ્ધ માત્ર ઉજાણું બની જાત. મન જબરૂં છે તેને એકરાર આનંદઘનજી જેવા ગીશ્વરને પણ કરવો પડે છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨ જુ
ચેોગસાધનામાં મન શેાધવાનુ છે, સમજવાનુ છે. મનના બધા Shades-છાંટા અને અવસ્થાને અને બધી અવસ્થાના મૂળને આપણે હસ્તામલકવત્ એળખવાનું છે, શાંત નિરીક્ષણ અને તટસ્થ પરીક્ષાથી તેને પીછાનવાની છે. મનના પ્રત્યેક ભાવ અને ભાવપ્રેરિત ક્રિયા આને આદિથી અત-સુધી આપારથી પેલે પાર સુધી પાળવી જોઈ એ.
૫૪
આપણા મનના બે ભાગ છે–એક ઊર્ધ્વ મન એક અધામન. એક નીચે જવા માગે છે બીજું ઊંચે જવા માગે છે.
ચેાગમાં વ્યક્તિત્ત્વ તેાડી નાખવાનુ છે સ્વત્વ ઉગાડવાનુ છે. (not personality but self) આ યોગ પ્રક્રિયામાં સામા પ્રવાહે ખુલ્લી છાતીએ તરવાનુ છે.
સામાજિક, આર્થિક, રાષ્ટ્રીય, સવ પ્રવાહેાને સામી છાતીએ સામના કરવા પડે છે, ખૂબ ધીરજનું આ કામ છે. અા મનમાંથી ઊર્ધ્વ મનમાં જવુ કેવી રીતે ? અંતઃ પ્રેરણાથી, આપણા અંતરના અવાજથી.
ધીમા તે અંતરના અવાજ ને ઓળખી તેની આજ્ઞાનું પાલન કરવું' જોઈ એ. જેમ વધુ ઉપયોગ તે અંતઃ પ્રેરણાના અવાજના તેમ વધુ વિકસિત તેનુ
ખળ થશે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
૧૫
અંતઃપ્રેરણાના વિકાસથી શિષ્યનું શિષ્યત્ત્વ
તૈયાર થશે.
નિઃસના એ મહા નિયમ છે કે શિષ્ય તૈયાર થશે કે ગુરૂ સામા પગલે તેની પાસે શેાધતા આવશે.
ગરબડ થયેલ મશીનમાં એન્જીનીયર ચેાગ્ય જગ્યાએ હથેડીના એક ટકોરા મારે છે અને કારખાનું અટકતુ અધ થઈ પડે છે.
કાં કેટલા હથોડા મારવા તે એન્જીનીયરની કળા છે. ગુરુની પણ તેવી જ કળા છે. શિષ્યની સર્જનપ્રક્રિયામાં કયાં કેટલી અંધાધૂંધ પેઢી છે તે પકડીને એક હથેાડાના ટકોરા મારે છે.
મહાપુરુષ વિશ્વેશ્વરૈયા સ્થાપત્ય-શાસ્ત્રી હતા. એકવાર ટ્રેનમાં તે સૂતા હતા. પાટા ઉપર ચાલતી ટ્રેનના અવાજ ઉપરથી તેમણે કહી દીધુ કે બે માઈલ દૂર આવેલ પૂલ તુટેલેા છે. અને ટ્રેન થનાર હેાનારત માંથી બચી ગઈ. ગુરુ શિષ્યના માથા ઉપર હાથ મૂકીને આવી હેાનારતા બચાવી લે છે.
ચેોગસાધનામાં મનને શમ (Controll) માં લાવવાનુ છે. તે માટે ઇંદ્રિયાના ક્રમ (Controll) જોઈ શે. ઇંદ્રિયા જીતે તે મનની ગૂઢ પ્રક્રિયાને જીતી શકશે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-- ૪
મા
જઇ
ના
૫૬
પ્રકરણ ૨ જું મનને શમમાં લાવવા મનનું શાંત નિરીક્ષણ જરૂરી છે. એારડાની બારી પાસે ખુરશી મૂકી જેમ તમે બહારના રસ્તા ઉપર કેણ અવજા કરે છે તે જોઈ શકો છે તે રીતે જ મનના અનેકવિધ પ્રવાહોનું નિરીક્ષણ કરે; પૃથક્કરણ કરે.
મનના ગુપ્તમાં ગુપ્ત પ્રવાહો (Subconcious thoughts) નું સૂક્રમમાં સૂમ માપ કાઢવું જોઈએ. તેના પ્રત્યેક થયેલા, થતાં અને થનાર વળાંકેથી પરિચિત હોવું જોઈએ.
બારીમાંથી રસ્તા ઉપર જતા હો તો જેમ શબ જતું હોય તે તેની પાછળ ડાઘુઓ હોય જ છે કે બેન્ડ જતું હોય તે મીલીટરી જતી જ હોય છે તેમ મનની ચોક્કસ દશા પાછળ બીજી નિશ્ચિત દશાઓ સંકળાયેલી જ છે. દા. ત. નિરાશ મન પ્રારબ્ધ પર શ્રદ્ધા રાખનાર થાય છે.
મનની પ્રત્યેક સ્કૂલ સૂકમ કિયા-પ્રતિક્રિયાઓ સમતલ જોઈએ.-મનનું આમૂલતઃ સંશોધન કરવું જોઈએ. હું કેણનું વૈજ્ઞાનિક સંશોધન આ રીતે જ થાય. “” તે પરમચૈતન્ય છે, તે જાણ્યા પછી હું પદ મનને પ્રેરતું નથી, મન ઇન્દ્રિયોને પ્રેરતું નથી. આ રીતે બંને બાજુથી ભ્રષ્ટ થયેલું મન સ્વયમેવ નાશ પામે છે, તેમ યેગશાસ્ત્રમાં પૂજ્ય હેમચંદ્રાચાર્યજી લખે છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
૧૭
મનને! નાશ તે ઉન્મની ભાવ. જ્યાં ઉન્મની ભાવ છે ત્યાં જ અનુભવ છે.
મન સાધ્યું છે તેવાં બણગાં મારનારા તે ઘણા છે. ખરેખર મન સાધનારને તે ધાળે દિવસે મીણબત્તી કરી શેોધવા પડે છે.
મન સાધવાને એક જ ઉપાય છે. જેને ખરેખર મન સાધ્યું છે તેની પાસે મન સાધવા માટે મદદ માગવી. મનુષ્ય પ્રયત્ન થાકે છે ત્યારે ઈશ્વરી કરુણા કાર્ય કરે છે. આનદઘનજીએ અહીયા મનેાનાશ કરનાર જિનેન્દ્ર દેવ પાસે શક્તિદાન માગ્યું છે. ઈશ્વરી કરુણા કેટલી અનિવાર્ય છે તેને સચેટ પુરાવા અહીં જાણવા મળે છે, વળી યેગીરાજ અહીં યાગીશ્વરને મેણું પણુ મારે છે કે તમે મન સાધ્યુ' તે હકીકત હું તો જ માનુ, જે મારૂ' મન તમે! સાધી દો.
બધા જ ઉપાય તેઓ અજમાવે છે. છેવટે મેણુ મારવાને! ઉપાય પણ અજમાવે છે. તે બતાવે છે કે તે મુશ્કેલીના ઉકેલમાં કેટલા ગ’ભીર (Serious) છે. આનંદઘનજીના જીવનમાં એવું તે શું બની ગયું નિરાશ થઈ જઈ મઢ હશે ? મનની આટલી
હશે કે તેઓ આટલા બધા
માટે પ્રભુ પાસે દોડી ગયા
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
પ્રકરણ ૨ જું દુરારાધ્યતા કેમ ગાઈ હશે? શું ગ સાધનાની અપરિ પકવ દશામાં આ સ્તવન તેમણે લખ્યું હશે?
આનંદઘનજીનું માપ આપણુ વામન કુટપટ્ટીથી નહિ કાઢી શકીએ.
આપણું મનમાં જેમ ઈશ્વર છે, તેમ શેતાન પણ છે, શેતાન જોઈને ડરી જવું ન જોઈએ; લાગી જવું ન જોઈએ. તેને શાંત સ્થિર દષ્ટિથી પિછાન જોઈએ. અને એગ્ય સ્થાને મદદ લેવા દોડી જવું જોઈએ. તે યેગ્ય સ્થાન જીનેશ્વર દેવ છે-જેઓએ મન સાધ્યું છે.
દર્શન પરિષહ જેવા આકરા પરિષહ સહન કરતાં કદાચ આવું કાંઈક સ્તવન બહાર આવી ગયું હોય. પ્રત્યેક શ્રદ્ધા સાથે શંકા ગુપ્તપણે સંકળાયેલી જ છે. શ્રદ્ધારૂપ કિયાની શંકારૂપ પ્રતિક્રિયા છે. મને વિગ્રહ, આ રીતે ચાલતો જ હોય છે.
સાધનાની કેઈક ભીષણ પળે-જ્યારે વાસ્તવિક્તા. નગ્ન સ્વરૂપ ધારણ કરે છે, ત્યારે સાધકને શંકા થાય છે શું મોક્ષ ખરેખર હશે ? સંસાર સુખ કરતાં મેક્ષ. સુખ ખરેખર વધુ ઉચ્ચ છે? મને તે મેક્ષ મળશે? શું હું અભવ્ય હઈશ ? શું મારી સાધના યેગ્ય છે? એગ્ય ફળ મળશે? અને તેમની સાધનાને પાયે. કદાચ હચમચી ઊઠો હશે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
બાવીશે પરિષહમાંથી આ દર્શનપરિષહ સૌથી વિકટ છે કારણ સાધના તેના ઉપર જ ઊભી છે.
આ તે માત્ર ધારણ છે કે આવા બાવીશે પરિબહાના ઝંઝાવાતમાંથી પસાર થતાં આનંદઘનજી ગાઈ ઊડ્યા હોય કે,મનડું કિમ હિન બાજે હે કંથજીન
મનડુ કિમ હિન બાજે.” જિનેશ્વરદેવ સાથે હૃદયની વાતચીત કરી, હૃદયની કુટિલતા તેઓએ ખુલ્લી કરી. મન ખુલ્લું થતાં તેની નબળાઈઓ વિખેરાઈ જાય છે. આનંદઘન કહે જ સુને બાતાં,
ઓહિ મીલે તે મેરો ફેરી ટલે. આ પદ વાંચતાં એમ લાગે છે કે આનંદઘનજીએ કઈયેગ અધૂરો નથી મૂક્યો. કઈ પ્રયત્ન બાકી નથી રાખે. ડુંગરા ખેડ્યા, વાદળ સાથે વાતચીત કરી, મરતી હૂંડી, પંચાગ્નિનું તપ કર્યું, બધું જ ચકાસી, જોયું તો પણ એ પ્રશ્ન ઊભો રહ્યો કે—
“નિરંજન યાર મોહિ કૈસે મિલેંગે.'
હે સનાતન મિત્ર ! નિરંજનપ્રભુ! તું મને કેવી. રીતે મળીશ?”
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨ જાં
તે કેવી રીતે મળે તે હું જાણતો નથી. પણ તે જે મળી જાય તે આ અનંત ભવભ્રમણને ત્રાસ મટી જાય છે તે હું અવશ્ય જાણું છું.
સત્ય માટેની જીવલેણ વ્યાકુલતા સાધકમાં કેટલી હોય છે તે આ પદમાં જણાય છે.
આપણને માત્ર કુતૂહલતા છે. વસ્તુ કેમ કાર્ય કરે છે તે જાણીએ છીએ. (How Electricity works that we know but what is Electricity that we do not know)
વસ્તુની સ્કૂલ સપાટી જાણીએ છીએ. વસ્તુના મૂળ સ્વરૂપનું ઉંડાણ જાણતા નથી. તે માટે કુતૂહલતા પૂરતી નથી, વ્યાકુલતા જોઈએ જે આ પદમાં આનંદઘનજીએ બતાવી છે.
વેટર સાચું જ લખે છે (One thousand books of metaphysics will not reveal a ray of soul) તત્વજ્ઞાનના હજાર હજાર પુસ્તકે આત્માનું એક કિરણ નહિ પ્રગટાવી શકે.
સત્યની લેણાદેણી માટે બુદ્ધિની હથેલી નાની પડે છે.
સત્ય માટે ચંદનબાળાનું રુદન જોઈશે. મીરાંબાઈનું નૃત્ય જોઈશે. આનંદઘનજીની મસ્તી જોઈશે. રુદન તે
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન સંસારભરમાં છે પણ આનંદઘનજીનું આ રુદન તે કઈ વિશિષ્ટ કેટિનું છે.
કબીર ગાય છે : સંસાર સારા દુઃખી ખાવે એર રે. દાસ બીરા યું દુઃખી ગાવે એર રોવે.”
સંસારનું રુદન ભેગનું રુદન છે, ખાઈને રડવાનું છે.
ચોગી ગાઈને રડે છે. પ્રીતમની યાદમાં રડે છે.
આ પદમાં આનંદઘનજીના એ વિરલ રુદનના પડઘા છે જે સંસાર આખાના હાસ્ય કરતાં વધુ મુલાયમ છે, વધુ મેહનીય છે.
એકાદ બિભત્સ નવલકથા કે સસ્તા સિનેમામાં પ્રેમની મહાગાથાશેધનાર પ્રેમને શું સમજવાને હતો?
વીસમી સદીના એ પ્રેમીને પ્રેમ કેલેજના કલાસરૂમમાં જન્મ પામે છે અને ઘરના છાપરા નીચેની જવાબદારીઓમાં કે કોર્ટના પીંજરામાં મૃત્યુ પામે છે. પ્ર ગની મહાસમાધિ શું છે તે આ આજના માયકાંગલા યુવાનને શી ખબર?
અવિવેકના આ જુવાળમાં આનંદઘનજી! તમારી વિરહવ્યથા અમને કેઈ નવી દિશાનો સૂર્યોદય બતાવે છે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨ જું મૂલડે થોડે ભાઈ વ્યાજડે ઘણે સંસારની પેઢીનું અહીં દેવાળું બતાવ્યું છે. મૂડી છેડી છે, વ્યાજ ઘણું ભરવું પડે છે. પારકી મૂડી વ્યાજે લીધી હોય પછી થાય પણ શું ?
જડપરમાણુની મૂડીથી સંસારની પેઢી ચાલે છે.
પુદ્ગલરાગની પારકી મૂડી છે, કર્મનું વ્યાજ પછી વધતું જ જાય છે.
કેટલું વ્યાજ ચુકવીએ છીએ. દરેકને કપાળે હાથ જેડી નમવું પડે. દરેક શેરીમાં કૂતરા જેમ જીભ કાઢી પૂંછડી પટપટાવવી પડે છે, કેઈને પગ દબાવવા પડે છે, કોઈકની જમીન લુછવી પડે છે. તિર્યંચ અને નરક નિગેદનાં દુઃખ પણ કર્મનું વ્યાજ છે. ભૂખ-તરસ, ટાઢ-તડકે, માન-અપમાન, રોગ, જરા, મૃત્યુ, ઇષ્ટ વિયેગ, અનિષ્ટ સંગ આ બધું જ કર્મનું વ્યાજ છે. પારકી મૂડી-પરમાણુની છે તેનું વ્યાજ આવે કેમ ચાલે?
આત્મભંડારમાં અનંત ત્રદ્ધિસિદ્ધિ છે પણ આ અભાગિયાએ પરમાણુરાગની મૂડી ઉછીની લીધી.
પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિબંધ, અનુભાગબંધ, રસબંધ આ સંસારનું વ્યાજ છે જે ચુકવતા હાડકાં ખોખરાં થાય છે, છકકા છૂટી જાય છે. જાત ગીરવે મૂકી દેવાળાને
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન કે ધંધે માંડ્યો છે? ચકવર્તી પદને લાયક આ ભાગ્યવાન બળદ જેમ ધુંસરીએ જેડાય છે.
હવે પુનઃ પ્રતિષ્ઠા જમાવવી છે, સાજનનું મુખડું રીઝવવું છે, માણેકચોકમાં નવી હાટડી નાખવી છે, સ્વસંપત્તિને વેપાર કરે છે. તેમાં તે જરૂર આનંદઘનપ્રભુ મદદ કરશે અને પેઢી ધમધોકાર ચાલશે. ચિત્ત પ્રસને પૂજન ફી કવું,
પૂજ અખંડિત એહ; કપટ રહિત થઈ આતમ અરપણું રે,
આનંદઘન પદ એહ, પૂજાનું ફળ શું? ચિત્ત પ્રસન્નતા. યેગનું લક્ષ્ય શું? ચિત્ત પ્રસન્નતા. પ્રગનું પરિણામ શું ? ચિત્ત પ્રસન્નતા.
જ્યાં સુધી ચિત્ત પ્રસન્નતાનું શુદ્ધ પરિણામ ન પ્રગટે ત્યાં સુધી પ્રગ જ નહિ પણ પ્રયોગ પરંપરા જરૂરી છે. આજે આપણું ચિત્ત પીડિત છે. કઠોર છે.
આપણું ચિત્ત મૃદુ અને પ્રસન્ન હોવું જોઈએ.
કયાં છીએ અને કયાં જવું જોઈએ. તેનું ભાન જ તે બે વચ્ચેનું અંતરૂં ઘટાડે છે.
આજે આપણે કયાં ઉભા છીએ તેની આપણને
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
પ્રકરણ ૨ જું ખબર નથી. આજે આપણે કયાં પહોંચવું છે તેની પણ આપણને ખબર નથી. અરાજક્તામાં ખોવાયા છીએ. અંધાધૂધીમાં આંધળા થયા છીએ.
આનંદઘનજી આ પંક્તિ દ્વારા આપણને સ્પષ્ટ ભાન આપે છે કે આપણે ક્યાં જવું છે. પિતિ ચિત્તને આપણે પ્રસન્ન કરવું છે. પીડિત ચિત્તને પ્રસન્ન કરવા માટે પૂજા જરૂરી છે. પૂજા દ્વારા પીડામાંથી પ્રસન્નતામાં જવાશે.
પીડા ભૂતકાળ છે. પૂજા વર્તમાન છે. ચિત્ત પ્રસન્નતા ભવિષ્ય છે.
ત્રણે કાળને સાર આ પંક્તિમાં તેઓશ્રીએ ભર્યો છે. એવું ભાગ્યે જ બને કે તમે પૂજા કરે અને ચિત્ત પ્રસન્ન ન બને. એમ બને તે માનવું કે કાંતે તમારી પૂજા જીવંત નથી, કાંતો તમારું ચિત્ત યાંત્રિક છે.
જ્યાં જીવંતતા છે, ત્યાં પ્રસન્નતા છે. જ્યાં યાંત્રિકતા છે ત્યાં શુષ્કતા છે પીડા છે. આપણી પૂજા યાંત્રિક નહિ પણ જીવંત જોઈએ.
પૂજા માત્ર ટીલા ટપકાં કરવામાં જ પૂરી થતી નથી.
ભીની પાંપણોવાળું નમેલું માથું તે પૂજા છે. એવું મેલું માથું જેને પ્રભુચરણમાંથી ઉંચું થવાનું
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
સંક્ષિપ્ત વિવેચન મન ન થાય-ફુરસદ નથી. ભાન નથી. પૂજા એટલે સર્વ સમર્પણને આખરી દાવ–
કપટ રહિત આતમ અરપણું.” મૂતિને માત્ર જમણે અંગૂઠો દબાવી આવે અને પૂજા કરી તેમ માને, તે પાખંડ છે. તે પૂજા નથી અડપલું” છે.
અરે ભાઈ! ભગવાન બહેરા નથી. બૂમબરાડા ન પાડ. ભાવનામય હદયનું નિઃશબ્દ સ્તવન તેઓ સાંભળે છે. રતનજડિત થાળને નૈવેદ્યના તેઓ લેભી નથી. સંસારના પશ્ચાત્તાપનું એક ઉનું આંસુ તેમને રીઝવશે.
પૂન તે એકાંત છે. મિલન છે. અદ્વૈત છે.
પૂજા તે શયનખંડની સહાગ રાત છે જ્યાં અધ્યાત્મ દંપતિને દિવ્ય સંજોગ રચાય છે.
પૂજામાં આપણી માલીકી છોડી દેવાની છે. તેની માલિકી માથે ચઢાવવાની છે. આમ થશે તો આવી જે કપટ રહિત આતમ અરપણું થશે, તે જડવાદના પાયા સ્થંભ તૂટવા માંડશે.
આત્મ ભાવની મહાદશા-ચિત પ્રસન્નતા આપોઆપ જાગશે.
ચિત્ત પ્રસન્નતા મળે પછી બીજું જોઈએ પણ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
પ્રકરણ ૨ જું શું? આજે સૌનું મોં રહ્યું છે. સૌના હસતાં હોઠ ઉપર એક છૂપું દર્દ છે. એક ગૂઢ વ્યથા છે. સૌની આંખમાં એક મુંગી ફરિયાદ છે. જીવનને સામનો છે. એક જીવલેણ વિગ્રહ છે.
આજે નવ માનવ સર્જવાની જરૂર છે. ન માનવ હમેશ પ્રસન્ન છે. ચિત્ત પ્રસન્નતાનું દિવ્ય સંગીત આ નવા માનવને જગાડશે, અને તેના આધ્યાત્મિક વારસાનું ભાન કરાવશે.
કપટ રહિત આતમ અરપણ! તેની સર્વ સમર્થ અનંત કરુણાની શરણાગતિ હું લઉં છું.
તેની પરમ કરુણા જ હવે તે મને તારનાર છે કે મારનાર છે. તેની સ્વયંભૂરમણસમુદ્ર જેમ કરુણા મને ચારે બાજુથી સતત ઘેરી રહી છે અને મારા અંતરના મધ્ય કેન્દ્રમાં પણ ઉભરાઈ રહી છે તે કરુણા જ મારૂં ચારે બાજુથી દિવ્ય સંરક્ષણ (Divine Protection) કરી રહી છે.
અદ્વિતીય વિશ્વસમ્રાટની છત્રછાયામાં મહાલતું ચિત્ત એની મેળે જ નિર્ભય પ્રસન્નતા પામે છે. સંસારસુખ જાતજાતના ભયથી બળેલું છે. સર્વ ભયે જતાં રહેતાં સુખ પ્રસન્નતા બને છે. તેને ઉગમ-સ્તત્વના મૂળમાં
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
૬૭
છે. આનંદસ્વરૂપ આત્મા સાથે એકતાર થવું તે જ પરમાત્માની વાસ્તવિક પૂજા છે.
કપટ છોડી દો, ઘમંડ છોડી દો, દુભ પાખંડ છોડી દો. જેવા છો તેવા પ્રભુ સન્મુખ ખુલ્લા થાવ, અને તેના ચરણ પકડી કહેા—તારા સિવાય મારૂં કોઈ જ નથી. આ છે કપટરહિત ‘ આતમ અરપણા !’ જીવનની પ્રત્યેક ક્રિયા પાકારે—હે પ્રભુ ! તારા સિવાય મારૂં કાઈ જ નથી. આતમ અરપણ આ છે.
ચરમનયણ કરી માર્ગ જોવતાં રે, ભૂલ્યા સકલ સંસાર;
જેને નયને કરી મારગ જોઈ એ રે, નયન તે દિવ્ય વિચાર.
આનંદઘનજી અહી બે પ્રકારના ચક્ષુની વાત કરે છે. એક છે ચરમચક્ષુ, બીજું છે દિવ્યચક્ષુ.
અજિત જિનેશ્વરે ચીધેલ પથ ચરમચક્ષુથી દેખાતા નથી. તે પથ જેવા તા કાઈ દિવ્ય આંતરચક્ષુ જોઈ એ. ત્રીજું લેાચન ખાલવુ ́ોઈએ !
ચચથી તમે જોશે તે ચતુતિના ચાખખા છે. નરકના કુંભીપાકમાં રંધાવું પડશે. સંસારના ઈંડ છે. દિવ્યચક્ષુથી જોશે તે ‘ઈંડ” નહિ પણ “ પથ ”
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨ જુ
~~~
મળશે. ચર્મચક્ષુ છે દેખીતી દુનિયાની ચાર દિવાલને જ માત્ર સાથી માની મેહાંધ થવું તે. હું અને મારૂના મેહમંત્રની સાધના તે ચર્મચક્ષુ છે.
દિવ્યચક્ષુ છે આત્મદર્શનની ઝંખના. ઈશ્વરીતંત્રની. લગની સ્વત્વની પ્રતીતિ અને અનુભૂતિ.
ચર્મચક્ષુ છે બૌદ્ધિક કુતૂહલતા. દિવ્યચક્ષુ છે હાર્દિક વ્યાકુલતા. એક માત્ર ખંજવાળ છે. ચામડીને રોગ છે. બીજું છે પ્રાણભેદક રૂદન.
ચર્મચક્ષુમાંથી દિવ્યચક્ષુમાં જવા માટે અહંની દિવાલ તેડવી પડશે. હું અને મારૂંનું જેટલું વધુ વિમરણ તેટલું દિવ્ય ભેચન વધુ ખુલશે.
“અને મારૂં'નું ચર્મચક્ષુ ફોડી નાખે અને દિવ્યચક્ષુ આપોઆપ ખુલશે.
જ્યાં માત્ર બૌદ્ધિક કુતૂહલના છે ત્યાં અહં અને મનની પુષ્ટિ છે. - જ્યાં પ્રાણવેધક વ્યાકુળતા છે, ત્યાં તું અને તારૂની પુષ્ટિ છે. હેમાંથી તેમાં ગયા કે દિવ્ય ભેચન ખુલ્યું. દિવ્ય ભેચનમાં પ્રણયનું દર્દ છે.
પ્રણયનું દર્દ તમે જોયું છે? એ વ્યાકુલતા પ્રગટા અને માર્ગ આપેઆપ ખુલશે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
૬૯
Pains of love be sweeter far than all other Pleasures are.
સંસારના સર્વ સુખ કરતાં દિવ્યતાનું એ દર્દ વધુ તૃપ્તિદાયક છે.
ગ, ધર્મ, તત્વજ્ઞાન, નીતિ–સર્વ કાંઈ ચાહે છે સત્યનું દર્શન અને સત્યને અનુભવ.
પણ આ દર્દ વિના દર્શન કેવું? આ દર્દ જ દિવ્ય ભેચન છે, સત્યની તીવ્ર ભૂખ-રુચિ રૂપ આ દર્દ છે. તે વિના કેઈ દિવ્યતાને લગારે સ્પર્શ શક્ય નથી.
આ જીવ જ્યારે જીવન હારી જાય છે, જીવનવિગ્રહની નાગચૂડમાં માનવ હૃદયની સર્વ નબળાઈઓ
જ્યારે ખુલ્લી પડે છે, અને જ્યારે અહંના કરેડ ટુકડાઓ થઈ બહાર ફેંકાઈ પડે છે, જ્યારે સૌને સંગાથ છૂટે છે અને કેવળ એક સત્ય જ સંગાથ આપે છે ત્યારે અધ્યાત્મનું દર્દ ઉપડે છે. અધ્યાત્મનું જાગરણ શરૂ થાય છે. દિવ્ય નયન અજિતજિનનો પંથ નિહાળે છે.
| દિવ્ય નયન બોલવાની આ સૂક્ષ્મ શસ્ત્રક્રિયા (Surgeory) છે.
સત્ય માટે સારેલા વેદનાનાં આંસુ અંતરને અરિસા જેવું સારું કરે છે અને તેમાં “પંથ” દેખાય છે.
આરામ ખુરશી ઉપર પંખા નીચે બેસી પરબ્રહ્મની
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
પ્રકરણ ૨ જુ
વાતો કરનાર ચર્મચક્ષુવાળે જ છે. ચર્મચક્ષુવાળો સંસાર જ વધારે છે.
વિરહનું એક સળગતું આંસુ વહાવનાર દિવ્યચક્ષુવાળે છે. સંભવદવ તે ઘર એવો રે.
અભય અદ્વેષ અદ. ભેગનું પરિણામ ભયભીત, દ્વેષી અને ખિની ચિત્ત છે. યેગનું પરિણામ એવું એક ચિત્ત છે જે અભય છે અષ છે અખેદ છે.
યેગનું પરિણામ થતાં પ્રાથમિક ચિહ્નો આ પ્રગટ છે. ભાવ તંદુરસ્તીની એ પ્રથમ લાલી છે. પ્રાણમાં તારુશ્ય આવવાના એ નિશાનડંકા છે.
આપણું ચિત્ત ત્યારે ભયરહિત, દ્વેષરહિત, અને ખેદરહિત થાય છે.
ચિત્તની ચંચળતા તેજ ભય છે. આપણને ભય છે કે મારૂં આ સુખ ચાલ્યું જશે તે ? સુખ તો છે જ નહિ. માત્ર સુખાભાસ છે. અને તેનીય વળી વિઠ્ઠલતા છે કે આ નકલી સુખ પણ મને તરછોડશે તો ?
જ્યારે પરમાત્મ તત્વ સાથે યોગની ભૂમિકા ઊપર વ્યવહાર શરૂ થાય છે. ત્યારે તે સુખદુઃખથી પિલી પાર
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
૭૧
રહેલ એક આનંદ અનુભવે છે. અતીન્દ્રિય તૃપ્તિની પરમઝલક તે મેળવે છે. અને તૃપ્તિને તાકાત છે. તાકાત છે ત્યાં ભય નથી. આ યાગલબ્ધ આત્માનંદનું સંવેદન તેને સમજાવે છે કે સંભવદેવની ચરણુસેવાથી પ્રગટતી નિર્ભય આનઢ ધારા જ મેળવવા જેવી છે, શ્રદ્ધા કરવા જેવી છે. બહાર ગમે તે થાય. કશુંક ભલે ઉગે અને કશુંક ભલે આથમે, કશુંક ભલે વધે કે ઘટે, બહાર ભલે શાંતિ થાય કે ક્રાંતિ થાય—તેનુ રૂવાટું પણ ફરકતુ નથી કારણ તે નિર્ભય છે. અંતરના અમૃતસ્વાદ તેને લીધા છે.
બહારનુ મધુ ખસી જશે તેા મારૂ શુ થશે તે ભય છે. ડુંગરને ભય છે કે આ તરણાની ઓથ ખસી જશે તેા હું તૂટી પડીશ. સંસારના પદાર્થોં એક પછી એક આપણને છોડતા જાય છે તેમ તેમ અપૂર્ણ થવાને આપણને ભય વધતા જાય છે.
સંભવદેવના ચરણની સેવાથી એ શીખવા મળ્યુ કે અહાર અપૂર્ણ થવાથી આંતરમાં પૂર્ણ થવાય છે. પછી અપૂર્ણતાના ભય કેવા ? વસ્તુનું સ્વરૂપ ઓળખાયું પછી ભય કેવા ? ખીટી ઉપર ટી ગાય છે તે પાઘડી છે. માસ્તરનુ માથું નથી તે જાણ્યા પછી ભય કેવા ? સંભવદેવની ભક્તિથી આંતરજ્ઞાન થાય છે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે
પ્રકરણ ૨ જું
જ્ઞાન આવ્યું કે ભય ગયે. અજ્ઞાનનું બીજું નામ જ ભય છે. જ્ઞાનનું બીજું નામ અભય છે. ગભૂમિમાં પગરણ કર્યા કે આવું નિર્ભય જ્ઞાનકવચ પ્રગટે છે. ભય હમેશા પારકી વસ્તુમાંથી આવે છે. પોતીકી વસ્તુમાંથી નહિ.
બાળકને ક્યારેય માતાના ઓળાને ભય નથી. પણ માસ્તરના ડોળાને તે છે. કારણ માસ્તર ઘરને નથી. માતા ઘરની છે.
જ્યાં પારકું પોતીકું ગણી બેઠા કે ભય ચિંતા અને નિરાશા આવે છે. પારકામાંથી ખસી ગયા અને પતીકામાં પ્રવેશ કર્યો કે ભયચિંતા ગયા. આનું નામ જ એગ છે. સંભવદેવની ચરણસેવા પારકું છું અને પિતીકું શું તેનું સ્પષ્ટભાન કરાવે છે. અને પારકામાંથી ખસી પિતકામાં પ્રવેશ કરાવે છે. આ રીતે નિર્ભયતાની ચાવી આપે છે.
સંભવદેવ તે સ્વત્વનું–પરિપૂર્ણ પૂર્ણતાનું પ્રતિક છે. સંભવદેવ પારકા નથી પિતિકા છે તે સમજ - બળને પ્રથમ ચમત્કાર છે.
સ્વ અને પરનું ભેદવિજ્ઞાન કુરે એટલે ચિત્તખેદ અભય બને પરભાવરમણતા, ભય, દ્વેષ, અને નબળાઈની ઘાતક છે. સ્વભાવ રમણતા અભય દ્વેષ અને અમેદની ઘાતક છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત વિવેચન
૭૩ યેગ પ્રાગટયનું બીજું ચિહ્ન છે અષ. ભયથી ષ પણ જાય છે. કારણ આત્મા અતીન્દ્રિય આનંદથી તૃપ્ત થયે છે.
પિતે સુખી હોય છે તે બીજા પ્રત્યે દ્વેષ નથી કરતા. દુઃખી માણસ જ બીજાની ઈર્ષા કરે છે; Àષી બને છે.
જ્યાં સુધી ભય અને દ્વેષ છે. ત્યાં સુધી ભેગની ઉચ્ચતર પ્રક્રિયા શક્ય બનતી નથી. - દરેક શુભ વસ્તુ તેના અવતરણ માટે તેની પૂર્વભૂમિકાની શુદ્ધિ માગે છે.
યેગના મહાત્મા પણ ભય, દ્વેષ ખેદની અશુચિ. મય ભૂમિકા ઉપર ઉતરી શકતા નથી. આથી જ મેંગબળના પ્રથમ ચિહ્ન તરીકે આ ભૂમિકાશુદ્ધિ થાય છે. જેને કશાનો ભય નથી, કઈ પ્રત્યે દ્વેષ નથી અને ને આંતરિક આનંદાનુભવને કારણે થાકતું નથી. તેવા અદ્વેષ અને અભેદ્ ગુણ ધરાવતા ચિત્રમાં જ યુગબળની ઉચ્ચતર પ્રક્રિયાઓ અવતરે છે.
સંભવદેવના સાનીધ્યમાં એટલું બધું મળે છે કે બધું જ પછી તૃપ્ત મનને સુંદર લાગે છે.
એ સુંદરતાને પ્રકાશમાં ભય, દ્વેષ કે થાક રહેતે નથી. યોગગ્રસ્ત ચિત્ત નિરંતર યુવાન થતું જાય છે. ગ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
પ્રકરણ ૨ જુ
એટલે અમર યૌવન અને ચિર ઉલ્લાસનું મહા રસાયણ ત્યાં ખેદ થાક કયાંથી હોય? નિરંતર વિસ્તારની ક્ષિતિજના અભુત ઉઘડતાં આશ્ચર્ય એટલી બધી માંચક કંપારીઓ આપે છે કે ત્યાં થાક અને કંટાળે હૈ જ નથી. સંસારના સર્વપાપ આ થાક અને કંટાળામાં થી ઉત્પન્ન થાય છે. યેગના અદ્ભુત ચમત્કારિક આયો. થાક અને કંટાળાને દવંસ કરે છે.
તે પછી રુચિ પ્રગટે છે. તંદુરસ્તી આવતાં આ જિનભાષિતત પ્રત્યે તાત્વિક ભૂખ પ્રગટે છે, અને ગુરુ નાનક કહે છે તેમ તે ભૂખ લાગતાં બીજી બધી ભૂખ મરી જાય છે.
આ યોગની પ્રાથમિક કરામત છે. આગળના અદ્દભુત આશ્ચર્યની અને અગણિત ચમત્કારની તે વાત જ શી કરવી. રાઈના દાણાના દશમા ભાગ જેટલી સમ્યશ્રદ્ધામાંથી ગપૂર્ણ મળવાનું યંગ સામ્રાજ્ય ખડું કરે છે. આવા અદ્દભુત આશ્ચ યોગમાર્ગે જનાર ઘણાઈ શકે છે.
એટલે સુધી પ્રગટે છે કે પુગલ પ્રત્યે પણ તેમને દ્રષ નથી. પૂ. ઉમાસ્વાતીજી મહારાજે તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં પુદ્ગલના પણ ઉપકાર ગણાવ્યા છે. પુદ્ગલના પરમાણુઓ નું પણ અધ્યાત્મીકરણ તેમણે કહ્યું છે. પ્રત્યેક પદાર્થને.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
સક્ષિપ્ત વિવેચન
૭૫
સંભવદેવની ચરણસેવામાં કેમ લગાડી દેવા તે રહસ્ય કળા જ યોગ છે. વૈભાવિક પદાર્થ પ્રત્યે પણ દ્વેષ જતા રહે છે. કારણ યાગી અનુભવે છે. કે કોઈ કયાંય કશાનુ વિરેધી નથી. બધું જ બધાનું પૂરક છે. નદીના કાંઠા પણ એ માટે છે કે નદીનો પ્રવાહ આગળ વધી શકે. વિભાવદશા પણ સ્વભાવદશા પ્રત્યે જીવનવહેણને આગળ ધક્કો મારવા છે. આથી પરપરિણતિ પ્રત્યે પણ અદ્વેષ છે.
ચેાગીઓનુ બેન્ક બેલેન્સ શુ ? આત્મસવેદનના સાત્ત્વિક કપના તે જ તેમની માયામુડી,
તે સાત્ત્વિક કપના ( અંગ્રેજી : પોઝીટીવ વાઈબ્રેશન્સ ના ગુણાકાર ( અ.... ચેઈન રીએકશન ) થાય છે.
પ્રયાગનું સરૂપી પરિણામ મળતુ જાય છે તેમ તેમ તે થાકતા નથી. ખેદ ચાલ્યા જાય છે. તેનુ ચિત્ત અખેદ દશા અનુભવે છે.
આપણામાં કહેવત છે કે હાર્યા જુગારી બમણું રમે અહી' એ કહેવત ઘેાડીક બદલાવીને એમ કહી શકાય કે જીત્યા યોગી એવડું રમે. એવડા દાવ મૂકે. જેમ જેમ તેનામાં ચૈતન્યપ્રદેશના નવા નવા થરા ખુલતા જાય છે તેમ તેમ વધુ ને વધુ બેવડી તાકાતથી તે જગમેદાને પડતા જાય છે. નવી નવી તૃપ્તિ નવી નવી પ્રાપ્તિનુ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
પ્રકરણ ૨ જીં
ખળ તેને આપે છે અને તેથી તેની સમગ્ર તાકાત યાગમાં લગાડતા તે થાકતા નથી. તેનું ચિત્ર અખેદ બને છે.
આ રીતે સંભવદેવની ચરણુસેવાથી ભક્તિયોગમાં પ્રવેશ કરેલ ચિત્ત સૌ પ્રથમ જ અભય અદ્વેષ અને અખેદ અને છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ત્રીજું શ્રીમદ્ આનંદઘનજીના જીવન પ્રસંગે
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક્વાર શ્રીમદ્ આનંદઘનજી આબુની ઉપર સમાધિરસની ખાલીઓ ગટગટાવી અદ્ભુત નશા કેફથી ચકચૂર બની ગુફામાંથી બહાર નીકળ્યા, ત્યાં સામેથી રાણીએ અભિવાદન કર્યું. ઋષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ માહરે રે,
એર ન ચાહુ રે કંત.” - આ પ્રેમમાધુર્યમાં ખોવાઈને અધ્યાત્મની મુદ્રા વરેલા, સમ્રાટોના સમ્રાટની અદાથી હાલી રહેલા અવધૂત-સ્ત્રીને જોતાં જ નતમસ્તકે થંભી ગયા.
મહારાજ, હું જોધપુરની રાણું છું. આપના ચરણમાં એક વિનંતિ કરવા આવી છું. રાજા સાહેબ મારી સામે પણ જોતા નથી. આપ કશેક દોરે ધાગે કે મંત્ર આપે, જેથી તેઓ મારી સામે જોતા થાય. -મારા અંગુઠા નીચે તેઓ દબાયેલા રહે અને મારી ટચલી આંગળી ઉપર નાચે.”
અવધૂત આનંદઘનજી તે ઉદાસીન હતા. (૩ +
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
પ્રકરણ ૩ જું
મા = ઊંચે બેસવું.) સંસારના સર્વ પ્રપોથી ઊંચે જઈ બેઠા હતા. આ ઉદાસીનભાવ ચિત્તપ્રસન્નતા જ-ગ સાધનાનું ચરમ લક્ષ્ય છે.
જોધપુરની રાણીની વિનંતિ સાંભળી તેમના મુખ ઉપરની એક પણ રેખા બદલાઈ નહિ. પ્રશાંત મનનું
જ્વલંત તેજ તેમના સ્થિર લેકચનમાંથી વરસી રહ્યું હતું. તેમાં જરાય એટ ન આવી. કશું પણ બેલ્યા. વિના તેઓ જતા રહ્યા.
રાજ રાણી પતિ રીઝવવાના હેતુથી ત્યાં આવે. વિનંતિ કરે. આનંદઘનજી ઉદાસીન ભાવે તે સાંભળે. અને એ જતા રહે.
આખરે એક વાર આનંદઘનજીએ રાણીને કશુંક લખીને કાગળની કટકીમાં આપ્યું. રાણીએ ગળાના તાવિજમાં બાંધીને તે કટકી પહેરી લીધી.
ગાનુગ, ત્યારથી રાણીનું ભાવિ બદલાયું. રાજા તેના વશમાં રહેવા લાગે. રાણી મરણ પથારીએ હોય તે પણ જે રાજા તેના શયનગૃહમાં દાખલ ન થતા તે હવે રાણીની પથારીની ચાદર અને એશિકની ખેળો હાથે પાથરવા લાગ્યા. પહેલાં જે રાજા રાણીને લાતો મારતો, તે હવે તેને મેજડી પહેરાવવા લાગે. પહેલાં
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન પ્રસંગે
જે રાજા રાણીને દેખતાં આંખો મીંચતો, અને નાક મરડો, હવે ખાતાં પીતાં ઊઠતા બેસતાં તે જ રાણીનું નામ હોઠે બેસાડતો!
આથી બીજી રાણીઓમાં અદેખાઈ જાગી. સૌએ ભેગા મળી વિચાર્યું કે કેઈ જોગી-જાતિએ દેરે મંત્રી આવે લાગે છે.
એક વિશ્વાસુ દાસી બાતમી લાવી કે આબુના આનંદઘન એગીએ તેને કાગળની કટકીમાં કાંઈક લખી આપ્યું છે અને રાણી તે ગળાના તાવિજમાં બાંધીને ફરે છે. રાજાના વશીકરણનું એ જ મુખ્ય કારણ છે.
બધી જ રાણીઓએ વારંવાર રાજાના કાન ભંભેર્યા. રાજાને કુતૂહલ થયું.
એક વાર પેલી રાણી તેના ખભે માથું ઢાળીને બેઠી હતી. ત્યાં અચાનક જ રાણીના ગળામાંથી તાવિજ ખેંચી કાઢી ખેલીને જોયું. અંદર કાગળની નાનકડી ચબરખી હતી. રાજાએ વિચાર્યું કે તેના આ રાણી પ્રત્યેના આંધળા પ્રેમનું મૂળ શું આ કાગળની કટકીના બે ચાર શબ્દોમાં છે? અને કાગળની ચબરખી તેણે વાંચી અને હસી પડ્યો. “ધન્ય ગીરાજ! ધન્ય છે તમને !”
કાગળની કટકીમાં આનંદઘનજીએ લખ્યું હતું કે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
પ્રકરણ ૩ જું રાજા રાણી દો મિલે યા ના મિલે, ઈસમેં આનંદઘન કું ક્યા?”
–રાજા-રાણ મળે કે ન મળે તેમાં આનંદઘનઅને શું ?
બરે જ મેહથી ઘેરાયેલું વિશ્વ ગબડી પડે કે ઉછળે-ગમસ્તીમાં ચકચૂર પડેલ અવધૂતને તેમાં શું?
આબુની સુંદર નિસર્ગશ્રીના બળે ઝષભ પ્રીતમની પ્રેમમદિરાના બાટલા ચઢાવી આનંદઘનજી દિવ્ય સમાધિમાં પડ્યા રહેતા.
લીલીછમ ગીચ ઘટાઓ હતી. પાસે કરાવ્યું હતું. નીલરંગી આકાશ હતું. કવિને કાવ્ય રચવા જોઈતા સઘળા પ્રકૃતિના સુંદર પદાર્થો આજુબાજુ વેરાયેલા હતા.
આનંદઘનજી સ્વરચિત પદો ગાતા હતા.
શુદ્ધ ચેતનતત્વની મેજ ઉડાવી રહ્યા હતા. જાણે કે એ પહાડ આધ્યાત્મિક દામ્પત્યનું શયનગૃહ બની ગયે હતે. ભીષણ એકાંત અને રમ્ય મસ્તી! કેઈનીયે ખલેલ નહોતી.
ત્યાં અચાનક એક માણસ બાટલી લઈને આવ્યો ! આનંદઘનજીના પગમાં બાટલી મૂકીને બે : “તમારી
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
જીવન પ્રસંગો
સાથે પૂર્વ સાધના કરતા બાળમિત્ર ઈબ્રાહીમે આ રાસાયણિક સિદ્ધિભરી શીશી તમને ભેટ મેાકલી છે.
આ શીશીનું એક ટીપું નાંખતાં પત્થર સાનુ બનશે. દુનિયા આખી તમારે શરણે ઝુકી જશે. કારણ આ આખી દુનિયા જેની ઉપર ઊભી છે તે સુવર્ણ તમે આશીશીના એક ટીપામાંથી બનાવી શકશે.
આમ બોલીને મુસલમાને એક ટીપુ પત્થર ઉપર રૈયુ અને ખરેખર, પત્થરના ટુકડા સોનુ બની ગયે.
આનદઘનજીના શાન્ત નયનમાં એક વેદનાની રક્તરેખા પળભર ઝબકી. બીજી જ ક્ષણે અસલ શાંતિ વ્યાપી ગઈ. તેઓ સ્તબ્ધ ઊભા હતા. સોનાને શુ તે સેના રૂપે વ્હેતાં હતાં કે માટી રૂપે ? અસલ સોનુ તેઓ કેાને માનતા હતા ? એમના મતવ્ય મુજબ તે પ્રીતમના સહવાસની પ્રત્યેક ક્ષણ કુદન છે. બીજું બધુ જ કથીર !
(6
હવે મને જવાની રજા આપે!! મારા માલિક ઈબ્રાહીમને હું શું કહું ? ”
આનદઘનજી કાળમીંઢ પત્થરની શિલા ઉપર ઊભા હતા. તેઓ બાલ્યા, “ જો તું આ જોત જા, અને કહેવા જેવું લાગે તે! તારા માલિકને કહેતા જા!” એટલુ કહેતાં તે સુવર્ણ સિદ્ધિની શીશી દૂર ફગાવી
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
પ્રકરણ ૩ જુ
દીધી! સામેના ઝાડ સાથે શીશી અફળાતાં તેના ટુક ટુકડા થઈ ગયા.
મુસલમાન નાકર તા આ જોઈ રાડ પાડી ઊડો, “ અરે સુવ્વર ! બેવકૂફ ! નાલાયક! તને કાંઈ ભાન છે કે નહિ ? તે કેટલું બધું ગુમાવ્યું છે? કાગડાના કંઠે રત્ન કે ભીલડીની મુઠ્ઠીમાં રમાતી આવ્યું તૈય શું? ” મુઠ્ઠી ઉગામી રાષપૂર્ણ નજરે આનંદઘનજી સામે તે થૂંક ઉડાવવા લાગ્યા.
આનદઘનજી તેા શાન્ત
પ્રશાન્ત ઉપશાન્ત હતા. ઊભા હતા ત્યાં તેમણે
જે કાળમીઢ શિલા ઉપર તે લઘુશંકા કરી. અને તેમના પેશાબથી કાળી પત્થરની પાટ સુવર્ણની થઈ ગઈ !
મુસલમાન નાકર આંખ ફાડીને જોઈ રહ્યો. આધાર આનદઘનજીના પગમાં પડી વિચાર ઘૂમતા હતા કે
જેના મળ–મૂત્રમાં દુનિયાની ગરીબાઈ હરવાની તાકાત છે તેના મગજ અને હૃદયમાં કેવું ઉત્તમ પડ્યું હશે ?
સાનુ
વિનાની લાકડી પડે તેમ તે ગયા. તેના મનમાં એક જ
*
6
આબુના પહાડ ઉપર અચળગઢની ગુફાઓ છે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન પ્રસંગે
ઉ. યશોવિજયજી આનંદઘનજીને શોધવા આવી ચુક્યા છે. કારણ તેઓ જાણતા હતા કે યોગીઓના ગ જ જર્જરિત થયેલ ધર્મને નવું જોમ આપશે. યશવિજ્યજી આનંદઘનજીને દૂરથી આવતા જુવે છે.
ગીરાજના મુખકમલ ઉપર ઓજસને કુવારો છે. માર્ગમાં ગાતા ગાતા ચાલ્યા આવે છે.
ગીરાજની આંખમાં “અકળ” “અલખ ની
ગેશ્વર્યને ઝળહળાટ તેમના અંગેઅંગમાંથી નીતરે છે.
અથર્ય, સૌંદર્ય અને માધુર્યની અલૌકિક રસજમાવટથી તેમના હોઠ તૃપ્ત થયા છે. ઉપાધ્યાયજી આનંદઘનજીના ચરણમાં માથુ ઝુકાવી પડી રહ્યા.
આનંદઘનજીએ તેમને ઊભા કર્યા. યશોવિજયજીએ પૂછ્યું—
આનંદ કણ કણ આનંદઘન
આનંદ રૂપ કેણ લિખાવે? આનંદઘનજી! આ આનંદને ગુણ કણ મેળવી શકે ?
આનંદઘનજીએ ગામસ્તીમાં આંખ બીડીને જવાબ આપે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જુ. સહજ સંતેષ આનંદગુણ પ્રગટત સબ દુબિધા મિટ જા.”
–સહજ સંતોષ જેને પ્રાપ્ત છે તે આ આનંદગુણ પ્રગટાવે છે.
જાણે કે ગીરાજે તેમને સાધનાનો અમૂલ્ય ભંડાર રસકુંચીથી ખોલી દીધે.
આનંદઘનજી થવા માટે સહજ સંતોષને ગુણ ખીલવે પડશે. સંતોષ પણ સહજ જોઈએ. નીતિના સઘળા ગુણ સહજ જોઈએ. આજે તે નીતિ તે તકને 246419 45 252 9. Morality is lack of opportunity.
ચકવતી તેના છ ખંડ છોડે છે-ચૌદ રત્ન નવનિધિ અને છનું કરેડ ગામો છોડે છે. જે છે, અને જે છોડે છે, તેને સંતોષ સાહજિક છે.
જે સહજ સંતોષી છે તે વૃત્તિરૂપ નહિ પણ સ્થિતિ રૂપ સમાધિ મેળવી શકે છે. તેની સમાધિ વીસે કલાકની નિરંતર છે. બારી બારણાં જેમ બંધ ઉઘાડ થાય તેવી વૃત્તિરૂપ સમાધિ તેની નથી. શ્રી અરવિંદની ભાષામાં કહી શકાય Where whole life is yoga.” -જ્યાં સારું જીવન એક અખંડ ગ છે. જીવનને
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન પ્રસંગે
૮૭
વેગ અને ભેગ એમ બે ખાનામાં વહેંચી ન શકાય. કાં તે સળંગ ભગ, કાં તે અખંડ વેગ. વિકૃત લેભમાંથી સહજ સંતોષ તરફ-તે છે આનંદઘનજીને સાધના માર્ગ.
ઉપાધ્યાય યશોવિજ્યજી વ્યાખ્યાન આપી રહ્યા છે. વ્યાખ્યાનગૃહ ખીચખીચ ભરાઈ ગયું છે. અધ્યાત્મના એક કલેક ઉપર તેઓ વિવેચન કરી રહ્યા છે.
સો કોઈ ઉપાધ્યાયજીની પ્રચંડ વિચાર પ્રતિભાના વિદ્યુત તરંગોમાં ઝળાયાં છે. કોઈ મુગ્ધ ભાવે માથું હલાવે છે, કઈ પૂજ્ય ભાવે માથું નમાવે છે, કેઈ હાથ જોડી વિવેક વાક્ય ઝીલતા ગણગણે છે, “હે મહાજ્ઞાની! તારા અમૃતકુંભને એકાદ છાંટો પણ અમને પાવન કરે છે.”
વ્યાખ્યાન પૂરું થાય છે.
વ્યાખ્યાનગૃહ અહંભાવથી ગુરૂજી સમક્ષ જોઈ રહ્યું છે. ગુરૂજી વ્યાખ્યાનગૃહ તરફ કેમળ વાત્સલ્ય ભાવે જઈ રહ્યા છે. ત્યાં ઉપાધ્યાયજીની નજર સભાગૃહમાં બેઠેલા એક વૃદ્ધ સાધુ ઉપર પડી. જાણે કે કાષ્ઠસ્થંભ જેમ તેની ઉપર કશાની કશી જ અસર નથી
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
પ્રકરણ૩ જું
પડી. જાણે કે તે વૃદ્ધ વ્યાખ્યાન સાંભળ્યું જ ન હોય તે કેરા કાગળ જેવો નિર્લેપભાવે તે બેઠો હતે.
યશોવિજ્યજીએ પૂછ્યું, “કેમ મહાનુભાવ! અધ્યાત્મના શ્લોકના આ વિવેચનની કાંઈ ગતાગમ પડી છે કે?”
વૃદ્ધ સાધુ માથું નમાવી બેસી રહ્યા. ન બેલ્યા, ન હાલ્યા, ન ચાલ્યા.
વ્યાખ્યાન મંડપ હસી પડ્યો. શું આ વૃદ્ધ બહેરે હતો? શું આ વૃદ્ધ અભણ હતું ? એક જણે તે વૃદ્ધને ઢઢળીને કહ્યું, “ગુરૂજી, મહારાજ! તમને પૂછી રહ્યા છે. જવાબ આપો !”
તે વૃદ્ધ સાધુએ ઊંચું જોયું, તેમના મુખનું નૂર ઉપાધ્યાયજીએ પ્રથમવાર જોયું. તેઓ ચોંકી પડ્યા.
વૃદ્ધ સાધુ બેલ્યા, “અધ્યાત્મના આવા ઉચ્ચ શ્લેકનું આવું નીચું વર્ણન! છી છી ! આ તો બાળપિોથીની પ્રથમ શ્રેણી ક ખ ગ છે. હજી તે ઘણું ડુંગરે ઓળંગવાના છે. ઘણું ઝરણું પાર કરવાનાં છે ઉપાધ્યાયજી!”
સભા સ્તબ્ધ થઈ ગઈવૃદ્ધના અવાજમાં ગીના સ્વરની અમાપ સત્તા હતી.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
- -
જીવન પ્રસંગે
ઉપાધ્યાયજી તે વૃદ્ધ સાધુ સામે સ્થિર નેત્રે પળભર જોઈ રહ્યા. બલવાની આ ખુમારી! હે ઉપરનું આ ઉજાસ! આનંદઘનજી સિવાય આ બીજું કઈ હોઈ ન શકે !
આનંદઘનજી વિષે તેમણે ઘણું ઘણું સાંભળ્યું હતું. પણ નજરે જેવાને આ પહેલો પ્રસંગ. તેમના જીવનની મેટી એક મહેચ્છા આ ગીશ્વરની રસમસ્તીથી દેવાઈ જવાની હતી. યશોવિજ્યજીને કોઈ શંકા ન રહી કે આ ગીશ્વર આનંદઘનજી જ છે.
યેગને મહાપ્રભાવ શું છૂપ રહી શકે ? છાબડીથી મેરૂ ઢાંકી શકાય? માટીના ઢેફાથી સૂરજને ઓલવી શકાય? ઉપાધ્યાયજી પાટ ઉપરથી ઊઠીને ગીરાજના ચરણમાં મૂકી પડ્યા અને કહ્યું, “આનંદઘનજી! મને ક્ષમા કરે. મહાગીના વેગને ઓળખવા જેટલી પાકટ વય મારી પાકી નથી. હું હજું બાળ છું અને આપને અમે સર્વેની વિનંતિ છે કે મેં વિવેચન કરેલ લેક ઉપર આપ આપની વાણીગંગા વહેવડાવો!”
સંઘ અને ઉપાધ્યાયજીની વારંવાર વિનંતિથી આનંદઘનજી પાટ ઉપર બેઠા.
અધ્યાત્મના એ લેક ઉપર ગીરાજ આનંદઘનજીએ
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
પ્રકરણ ૩ જું
ત્રણ કલાક એકધારુ રસવિવેચન કર્યું. ઉપાધ્યાયજી હાથ જોડી તે ઝીલતા ગયા.
દુનિયાની એ કમનસિબી છે કે તેમના તે ત્રણ, કલાકના અધ્યાત્મ વિવેચનની કેઈ નેંધ કેઈએ તે. કાળે કરી નહિ.
ચેતન અને ચેતનાના અનુભવ મિલનનું તેમણે ગમસ્તીથી વિવેચન કર્યું હશે. એ મહાગીએ પ્રત્યક્ષ અનુભવેલ–પિયા, પિયુ અને “મિલનની “હકીકતો Facts કહી હશે તેમની અભુત જ્ઞાનગંગાને ઝીલવા માટે આપણા વિલાસી હાડકાં હવે લાયક નથી.
તેમનું જ્ઞાન વિગતોનો સમૂહ નહોતો. શુષ્ક હકીકતનું ગૂંચળું જ ન હતું પણ ઊર્ધ્વ ચેતનાને પ્રકાશ હતું. અંર્તદષ્ટિને ઉઘાડ થતા બ્રહ્માંડનું જે રહસ્ય. દર્શન થાય છે તે તેમાં હતું.
એક પૂર્ણ અધ્યાત્મી “અધ્યાત્મ ઉપર લે છે ત્યારે સૌને અધ્યાત્મ કે સ્પર્શ થાય છે?
આત્મસાક્ષાત્કારની પૂર્ણ પળો. અતીન્દ્રિય તૃપ્તિ. અને અધ્યાત્મ લેકનું છટાદાર વિવરણ. પછી બાકી શું રહે?
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
આન દઘનજીની જીવનરેખા
હા! બાકી રહે વીસમી સદીના માનવીઓ ! જેઓને હવા માટે સેનેટરીયમની જરૂર રહે છે અને પાણી પીવા મ્યુનીસીપલ ટાંકીઓની જરૂર રહે છે. જેઓને જીવવા માટે પરદેશી દવાઓની જરૂર રહે છે.
આનંદઘનજીને સખ્ત તાવ આવતો હતો. કોઈ વ્યક્તિ મળવા આવી, અને વાતે વળગી. આનંદઘનજીએ ઉત્તરીય વસ્ત્ર ખસેડી બાજુમાં મૂક્યું અને બેઠા થઈ તેઓ પણ વાત કરવા લાગ્યા.
ઘડીક વારે પેલી વ્યક્તિની નજર બાજુમાં પડેલા થરથર ધ્રુજતા ઉત્તરીય વસ્ત્ર પર પડી. આ વસ્ત્ર એની મેળે ધ્રુજે છે કેમ? અને તેણે આનંદઘનજીને પ્રશ્ન કર્યો–“આ વસ્ત્રમાં શું જીવ આવ્યો છે ગીરાજ.”
“ના ભાઈ! જીવ નથી આવ્યું. અજીવ ક્યારેય જીવ થતું નથી, પણ મારા તાવના પુલ મેં આ વસ્ત્રમાં પૂરી દીધા છે જેથી આપણે બે સારી રીતે વાત કરી શકીએ.”
પિલી વ્યક્તિ આ વાત સાંભળી હેરાન થઈ ગઈ. તે વિચારવા લાગે-આ આનંદઘનજી શું ન કરી શકે ?"
યેગી એટલે સ્થળ, કાળ અને પરમાણુ ઉપરનુ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨
પ્રકરણ ૩ જું
- - - - -
- ૧/
-'૧૮ *, /ww V ' . www, Yy vv
v vv
-v -
- - ,
, , /૪
પ્રભુત્વ. તે માત્ર સંકલ્પ કરે અને દુનિયાને પ્રવાહ ધાર્યો વળાંક લે.
નિસર્ગનું મહાશાસન તેની સામે અદબવાળી ખડું રહે અને વિનવે, “આજ્ઞા કરે ગીરાજ. તમે ઊંઘાડશે તે ઊંઘી જઈશ, જગાડશો તે જાગીશ. જા કહેશે. કહેશે તે જઈશ, આવ કહેશે તે આવીશ.”
આનંદઘનજી મહારાજ આવા યોગી હતા.
ગીરાજ આનંદઘનજી માર્ગમાંથી પસાર થતા હતા. ગાડાની ધૂંસરી એટલે સાડા ત્રણ હાથ માર્ગ દષ્ટિથી ઈર્ષા સમિતિ પ્રમાર્જતા ઈ સમિતિ પાળતા તેઓ ચાલ્યા જતા હતા. સ્કાય જીવ રક્ષાને ઉપગ તેમને શુદ્ધ ચેતનનું સંવેદન કરાવતે હતો.
ત્યાં બાજુમાંથી એક સરઘસ પસાર થયું.
એક સ્ત્રી સતી થવા જતી હતી. કપાળે સિંદૂર હતું. ગળામાં કરેણની માળા હતી. આકાશ ચીરી નાખે તેવી મુંગી વેદના ભરી નજર નાખતી હતી પાછળ કઈ મેટો ઉત્સવ હોય તેમ ઢેલ ત્રાંસા વાગતાં હતાં.
ગીરાજને જોઈ તે સ્ત્રીએ પગમાં પડીને કહ્યું.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન પ્રસંગે
બાવાજી! મને આર્શીવાદ આપ-હું સતી થવા જાઉં છું”
અરે બહેન! તું સતી શા માટે થાય છે? ”
કારણ મારા પતિ વિના હું જીવી શકું તેમ નથી. તેઓ જ્યાં પહોંચ્યા છે ત્યાં મારે પહોંચવું છે. હું તેના વિના ન જીવી શકું તેના કરતાંય વધુ સત્ય એ છે કે તેઓ ત્યાં મારા વિના જીવી નહિ શકે. એટલું તે તેઓ મને ચાહતા હતા, એમ કહેતાં તે તે સ્ત્રી પુસકે ધ્રુસકે રડી પડી.”
તેના બે ત્રણ સંબંધીઓએ કહ્યું “મહારાજ! તેને કાંઈ સમજાવો. અમે ઘણું સમજાવ્યું તે માનતી નથી અને કહે છે મારે સતી થવું છે.”
આનંદઘનજીએ તે બાઈને મૃદુ સ્વરે કહ્યું “બહેન !. હું તારે પતિ પાછો લાવી દઉં ? ”
આંસુ લુછી તે બાઈ બોલી “તે તે હું સતી નહિ થાઉં. જીવતાં બળવાને મેહ મને કાંઈ છેડે જ છે?”
તું પાછી ફર, ફક્ત ત્રણ દિવસમાં તને તારે પતિ પાછો મળશે.”
અને ન મળે તો?”
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
66
તા સતી થઇ જજે. ”
આનંદઘનજીએ તે સ્ત્રીના કાનમાં ધીમેથી ગુરૂમ ત્ર ફુકયા. અને બેચાર ગુપ્ત વાકયા કહ્યાં.
સરઘસ વીખરાઇ ગયુ. ત્રણ દિવસ વીતી ગયા. ત્રીજે દિવસે પ્રસન્નમુખે તે સ્ત્રી યેગીરાજ પાસે આવી “ તારા પતિ તને મળ્યા. બહેન ! ”
“ હા ! ગુરુદેવ ! મારા પિત મને મળી ગયા છે! મારૂં પરમ સૌભાગ્ય સદા માટે ખુલી ગયું છે. ” સૌ કોઈ પૂછે છે “ એ બહાવરી ! તારા પતિ કયાં છે? ”
,,
અને તે પ્રસન્નતાથી કહે છે “
ક િકામાં. ”
22
“ કયાં છે? બતાવને ? ”
પ્રકરણ ૩ જુ
22
“ જે તેને શોધે છે તેને તે મળે છે.
ખંજવાળી ચાલ્યા જતા.
“ એતેા મન મનાવવાની કેવળ વાતે
જ!”
(4
અનુભવ છે.
ના! આ કેવળ વાત જ નથી. મારા શ્વાસના પણ તે શ્વાસ છે એટલા તેા તે નજીક છે.
,,
સૌ કોઇ તેના પ્રસન્નમુખ સામે જોઈ માથુ
*
મારા હૃદય કમલની
*
*
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન પ્રસંગો
૯૫
શ્રી શત્રુંજય ઉપર ભાવથી આનંદઘનજી એક દહેરામાં પ્રભુ સન્મુખ સ્તવના રચતા જતા હતા અને ભાવથી ગાતા જતા હતા. અને તેમના ભાવ માત્ર હેડને નહેાતા, પણ હૈયાના હતા; નાભિના હતા.
પ્રથમ જિનેશ્વરના સ્તવનની રચના કરીને ગાયું. ગાતાં ગાતાં તેમને રામાંચક ધ્રુજારી થતી હતી જે મારવાડીને સાનાની થેલી મળતાં થાય અને બ્રાહ્મણને લાડુ મળતાં થાય. કાઈ નારીને તેના ઃ સૌભાગ્ય ’ના સ્પર્ધા થી થાય !
બીજા જિનેશ્વર, ત્રીજા જિનેશ્વર, એમ સહુને અનુલક્ષીને સ્તવન બનાવતા ગયા અને આંસુની આજીજીથી
ગાતા ગયા.
ત્રેવીશ જિનેશ્વરના સ્તવના ત્યાં એકજ એડકે, એકજ આસન મુદ્રામાં રડતાં રડતાં ગાતા ગયા અને માહનીય કર્મની જેતી કરતા ગયા.
ત્યાં તે તેમની નજર પાછળ ગઈ. એક વ્યક્તિ તેમના ત્રેવીશે સ્તવના ઉતાયે જતી હતી. તેએ ગાતા હતા તે પેાથીમાં પકડવા એક વ્યક્તિ કલમ ચલાવતા હતા.
મહાયોગી આનદઘનજી ત્યાંથી તુરત જ ઉભા થઈ ગયા. અને ચાલ્યા ગયા.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જું એવી શમા જિનનું સ્તવન રચવું રહી ગયું. શું તેઓ રિસાઈ ગયા હતા? કે પછી નિસર્ગના મહાનિયમનો સાદ સાંભળી જગ્યા છોડી ગયા?
સાધના હમેશા ગુપ્ત જ હોવી જોઈએ. એમાંય જ્યારે અત્યન્ત ઉરચ કક્ષાની સાધના હોય છે ત્યારે બેર ગુંદા જેમ તે ખુલ્લા ટોપલે માર્કેટમાં “ભાવ” લેવા પડી નથી રહેતી. નાળિયેર બદામ જેવા ઉત્તમ ફળ જેમ ગુપ્તતાનું તેને કવચ હોય છે. નિસર્ગને આ મહાનિયમ છે. ઉંડાણ લાવે. વિરાર આવી જશે. The law of extension and Dimension. આપણે વિસ્તાર લાવવા મથીએ છીએ ઉંડાણની પડી નથી. નિસર્ગના અનુશાસનની વિરુદ્ધ જનાર માટે શિક્ષા છે. The law of punishment છે.
જિનભક્તિ આનંદઘનજીની અંગત માલિકીની હતી. તેના સાર્વજનિક રીપોર્ટની તેમને જરૂર હતી. પ્રિયતમાના શયનખંડને ઇતિહાસ કાંઈ છાપાઓમાં છપાવવા માટે નથી. ભક્તિ કેઈ બજારૂ પદાર્થ નથી. તે તે અંતરતમ પવિત્રતા છે. જીવનમાં જેને આપણે અત્યંત પવિત્ર માનીએ છીએ તેને આપણા અંતરતમ પટારામાં ભાવથી પૂરી રાખીએ છીએ. હિંદુ પનિ. આથી જ તેના પતિનું નામ હોઠ ઉપર લેતી નથી.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯9
જીવન પ્રસંગે સહાગ રાતની શયનખંડની રાણીને પૂછે કે તારો પલંગ. ફલેરા ફાઉન્ટનની ભીડમાં ખસેડીએ તો?
નિર્મળ પ્રેમ ચાહે છે નિર્ભેળ એકાંતની મનમસ્તી.
પિયુના સહવાસમાં ઉન્મત્ત બનેલીને બહારની દખલગીરી ન જોઈએ.–તે પરવડે જ નહિ. પતિ ખંડમાં દાખલ થયો કે પ્રિયતમ સખીની હાજરી પણ પત્નિને ઝેરી નાગ જેવી થઈ પડે છે.
પ્રેમની તે પ્રતિજ્ઞા છે. બેઉ મળીને એક થશું. વચ્ચેના અંતરાયે તેમની તે પ્રતિજ્ઞાની હોળીમાં રાખ. થાય છે. આનંદઘનજીને આથી જ તેવીશ સ્તવને લખી જનાર આકરું લાગે. લખવું, બેલવું, વાંચવું, ચર્ચા કરવી, સન્માન પામવું–આ બધું જ્યાં સુધી. પ્રેમની ક્ષણો આવતી નથી ત્યાં સુધી.
પ્રેમની ક્ષણ આવી, પછી બધું ખારું લાગે છે. ગોવિંદ વિના મીરાને આખું જગ ખારું લાગ્યું તેમ.
આનંદઘનજી વિષે આ જાતનું જમાલનું પદ છે
યા તનકી ભઠ્ઠી કરું મનડું કરૂં કલાલ, નિર્ણકા પ્યાલા કરૂં-ભરભર પિયુ જમાલ.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
પ્રકરણ ૩ જું
સંભવ છે આનંદઘન મારવાડ દેશમાં જમ્યા હેય અને ગુર્જર દેશમાં દિશા ગ્રહણ પછી ઘણાં વર્ષ રહીને ચોવીસીની રચના કરી હોય. એમ અનુમાન થઈ શકે છે કે પહેલાં ચેવશી રચી હોય અને પછી પદો રચ્યાં હોય. તેમનું મૂળ નામ આનંદઘનજી હતું. એમના પદ લગભગ હિન્દુસ્થાની મિશ્રિત મારવાડી ભાષામાં રચાયેલ છે.
જેમ શ્રીકુંથુનાથના સ્તવનમાં “મારૂ સાળું” શ્રી નેમીનાથ સ્તવનમાં “ચતુરાઈ શ્રી મલિનાથ સ્તવનમાં બધા” વિ. શબ્દોથી જણાય છે. ગુર્જરી ભાષા કરતાં પણ તેઓને મારવાડી ભાષાનું પ્રભુત્વ વિશેષ હતું.
અધ્યાત્મ જ્ઞાનના ચકચૂર નશામાં ગળાબૂડ છતાં કિયાયને ઉત્થાપ્યો નથી. ક્યારેક જ્ઞાનનયની પ્રધાનતા કરી છે. કયારેક કિયાનની.
સંગીતનું જ્ઞાન આનંદઘનજીનું અદ્ભુત હતું.
વેલાવલ, ટોડી, સારંગ, ગેડી, અભઈઓ, વેસાવે, જયજયવંતી, કેદારે, આશાવરી, વસંત, વટ, સોરઠ, માલસુરિ, દીપક, માલકોશ, સાપરી અને શ્રી વિગેરે ભિન્ન ભિન્ન રોગોનાં પદોમાં તેમનું કવન છે.
શ્રી ચિદાનંદજી, શ્રી યશોવિજયજી, શ્રી વિનયવિજયજી, શ્રી જ્ઞાનવિજ્યજી શ્રી જીનમુનિ, શ્રી ગુણ
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન પ્રસંગે
૯૯
વિલાસ, રૂપચંદ્ર, હચંદ્ર, મલુકચ'દ્ર અને જ્ઞાનાનંદે પણ અનેક પદો રચેલાં છે. પરંતુ તેઓની કૃતિમાં શ્રી આનંદઘનજીની છાયા છે. આનંદઘનજીની જ મસ્તી તેઓને સ્પર્શી હાય તેમ જણાય છે.
શ્રી આનંદઘનજીના પદોમાં ચાર અનુયોગા સમાયા છે. સ્વ દ્રબ્યા ગુણ પર્યાયમાં રમણતા કરવાના વ્યવહારૂ મા આ ચાર અનુયોગ, આનંદઘનજીના ૨૪ સ્તવના ઉપર ઉ. શ્રી યશેવિજયજી, શ્રી જ્ઞાનવિમલ સુરિજી અને શ્રી જ્ઞાનસાર મુનિ–એ ત્રણેએ બાળાવાધી ટો લખેલ છે.
–ગુર્જર વિ. ભા. ર. મેાહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ શ્રી આનંદઘનજીના સીમાંતમેધ તીવ્ર હતા. તેઓ શ્વેતાંમ્બર સંપ્રદાયના હતા. ભાષ્ય પૂર્ણિ, નિયુક્તિ, વૃત્તિ, અને પરંપરા અનુભવ એ શ્રી નેમિનાથના સ્તવનમાં ન આવ્યું હાત તેા ખબર ન પડત કે તેઓ શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના હતા કે દિગમ્બર સંપ્રદાયના—
શ્રી રાજચંદ્ર મેારીથી સં. ૧૯૫૫
અઢારમી સદીના મધ્ય ભાગ સુધી તે
હતા. ઉત્તર વયમાં મેટે ભાગે તેઓના મેડતામાં વાસ હતા. ત્યાંજ દેહત્યાગ કર્યા. તે કોઇ આચાય પદવી પામ્યા નહાતા.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
પ્રકરણ ૩ જુ
ઉ. યશોવિજયજીએ આનંદઘનજીના ૧૨ સ્તવને ઉપર બાલાવબોધ કરે છે. - જ્ઞાનસારજીએ બહેતરીના ચાળીશ પદો ઉપર બાલાવબોધ ટ લખેલી છે. શ્રી જ્ઞાનસારજી લખે છે કે સં. ૧૮૨૫ થી આનંદઘન વીશી ઉપર મેં વિચાર કરવા માંડયો. અને એ સં. ૧૮૬૬ સુધી વિચારતાં, વાંચતા, અનુભવતાં એ વીશી યર્થાથ સમજાઈ શકી. છેવટે હવે તે દેહ પડશે માટે જેટલું સમજાયું છે તેટલું તો લખું એમ કહી સં. ૧૮૬૬ માં લખ્યું અને ભા. સુદ. ૧૪ પૂર્ણ કર્યા. તેમાં છેવટે પોતે જણાવે છે
આશય આનંદઘન તણે, અતી ગંભીર ઉદાર બાલક બાહ્ય પસારીને કરે ઉદધિ વિસ્તાર
(બુદ્ધિ પ્રભા માસિક મનિદેપાચંદ્ર ખતર ગચ્છીય ઈ. સ. ૧૯૨૨ જાન્યુઆરી. અંક).
તત્વ મિલાથા તત્વમેં, બાજે અનહદ તૂર
અનહદ તૂર બજાવે–તે યોગની સર્વોત્કૃષ્ટ ભૂમિકા છે. તન ભાઠી અટવાઈ પીએ કસ, જાગે અનુભવ લાલી
(દ્રવ્યાનુયોગ, ગણિતાનુયોગ, ચરણકરણાગ, કથાનુયોગ) રજુ કરી તેમણે રચ્યો છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
જીવન પ્રસંગો ૧. “ષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ મહાર રે?
સ્તવનમાં પીડિત ચિત્તને પ્રસન્ન કરનાર પૂજા– તે પૂજા કપટરહિત આતમ અરપણું છે. તે
સમજાવ્યું. ૨. અજીતનાથના સ્તવનમાં પરમાત્માનું માર્ગદર્શન
અને દિવ્ય વિચાર રૂપ નયનથી જ તે માર્ગ દેખાશે તેમ કહ્યું. ૩. શ્રી સંભવ નાથના સ્તવનમાં તીર્થકરની ચરણ
સેવામાં અભય, અદ્વેષ અને અખેદ ચિત્તને લય
કરવું તે વિષે આગ્રહ છે. ૪. શ્રી અભિનંદન પ્રભુના સ્તવનમાં પરમાત્મસ્વરૂપના
દર્શનની દુર્લભતા બતાવી છે. ૫. શ્રી સુમતિનાથના સ્તવનમાં ત્રણ પ્રકારનું આત્મ
સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. ૬. શ્રી પદ્મપ્રભુના સ્તવનમાં પ્રકૃતિ સ્થિતિ આદિ
બંધાદિ કર્મ વિભાગને આત્મપ્રદેશમાંથી નિમૂળ કરતાં જીવન સરોવરમાં આનંદનું પૂર કેમ આવે
છે તે બતાવ્યું છે. ૭. શ્રી સુપાર્શ્વનાથના સ્તવનમાં આત્મ સ્વરૂપના જુદા
જુદા પાયાઓને રજુ કરતા વિવિધ અનેક નામો છે.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
પ્રકરણ ૩ જું ૮ શ્રી ચન્દ્રપ્રભુના દર્શનમાં અનંત ભવભ્રમણમાં
જેને તીવ્ર વિરહ થયે અને હવે જે પ્રાપ્ત થયું
તે પ્રભુમુખ દર્શનને આનંદ ઉલ્લાસ છે. ૯ શ્રી સુવિધિ જીણુંદના જીવનમાં પ્રભુની દ્રવ્ય
અને ભાવપૂજાના પ્રકારે છે. ૧૦. શ્રી શીતળનાથજીના સ્તવનમાં કરુણા, કોમળતા,
તીણતા, ઉદાસીનતા રૂપ પ્રભુના આત્માના વિશુદ્ધ
ગુણેને સમય છે. ૧૧. શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીના સ્તવનમાં કર્મ ચેતના,
કર્મફળચેતના અને જ્ઞાનચેતનાનું વિશદ ચિત્ર છે. ૧૨. શ્રી વિમલનાથના સ્તવનમાં જિનદર્શનથી થતો
હર્ષોન્માદ છે. ૧૩. શ્રી અનંતનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં ઉત્સુત્ર વચન
ત્યાગ, નિરપેક્ષ વચનનું પાપ અને સાપેક્ષ વચન વ્યવહારનું મહત્વ બતાવ્યું છે અને દેવગુરૂ
ધર્મની શુદ્ધિને ઉપાય બતાવ્યું છે. ૧૪. શ્રી ધર્મનાથના સ્તવનમાં ધરમ ધરમ કરતા
જગત ઉપર પ્રહાર છે અને ધરમજિનેશ્વરનું શરણ લઈ મુખ આગળ પ્રગટ જે પરમનિદાન છે, તેને જિનેશ્વરની તિથી જોવાની ભલામણ છે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન પ્રસંગે
૧૦૩
૧૫. શ્રી શ્રેયાંસનાથના સ્તવનમાં ભાવ અધ્યાત્મ શું
તેને સ્પષ્ટ સંકેત છે. ૧૬. શ્રી શાંતિ નાથના સ્તવનમાં શાંતિ તે કેમ
મળે તે માટે ઉપયોગી સુચને છે અને આત્માની
ધન્યતા ગાઈ છે. ૧૭. શ્રી અરનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં સ્વસમય,
પરસમય સમજાવી દ્રવ્ય ગુણ પર્યાપનું સ્વરૂપ
દર્શન છે. ૧૮. શ્રી મલ્લિનાથ તીર્થકર—સ્તવનમાં ૧૮ દોષરહિત
તીર્થકર દેવનું પૂર્ણ સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. ૧૯ શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીના સ્તવનમાં પદ્દર્શનમાંથી
તત્ત્વ ખેંચી યાદ્વાદની સિદ્ધિ કરી છે. ૨૦. શ્રી કુંથુનાથના સ્તવનમાં મનનું દુરાશયપણું
બનાવી. મનજિત તીર્થકરને વિનંતિ છે કે મારુ
મન સુધારી દો. ૨૧. શ્રી નમિનાથ સ્તવનમાં જેનદર્શનના મહાસાગરમાં
છ દર્શનની નદી મળે છે. જેનદર્શનરૂપ પદર્શનેરૂપ અંગ પૂર્ણિભાષ્ય, સુત્ર નિર્યુક્તિ કૃતિ પરંપરા
અનુભવને સ્વીકાર છે. ૨૨. શ્રી નેમિનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં રાજુલ અને
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
પ્રકરણ ૩ જુ તેમના વ્યવહારિક સબંધનું અધ્યાત્મિક સબંધમાં
થયેલ રૂપાંતર છે. ર૩. શ્રી પાર્શ્વપ્રભુના સ્તવનમાં અગુરૂણ વુગુણનું
દર્શન છે. ૨૪. શ્રી વીર પ્રભુના સ્તવનમાં આત્મિક વીર્યના
ઉલ્લાસ પૂર્વક આત્મામાંથી આનંદઘન પદ, સર્જવાની યોજના છે.
શ્રી આનંદઘનજી અને ઉપાધ્યાય યશોવિજયજીના મિલન પ્રસંગે ઉપાધ્યાયજી અને આનંદઘનજીએ પરસ્પર
સ્તુતિ રૂપ અષ્ટ પદીએ લખી હતી. ઉપાધ્યાયજીને કાળધર્મ ૧૯૪૭ માં લગભગ છે તે પહેલા બંનેનું મિલન થયું હશે.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
_