Book Title: Mahavira Vachanamruta
Author(s): Dhirajlal Shah, Rudradev Tripathi
Publisher: Jain Sahitya Prakashan Mandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010459/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mahAvIra-vacanAmRta sampAdaka aura vivecaka paM0 dhIrajalAla zAha 'zatAvadhAnI' anuvAdaka paM0 rudradeva tripAThI, ema0 e0 sAhitya-sAMkhya-yogAcArya e) na sAhitya jaina sAhitya-prakAzana-mandira : vambaI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : narendrakumAra DI0 zAha vyavasthApaka : jaina sAhitya - prakAzana mandira lAbhAI gaNapata vIlDiMga cIMca badara, vambaI-2 gujarAtI saskaraNa prathama AvRtti - 2000 ta0 2016 hindI namkaraNa prathama lAmRti - 3300 na0-2016 sarva adhikAra surakSita mUlya : 6 rupaye mudraka . zomAcanda surANA rephila ArTa prema, 31, vaDanalA sTrITa, 777-3 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASHRAM bhagavAn mahAvIra Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa matya aura ahiMmA ke satata upAsaka yuga-puruSa vinobA ko sAdara -sampAdaka HREFRESHERSIERRESTERE Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vinobAjI se prApta +1c4 mAla yAtrA 15-5-63 zrI dhIrajalAla zAha, zrI 'vIra-vacanAmRta' jo gujarAtI me chapA hai, asakA hIdI anuvAda pAThako ke lI peza kIyA jA rahA hai, yaha khuzI kI bAta hai| ___ mahAvIra svAmI ke vacano kA saMgraha karanevAlI do kItAve zrIsake pahIle prakAzIta ho cukI hai| aka zrI satabAlajI kI 'sAdhaka sahacarI', dUsarI zrI RSabhadAsa rAkA ne prakAzIta kI huo (paM0 becaradAsa dozI sampAdita) 'mahAvIra vANI' / __ 'vIra-vacanAmRta' ana dono se adhika vyApaka hai| merI to sUcanA hai ko bhArata ke cune ho dasa-vIsa darzana-jJAna-carItrasaMpanna jaina vIdvAno kI aka samItI mahAvIra svAmI ke vacano kA sarvamAnya sagraha peza karane ke li vIThAnI caahiye| agara vaisA ho sakA to jaina aura jainetara dono ke lio aMka prAmANIka AdhAragratha mIla jaaygaa| ase gratho mai mUla ke sAtha usakA saMskRta rUpAtara bhI pega karane se pAThako ko sahaliyata hotI hai| vInovA kA jaya jagat Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maGgala-bhAvanA atulazAntikara sakalAtiha, parapadAptivicI sunidezakam / jagati vIramukhAmbudhiniHsRtaM, pivata re manujA vacanAmRtam / / -pa0 ghanagiri zAstrI (sItAmaU) vinotu dhairya vivinaktu vAca, cinotu satya prabhanaktu bhItim cirasya lokasya nirasya tAnti dadAtu zAnti bhuvi vIravANI / / -ma0ma0 paramezvarAnanda zAstrI (jAlaMdhara) mudA vIrakhAco'mRtaM sArabhUtaM, prabhUtaM sudhairyeNa yatsaMgRhItam / nitAntaMsukAntaM prasAro'sya bhUyAta, janAnAM mano'smin ciraM raramItu // -DaoN0 maDhanamitra mImAMsAcArya (dillI) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya bhArata ke RSi-maharSi eva santa-samudAya ne jo naitika, dhArmika tathA AdhyAtmika upadeza diyA hai, usame bhagavAna mahAvIra kA upadeza viziSTa sthAna rakhatA hai| parantu yaha upadeza ardhamAgadhI bhASA me hai aura jaina sUtro me yatra tatra vikharA huA hone se sarvasAmAnya janatA taka nahI pahu~ca pAtA hai| isa samasyA ko hala karane ke lie hamAre pUjya pitA zrI zatAvadhAnI paDita zrI dhIrajalAla zAha ne jaina sUtroM kA dohana karake 'zrI vIra-vacanAmRta' nAmaka grantha kI racanA kI, jisame mUla vacana, unakA AdhAra-sthAna aura sarala-spaSTa gujarAtI anuvAda ke sAtha Avazyaka vivecana bhI diyaa| ukta gujarAtI saskaraNa kA prakAzana dinAka 18-11-62 ko bambaI me bhavya samAroha ke sAtha sampanna huaa| jaina janatA ne usakA abhUtapUrva satkAra kiyaa| grantha kI 2000 pratiyA~ hAthohAtha bika gii| usa samAroha ke avasara para isa grantha kA hindI saMskaraNa 'zrI mahAvIra-vacanAmRta' nAma se prakAzita karane kA nirNaya kiyA gyaa| kisI bhI kArya kI prArambhika sthiti me kucha na kucha nyUnatAo kA raha jAnA svAbhAvika hai, isalie gUjarAtI saskaraNa kA paryApta saMzodhana kiyA gyaa| tadanantara mandasaura-nivAsI pa0 rudradeva tripAThI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [] ema0 e0 sAhitya-sAkhya-yogAcArya ne baDe hI parizrama se kevala cAra mAsa kI avadhi me usakA hindI anuvAda taiyAra kiyaa| usakA bho saMzodhana humA aura kalakatA me rephila ArTa presa ke adhipati zrI gomAcandrajI surANA kA pUrNa sahayoga prApta hone se kevala tIna mAsa kI avadhi me yaha grantha sundara Dhaga se chapakara taiyAra ho gyaa| isake patra-saMgodhana me paM0 prabhudatta zAstrI sAhitya-rala, sAhityaprabhAkara ne pUrNa sahAyatA kii| hama ina mahAnubhAvo ko hArdika dhanyavAda dete haiN| jaina zvetAmbara mUrtipUjaka samAja ke lokapriya eva vidvAn AcArya zrI vijayavarmabhUri jI mahArAja ne, jaina zvetAmbara sthAnakavAmI samAja ke bahuzruta mAnya vidvAn upA0 zrI amara munijI ne aura digambara sampradAya ke suprasiddha vidvAn pa0 kalAsacandra zAstrI ne ima anya kA prAkkayana likhane kI kRpA ko tathA jaina zvetAmbara terApathI sampradAya ke AcArya zrI tulasIjI ke gipyarata munitrI na yamarajI ne vistRta aura vigada prastAvanA me isa granya ko alakRta kiyaa| 50 ghanagiri zAstro, ma0 ma0 paramezvarAnanda zAstrI aura DaoN maTana mitra momAmAcArya ne maGgala bhAvanA pradAna kii| ye marva mahAnamAryo ke prati hama hArdika pRtanatA pragaTa karate hai| mayodaya-pravRtti ke nacAraka pajya vinobAjo ne patra dvAga vigiTa mumbhava dekara aura hamArA ati Abadame ma grandhakA mamapaMga svIkAra bhAra hame ani sAta diyA hai| Ayo pijana annanagemvarajI mahAgaja, 10mA0 zrI piya Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) lakSmaNasUrIzvarajI mahArAja, pU0 A0 zrI vijaya samudrasUrIzvarajI mahArAja, pU0 panyAsa zrI dhurandharavijayajI gaNivarya, pU0 panyAsa zrI bhAnuvijayajI gaNivarya, pU0 mumukSu zrI bhavyAnandavijayajI mahArAja, bambaI-nivAsI zrI ramaNikacada motIcaMda jhaverI aura zrI abhayarAja baladoTA, laDana-nivAsI zrI meghajI patharAja zAha, zrI AtmAnanda jaina 'mahAsabhA pajAba ke pradhAna matrI pro0 pRthvIrAja jaina ema0 e0, kalakattA"nivAsI zrI mohanalAla jhaverI, zrI rajanIkAnta zAha, zrI choTelAla 'jaina, zrI tAjamalajI botharA, zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA, zrI kuvarajI mANakejI aura kaI mitro tathA prazasakoM ne isa prakAzana me hArdikatA dikhalAI hai, ina sabhI ke hama atyanta AbhArI hai| kalakattA-jaina sabhA ne to isa prakAzana ko apanA hI mAna kara viziSTa prakAzana samAroha kI yojanA kI, aura vitaraNa Adi meM bhI sundara sahayoga diyaa| usake pradhAna kAryakartA zrI navaratanamalajI surANA, zrI lAbhacandajI rAyasurANA, zrI dIpacandajI nAhaTA, zrI kevalacadajI nAhaTA, zrI pannAlAlajI nAhaTA Adi ko hama kaise bhUle ? hama AzA rakhate hai ki hindI bhASA-bhASI janatA isa saskaraNa ko apanA kara hameM protsAhita kregii| tA0 6-7-63 narendrakumAra zAha prakAzaka Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama sampAdakIya prAkkathana : (1) AcArya zrI vijayadharmasUri (2) upAdhyAya zrI amaramuni (3) paM0 zrI kailAzacandra zAstrI prastAvanA : muni zrI nathamalajI bhagavAn mahAvIra : pa0 dhIrajalAla zAha zuddhipatraka saketa-sUcI dhArA bh vacanAmRta viSaya vizvatantra siddha jIvo kA svarUpa ... sasArI jIvoM kA svarUpa karmavAda karma ke prakAra durlabha saMyoga s >> mr ) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 11 / ga ra Atma-jaya mokSa-mArga sAdhanA-krama dharmAcaraNa ahiMsA is u o arm satya asteya 146 151 167 brahmacarya 175 164 9u... 22-RMEMAMAM italbohustu 215 230 aparigraha sAmAnya sAdhu-dharma sAdhu kA AcaraNa aSTa-pravacana mAtA bhikSAcarI bhikSu kI pahacAna saMyama kI ArAdhanA tapazcaryA vinaya (gurusevA) 247. 258 265 268 284 kuziSya duHzIla 260 kAma-bhoga pramAda viSaya 264 306 316 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 12 ] "26 333 341 347 352 356 kapAya 30 vAla aura paDita 31 brAhmaNa kise kahA jAya ? 32 vIrya aura vIratA / 33 samyaktva SaDAvazyaka 135 bhAvanA lezyA mRtyu 38 parabhava 36 naraka kI vedanA 40 zikSApada vacanoM kA akArAdi krama :: : : : 364 370 C /36 377 386 363 : :: :: 405 411 421 DE - N -.. . Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya bhagavAn mahAvIra ke vacano ke prati zraddhA, prema aura vizvAsa kI dRDhatA mere jIvana meM kisa prakAra udbhata huI, isa sambandha meM yadi yahAM thoDA-sA ullekha kiyA jAya, to anucita nahI hogaa| jaina kuTumba meM utpanna hone ke kAraNa bhagavAn mahAvIra kA nAma to zaizavAvasthA meM hI zravaNa kiyA thA tathA caubIsa tIrthakaro ke nAma kaNThastha karate-karate vaha hRdaya-paTala para aGkita ho gayA thaa| tadanantara merI dharma-parAyaNa mAtA ne mahAvIra-jIvana ke katipaya prasaGga sunAye usase mai atyanta prabhAvita huA thA, kintu usa samaya merI Ayu bahuta choTI thI, merA jJAna ati alpa thaa| caudaha-pandraha varSa kI avasthA meM merI janmabhUmi (saurASTra ke 'dANAvADA' gAMva) meM mere dAhine paira me eka sarpa ne daMza diyA, taba 'mahAvIra-mahAvIra' nAma raTane se hI punarjIvana prApta kiyA thaa| phira ahamadAbAda me rahate hue vidyAbhyAsa ke dino me eka vAra payuSaNa-parva ke samaya gurumukha se bhagavAn mahAvIra kA caritra maine AdyopAnta sunA aura mere mana me unakI eka maGgalamayI mUrti Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) ati ho gaI / usI dina se bhagavAn mahAvIra kA smaraNa-candanapUjana Adi adhika rUpa se karane lagA / vidyAbhyAsa samApta hone ke bAda bhagavAn mahAvIra ke sambandha me kucha likhane kI bhAvanA mukharita huI aura maine gujarAtI bhASA me bAlabhogya zailI me 'prabhu mahAvIra' nAmaka eka laghu caritra likhA / vidyArthioM ko vaha priya lagA tathA vambaI ke 'zrI jaina zvetAmvara ejyUkezana borDa' ne use dhArmika abhyAsakrama me joDa liyA / isI -ke phalasvarUpa usako Aja taka no AvRttiyA~ ho cukI haiM / isake pazcAt sarvopayogI DhaMga se gujarAtI bhASA me 'vizvavandhu prabhu mahAvIra' nAmaka eka choTI pustikA likhI tathA usakI eka hI varSa me 100000 eka lAkha (pratiyA~) samAja ke karakamaloM me prastuta kI / usakI dvitIya AvRtti gata varSa me prakAzita huI aura kevala eka hI dina me usakI 11000 gyAraha hajAra pratiyAM hAtho hAtha bika gaI / vigata daza vAraha varSoM me bhagavAn mahAvIra ke sambandha me par3hanevicArane tathA likhane ke prasaga atyadhika Aye aura unakI upAsanA to kaI varSo se anavarata cala hI rahI thI / isa hAlata me mere antara me bhagavAn mahAvIra ke vacanoM ke prati zraddhA, prema aura vizvAsa kI bhAvanA ati dRDha vana gaI / bhagavAn mahAvIra ke vacana vastutaH amRtatulya haiM, kyoMki ye viSaya aura kaSAyarUpI viSa kA zIghra zamana karate haiM aura inakI pAna karane vAle ko alaukika Ananda pradAna karate haiN| sAtha hI ina me jIvana-zodhana kI paryApta sAmagrI bharI huI hai, ataH sabhI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mumukSuo ko ina vacano kA svAdhyAya pratidina avazya karanA caahiye| prastuta saMkalana taiyAra karate samaya zrI uttarAdhyayana sUtra tathA zrI dAvakAlika sUtra kA pUrNarUpa se upayoga kiyA gayA hai| Ajataka uparyukta dono grantha-ratno kI kaI AvRttiyAM prakAzita ho cukI hai aura uname gAthAo ke kramAMka me eka-do kA antara AtA hai| ataH prastuta sakalana ko pracalita AvRtio ke sAtha milAne para kahI-kahI ekAgha-do gAthAo kA antara hone kI sambhAvanA hai, jise pAThakagaNa kisI prakAra kI truTi na smjhe| ThIka vaise hI mUla gAthAo me bhI kahI-kahI pAThAntara haiM jo TIkAkAro ke abhiprAya eva artha-sagati ko parilakSita karate hue yogya rUpa se rakhe gaye hai| ataH usame bhI pracalita AvRtti kI apekSA kucha sthAno para antara honA svAbhAvika hai| lekina jaba taka ina dono grantho kI sarvasAmAnya AvRti taiyAra na kI jAya tabataka yaha sthiti banI hI rhegii| prastuta hindI saskaraNa me bhagavAn mahAvIra ke 1008 vacano kA sagraha 40 dhArAo me suvyavasthita Dhaga se upasthita kiyA gayA hai| ataH pAThakagaNa kisI bhI viSaya para bhagavAn kA maMtavya kyA thA, vaha AsAnI se jAna skege| phira pratyeka vacana ke nIce usakA mUla AdhArasthAna saMketa dvArA sUcita kiyA gayA hai aura spaSTa-sarala anuvAda sAtha yogya vivecana bhI diyA gayA hai| Akhira me ati Avazyaka samajha kara prakAzita vacano kA akArAdi krama bhI jor3a diyA hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) grantha ke agrima bhAga me bhagavAn mahAvIra kI tiraMgI tasvIra, tIna vidvAno ke prAkkathana aura vistRta prastAvanA eva bhagavAn mahAvIra ke jIvana kI aitihAsika rekhA bhI dI gaI hai / ataH isa viSaya me anurAga rakhanevAlo ke lie yaha grantha ati upayogI siddha hogA, aisI merI dhAraNA hai / vizeSa kyA ? yaha grantha kA paThana-pAThana sarva ke kalyANa kA kAraNa ho / bambaI di0 6-7-163 dhIrajalAla zAha Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkakathana [1] zramaNa bhagavAna mahAvIra kaivalyAvasthA prApta hone ke bAda tIsa varSa taka asakhya jana-samudAya ko apane viziSTa vacanAmRta kA pAna karAte rahe / phalataH asakhya AtmAeM sadA-sarvadA ke lie bhavapAza se chUTa gaI / vizeSa kyA ? yaha mahAprabhu kA vacana zravaNa karane ke pratApa se pazu-pakSI bhI apanI AtmA kA uddhAra karane meM samartha bane / vizvavadya bhagavAna mahAvIra ke isa vacanAmRta kA sagraha inake paTTaziSya arthAt gaNadhara bhagavanto ne AcArAga, sUyagaDAga Adi sUtro ke rUpa me vyavasthita kiyA aura jaina zAsana kA caturvidha sagha Aja taka guNavanta gItArthoM ke mukha se ye sUtro kozravaNa kara Atma-kalyANa kI sAdhanA me rata rahA hai| prastuta grantha ke sampAdaka zatAvadhAnI paMDita zrI dhIraja bhAI ne bhA bhagavAn ke isa vacanAmRta ko zramaNa-zreTho ke mukha se kaI bAra suna aura zraddhApUrNa bhAvanA se apane hRdaya-mandira me sthApita kie aisA marA khyAla hai| phira kaI mahAnubhAvo kA aisA sujhAva rahA ki devAghideva bhagavAna mahAvIra ke vacanAmRta ke isa anamola sagraha ko yadi suvyavasthita DhaMga se gujarAtI, hindI, eva agrejI bhASA me sarala-spaSTa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) anuvAda ke sAtha prakAzita kiyA jAya to jaina aura jainetara janatA ke liye ati mananIya sundara vicAra sAmagrI upalabdha ho jAyagI, jo unhe jaina siddhAnta aura dharma ke hArda taka pahu~cane me niHsandeha sahAyaka siddha hogii| ___ zrI dhIraja bhAI ne isa sujhAva ko apane puruSArthI svabhAva se alpa samaya me hI kAryarUpa me pariNata kiyA aura janatA ke sAmane 'zrI vIra-vacanAmRta' nAmaka gajarAtI saskaraNa bhavya samAroha pUrvaka rakha diyaa| janatA ne isakA sundara satkAra kiyaa| isa satkAra se utsAhita hokara zrI dhIrajabhAI ne alpAvadhi meM hI usakA hindI anuvAda taiyAra karavAkara mudrita bhI karA liyA aura abhI vagAla deza ko mahAnagarI kalakattA meM isakA prakAzana ho rahA hai| kyA zrI dhIrajabhAI kA yaha puruSArtha sarAhanIya eva dhanyavAda ke yogya nahI hai ? / ___ yadi pAThaka varga prastuta grantha kA vAcana, manana aura nididhyAsana kareMge to unakI AtmA paramAtmAvasthA ke punIta patha para saphalatA pUrvaka prayANa karegI, isameM tanIka bhI zaMkA nahI hai| bambaI, 20 jUna 1963 vijayadharma sUri [ 2 ] zramaNa bhagavAn mahAvIra deza-vizeSa tathA kAla-vizeSa kI vibhUti nahI hai| unakA divya jyotirmaya vyaktitva deza aura kAla kI kSudra sImAoM ko toDakara sadA sarvatra prakAzamAna rahanevAlA ajara-amara vyaktitva hai / ananta satya kA sAkSAtkAra karane ke lie unhoMne Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) bhautika jIvana ko samana sukha-suvidhAo ko tthukraayaa| antarjIvana kA vizlepaNa evaM manyana kara rAga-dvaSa kI vaikArika kAlimA ko dUra havAyA aura antara me zuddha, buddha, nirajana, nirvikAra Atma-sattA kA nAkSAtkAra kiyaa| __ bhagavAna mahAvIra kI vANI vaha patita-pAvanI nirmala dhArA hai, jisame nimajjita hone se AtmA apane loka-paraloka aura lokAtIta tInoM prakAra ke jIvana ko pAvana evaM pavitra kara letA hai| dravya-gagA tana ke tApa ko kucha kSaNo ke lie bhale hI zAnta kara de kintu usame mana ke tApa ko gItala karane kI kSamatA nahI hai| parantu bhagavAna kI vANI rUpa nirmaladhArA manuSya ke manastApa ko akhaNDa zAnti aura zItalatA pradAna karatI hai| jaga-jIvana ke paritApa aura pIDA ko dUra karane le lie bhagavAna mahAvIra ne akAra-trayo kI divya dezanA dI thI-ahiMsA, anekAnta aura aparigraha / mana ke vairabhAva ko dUra karane ke lie ahiMsA, buddhi ko jaDatA aura Agraha ko miTAne ke lie anekAnta tathA samAja aura rASTra kI viSamatA ko dUra karane ke lie aparigraha parama Avazyaka tattva hai / isa akAra-trayI meM bhagavAna kI samagra vANI kA sAra A jAtA hai| zeSa jo bhI kucha hai, vaha saba isI kA vistAra hai| Agama-mahAsAgara kA manthana karake, usameM se bhagavAna mahAvIra ke divya sandeza rUpa amRta kaNa nikAlanA aura use sarvajana hitAya evaM sarvajana sukhAya prastuta karanA, Aja ke sAhityakAra kA sabase bar3A kartavya hai| sAhityakAra kA kartavya hai ki vaha apanI pratibhA aura Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) kalA ke abhinava prayoga se purAtana dhArmika, sAskRtika tatvoM ko apane yugakI abhinava zailI me abhivyakta kara ke janatA-janArdana ke hAtho me samarpita kre| __ zatAvadhAnI paNDita dhIrajamAI dvArA samalita aura sammAdita "zrImahAvIra vacanAmRta" isa dizA me eka sundara aura stutya prayAsa hai| isake paThana-pAThana se jana-jIvana ko eka pAvana preraNA milegii| hindI me hI nahI, bhArata kI anya bhASAoM tathA aMgrejI me bhI isakA rUpAntara honA caahie| adhika se adhika manuSyoM ke hAyo me zramaNa bhagavAn mahAvIra kA yaha sArvajanIna zAzvata sandeza pahuca sake, isa prakAra ke hara kisI prayala se mujhe parama prasannatA hogii| jaina bhavana upAdhyAya lohAmaNDI, AgarA amara muni tA0 22-6-63 bhagavAna mahAvIra jaina dharma ke antima tIrthaDara the| unhoMne vAraha varSoM kI kaThora sAdhanA ke pazcAt sarvajJa sarvadarzI banakara jisa satya kA pratipAdana apanI divya vANI ke dvArA kiyA, vaha unase pUrva ke tIrtha karo ke dvArA pratipAdita rUpa se bhinna nahI thaa| isakA sabase baDA pramANa yaha hai ki bhagavAn mahAvIra ke pazcAt jaina saMgha meM bheda par3a jAne para bhI tAttvika mantavyo me koI bheda nahI paDA / Aja bhI samasta jana saghoM ke tAttvika mantavya ve hI haiM jo bhagavAn mahAvIra ke samaya me akhaNDa jaina saMgha ke the| yaha koI sAmAnya vAta Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) nahI hai / dono jaina sampradAyoM ke dArzaniko ne bhI yadi paraspara me "eka dUsare kA khaNDana kiyA to strI-mukti aura kevali-bhukti ko lekara hI kiyA / isake sivAya unheM koI tIsarA muddA nahI milA / ina do viSayo se sabadhita bAto ko yadi choDa diyA jAye to samasta jaina sampradAyo kI vANI me Aja bhI vahI eka rUpatA mila sakatI hai, jo bhagavAn mahAvIra kI vANI me thI / udAharaNa ke liye zrI dhIrajalAlajI zoha ke dvArA kucha Agamo se sakalita isI zrI mahAvIra vacanAmRta ko rakha sakate hai / isame vizvatantra, siddha jIvo kA svarUpa, sasArI jIvo kA svarUpa, karma - vAda, karma ke prakAra, durlabha sayoga, mokSamArga, sAdhanAkrama, dharmAcaraNa, ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, aparigraha, sAmAnya sAdhu-dharma, sAdhu kA AcaraNa, aSTa-pravacanamAtA, bhikSAcarI, bhikSu kI pahacAna, sayama kI sAdhanA, vinaya, kuziSya, kAma-bhoga, pramAda, viSaya, kaSAya, samyakatva, SaDAvazyaka Adi 40 viSayoM kA sagraha hai / inako jaina mAtra hI nahI, jainetara bandhu bhI binA kisI saMkoca ke paDha sakate hai / dharma ke sAmAnya niyama to prAyaH samAna huA karate hai / unhI - samAna niyamo ko jIvana me apanAne se manuSya me devatva kA vikAsa hotA hai | ahiMsA, satya, asteya, bahmacarya, aparigraha, uttama kSamA, mArdava, Arjava, zauca, saMyama, tapa, tyAga Adi aise hI sAmAnya niyama hai / ye niyama kisI sampradAya se baddha na hokara dharma sAmAnya se sambaddha hai / jahA~ ye hai vahA~ dharma avazya hai aura jahA~ ye nahI hai vahA~ dharma Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) nahIM hai| kisI bhI dharma me hiMsA, asatya, corI, durAcAra, parigraha, krodha, mAna, mAyAcAra, lobha, asayama Adi ko dharma nahIM maanaa| phira bhI inako lekara koI daMgA phasAda nahI hotaa| inako miTAne ke liye kisI ko kisI kI jAna lete yA apanI jAna dete nahI dekhA jaataa| inakA niSedha to gauna ho gayA hai aura inake calate rahate bhI jo kucha calatA raha sakatA hai vahI mulya ho gayA hai| dharma karanA bhI na par3e aura dharmAtmAoM me nAma likhA jAye, aile ho dharma kI Aja volabAlA hai| isI se dharma aura dharmAtmAoM ke prati gikSita samAja kI AsthA untI jAtI hai| isa AsthA ko banAye rakhane me 'zrI mahAvIra vacanAmRta' jaise saMkalana baDe upayogI ho sakate hai| _bhagavAn mahAvIra koI svayasiddha, zuddha, buddha anAdi paramAtmA nahI the| ve bhI kabhI hamI me se the| isaliye unake vacanAmRta usa anubhava kA nicoDa hai jo unhoMne apane eka nahI aneka jIvanoM me arjana kiyaa| aura usake dvArA svayaM guddha buddha paramAtmA vanakara usa satyakA sAkSAtkAra kiyA jo isa carAcara vizva kA rahasya banA huA hai aura phira apanI divyavANo ke dvArA use prakaTa kyiaa| bhagavAn mahAvIra kA yuga devatAoM kA yuga thaa| devatAoM kA hI DiDimanAda sarvatra sunAI par3atA thaa| unhe prasanna karane ke liye bar3e-bar3e yajJa kyei jAte the| usa samaya kA mAnava devatAo kA gulAma thA / bhagavAn mahAvIra ne usa dAsatA ke bandhana ko kATakara manuSya ko devatAo kA bhI ArAdhya banA diyaa| aura kitI svayaMsiddha sarvazaktimAn kartA hartA-vidhAtA-Izvara kI sattA se bhI inkAra kara Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) diyaa| vaha unakI vaicArika krAnti thii| unake dharma kA kendra Izvara nahI thA aura na veda thA, kintu AtmA thA, jise bhulA diyA gayA thaa| usI bhUlI bhaTakI AtmA ko kendra me rakhakara bhagavAn mahAvIra ne apanI tattvajJAna-mUlaka sAdhanA kI yA sAdhanA-mUlaka tattvajJAna kA sAgopAga vivecana kiyaa| aura sRSTi ke kisI rahasya ko 'avyAkRta' kahakara use TAlA nhii| satya ko jAnane se bhI adhika kaThina hai satya ko yathArtha rUpa meM prakAzita karanA, kyoki jJAna pUrNa satya ko eka sAtha jAna sakatA hai, kintu zabda use eka sAtha jyo kA tyo prakAzita nahI kara sktaa| zabdotpatti kramika to hai| phira jJAtA apane abhiprAya ke anusAra vastu ke dharma ko prAdhAnya detA hai| ina kAraNo se utpanna hue vivAda yA matibheda ko dUra karane ke liye bhagavAn mahAvIra ne anekAntavAda ke sAtha syAdvAda aura nayavAda kA samavatAra dArzanika kSetra me kiyA, jisase vaicArika kSetra meM kisI ke sAtha anyAya na ho| pUrNa ahiMsaka to the ve| isIse svAmI samantabhadra ne apane yuttayanuzAsana me kahA hai dayA-dama-tyAga-samAghiniSTha, naya-pramANaH prakRtAJjasArtham / adhRSyamanyanikhilapravAdibhi jina tvadIya matamadvitIyam / / he jina ! tumhArA mata advitIya hai| eka ora vaha dayA, dama, tyAga aura samAdhi ko liye hue hai, dUsarI ora usameM naya aura Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) pramANoM ke dvArA prakRta vAstavika artha ko grahaNa karane kI vyavasthA hai| isI se koI vAdi use zAstrArtha me parAjita nahI kara sakatA / unhI jinendra bhagavAna mahAvIra ke vacanAmRta ke isa saMkalana ko zrI dhIrajalAlajI zAha ne sampAdita kiyA hai| merA unase prathama paricaya isI sakalana ke mAdhyama se huaa| aura unakI preraNA se isa prathama paricaya ke upahAra rUpa meM apane do zabda pAThako ko bheTa. karatA huuN| isake naye saskaraNa me isa sakalana ko aura bhI parimArjita aura vistRta kiyA jAye aisI merI bhAvanA hai| zrI syAhAda mahAvidyAlaya vArANasI di0 22-6-63 kailAzacandra zAstrI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA * Atma-jijJAsA kI sampUrti bhagavAn mahAvIra Atma-sAkSAtkAra ke mahAn pravartaka the| AtmasAkSAtkAra arthAt satya kA sAkSAtkAra / satya kA upadeza vahI de sakatA hai jo usakA sAkSAtkAra kara pAtA hai| bhagavAna satya ke ananta rUpo ke draSTA the| para jitanA dekhA jAtA hai, utanA kahA nahI jA sktaa| bhagavAna ne jina satyo kA nirUpaNa kiyA, ve bhI hame pUrNataH jJAta nahI hai| manuSya jitanA jJAta kI ora mukatA hai, utanA ajJAta kI ora nhii| bhagavAna mahAvIra ne ahiMsA, satya Adi kA upadeza diyA, jAtivAda kI tAttvikatA kA khaNDana kiyA, yajJa-hiMsA kA virodha kiyA Adi-Adi / jo jJAtatathya hai, ve hI unakI guNa-gAthA me gAe jAte hai| kintu bhagavAna ne jIvana ke aise aneka dhruva-satyo para prakAza DAlA, jina para hamArA dhyAna sahaja hI AkRSTa nahI hotA, kyoki ve hamAre lie jJAta hokara bhI ajJAta hai| ajJAta ko pakar3ane me jo kaThinAI hotI hai, usase kahI adhika kaThinAI hotI hai use pakar3ane me, jo jJAta hokara bhI ajJAta hotA hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] [prastAvanA AtmA deha se bhinna hai, AtmA hI paramAtmA hai yaha hame jJAta hai, phira bhI hama isa satya ko tava taka nahI pakaDa pAte jaba taka hama svaya satya rUpa nahI bana jaate| bhagavAna mahAvIra kA sabase zreSTha upadeza yahI hai ki tuma svaya satya rUpa vanakara satya ko pkddo| vaha tumhArI pakaDa me A jaaegaa| tuma asatyaM rUpa rahakara use nahIM pA skoge| duHkha kAmanA se utpanna hotA hai-yaha jAnate hue bhI manuSya duHkha miTAne ke lie kAmanA ke jAla meM phaMsatA hai| vaira-vaira se vaDatA hai-yaha jAnate hue bhI manuSya vaira ko bar3hAvA detA hai| zastra azAnti ko uttejita karatA hai yaha jAnate hue bhI manuSya zAnti ke lie zastra kA nirmANa karatA hai| bhagavAna ne kahAduHkha kA pAra vahI pA sakatA hai jo kAmanA ko jAnatA hai aura use choDanA bhI jAnatA hai| vara kA pAra vahI pA sakatA hai jo vaira ke pariNAma ko jAnatA hai aura use choDanA bhI jAnatA hai| zasa kA pAra vahI pA sakatA hai jo agAnti ko jAnatA hai aura use choDanA bho jAnatA hai| bhagavAna ko bhASA me vaha jJAna jJAna nahI jo tyAjya ko tyAga na ske| unakA jJAna bhI AtmA hai, darzana bhI AtmA hai aura cAritra bhI AtmA hai| bhagavAna kA sArA dharma Atmamaya hai| unakA sArA upadeza AtmA ko paridhi me hai| isalie jo koI Atmavora hotA hai, jisame Atma-jijJAsA yA Atmopalavya kI bhAvanA prabala ho jAtI hai, usake lie bhagavAna mahAvIra kI vANI ko par3anA anivArya yA mahaja prApta ho jAtA hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahisA aura dharma ] * ahiMsA aura dharma bha0 mahAvIra zramaNa paramparA me avatIrNa hue| unhone nirgranya dIkSA svIkAra kI / bhagavAn RSabha ne dharma kI sthApanA kI / madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM ne cAturyAma dharma kI vyavasthA kI / bhagavAn mahAvIra ne punaH pacayAma dharma kI sthApanA kii| isakA kAraNa yaha batalAyA gayA hai ki prathama tIrthaMkara ke sAdhu Rju jaDa the isalie paMcayAma kI vyavasthA kI gaI-- brahmacarya aura aparigraha pRthak-pRthak mahAvratamAne ge| madhyavartI bAIsa tIrthaMkaro ke sAdhu Rju prAjJa the isalie cAturyAma se kAma cala gayA / brahmacarya aura aparigraha ko eka hI zabda- 'vahiddhAdANa viramaNa' me saMgrahIta kara liyA gayA / bhagavAn --- mahAvIra ke ziSya vakra-jaDa hue isalie unheM puna. bhagavAn RSabha kA anusaraNa karanA par3A / yaha yukti sundara hai, phira bhI isa vyavasthAbheda kA mUla kAraNa yahI hai, yaha samajhane meM kaThinAI hai / yaha bahuta ho mImAsanIya viSaya hai| jisa prakAra ahiMsA dharma ke lie nava tIrthakaro kI ekasUtratA batalAI hai, usI prakAra anya dharmoM kI nahI batalAI, isakA kAraNa kyA hai ? yA to ahinA me doSa sAre dharmo ko ve samAhita kara lene the athavA koI dUsarA kAraNa thA - niracaya pUrvaka kucha bhI nahI kahA jA sktaa| jaina dharma meM jAcAra kA sthAna bahuta pramukha rahA hai / eka dRSTi se use AcAra aura noi pravartaka kahA jA sakatA hai / jIvana ko sArI pratiyo kI vyAyA eka ahisA dAvda ke AdhAra para kI jAtI hai| saMbhava hai ema heSTi ho ho so samAna mAnA gayA ho| " [27 * Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] [prastAvanA yaha kahane me koI atyukti nahIM hai ki jaina dharma jo hai, vaha ahiMsA hai aura jo ahiMsA hai, vaha jaina dharma hai| * ahiMsA aura satya kucha vidvAn aisA socate haiM ki jainAcAryoM ne ahiMsA para jitanA bala diyA, utanA satya para nhiiN| yaha unakA apanA dRSTikoNa hai isalie usakI avahelanA to kaise kI jAya para unake sAmane dUsarA dRSTikoNa prastuta kiyA jA sakatA hai| bhagavAn mahAvIra kI dRSTi meM ahitA aura satya meM koIdvata nahIM hai| AtmA kI pUrNa muddha apatyA -paramAtmalpa-jo hai, vaha ahiMsA hai| satya unase bhinna kahA~ hai ? jahA~ satya hai, vahAM nizcita rUpeNa ahiMsA hai aura jahA~ satya nahI hai, vahA~ ahilA bhI nahI hai| satya ahiMsA ke parikara meM hI prakaTa hotA hai aura hitA asatya ke sAtha calI jAtI hai| to hama nahIM kaha sakate ki jahA~ ahiMsA hai vahAM satya hai aura jahA~ satya hai vahA~ ahiMsA hai? ye donoM paraspara isa prakAra vyApta hai ki indva ta kI dRSTi ne nahIM dekhA jA sktaa| * jaina dharma aura satya koI bhI vastu prAcIna hotI hai, isalie acchI nahIM hotI aura naI hotI hai isaliye burI nahIM hotii| jaina dharma purAnA hai isalie acchA hai, yaha koI tana nahIM hai, phira bhI isame koI sandeha nahIM ki vaha bahuta purAnA hai aura itanA purAnA hai ki itihAsa kI vhAM taka pahu~ca hI nahI hai| bhagavAn mahAvIra aura bhagavAn pArva itihAsa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya kI mImAMsA] [26 kI paridhi me Ate hai| bhagavAn ariSTanemi aura unase pUrvavartI tIrthakara ( bhagavAn RSabha taka ) itihAsa kI paridhi se aspRSTa hai| saMbhava hai, AnevAlA yuga unhe aitihAsika-puruSa pramANita kara de| vahI dharma AtmA kA sahaja guNa hotA hai jo satya kA sIdhA sparza kre| jaina dharma bAhya vistAra kI dRSTi se bahuta vyApaka nahIM hai, phira bhI vaha mahAn dharma hai aura isalie hai ki vaha satya ke antastala kA sIdhA sparza karatA hai| * satya kI mImAMsA satya kyA hai ? yaha prazna anAdikAla se carcita rahA hai| jo sthita hai, vaha satya hai para vahI satya nahIM hai / parivartana pratyakSa hai / use asatya nahIM kahA jA sktaa| jo parivartana hai, vaha satya hai para vahI satya nahI hai| sthiti ke binA parivartana hotA hI nhii| jo dRzya hai vaha satya hai para vaha bhI satya hai jo dRzya nahI hai| satya ke aneka rUpa haiN| eka rUpa anekarUpatA kA aza rahakara hI satya hai| usase nirapekSa hokara vaha satya nahI hai| satya kisI dharma-pravartaka ke dvArA ajJAta se jJAta aura anudghATita se udghATita hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA- satya vahI hai jo vItarAga ke dvArA prarUpita hai| satya eka aura avibhAjya hai| jo sat hai, jisakA astisva hai, vaha satya hai| yaha parama abheda dRSTi hai| isa jagat me cetana kA bhI astitva hai aura acetana kA bhI astitva hai| isalie cetana bhI satya hai aura acetana bhI satya hai| manuSya cetana hai, svaya satya hai phira bhI usakA cetana se sIdhA samparka nahI hai aura isa liye Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 [prastAvanA nahI hai ki rAga aura pa usakA satya se sIdhA samparka hone me vAcA DAle hue haiN| rAga-rajita manuSya Asakti kI dRSTi se dekhatA hai isalie satya usake sAmane anAvRtta nahIM hotaa| dveSa-rajita manuSya ghRNA kI dRSTi se dekhatA hai isalie satya usane bhaya khAtA hai| satya usIke sAmane anAvRta hotA hai jo taTastha dRSTi se dekhatA hai| taTastha dRSTi se vahI dekha sakatA hai jisake netra Asakti aura ghRNA se rajita nahIM hote| 0 satya ke do rUpa-astitvavAda aura upayogitAvAda bhagavAn mahAvIra vItarAgI the| satya se unakA sIdhA samparka thA / unhone jo kahA vaha sunA-sunAyA yA par3hA-panAyA nahIM khaa| unhoMne jo kahA, vaha satya se samparka sthApita kara khaa| isalie unakI vANI yathArtha kA rahasyodghATana aura AtmAnubhUti kA Rju udbodhana hai| jo satya hai vaha anupayogI nahIM hai para usake kucha aga vizepa upayogI hote haiN| hama parivartanazIla sasAra me rahanevAle hai / ataH kore astitvavAdI hI nahIM kintu upayogitAvAdI bhI hai| hama satya ko korA yathArthavAdI dRSTikoNa hI nahIM mAnate kintu - yathArtha kI upalabdhi ko bhI satya mAnate hai| AtmA hai aura pratyeka AtmA paramAtmA hai-yaha donoM astitvavAdI yA yathArthavAdI dRSTikoNa hai| AtmA ko paramAtmA banane kI jo sAdhanA hai, vaha hamArA upayogitAvAda hai| astitvavAdI dRSTikoNa se bhagavAna ne kahA-AtmA bhI satya hai aura anAtmA bhI satya hai| upayogitAvAdI dRSTikoNa se bhagavAna ne kahA-AtmA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitvavAdI dRSkioNa ] [ 31 hI satya hai, zeSa saba mithyA hai / pahalA dvaitavAdI dRSTikoNa hai aura dUsarA atavAdI / bhagavAna mahAvIra akhaNDa satya ko ananta dRSTikoNo me dekhane kA sadeza dete the / anekAnta dRSTi se advaita bhI unake lie utanA hI grAhya thA, jitanA ki dvaita, aura ekAnta dRSTi se dvata bhI unake lie utanA hI agrAhya thA jitanA ki advaita / ve advaita aura dvaita dono ko eka hI satya ke do rUpa mAnate the / * astitvavAdI dRSTikoNa yaha vizva anAdi aura ananta hai / isame jitanA pahale thA, utanA hI Aja hai aura jitanA Aja hai, utanA hI Age hogA / usameM eka bhI paramANu na ghaTatA hai aura na baDhatA hai / kucha ghaTatA-bar3hatA sA lagatA hai, vaha saba parivartana hai / parivartana kI dRSTi se yaha vizva sAdi aura sAnta hai / yaha vizva zAzvata hai / isame jo mUlabhUta tattva hai, ve saba akRta hai / sRSTikarttA na koI thA, na hai aura na hogaa| saba padArtha apaneapane bhAvo ke kartA haiM / kucha vastueM jIva aura pudgala ke sayoga se kRta bhI hai / kRtrima vastuo kI dRSTi se yaha vizva azAzvata bhI hai / mUlabhUta tattva kI dRSTi se vizva zAzvata hai aura tadgata parivartana kI dRSTi se vaha azAzvata hai / yaha vizva aneka hai / isame cetana bhI hai| cetana vyaktizaH' ananta hai / acetana ke pAca prakAra hai- dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala / prathama cAra vyaktizaH eka hai / pudgala vyaktizaH ananta haiM | astitva kI dRSTi se saba eka hai isalie yaha vizva bhI eka hai / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prastAvanA 32] * upayogitAvAdI dRSTikoNa-AtmA aura paramAtmA AtmA hai| vaha apane prayala se paramAtmA bana sakatA hai| yaha upayogitAvAdI dRSTikoNa hai| bhagavAna ne kahA-vanvana bhI hai aura mukti bhI hai| jisa pravRtti se AtmA aura paramAtmA kI dUrI baDhanI hai, vaha vanvana hai aura jinase unakI dUrI kama hotI hai, antataH nahI rahatI, vaha mukti hai| miyyA dRSTikoNa, mithyAjJAna aura mithyA cAritra-iname AtmA baghatA hai| samyaka dRSTikoNa, samyak jJAna aura samyak cAritra-inase AtmA mukta hotA hai-paramAtmA banatA hai| paramAtmA pUrNa satya hai| AtmA apUrNa satya hai / AtmA kA antima vikAsa paramAtmA hai| jaba taka AtmA apane antima vikAsa taka nahI pahu~catA, taba taka vaha apUrNa rahatA hai| antima sthiti taka pahu~cate hI vaha pUrNa ho jAtA hai| isalie yaha sahI hai ki AtmA apUrNa satya hai, pUrNa satya hai prmaatmaa| AtmA paramAtmA kA vIja hai aura paramAtmA AtmA kA pUrNa vikaas| bIja aura vikAsa ye do bhinna sthitiyA~ haiM kintu bhinna tatva nhii| AtmA aura paramAtmA ye donoM eka hI tattva ke do bhinna rUpa haiM kintu AtmA ke uttara rUpa se bhinna kisI paramAtmA aura paramAtmA ke pUrva rUpa se bhinna kisI AtmA kA koI astitva nahIM hai| unake maulika ekatva kI dRSTi se bhagavAna ne kahA-jo AtmA hai, vahI paramAtmA hai aura jo paramAtmA hai, vahI AtmA hai| sthiti-bheda kI dRSTi se Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura dharma ] [ 33 bhagavAna ne kahA -- cetana kA jo avikasita yA apUrNa rUpa hai, vaha AtmA hai ora jo vikasita yA pUrNa hai, vaha paramAtmA hai / ye dono eka hI cetana-vyakti kI do bhinna avasthAe~ hai / * adhyAtma aura dharma bhagavAna mahAvIra ne AtmA aura paramAtmA kI vAstavika ekatA kI sthApanA kI, usase aneka satyo kA prakAzana huA / (1) AtmA kA svatantra kartRtva (2) AtmA kA svantra bhoktRtva adhyAtmavAda aura puruSArthavAda inhI ke phala hai aura inhI ke AdhAra para bhagavAna ne dharma ko bAharI karmakANDo se ubArakara adhyAtma banA diyA / unakI bhASA me-AtmA se paramAtmA banane kI jo prakriyA hai, vahI dharma hai / sampradAya, veSa, bAhya karmakANDa Adi dharma ke upakaraNa ho sakate hai, para dharma nahI / dharma AtmA kI hI eka paramAtmonmukha avasthA hai / use zuddhAvasthA bhI kahA jA sakatA hai| bhagavAna ne kahA -dharma zuddha AtmA meM sthita hotA hai / isakA artha hai AtmA kI jo zuddhi hai, vahI dharma hai / AtmA aura pudgala kI mizrita avasthA hai, vaha azuddhi hai / jo zuddhi hai, vahI dharma hai | * sampradAya aura dharma bhagavAn mahAvIra ne tIrtha kI sthApanA kI / sAdhanA ko sAmudAyika rUpa diyA, phira bhI ve sampradAya aura dharma ko bhinna-bhinna Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] [prastAvanA mAnate the| unhoMne kahA-'eka vyakti sampradAya ko chotA hai para dharma ko nahI choddtaa| eka vyakti dharma chor3a detA hai para sampradAya ko nahIM chodd'taa| 'eka vyakti donoM ko chor3a detA hai aura eka vyakti donoM ko nahIM choDatA / sampradAya dharma kI upalabdhi meM sahAyaka ho sakatA hai| isa dRSTi se unhoMne sagha-baddhatA ko mahatva diyaa| kintu dharma ko sampradAya se AvRtta nahIM hone diyA / unhoMne kahAjo dArzanika loga kahate hai ki hamAre sampradAya meM Ao, tumhArI mukti hogI anyayA nahI, ve bhaTake hue haiM aura ve bhI bhaTake hue haiM jo apane-apane sampradAya kI prazaMsA aura dUsaro ke sampradAya kI nindA karate haiN| dharma ko ArAvanA sampradAyAtIta hokara satyAbhimukha hokara hI kI jA sakatI hai| sampradAya eka mAcana hai, jIvana yApana ko parasparatA yA sahayoga hai| vaha vyakti ko prerita kara sakatA hai kintu vaha svaya dharma nahIM hai| sampradAya aura dharma ko bhinna-minna mAnane vAle sAvaka ke lie sampradAya dharma-preta hotA hai, dharma-ghAtaka nhii| * vyakti aura samudAya bhagavAn mahAvIra tIryakara the-bhAvanA ke sAmudAyika rUpa ke mahAn sUtradhAra the| dUsare pArca me ve pUrNa vyaktivAdI the| unhoMne kahA-AtmA akelA hai| vaha apane Apa me paripUrNa hai| sajJA aura vedanA bhI usakI apanI hotI hai| samudAya kA artha nimittanaimittika bhAva hai| sahayoga yA parasparAlambana se gati utpanna hotI hai| usakA avibhakta upayoga hI samudAya hai| bhagavAn ne Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataMtra sattA aura adhyAtma ]] [34 kahA~koI eka vyakti sabake lie pApa-karma karatA hai, usakA pariNAma usI ko bhoganA paDatA hai| isakA artha hai ki pApa-karma karate samaya vyakti kA dRSTikoNa sadA vyaktivAdI hI honA cAhie aura zakti sapAdana ke lie samudAyavAdI dRssttikonn| samudAyavAda nAstikatA bhI hai| yadi usakA upayoga isa artha me kiyA jAya ki mai vahI karUMgA, jo sava loga karate hai| acchAI aura burAI kA vicAra kie vinA kevala "sarva" kA anusaraNa karanA nAstikatA hai arthAt apanI Atma-zUnyatA hai / vyakti apanI sattA ke jagat me pUrNata: vyakti hai aura nimitta jagat me pUrNataH sAmudAyika hai| koI bhI jIvita vyakti kevala vyakti yA kevala sAmudAyika nahI hotA / adhyAtma kA antima bindu yahI hotA hai ki vahA~ pahu~ca kara vyakti nimitta-jagat se mukta ho jAtA hai, korA vyakti raha jAtA hai| . svataMtra sattA aura adhyAtma bhagavAn mahAvIra AtmavAdI the| unakI bhASA me AtmA paripUrNa hai| usakA astitva para-nirbhara nahI kintu svatatra hai| isa svatatra sattA kA bodha hI adhyAtma hai| manuSya jitane artha me paristhiti kA svIkAra karatA hai, usase bharatA hai, utane hI artha me vaha apane svatatra astitva se khAlI ho jAtA hai| yaha khAlI hone kI sthiti bhautikatA hai / jo koI AdhyAtmika vanatA hai, vaha bAhara se kucha lekara nahIM banatA kintu bAhara se jo liyA huA hai, use punaH bAhara phekakara banatA hai / apUrNatA jo hai, vaha bhItara me nahI hai kintu bAhara kA jo svIkAra hai, vahI apUrNatA hai| use asvIkAra karake Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36) prastAvanA hI manuSya dekha sakatA hai ki vaha paripUrNa hai| bhagavAn ne isI artha meM kahA thA ki AtmA hI sukha-dukha kA krtA hai aura AtmA ho apanA mitra hai aura vahI apanA natru / jo AtmA ko jAnatA hai, vaha paristhiti se mukta hone kA upAya jAnatA hai| jo AtmA meM ramaNa karatA hai vaha paristhiti ke cakravyUha se mukta ho jAtA hai| adRSTi se usakI indriya aura mana nirapekSa sthiti hai, vahI avyAtma hai| vahirjagata kI dRSTi se paristhiti se makta hone kI sthiti hai. vaha adhyAtma hai| AtmA paristhiti yA kisI bAharI sattA para nirbhara nahI hai| isIlie usakA astitva svataMtra hai| usakA svatatra astitva hai isalie usakA kartavya bhI svatatra hai|| * svAvalambana sAdhanA aura Atma-nirbharatA dono sambandhita haiN| jitanI Asakti utanI para nirbharatA / jitanI para nirbharatA utanI vikaataa| sAvanA kA mukha svavazatA kI ora hai| bhagavAna ne kahA-sAvanA gAMva meM bhI ho sakatI hai aura araNya me bhii| vaha gA~va me bhI nahIM ho sakatI aura araNya meM bhI nhiiN| bhagavAn bAharI nimittoM yA sthitiyoM kI upekSA nahIM karate the kintu bAtmA kI svataMtra sattA ke pratipAdaka hone ke kAraNa ve bAharI nimittoM ko atirikta sthAna bhI nahIM dete the| sAvU ko sAmudAyika jIvana bitAne kI chUTa dI . para sAya-sAtha yaha bhI kahA ki vaha samudAya me rahatA huA bhI akelA rhe| akelA arthAt zuddha / bahuta arthAt azuddha / jo akelA hotA hai vaha saMguddha hotA hai aura jo saMzuddha hotA hai vaha akelA hotA hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAvalambana] [37. sagha meM rahakara bhI akelA rahane kI sthiti ko bhagavAna ne bahuta pravala bnaayaa| yaha sAdhanA kA bahuta hI prakhara rUpa hai| isa sthiti meM ahiMsA ko tejasvitA pragaTa hotI hai| sthiti kA jitanA adhika svIkAra hotA hai utanI hI sahAyatA apekSita hotI hai| jaise-jaise sthiti kA dabAva kama hotA calA jAtA hai, vaise-vaise vyakti sahAyatA-nirapekSa hotA calA jAtA hai| eka __ dina vyakti apane ko sahAyatA se mukta kara letA hai| eka vyakti sahAyatA na milane para asahAya hotA hai, yaha paratatratA kI sthiti hai| eka vyakti apane ko sahAyatA se mukta kara asahAya hotA hai, yaha pUrNa svatantratA kI sthiti hai| ise bhagavAn ne bahuta mahatva diyaa| ziSya ne pUchA-bhagavan ! sahAyatA kA tyAga karane se kyA hotA hai ? uttara milA-akelApana prApta hotA hai| jise akelApana prApta ho jAtA hai vaha kalaha, kaSAya, tUtU, maiM-maiM se mukta ho jAtA hai| use saMyama, savara aura samAdhi prApta hotI hai| bhagavAn mahAvIra kA svAvalambana nimitto kI dRSTi se upakaraNa, AhAra aura deha tyAga taka tathA Antarika sthiti ko dRSTi se pravRttiaura kaSAya-tyAga taka pahu~catA hai| bhagavAn AtmA kI svatantra sattA ke jagat se bolate the isalie unhone yahI kahA-jo vyakti upakaraNa Adi bAharI aura kaSAya Adi bhItarI badhano se mukta hotA hai, vahI pUrNa artha me svAvalambI hotA hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] [prastAvanA * gArhasthya aura sanyAsa bhagavAna mahAvIra sanyAna-dharma ke samarthako me pramunna the| unakI bhASA me sanyAsa kA artha thA ahiNsaa| vaha jIvana me ho to gRhatyaveSa me bhI koI sanyAnI ho sakatA hai aura yadi vaha na ho to sAcu ke vepa me bhI koI sanyAsI nahI ho sktaa| ahiMsA aura satyAna ye dono paryAyavAcI haiN| bhagavAn ne yaha prazna upasthita kiyA ki 'ko gAramAvase' ? gRha me rahanA kona cAhegA ? isakA artha hai himA me rahanA kauna cAhegA ? bhagavAn ne kahA kucha minuo se gRhasya acche hote haiN| unakA sayama pradhAna hotA hai-ahiMsA vikasita hotI haiN| jinakA sayama pUrNa paripakva hAtA hai, ahiMsA pUrNa vikasita hotI hai, vaha bhinnu nava gRhastho se zreSTha hotA hai| unakA sanyAsa kisI vezabhUpA yA bAharI upakaraNa me vaMcA huA nahIM thaa| vaha unmukta thaa| isalie unhone kahA- gRhasya ke veza me bhI vaha vyakti paramAtmA bana sakatA hai jo ahiMsA ke carama vikrAma taka pahuMca jAtA hai| veSa aura dharma ke nizcita sabandha ko unhone kabhI mAnya nahIM kiyaa| unakI vANo hai eka vyakti rUpa ko chor3a detA hai, dharma ko nahIM chodd'taa| eka vyakti rUpa ko nahI choDanA, dharma ko chor3a detA hai| eka vyakti donoM ko nahIM choDatA / eka vyakti donoM ko chor3a detA hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya dharmoM ke prati ] [ 36 gRhasthI kA tyAga mamatva - visarjana ke lie Avazyaka hai aura deSa-parivartana kA tAtparya hai - pahacAna yA jAgarUkatA / * anya dharmoM ke prati dharma satya hai aura jo satya hai vaha eka hai / vaha deza-kAla aura vyakti ke bheda se vibhakta nahI hai / jo deza-kAla aura vyakti se "vibhakta hai, vaha dharma kA upakaraNa ho sakatA hai, dharma nahI / AtmA aura dharma bhinna nahI hai / jo AtmA hai vahI dharma hai aura jo dharma hai vahI AtmA hai / dharma AtmA se bhinna ho to vaha AtmA ko anAtmA se mukta nahI kara sakatA / jo AtmA ko AtmA se bhinna karatA hai, vaha dharma hai / vaha sabake lie samAna hai / phira bhI loga kahate hai yaha merA dharma aura yaha tumhArA dharma / yahA~ dharma kA artha sagha yA sampradAya hai, AtmA kI vizuddhi karane vAle guNa nahI / bhagavAn ne kahA-- AtmA kI upalabdhi na gAva me hotI hai aura na araNya me| AtmA apanA draSTA bane to vaha gA~va me bhI ho sakatI hai aura araNya me bhI / mukti dharma se hotI hai / vaha jaina, bauddha Adi vizeSaNo, amuka-amuka veSo, Adi se nahI hotI / isa satya ko 'bhagavAn ne 'anyaliMgasiddhA' zabda ke dvArA vyakta kiyA / mukta hone ke lie Avazyaka nahI ki vaha jaina sAdhu ke veSa me hI ho| vaha kisI bhI veSa yA aveSa me mukta ho sakatA hai, yadi sAdhu ho-- mUrchA yA Asakti se mukta ho / saccAI yaha hai ki dharma kA pravAha kisI taTa me baMdhakara nahI bahatA / vaha unmukta hokara bahatA hai - sabake lie samAna rUpa se bahatA hai / isalie vaha vyApaka hai / usakA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.] [ prastAvanA pariNAma saba dezoM aura kAloM me samAna hotA hai, isalie vaha gAzvata hai / vaha vyApaka aura zAzvata hai isIlie vaijJAnika hai| vaha prayogasiddha hai| usakA pariNAma nizcita aura nirapavAda hai| dharma ho aura mukti na ho, dharma ho aura AtmA pavitra na ho yaha kabhI nahI ho sktaa| jisane dharma ko dekhA vaha mukta huA, jaba dekhA tava mukta huA, jahA~ dekhA vahI mukta huaa| dharma aura mukti me vyakti, kAla aura deza kA vyavadhAna nahIM hai| dIpaka apane Apa meM prakAzita hotA hai, java jalatA hai tabhI prakAzita hotA hai aura jahA~ jalatA hai vahI prakAzita hotA hai| * dharma kyA aura kyoM ? bhagavAn mahAvIra kA dharma Atma-dharma hai| vaha AtmA ke astitva se jur3A huA hai| AtmA jo hai vaha dharma se sarvathA bhinna nahI hai aura dharma jo hai vaha AtmA se sarvathA bhinna nahI hai / dharma AtmA se vAhara kahI nahI hai| isalie vaha AtmA se abhinna bhI hai aura vaha AtmA ke ananta guNoM me se eka guNa hai| AtmA guNI __ hai aura dharma guNa hai| isa dRSTi se vaha AtmA se bhinna bhI hai| AtmA jaba kevala AtmA ho jAtI hai-zarIra, vANI aura mana se mukta ho jAtI hai, sAre vijAtIya tattvo-pudgala dravyo se mukta ho jAtI hai taba usake lie na kucha dharma hotA hai aura na kucha adharma / vaha jaba taka vijAtIya tattvoM se Avaddha rahatI hai taba taka usake lie dharma aura adharma kI vyavasthA hotI hai| jina hetuoM se vijAtIya tattdo kA AkarpaNa hotA hai ve avarma kahalAte haiM aura Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA aura kyoM?] [41 jinase unakA nirodha yA vinAza hotA hai, ve dharma kahalAte hai / bhagavAn kI bhASA me samatA hI dharma hai aura viSamatA hI adharma hai| rAga aura dvaSa yaha viSamatA hai| na rAga, na dvaSa--yaha samatA, taTasthatA yA madhyasthatA hai / yahI dharma hai / ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha, zAnti, kSamA, sahiSNutA, abhaya, RjutA, natratA, pavitratA, AtmAnugAsana, sayama, Adi-Adi jo guNa hai, ve usI ke kriyAtmaka rUpa hai| inhI ko vyavahAra kI bhASA me vyaktitva-vikAsa ke sAdhana aura nizcaya kI bhASA me Atma-vikAsa ke sAdhana kahe jAte hai| ___ sahaja hI prazna hotA hai, dharma kisalie ? sAdhAraNatayA isakA samAdhAna diyA jAtA hai-paraloka sudhArane ke lie| dharma paraloka sudhArane ke lie hai. yaha saca hai kintu adhuuraa| dharma se vartamAna jIvana bhI sudharanA caahie| vaha zAta aura pavitra honA caahie| apavitra AtmA me dharma kahA~ se ThaharegA ? usakA Alaya pavitra jIvana hI hai| jise dharma ArAdhanA ke dvArA yahA~ zAnti nahI milI, use Age kaise milegI ? jisane dharma ko ArAdhA, usane dono loka ArAdha lie| vartamAna jIvana me aMdherA dekhane vAle kevala bhAvI jIvana ke lie dharma karate hai, ve bhUle hue haiN| 1-bhagavAna ne kahA-ihaloka ke lie dharma mata kro| vartamAna jIvana me milanevAle paudgalika mukho kI prApti ke lie dharma mata kro| 2-paraloka ke lie dharma mata kro| AgAmI jIvana me milane vAle paudgalika sukho kI prApti ke lie dharma mata kro| 3-kIrti, pratiSThA Adi ke lie dharma mata kro| 4-kevala Atma-zuddhi yA AtmA kI upalabdhi ke lie dharma kro| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] [prastAvanA * dharma aura abhaya bhagavAna ne kahA-dharma pavitra AtmA me rahatA hai| prazna hotA hai, pavitratA kyA hai ? usakA uttara hai ki abhaya hI pavitratA hai| yadyapi pavitratA kA maulika rUpa ahiMsA hai, phira bhI jahA bhaya hotA hai, vahA~ ahiMsA nahI ho sakatI, isalie abhaya hI pavitratA hai| abhaya ahiMsA kA Adi vindu hai| bhagavAna ke pravacana kA mUlamantra haiM-Daro mata ! jo DaratA hai vaha apane ko akelA anubhava karatA hai, asahAya mAnatA hai| bhUta usI ke pIche paDatA hai jo DaratA hai| DarA huA manuSya dUsaro ko bhI DarA detA hai / DarA huA manuSya tapa aura samaya ko bhI tilAjali de detA hai| DarA huA manuSya apane dAyitva ko nahI nibhAtA-uThAe hue bhAra ko vIca me DAla detA hai| DarA huA manuSya satpatha kA anusaraNa karane meM samartha nahIM hotA, isalie Daro mata ! na bhayAvanI paristhiti se Daro, na bhayAvane vAtAvaraNa se Daro! na vyAdhi se Daro, na asAdhya roga se Daro ! na buDhApe se Daro, na mauta se Daro ! kisI se bhI mata Daro! jisakA antaHkaraNa abhaya se bhAvita hotA hai, vahI vyakti satya kI sampadA ko pA sakatA hai| * sAmyayoga bhagavAn mahAvIra ke samUce dharma kA pratinidhi zabda hai 'sAmAyika' / sAmAyika kA artha hai, samatA kI praapti| saba jIva samAna haiM-isa dhAraNA se paratva aura mamatva donoM miTate haiM aura samatva kA vikAsa hotA hai| paratva se upa palatA hai aura mamatva se rAga / inase Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmyayoga] [43 viSamatA baDhatI hai| jaba ye dono samatva me lIna ho jAte haiM, taba AtmA sama vana jAtI hai| bhagavAn ne kahA-sAmyayogI lAbha aura alAbha, sukha aura duHkha, jIvana aura maraNa, prazaMsA aura nindA, mAna aura apamAna me sama rhe| ye saba aupAdhika sthitiyA~ haiN| ye AtmA ko viSama sthiti me le jAtI hai| sama sthiti inase pare hai| bhagavAna ne kahA-AtmA na hIna hai aura na atirikta / saba samAna hai| adhyAtma jagat ke pahale sopAna me utkarSa kI bhAvanAeM TUTa jAtI hai| jo mumukSu hokara bhI kisI ko apane se atirikta aura kisI dUsare ko apane se hIna mAnatA hai vaha sahI artha me mumukSu nahI hai| vaha usI vyavahAra-jagat kA prANI hai jo jAti, varNa Adi ke AdhAra para AtmA ko UMca-nIca mAne baiThA hai| bhagavAna jAtivAda kA khaNDana karane nahI cle| yajJa-hiMsA aura dAsa-prathA kA virodha karanA bhI unakA koI pramukha dhyeya nahI thA / unakA dhyeya thA samatA-dharma kI sthApanA / yaha khaNDana aura virodha to usakA prAsaMgika pariNAma thaa| jahAM dharma kA AdhAra samatA hai, vahA~ jAtivAda ho nahIM sktaa| jahA~ dharma kA AdhAra samatA hai, vahA~ yajJa-hiMsA aura dAsa prathA kA virodha svataH prApta hai / bhagavAn mahAvIra kA sandeza yadi inhI ke virodha meM hotA to vaha somita hotA aura asthAyI bhii| kintu unakA sandeza asIma hai aura sthAyI aura vaha isalie hai ki usakA dhyeya AtmA kI sama sthiti ko prApta karanA hai| bhagavAn ne satya ko anekAnta kI dRSTi se dekhA aura usakA pratipAdana Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] [ prastAvanA syAdvAda kI bhASA me kiyA / isakA hetu bhI samatA kI pratiSThA hai / ekAnta dRSTi se dekhA gayA vastutaH satya nahI hotA / ekAnta kI bhASA me kahA gayA satya bhI vAstavika satya nahI hotA / satya akhaNDa aura avibhakta hai / pratyeka astitvazIla vastu sat hai / jo sat hai vaha ananta-dharmAtmaka hai / use ananta dRSTikoNoM se dekhane para hI usakI sattA kA yathArtha jJAna hotA hai / isalie bhagavAn ne anekAnta dRSTi kI sthApanA kii| * anekAnta dRSTi zabda kI zakti sImita hai| vaha eka sAtha ananta dharmAtmaka sat ke eka hI dharma kA pratipAdana kara sakatA hai| zeSa ananta dharma apratipAdita rahate hai / eka dharma ke pratipAdana se eka dharma kA hI vogha hotA hai, ananta gharmo kA nahI / isa sthiti me hama sApekSa paddhati se hI usakA pratipAdana kara sakate hai -vastu ke ananta dharmoM se juDe hue eka dharma ke mAdhyama se usa sabhI vastu kA pratipAdana kara sakate haiM / bhagavAna ne anekAnta kI dRSTi se dekhA tava syAdvAda kI bhASA me kahA--pratyeka padArtha nitya bhI hai aura anitya bhI hai / svarUpa avicyuti kI dRSTi se saba padArtha nitya hai aura svagata parivartano kI dRSTi se saba padArtha anitya hai / koI bhI padArtha kisI bhI padArtha se sarvathA sA bhI nahIM hai aura sarvayA visadRza bhI nahI / sava padArtha sadRza bhI hai aura vimadRza bhI hai / pratyeka padArtha mat bhI hai aura asat bhI hai / apane astitva ghaTakoM kI dRSTi se saba padArtha mat hai aura Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvANa] [45 vaha astitva sva se bhinna avayavo se ghaTita nahI hai isalie saba padArtha asat bhI hai| koI bhI padArtha sarvathA vAcya aura sarvathA avAcya nahI hai| eka kSaNa me eka dharma vAcya bhI hai aura samagra dharmI ke dRSTi se vaha avAcya bhI hai| jo jAnatA hai ki padArtha nitya bhI hai, vaha jIvana aura mRtyu me sama rahatA hai| jo jAnatA hai ki padArtha anitya bhI hai vaha sayogaviyoga me sama rahatA hai| jo jAnatA hai ki padArtha sadRza bhI hai, vaha kisI ke prati ghRNA nahI krtaa| jo jAnatA hai ki padArtha visadRza bhI hai, vaha kisI ke prati Asakta nahI bntaa| jo jAnatA hai ki pratyeka padArtha sat hai, vaha dUsare kI svatatra sattA ko asvIkAra nahI krtaa| jo jAnatA hai ki pratyeka padArtha asat bhI hai, vaha kisI ko paratatra karanA nahI caahtaa| jo jAnatA hai ki pratyeka padArtha vAcya bhI hai, vaha satya ko zabda ke dvArA sarvathA agrAhya nahI maantaa| jo jAnatA hai ki padArtha avAcya bhI hai, vaha kisI eka zabda ko pakaDakara AgrahI nahIM bntaa| isa prakAra jo satya ko aneka dRSTikoNo se dekhatA hai, vahI sahI artha me sAmyayogI bana sakatA hai| * nirvANa dharma kI carama pariNati nirvANa me hotI hai| nirvANa kA artha hai-zAnti-"sati nivvANamAhiya" / nirvANa se pahale AtmA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prastAvanA zAnti aura agAnti ke dvandra meM rahatA hai| zAnti kA artha hai dvandva kA pUrNa rUpeNa gamana / AtmA apanI avasyA me caitanyamaya hai / vaha na zAnta hai aura na azAnta / agAnti kI tulanA me use kahA jAtA hai, zAnti / nirvANa siddhi hai| nirvANa hone se pUrva Atmopalabdhi sAdhya hotA hai / AtmA pUrNa rUpeNa upalabdha hote hI sAdhya siddhi me pariNata ho jAtA hai, isalie nirvANa siddhi bhI hai| nirvANa se pUrva AtmA sukha-duHkha ke bandhana se baMdhA hotA hai / vaha apane maulika rUpa me Ate hI usa vancana se mukta ho jAtA hai| isalie nirvANa mukti bhI hai| AtmA kA pUrNodaya hai vaha nirvANa hai aura ise prApta karane kA adhikAra una saba ko hai jo ise pAnA cAhate haiN| yaha unhe kamI prApta nahIM hotA jo ise pAnA nahI caahte| * yuddha aura niHzastrIkaraNa bhagavAna mahAvIra ahiMsA ke ajala srota the| hiMsA unake liye kahI bhI kSamya nahI thii| unakI duniyA me zatrutA, yuddha aura azAnti jaise tatva the hI nhii| unhoMne kahA-manuSya-manuSya kA zatru nahIM ho sakatA / jaba kahA jA rahA thA-'hato vA prApsyasi svarga, jito vA mokSyase mahIm' taba bhagavAna ne kahA-yuddha nArakIya jIvana kA hetu hai| bhagavAna ne kahA-AtmA se ldd| bAharI laDAI se tujhe kyA ? adhyAtma jagata ko yahI sthiti hai kintu saba ke saba to adhyAtmalIna hote nhii| aise vyakti adhika hai jo yuddha, AkramaNa aura adhikAra-haraNa me vizvAsa karate haiN| AtmA se laDa-yaha Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54] [bhagavAn mahAvIra kalpasUtra me inake liye-'dakhkhe, dakhkhapainne, paDirUve, AlINe, bhadae tathA viNIe'-ina chaH vizepaNo kA upayoga huA hai| ina vizeSaNo ke dvArA inake svabhAvAdi ke sambandha me kucha prakAza prApta hotA hai| ye 'dakSa' the, arthAt sarva kalAo me kuzala the| ye 'dakSa-pratijJa' the arthAt kI gaI pratijJA kA pAlana pUrNarUpeNa karate the| 'pratirUpa' the arthAt Adarza rUpavAn the| 'AlIna' the arthAt kachue ke samAna apaneApa me gupta the| 'bhadraka' the arthAt zubha lakSaNo se vibhUSita the| aura 'vinIta' the arthAt mAtA, pitA eva gurujanoM ke prati vinayazAlI the| ye bAlyakAla se hI baDe nirbhIka the| eka bAra ye apane samavayaska mitro ke sAtha krIDA kara rahe the| usa samaya kisI vRkSa kI jaDa se eka bhayaMkara sarpa niklaa| use dekhakara sabhI kumAra bhayabhIta hokara bhAga gaye; kintu ye apane sthAna se tanika bhI vicalita nahI hue| itanA hI nahI apitu ye sarpa ke nikaTa gaye aura use dhIre se uThAkara dUra rakha diyaa| anantara sabhI kumAra vApasa lauTa Aye aura unhone pUrvavata khela Arambha kiyaa| inakA zarIra anupama kAnti se yukta aura atyanta sudRDha thaa| tIrthaDura kI AtmAeM anAdikAla se saMsAra me paropakArI svabhAvavAlI, svArtha ko pradhAna na mAnanevAlI, sarvatra samucita kriyA kA AcaraNa karanevAlI, dInaMtArahita, saphala kAryoM ko hI karanevAlI, Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilpathAlA meM] [55 apakArI jano ke prati bhI atyanta krodha na karanevAlI, kRtajJatAguNa kI svAminI, duSTa vRttiyo dvArA adamanIya cittavAlI, deva tathA guru kA bahumAna karanevAlI aura gambhIra Azaya se paripUrNa hotI hai| unakA sahaja tathAbhavyatva tadanukUla sAmagrI ke sayoga se jaisejaise paripakva hotA rahatA hai, vaise hI unakI uttamatA bAhara prakaTa hotI rahatI hai| isa prakAra bhagavAn mahAvIra me ye sabhI guNa utkRSTa rUpa meM vikasita hae the; aisA mAne to koI anacita na hogaa| * zilpazAlA meM usa samaya videha me kSatriya kumAro ko zikSaNa dene ke liye viziSTa zilpazAlAeM thii| uname kSatriya kumAro ko akSarajJAna, vyavahAropayogI gaNita tathA aneka prakAra kI kalAeM sikhAI jAtI thI aura yuddhavidyA ke siddhAnta tathA prayogo kA jJAna, eva dhanurvidyA kI uccakoTi kI zikSA bhI dI jAtI thii| phalataH kSatriyakumAra yuddha me ati nipuNa hote the aura akSaNavedhI tathA bAlavedhI banate the, arthAt kSaNa mAtra me kisI bhI vastu kA vedha kara sakate the aura keza jaise sUkSma vastu para bhI lakSyasandhAna karane me saphalatA pAte the| kSatriyo kI adhika bastI hone ke kAraNa kSatriyakuNDa me aisI eka zilpazAlA thI aura vaha vahA~ ke kSatriyakumAro ko upayukta sabhI prakAro kI zikSA detI thii| bhagavAn mahAvIra ko ATha varSa kI Ayu meM isa zilpazAlA me praviSTa kiyA gayA, kintu vahA~ unakA mana zrIharibhadrasUri kRta 'lalitavistarA' 'caityavandanavRtti' / *bauddhagrantha opammasaMyuta kI aTThakathA / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56] [ bhagavAna mahAvIra nahIM lgaa| jisakA mana AdhyAtmika pravRtti meM lagA ho, ahiMsA. vRti se pariparNa ho, use yaddhavidyA athavA dhanavidyA jaisI hiMsaka vidyA me rasa kahA~ se prApta ho ? zilpazAlA ke AcArya ne unake mana me isa prakAra kI abhiruci jagAne kA pUrNa prayatna kiyA, taba unameM paraspara jo vArtAlApa huA, vaha bahuta hI sUcaka thA / Akhira zilpagAlA ke AcArya ne siddhArtha rAjA ko batalAyA ki rAjakumAra buddhi-pratibhApUrNa hai, kintu unhe yahA~ dI jAnevAlI zikSA ke prati tanika bhI abhiruci nahI hai| ata. inheM rAjamahala me hI rakheM aura yatheccha pravRti karane deN| siddhArtha rAjA ne zilpagAlA ke AcArya kI sammati ke anusAra kArya kiyA aura taba se vardhamAna kumAra rAjamahala me yatheccha vihAra karane lge| * vaivAhika jIvana bhagavAn mahAvIra ne yuvAvasthA me praveza kiyA, taba unake antara me janmasiddha vairAgya kI vallarI aMkurita ho rahI thI, isI se unakI abhiruci vivAhita hone ko nahIM thI, kintu mAtA ke ArahavA unhoMne samaravIra nAmaka eka mahA sAmanta kI putrI yagovA ke mAya vivAha kiyaa| kAlakrama se unheM eka putrIratna kI prApti huI aura usakA nAma 'priyadarzanA' rakhA gyaa| putrI priyadarganA kA vivAha, var3I hone para, usI nagara meM 'jamAlI' nAmaka kSatriyakumAra ke sAtha huA jo ki bhagavAna kI vahana mudarzanA kA putra thaa| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sasAra kA tyAga] [57 usa samaya kucha kSatriyakula mAmA ko putrI ko gamya mAnakara usake sAtha vivAha karate the| jJAtakula bhI uname se eka thaa| bhagavAna ke jyeSTha bhrAtA zrI nandivardhana ne bhI apane mAmA ceTaka ko putrI 'jyeSThA' ke sAtha vivAha kiyA thaa| priyadarzanA ko janma dene ke kucha samaya pazcAt yazodAdevI kA svargavAsa huA athavA dIrghakAla taka jIvita rahI, yaha kahA nahI jA sakatA; kyoki Age unake sambanva me koI ullekha prApta nahI hotaa| digambara sampradAya kI mAnyatA ke anusAra bhagavAn mahAvIra ne akhaNDa kaumAravrata kA pAlana kiyA thaa| vivAha karane ke liye sambandhI jano kA bahuta Agraha hone para bhI unhone vivAha karanA kathamapi svIkAra nahI kiyA thaa| * saMsAra kA tyAga bhogamArga tyAga kara yogamArga gahaNa karane kI tathA usake nimitta sasAra-tyAga karane kI bhAvanA to bhagavAn mahAvIra ke dila meM dIrghakAla se hI thI, kintu isa ora kadama rakhane meM mAtA-pitA ke vAtsalyapUrNa komala hRdaya ko gaharI coTa pahuMcegI, aisA namarara ve mona-baiThe the| unakI isa cira-abhinapita AganA mo mAM ne ga avasara aTThAisa varSa kI Ayu meM upasthita hulA, mA . pitA dono hI sparga nidhAra gye| kintu usa dAmoM Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] [ bhagavAn mahAvIra kI anumati lete samaya vAtAvaraNa hRdayadrAvaka bana gayA / nandivardhana gadgad hokara kahane lage ki - 'mAtA-pitA kA dAruNa viyoga to abhI tAjA hI hai, aisI sthiti me tuma hame chor3akara jAne kI bAta kyo karate ho ? tumhAre viyoga kA duHkha hamase kiMcit bhI sahana nahIM ho sakegA / kama se kama do varSa to hamAre sAtha raho, phira tumhe jaisA yogya pratIta ho vaisA karanA / ' bhagavAn kA hRdaya isa samaya vairAgya se paripUrNa hone para bhI unhone baDoM kA sammAna rakhA aura do varSa rukane kA nirNaya kiyA, kintu apanA jIvana to usI dina se eka tyAgI ke anurUpa banA liyA / vAraha mAsa ke anantara unhone apanA sArA parigraha nyUna karanA Arambha kiyA tathA dIna-dukhiyoM ko evaM AvazyakatA vAle vyaktiyoM ko apane hAthoM se sabhI vastueM bA~Ta dI aura kuTumvijano ko dene yogya jo vastueM thI, ve unheM vitarita kara dI / * tIsa varSa kI avasthA me yogamArga grahaNa kiyA / kA thA / 0 bhagavAn ne sasAra kA tyAga kiyA aura yaha dina mArgazIrSa kRSNA dazamI & kalpasUtra meM "dANaM dAyArehi paribhAicA, dANaM dAiyANa paribhAittA" hanoM ke dvArA ye yAta kahI gayI hai| 6 gujarAtI miti ke anusAra ise kArtika vadI 10 kA dina mAnA jAtA 1 2 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moga-sAdhanA] .yoga-sAdhanA vinA yoga-mArga ke Atmazaddhi, AtmA kA sAkSAtkAra, mukti athavA nirvANa nahI hotA-aisA mAnakara bhagavAn mahAvIra ne yogamArga grahaNa kiyA thaa| bhoga aura aizvarya kA parityAga kiye binA yoga-dIkSA sambhava nahIM, ataH bhagavAn ne sabhI prakAra kI bhoga-lAlasAeM choDa dI thI aura sAre aizvarya kA tyAga karake eka nirgrantha arthAt zramaNa kI vRtti grahaNa kara lI thii| jaba taka pApakAriNI pravRttiyo, para pUrNarUpa se pratibandha nahIM rakhA jAya, taba taka AtmA pavitra, zuddha, svaccha bana nahI sakatI, isaliye yogadIkSA grahaNa karate samaya sarvavidha pApakAriNI pravRttiyo (sAvadyayoga) kA mana, vacana aura kAyA se parityAga kiyA thaa| yoga kI sAdhanA yama-pUrvaka hI siddha hotI hai, ataeva unhone yogasAdhanA ke prArambha me hI ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya tathA aparigraha-ye pAMca yama (mahAvrata) dhAraNa kiye the aura apramattabhAva se inakA pAlana karate the| yamo ke sAtha kucha niyamo kI bhI AvazyakatA rahatI hai| yahI kAraNa thA ki bhagavAn ne rAtri-bhojana-tyAga Adi kucha niyama svIkRta kiye the aura AvazyakatA anusAra uname parivartana bhI kiyA thaa| udAharaNa ke rUpa meM kisI tapasvI ke Azrama me kucha kaTu anubhava hone para unhoMne nimnalikhita pAMca niyama dhAraNa kara liye the :(1) aprIti ho aise sthAna me nahI rahanA, (2) yathAsambhava dhyAna me Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] [ bhagavAn mahAvIra -rahanA, (3) jahA~ taka ho mona rahanA, (4) bhojana kisI pAtra kI apekSA hAtha se hI karanA aura (5) gRhastha se anunaya-vinaya nahI karanA / bhagavAn dakSapratijJa the, ataH unhoMne ina niyamoM kA pUrNatayA pAlana kiyA / yoga to abhyAsa se hI siddha hotA hai / yaha mAnakara ve yogAbhyAsa me dattacitta rahate the ora kramazaH usakI prakriyAeM siddha karate the / bhagavAn kI yaha dhAraNA thI ki Asanasiddhi ke binA kAyayoga me sthiratA honA kaThina hai / tathA zIta, Atapa, vAyu, kuhAsA eva anekavidha jantuo ke dvArA utpanna upadrava kI paristhiti me nizcinta rahane ke liye bhI Asanasiddhi kI pUrNa upAdeyatA hai, - kAraNa bhagavAn ne sarvaprathama lakSya Asana-siddhi kI ora kiyA thA tathA kucha Asana bhI siddha kara liye the / isa sambandha me 'AcArAga sUtra' me likhA hai ki 'bhagavAn caJcalatA se rahita avasthA me rahakara aneka prakAra ke AsanoM meM sthira hokara dhyAna karate the aura samAdhidakSa tathA AkAkSA-vihIna ho UrdhvaM agha, eva tiryag loka kA vicAra karate the / ' isa 'zrI uttarAdhyayanasUtra' ke tIsaveM adhyayana meM kahA hai - 'vIrAsana -Adi Asana jIva ke dvArA sukha pUrvaka kiye jA sake, aise haiM / aura ve jaba ugra rUpa meM dhAraNa kiye jAyeM to kAyakleza nAma kA tapa mAnA jAtA hai / ' * ThANA vIrAsaNAIyA, jIvassa u sahAvahA / uggA jahA dharijjanti, kAyakilesa tamAhiya // 27 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga-sAdhanA] isase vidita hotA hai ki bhagavAn vIrAsana, padmAsana, utkaTikAsana, godohikAsana prabhRti sarala Asano ko adhika priya mAnate the aura uname dIrghakAla taka sthira rahate the| bhagavAn aneka bAra kAyotsargAsana me bhI rahate the| usa samaya dono pAMva sIdhe khaDe rakha kara, Age ke bhAga me cAra aMgula jitanA aura pIche ke bhAga me kucha thoDA antara rakhate the tathA apane dono hAtho ko ikSudaNDa ke samAna sIdhe laTakate hue rakhate the| nirgrantha munigaNa bhagavAna ke padacihno para calate hue bhinna-- bhinna Asano ko siddha karate the, isakA pramANa bauddhagrantho me bhI milatA hai| bhagavAn zvAsa-nirodharUpa prANAyAma kI kriyA ko vizeSa mahatva nahI dete the| ve aisA mAnate the ki prANavAyu ke nigraha se kadarthanA-prApta mana zIghra svastha nahIM hotaa| kintu ve bhAva-prANAyAma ko avazya mahattva dete the, jisame bahirAtmabhAva kA recaka, antarAtmabhAva kA pUraka eva sthiratA rUpa kumbhaka, ye tIna prakriyAeM mukhya thii|* pA~co indriyo ke viSaya se mana ko khIca lenA aura apanI icchA ho vahA~ sthApita karanA, pratyAhAra kI kriyA kahalAtI hai| sAdhAraNa manuSya ke liye yaha kriyA atyanta kaThina hai, kyoki usakA mana balagama para makkhI ke cipaTa jAne kI taraha indriyoke viSayame lipta 8 zrI haribhadrasUrijI ne 'yogadRSTi-samuccaya' kI cauthI dRSTi meM ukta bhAva-prANAyAma kA varNana kiyA hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [bhagavAna mahAvIra rahatA hai tathA usase kisI bhI prakAra pRthaka nahIM hotaa| parantu bhagavAna kA mana savRtta thA aura unhe pudgaloM kI saGgati tanika bhI priya nahI thii| ataeva ukta kriyA gIghratA se siddha ho gyii| 'AcArAGgasUtra' me kahA hai-vi bhagavAn kaSAya-rahita, lobharahita, zabda aura rUpa me mUchArahita tathA sAdhaka-dazA me parAkrama karate hue svalpamAtra bhI pramAda nahIM karate the| ve svAnubhUtipUrvaka sasAra ke svarUpa ko samajhakara Atmazuddhi ke kArya me sAvadhAna rahate the| bhagavAn ne itanA yogAbhyAsa kara lene ke pazcAta dhAraNA siddha karane kA prayAsa kiyA thA aura tadartha bhadrA, mahAbhadrA evaM sarvatobhadrA nAmaka pratimAeM aGgIkRta kI thii| bhadrApratimA kI vidhi isa prakAra hai ki do dina kA nirAhAra upavAsa grahaNa karake prAtaHkAla me pUrvAbhimukha hokara kisI eka padArtha para hI dRSTi kendrita krnaa| tadanantara rAtri hone para dakSiNa dizA kI ora mu~ha karake uparyukta rIti se hI kisI anya padArtha para dRSTi sthira krnaa| dUsare dina prAtaHkAla hone para pazcima dizA kI ora tathA sAyaM hone para uttara dizA kI ora muMha rakhakara Upara kahe anusAra 'kisI bhI vastu para dRSTi kendrita krnaa| tAtparya yaha hai ki isame lagAtAra vAraha ghaNTe taka eka padArtha para dhAraNA kI jAtI hai tathA yaha prayoga ar3atAlIsa ghaNToM taka cAlU rakhanA hotA hai| hama eka vastu para adhika se adhika kitane samaya taka dRSTi sthira rakha sakate haiM, isakA vicAra kareM to isa dhAraNA kA mahattva samajha me A Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhoga-sAdhanA] [63 sakatA hai| bhagavAn ne yaha prayoga lagabhaga dasa varSa ke yogAbhyAsa ke anantara zrAvastI nagarI kI eka ora base hue 'sAnuyaSTika' nAmavAle gAva meM kiyA thA aura isame saphalatA prApta kI thii| __mahAbhadra-pratimA me eka dizA kI ora caubIsa ghaNTe taka rahanA 'paDatA hai tathA utane hI samaya taka kisI bhI eka padArtha para dRSTi sthira kI jAtI hai| chiyAnave ghaNTe ke nirAhAra upavAsapUrvaka yaha pratimA pUrNa hotI hai| bhagavAn isa kriyA meM bhI saphala siddha hue| sarvatobhadra-pratimA kI vidhi to atyanta hI kaThina hai| isame cAra dizAeM, cAra vidizAeM, UrdhvadizA eva adhodizA-isa prakAra kula dasa dizAo me eka-eka ahorAtra taka dRSTi sthira rakhanI par3atI hai aura dasoM dina taka nirAhAra upavAsa kiye jAte haiN| bhagavAn ne isame bhI vijaya prApta kI thii| __apramatta-bhAva se rahanA yaha unakA mukhya siddhAnta thA, ataH ve pramAda nahI A jAve isa sambandha me baDI sAvadhAnI rakhate the| nidrA ko bhI ve yoga-sAdhanA me bAdhaka mAnate the, isaliye nidrA-sevana nahI karate the| AcArAgasUtra meM kahA hai-'bhagavAn kisI-kisI samaya utkaTa AsanAdi me sthira rahate , kintu nidrA kI icchA se nhii| kadAcit nidrA Ane jaisA lagatA to sasAravardhaka pramAda mAnakara uTha jAte aura use dUra kara dete| AvazyakatAnusAra zItakAla * zrI hemacandrAcArya ne 'triSaSTizalAkA-puruSa-caritra' meM yaha nAma diyA hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [bhagavAn mahAvIra kI rAtri me bAhara jAkara muharta taka bhI dhyAna krte|' nidrA ko dUra rakhane ke liye unakA yaha mukhya prayoga thaa| bhagavAn apane mana ko niSkriya nahI rakhate the| kabhI use anuprekSA arthAt tattvacintana me lagAte athavA kabhI use dharmadhyAna meM salagna krte| vAraNA siddha ho jAne se unake dharmadhyAna me bahuta hI sthiratA eva ujjvalatA A gaI thii| phira to ve AtmA ke zuddhopayogarUpa zukladhyAna dhAraNa karane me pUrNarUpeNa saphala ho gaye the| zukladhyAna kI dvitIya bhUmikA me zruta-jJAna kA Alambana prApta karate hue dravya ke eka hI paryAya kA abheda-cintana hotA hai aura isI bhUmikA me mana kI samasta vRttiyoM kA laya hone para kevalajJAna kI utpatti hotI hai| usa kevalajJAna ke dvArA AtmA bhUta, bhaviSya tathA vartamAna kAla kI sabhI vastuoM ke sabhI paryAyoM ko jAna sakatI hai dekha sakatI hai, arthAta sarvajJa kI koTi meM virAjamAna ho jAtI hai| bhagavAn mahAvIra jUmbhika gAMva ke bAhara RjuvAlikA nadI ke uttarI bhAga me sthita kimI devAlaya ke nikaTa, zyAmAka nAmavAle gRhasya ke kheta me, mAlavRkSa ke nIce, utkaTikAsana se baiThakara, do upavAsa kI tapazcaryA pUrvaka dhyAnAvasthita hue the, taba ve isa zuklavyAna kI dUsarI bhUmikA para pahuMce aura unako kevalajJAna prApta huaa| yaha gabhadina vaizAkha zaklA dazamI kA thA aura kevalajAna prAti kA samaya dina kA caturya prahara thaa| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga-sAdhanA] [65 citta kI calatA sarvathA naSTa hone para samAhita avasthA kI prApti hotI hai aura vaha alaukika Ananda kA anubhava karavAtI hai| isa prakAra bhagavAn mahAvIra ko aba saccidAnanda athavA Anandaghana avasthA prApta ho gaI thI aura vaha jIvana ke antima samaya taka sthira rahI thii| ___ itanA smaraNa rahe ki bhagavAn eka mahAn rAjayogI the aura unhoMne uttarakAla me apane ziSyo ko bhI rAjayoga kI hI dIkSA dI thii| sAmAnyataH yogadIkSA kisI guru se lI jAtI hai aura sAdhaka ko guru ke mArgadarzana kI paddhati para hI Age baDhanA par3atA hai, kintu bhagavAn mahAvIra ne yogadIkSA svaya lI thI aura ve apane anubhava ke AdhAra para hI Age bar3hakara kevalajJAna kI prApti taka pahuMce the| jaina zAstrakAro ne unako 'svayasambuddha' kahA hai, isakA yahI kAraNa hai| ____ bhagavAn ne sarvavidha bhaya jIta liye the tathA mRtyubhaya para bhI vijaya prApta kara lI thii| sAtha hI unhone Antarika kAma-krodhAdi sabhI zatruo para vijaya prApta kI thI, isaliye unakI gaNanA 'jina' me kI jAtI thii| utkRSTa yoga-sAdhanA, una tapazcaryA, vizuddha jIvana aura jahA~ jAeM vahI maGgala-pravartana hone se ve sabhI ke pUjanIya bana gaye the aura yahI kAraNa thA ki ve 'arhat' ke ati mAnanIya vizeSaNa se sambodhita kiye jAte the| yoga-sAdhanA karate samaya bhagavAna ko aneka prakAra kI siddhiyA~ Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] [ bhagavAn mahAvIra prApta huI thI, kintu unakA upayoga unhoMne apane svArtha ke liye athavA jagata ko prabhAvita karane ke liye nahI kiyA thA / zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne 'dhyAnazataka' ke prArambha me bhagavAn mahAvIra kI vandanA yogIzvara ke rUpa me kI hai / isase mAlUma hotA hai ki bhagavAn mahAvIra parama yogavizArada the aura yoga kI samasta kriyAoM ko bhalI prakAra se jAnate the / * dRDhatA kI vAstavika kasauTI bhagavAn mahAvIra ne sADhe bAraha varSa se kucha adhika samaya me yoga-sAdhanA pUrI kI thii| isa yoga sAdhanA kAla me unhe aneka kaThinAiyoM kA sAmanA karanA paDA thaa| dUsare zabdoM me kahA jAya to yaha samaya unako dRDhatA ko vAstavika kasoTI kA samaya thA, kintu ve apane dhyeya se racamAtra bhI vicalita nahI hue the / ve jagat ke prANImAtra ko apanA mitra mAnate the, isaliye kadApi kimI kA aniSTa - cintana nahI karate the / eka vAra eka bhayakara dRSTivipa sarpa ne unake dAeM paira me kATa liyA, taba bhagavAn ne 'he caNDakauzika ! vujjha vujbha' ye zabda kahakara usake kalyANa kI kAmanA kI aura unakA uddhAra kiyaa| eka vAra kimI bArakSo vibhAga ke adhikArI (kotavAla) ne unako pararAjya kA guptacara mAnakara unake mukha me sabhI bAta (vAstavika rahanya) bahalAne ke liye unheM rammI ne navara bA~ba diyA thA aura kueM meM utAra kara lagavAne kI tayArI ko yo nayApi bhagavAn ne usakA koI pratikAra nahIM diyA, utanA hI nahI mana se bhI unakA aniSTa Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [67 sAdhanA-kAla kI vihAra bhUmi ] nahI cAhA / unhoMne abhatapUrva daivI upasagoM me bhI dhairya kA avalambana kiyA aura "mittI me savvabhaesa-sabhI prANiyo ke sAtha merI maitrI ho', isa bhAvanA kA hI dRDhatA se raTana kiyaa| ___ bhagavAn ko sarvAdhika kaSTa rATha ke jaMgalI pradeza me huA / isa pradeza ke vacabhUmi aura guddhabhUmi aise do vibhAga the| ina me vajra bhUmi ke loga atyanta kara aura nirdayI the| ve inhe mArate-pITate aura kutto dvArA kttvaate| kaI bAra to ve bhagavAn ke garIra para zastro dvArA prahAra bhI karate aura unake sira para dhUla brsaate| kaI bAra bhagavAn ko Upara se nIce girAte tathA Asana se haTA dete| isa pradeza me kucha bhAga to aisA thA ki jahA~ eka bhI gAMva nahI thA aura na manuSya kI bastI thii| parantu bhagavAn ne isa pradeza me raha kara bhI apanI yoga-sAvanA Age baDhAI thI tathA eka sAdhaka cAhe to kisa sImA taka apanI sahana-zakti sthira rakha sakatA hai, isakA eka apUrva udAharaNa prastuta kiyA thaa| * sAdhanA-kAla kI vihAra-bhUmi bhagavAn cAturmAsa ke cAra mahIno me eka sthAna para sthira rahate the aura avaziSTa ATha mahIno me pRthak-pRthak sthAno para vicaraNa karate the| unhone sAdhanA-kAla me videha, baMga, magadha aura kAzI-kauzala Adi janapado me hI vihAra kiyA thA, yaha sAdhanA-kAla ke nimnalikhita cAturmAso nAmAvalI se jJAta hotA hai : * yaha pradeza videha kI pUrvI sImA para thaa| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] [ bhagavAn mahAvIra pahalA cAturmAsa - morAka saniveza ke nikaTa tApasoM ke Azrama meM tathA asthika grAma meM / dUsarA cAturmAsa - rAjagRha nagara se bAhara nAlandA AvAsa me eka tantuvAya kI gAlA (vastra bunane ke kArakhAne ) me / tIsarA cAturmAsa - aGgadeza kI rAjadhAnI campA nagarI me / cauthA cAturmAsa - pRSThacampA nagarI me | pAMcavAM cAturmAsa - mahilapura meM / - chaThA cAturmAsa - bhadrikApurI me / sAtavAM cAturmAsa - AlabhikA nagarI me | AThavAM ghAturmAta - rAjagRha me / nauvAM cAturmAsa -rADha ke jaGgalI pradeza me / dasavA~ cAturmAsa - zrAvastI nagarI me | gyArahavAM cAturmAsa - vaizAlI me / bArahavA~ cAturmAsa - campAnagarI me / * lokoddhAra vahuta se yogI kaivalya-prApti ke anantara svAtmAnanda meM hI masta rahate hai aura duniyA ko kisI bhI pravRtti me rasa nahI lete, kintu bhagavAn mahAvIra ne kaivalyaprApti ho jAne ke vAda lokoddhAra kA kArya apane hAtha me liyA aura yahI inake jIvana ko asAdhAraNa mahattA thI / unhoMne logoM ko nyAya-nIti-parAyaNa banAne ke liye, sadAcAra Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zorovAra me sthira karane ke liye tathA dharmapriya aura tattvaniSTha banAne ke liye prapanana Arambha vige| na pravacano se asAdhAraNa saphalatA milI, jinake tIna kAraNa hame nimnatya me vidita hote hai : -usa samaya dhamApadeza adhikAra meM saskRta bhApA kA Amcane the, jisane ucca varga ke manupya-lAbhAnvita ho sakate the| parantu bhagavAn ne apane pravacana lokabhASA me Arambha kiye / lokamApA jati ardhabhAgo bhASA / usa samaya magadha aura usake AsapAsa ke pradeza meM yaha bhApA bolI jAtI thI aura isame anya prAntIya bhApAo ke bahana se gabda hone se bhArata ke sabhI manuSya ise acchI taraha samajha sakate the / Aja bhArata me jo sthAna hindI bhASA kA hai, vahI sthAna usa samaya arcabhAgadhI kA thaa| 2- usa samaya dharmopadezako ne brAhmaNa, kSatriya aura vezya-ina tIna varNo ko hI dharmopadeza sunane kA adhikArI mAnA thaa| zudro ko vArmika upadega nahI sunAnA, yaha unakA dRDha nirNaya thA, itanA hI nahIM, apitu yadi koI zUdra bhUle-bhaTake luka-chipakara dharmopadeza suna jAe to use kaThora daNDa denA tathA usake kAnoM me zIzA athavA lAkha garama karake bhara denA aisI yojanA unhone gaDha rakhI thii| isa yojanA ko kahI-kahI kAryAnvita bhI kiyA jAtA thaa| parantu bhagavAn mahAvIra ne apanI dharma-sabhA athavA vyAkhyAna-pariSad ke dvAra deza, varNa, jAti aura liMgabheda ke binA saba ke liye khule kara diye the| phalataH sArI prajA ne usakA pUrNa lAbha liyaa| 3-usa samaya ke dharmopadezaka tattvajJAna ke nAma para aneka Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.] [bhagavAn mahAvIra aTapaTI vAte kiyA karate the, parantu bhagavAn mahAvIra ne jIvana ke parama satya bahuta hI svAbhAvika eva sarala bhASA me prastuta kiye| ___ dharma jIvana kA Avazyaka aGga hai, yaha vAta bhagavAn mahAvIra ne aneka udAharaNa aura tarkoM dvArA ucita rIti se samajhAI aura usakI parIkSA karane kI sapramANa vidhi bhI vtlaaii| __ bhagavAn ne kahA ki 'jahA~ ahiMsA ho, prANi-mAtra ke prati dayA athavA prema kI bhAvanA ho, vahI carma hai aisA samajhanA cAhiye, hiMsA me dharma honA asambhava hai|' unhoMne kahA ki 'jahA~ sayama, sadAcAra aura zIla kI suganva ho, vahI dharma hai, aisA samajhanA caahiye| asaMyama, durAcAra athavA kuzIla ho vahA~ dharma honA asambhava hai|' unhone yaha bhI kahA ki 'jahAM jJAna-pUrvaka tapa kiyA gayA ho, icchAoM kA damana kiyA gayA ho tathA tRSNAoM kA tyAga kiyA gayA ho, vahI dharma hai, aisA samajhanA cAhiye, bhogalAlasA, 'vividha icchAoM kI pUrti athavA tRSNAo ke tANDava me dharma honA asambhava hai|' unake ina upadezoM kA prabhAva atyanta Azcaryajanaka huaa| (1) hiMsaka pravRttivAle yajJa-yAgAdi kama ho gaye aura pazuvali bhI adhikAMza me banda ho gii| (2) jIvana ke sAmAnya vyavahAra meM bhI ahiMsA kA upayoga hone lagA aura pazu-pakSiyo ke prati dayA kI bhAvanA vikasita huii| (3) svecchAcAra-durAcAra bahuta hI kama ho gayA / (4) yathAsAdhya saMyamI jIvana yApana karane ke liye Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [71 lokoddhAra] abhiruci utpanna ho gii| (5) janatA tapazcaryA ke vAstavika svarUpa ko samajha gaI aura usakI yathAsambhava ArAdhanA karane lgii| bhagavAn mahAvIra ne dUsarA eka aura mahattva kA kArya yaha kiyA ki usa samaya manuSya apane utkarSa ke liye puruSArtha para vizvAsa rakhane kI apekSA deva-deviyo athavA yakSa-vyantaro kI kRpA para avalambita rahanevAle bana gaye the aura unhe prasanna karane ke lie aneka prakAra ke upAya karate the| parantu bhagavAn mahAvIra ne kahA 'appA so paramappA-tumhArI AtmA hai, vahI paramAtmA hai| usameM jJAna aura kriyA kI ananta zakti virAjamAna hai| tuma ise prakaTa karanA sIkho to anya kisI kI sahAyatA lene kI AvazyakatA nahI rhegii| ___ 'sukha-duHkha kA anubhava hame apane karmoM ke anusAra hotA hai, ataH satkarma karane kI ora lakSya rakhanA isa bAta ko bhI bhagavAn mahAvIra ne bahuta hI uttama Dhaga se smjhaayaa| isake atirikta unhone puruSArtha kI paJcasUtrI peza kiyA, jise utyAna-karma-bala-vIrya-parAkrama kA siddhAnta kahA jAtA hai| usakA rahasya yaha hai ki sarvaprathama manuSya ko Alasya naSTa karakepramAda dUra karake khaDA honA cAhiye, phira kArya me laga jAnA caahiye| tadanantara usa kArya me apanA sArA bala lagA denA cAhiye, usa kArya ko pUrNa karane kA mana me paripUrNa utsAha rakhanA cAhiye, tathA kAryasiddhi ke mArga meM jo vighna, kaSTa athavA kaThinAiyAM AeM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [bhagavAna mahAvIra unakA dRDhatA se sAmanA karate hue Age baDhanA caahiye| Isa prakAra purupArtha karanevAle ko siddhi-saphalatA avazya prApta hotI hai| bhagavAn mahAvIra ananya puruSArthI the aura unhone bhArata kI janatA ko isa rUpa me puruSArthI vanane kA AhvAna kiyA thaa| * saMgha-sthApanA samAja apane adhikAra ke anusAra hI dharma kA AcaraNa kara sakatA hai, isa vAta ko dhyAna me rakhakara bhagavAn ne dharmArAdhako ke do varga banA diye the aura puruSa tathA strI, donoM vargo ko uname sthAna diyA thaa| jo tyAgI vanakara nirvANasAcaka yoga kI uttama rIti se sAdhanA karane yogya the, unheM zramaNa-zramaNI varga me praviSTa kiyaa| zramaNa kA vAstavika artha hai-samatva kI prApti ke liye zrama karanevAlA sAdhu, tapasvI athavA yogii| jo tyAgI banane kI sthiti me nahI the, kintu gRhastha-jIvana me rahakara nIti-niyama tathA sadAcAra pAlana karate hue dhArmika anuSThAna aura kisI nirdhArita sImA taka sayama-yoga kI sAdhanA karane yogya the unakA samAveza zramaNopAsaka tathA zramaNopAsikAo me kiyaa| zramaNopAsaka kA vAstavika artha hai-zramaNoM kI upAsanA, ArAdhanA kiMvA sevA-bhakti karake unase adhyAtmajJAna kI prApti karanevAlA gRhastha (zrAvaka ) / bhagavAn ne ukta cAroM vargoM kA eka sagha sthApita kiyaa| vaha * sagha sasAra-sAgara se pAra hone ke liye eka uttama naukA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdha sthApanA] [73 ke samAna hone se 'tIrtha' kI saMjJA ko prApta huA aura usake saMsthApaka ke rUpa meM bhagavAna mahAvIra 'tIrthaDara' khlaaye| yahA~ itanA spaSTa kara denA ucita hai ki unase pUrva isa bhArata me zrIRSabha Adi anya teIsa tIrthaGkara ho gaye the, ataH inakI gaNanA caubIsaveM tIrthaDara ke rUpa meM huii| ____ bhagavAn kI apUrva-adbhuta dharma-dezanAo dvArA ukta saMgha dina dUnI aura rAta caugunI unnati prApta karane lgaa| isame eka ullekhanIya ghaTanA to yaha huI ki kevalajJAna hone ke pazcAt lAbha kA kAraNa samajhakara bhagavAn mahAvIra ne eka sAtha me aDatAlIsa kosa kA vihAra kiyA aura ve apApApurI aaye| vahA~ mahAsena vana me dharmasabhA huii| aura unakA atyanta prabhAvazAlI pravacana sunakara loga mugdha ho gye| janatA ne nagara meM bAta phailAI ki 'yahA~ eka sarvajJa Aye hai|' yaha sunakara usa purI me eka yajJa ke liye ekatra hue brAhmaNa paNDita cauMke aura uname se gyAraha mahAvidvAn-(1)indrabhUti, (2) agnibhUti, (3) vAyubhUti, (4) vyakta, (5) sudharmA, (6) maNDika, (7) mauryaputra, (8) akampita, () acalabhrAtA, (10) metArya aura (11) prabhAsa eka ke bAda eka bhagavAna kI dharmasabhA me unakI parIkSA lene pahuMce, kintu bhagavAn ne unake mana meM sthita zAstrArtha-viSaya "kAmA kA barAvara batA diyA aura unakA vAstavika artha bhI karake dkhlaayaa| isase una brAhmaNa paNDito ne usI sthAna para tatkAla tyAgamArga grahaNa kiyA aura unake sAtha 4400 brAhmaNa chAtroM ne bhA apana guruo kA anakaraNa kiyaa| isa prakAra eka hI sabhA meM 4411 brAhmaNa prativodha prApta kara unake saMgha me praviSTa hue| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ d74] [ bhagavAna mahAvIra __ bhagavAn ne indrabhUti Adi ko unake ziSyagaNo kA AcArya arthAt gaNaghara niyukta kiyA tathA unakI apane paTTazipya ke rUpa me sthApanA kii| ina paTTaziSyo ne bhagavAn ke pravacano ke bhAva dhAraNa kara unhI ke AdhAra para zAstro kI racanA kI arthAt bhagavAna mahAvIra ke vacanAmRta ke sagraha kA vAstavika zreya unhI ko prApta hai| ___ bhagavAn mahAvIra dvArA sthApita dharmArAvaka saMgha kA citra atyanta ujjvala thaa| isa sagha ke zramaNavarga me vimbisAra (zreNika)putra meghakumAra, nandiSeNa, rAjA udAyana, rAjA prasannacandra Adi kSatriya, ghatya-gAlibhadra Adi dhanakubera vaizya tathA kisAna, kArIgara Adi bhI bahuta se the| zramaNIvarga me candanavAlA, bhagavAn kI putrI priyadarzanA, mRgAvatI Adi kSatriya-putriyA~, devAnandA Adi brAhmaNaputriyA~ tathA vaizya-putriyA~ Adi bhI thii| usa samaya zrI pArzvanAtha ke cAturyAma-dharma kA pAlana karanevAle zramaNa aura zramaNiyA~ Adi vidyamAna thI, ve saba zanaiH zanaiH bhagavAn mahAvIra dvArA sasthApita isa dharmArAdhaka-sagha me mila gye| - zramaNavarga me kucha kevalajJAna taka pahuMce the aura kucha mana ke bhAvoM ko jAnane kI sthiti tk| kucha dUrasthita vastu ke darzana kara lene kI siddhi taka to anya zarIra ko choTA-vaDA karane kI zakti paryanta pahuca gaye the| isase yaha jJAta ho sakatA hai ki bhagavAn ke dvArA sthApita zramaNavarga me yoga-sAdhanA kitanI vizada aura vipula rahI hogii| zramaNa-varga me kucha samartha vAdI-zAstrArthI bhI the, jo dharmasamvandhI vAda-gAstrArtha karake janatA ko usakA saccA svarUpa samajhAte the| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvANa-prApti [75 zramaNopAsaka varga meM magadharAja zreNika, unakA putra ajAtazatru koNika, dazArNa deza kA rAjA dazArNabhadra, apApApurI kA zAsaka hastipAla tathA jJAta, 'licchavI ora mallagaNa ke prAyaH sabhI kSatriya rAjA the| Ananda, kAmadeva, cUlaNipitA, surAdeva, cullagazataka, kuNDakolika, saddAlaputra, mahAzataka, nandanIpriya, sAlihIpitA Adi aneka dhanapati vaizya the| isI prakAra brAhmaNa Adi bhI aneka the| zramaNopAsikAo kA varga bahuta vizAla thaa| usame jayantI, sulasA Adi kaI viduSI sannAriyA~ sammilita thii| *nirvANa-prApti bhagavAn mahAvIra ne tIsa varSa taka bhArata ke vibhinna bhAgo me pari bhramaNa kiyA aura vividha prakAra kI dhArmika pravRttiyo kA Ayojana karake janatA kA uddhAra kiyA, ise bhAratIya janatA kaba bhulA sakatI hai? tIrthakara jIvana kA tIsavA~ cAturmAsa bhagavAn ne apApApurI ke hastipAla rAjA kI lekhanazAlA me kiyaa| vahAM mallagaNa ke nau rAjA, licchavIgaNa ke nau rAjA tathA anya aneka upAsako ko ar3atAlisa ghaNToM taka dezanA dekara kArtika (Azvina kRSNa) amAvAsyA ko nirvANa prApta hue| aise mahAn jagadIpaka ke bujha jAne para usakI kamI ko pUrA karane ke liye usa rAtri me bhavya dIpa-mAlAeM jalAI gii| tava se dIpAvalI kA parva Arambha huaa| jahAM prabhu kA agnisaskAra kiyA gayA, vahA~ kI pavitra bhasma kI janatA bar3e Adara se lene lgii| bAda meto vahAM kI mRtti bhI utanI kA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76] [bhagavAn mahAvIra hI pavitra mAnakara grahaNa karane lge| aisA karate-karate vahAM eka bar3A gaDDA ho gayA aura kAlAntara me vahI sarovara bana gyaa| Aja usa sarovara ke bIca eka zveta, sundara mandira virAjamAna hai aura prativarSa lAkhoM manuSya vahA~ kI bhAvapUrNa yAtrA karate haiN| * upasaMhAra bhagavAn kI vANI vizvamaitrI tathA anukampA ke amRta se sarAbora thI tathA usame guNAnurAga aura madhyasthatA kA anAhata nAda pUrNatayA guJjita thaa| bhagavAn ko vANI me satya kI ananta AbhA se paripUrNa vimala-prakAza jhalaka rahA thA aura apane dIrgha anubhava kA nicor3a yayArtharUpa meM avatarita huA thaa| isIliye unakI vANI giva-sundara vanI thI aura lAkhoM-karoDo mAnavo ke hRdaya me navacetanA bharane me saphala huI thii| priya pAThako ! Apa usa vANI kA usa vacanAmRta kA parama zraddhA se pAna kare, yahI hamArI abhyarthanA hai| zivamastu srvjgtH| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zuddha " zuddhipatraka pRSTha pakti azuddha 46 pAdanodha pa0-4 caMpAraNya-pradezataka kauzikI nadI taka 50 pAdanodha pa0 2 paTanAse sattAisa uttara bihAra me mAila kI dUrI para zrI vIra-vacanAmRta pRSTha 50 azuddha avakAza-lakSaNovAlA avakAza-lakSaNavAlA 13 22 ga08 gA06 30 10 hasagabbhepulae hasagambhe pulae sajayassavi sajayassAvi 66 8 lAbha lobha 76 15 sAhI sohI A0 a0 3 A0 zru0 1, a0 3 126 16 tiriya tiriya 164 1 pAradhaNe pariMdhaNe u0 gA06 u0 3, gA06 186 6 kaha na kujA kaha nu kujA bhUyANamesamAdhAo, 202 vabhacerassa vabhacerassa 6 2066 cittadhara cittaghara " " // bhUyANa mesamAdhAjo, Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 78 ) nanti me bhUjati akappiya uvei 213 214 1 240 1 257 15 272 11 2074 336 7 346 6 374 1 415 8 nanti meM mujati akappiya une pAnarasahi kupipajA mAyAvijaeNa a0 60 1, anbhAgabhiyammi khulahA pannarasahi kuppijA mAyAvijaeNa A0 60 1, abhAgamiyammi mulahA - . Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketa-sUcI [vacanoM ke nIce AdhArasthAna batAneyA, jo granmamare haiM, ve nimna haiM] 10- adhyayana A0-AcArAMga sUtra u0-uttarAdhyayana sUtra, (dvitIya sthAna meM ) uddeza utta- " aupa0-aupapAtika sUtra gA0-gAthA cUla-cUlikA jIvA-jIvAjIvAbhigama sUtra dA-dazavakAlika sUtra dayAzruta0-dazAzrutaskandha sUtra prati-pratipatti prazna-praznavyAkaraNa sUtra bhaga0-bhagavatI sUtra 20-zataka ao-zrutaskandha sama-samavAyAga sUtra sU-sUtrakRtAMga sUtra sthA-sthAnAga sUtra, (dvitIya sthAna meM ) sthAna jhA-jAtAdharmakayA sUtra / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtaMtrANakarI suvAbvilaharI kAruNyapUrNezvarI, sasArArNava saGkaTe prapatatA tArAya kA trii| sarvasyAntacarI supuNyanagarI sattattvacintAdarI, lokAnAmabhayAya bhAtu bhuvane zrI vIravANIjharI / / -pa0 rudradeva tripAThI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mahAvIra vacanAmRta Page #79 -------------------------------------------------------------------------- Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA * 1 : vizvatantra jIvA ceva ajIvA ya, esa loe viyaahie| ajIvadesamAgAse, aloe se viyAhie // 1 // [utta0 a0 36, gAthA : 2] jisame jIva bhI ho aura ajIva bhI ho, use 'loka' kahate hai, tathA jisame ajIva kA eka bhAga arthAt kevala AkAza ho, use "aloka' kahate hai| vivecana-jise hama vizva, jagat athavA duniyA kahate hai, usake do vibhAga hai : eka loka aura dUsarA aloka / iname loka, jIva aura ajIva arthAt cetana tathA jaDa padArthoM se vyApta hai, jabaki aloka me ajIva-jIva rahita AkAza ke atirikta anya kucha nahI hai| dUsare zabdo me kahe to sarvatra AkAza hI AkAza phailA huA hai| usakA eka bhAga loka hai, jabaki zeSa bhAga aloka hai-arthAta niravadhi AkAza ( Infinite Space ) hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] [zrI mahAvIra-vacanAmRta prasiddha gaNitana pro0 AlbarTa AinsTIna isI siddhAnta kA samarthana karate hue apane eka nivanca me likhate haiM ki, "loka parimita hai aura aloka aprimit| loka parimita hone ke kAraNa dravya athavA zakti usase vAhara kahI nahI jA sktii| loka se bAhara usa zakti kA pUrNatayA abhAva hai jo gati me sahAyaka hotI hai|" ___ isa bAta kA ullekha yahA~ para isalie kiyA gayA hai ki jaisejaise vijJAna pragatipatha para Age bar3hatA jA rahA hai, vaise-vaise sarvajJa eva sarvadargI bhagavAn mahAvAra dvArA kathita siddhAnto kA dRDhatA ke sAtha samarthana karatA jA rahA hai| dhammo ahammo AgAsaM, kAlo puggala-jaMtabo / esa logotti pannatto, jiNehiM varadaM sihi // 2 // [uttaH a0 28, gA7] dharma, avarma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva-ina chaha dravyoM ke samUha ko marvI jina bhagavantoM ne loka kahA hai| vivecana-loka jIva aura ajIvoM se aryAt cetana tathA jaDa padArthoM meM vyApta hai yaha bAta para kahI jA cukI hai| kintu usame molika dravya kitane haiM ? isakA spaSTIkaraNa ima gAyA me kiyA gayA hai| iname batAyA gayA hai ki loka meM maulika athavA mUlabhUta dravya kula milAkara chaha hai-pA~ca jar3a aura eka cetana / iname jaDa ko naMyA adhika hone se isakI gaNanA prayama kI gaI hai| pAMca jar3a dravyo pe nAma isa prakAra mAnne cAhie : Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatantra] 1:dhrm-dhrmaastikaay| 2: adharma-adharmAstikAya / 3 : AkAza-AkAzAstikAya / 4: kaal| 5: pudgala-pudgalAstikAya / cetana dravya ko jIva-jIvAstikAya kahA jAtA hai| sAmAnya taura para dharma aura adharma zabda puNya aura pApa ke artha meM hI prayukta hotA hai, kintu yahA~ inhe dravya ke nAmavizeSa ke rUpa me hI grahaNa karanA caahie| ___ chaha dravyo me se pA~ca ko astikAya kahA jAtA hai| isakA mUla kAraNa yaha hai ki ina dravyo me pradezo kA samUha vidyamAna rahatA hai jabaki kAla me pradezo kA samUha nahIM hotaa| ataH usakI gaNanA astikAya me nahI kI jaatii| ye chaha dravya dhruva hai, nitya hai, zAzvata hai. arthAt ye kisI ke dvArA utpAdita nahI hai aura nA to inakA Atyantika vinAza bhI hotA hai| bezaka inake paryAyo me-inakI avasthAo me avazya parivartana hotA rahatA hai| aura isI kAraNavaza yaha loka ciratana sanAtana hote hue bhI parivartanazIla mAnA jAtA hai| aise samaya me jaba paurANika mAnyatAo ke stara asatya pratIta hone lage the aura vizvavyavasthA ke liye Izvara nAmaka eka agamya zakti-tattva ko Age dharA jAtA thA taba aisI spaSTa vaijJAnika vicAradhArA sarvajJa ke sivAya bhalA dUsarA kauna prastuta kara sakatA thA ? Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [zrI mahAvIra-vacanAmRta dhammo ahammo AgAsaM, davaM ikvikamAhiyaM / aNaMtANi ya davANi, kAlo puggala-jaMtavo // 3 // [utta0 a008, gA08] dharma, adharma aura AkAga-ina tInoM ko eka-eka dravya kahA gayA hai jabaki kAla, pudgala aura jIva-ina tIno ko ananta dravya kahA gayA hai| vivecana-dharma-dravya samasta loka meM akhaNDa rUpa me sthita hai| ata vaha eka hai| hama buddhi ke dvArA isake vibhAgoM kI kalpanA kara sakate haiM, para vastutaH aisI koI vAta nahIM hai| adharma aura AkAza dravya kI bhI yahI sthiti hai| kintu kAla, pudgala aura jIva ye tIna dravya ananta hai| phalataH inakA nirdeza saMkhyA ke dvArA nahI kiyA jA saktA / yahA~ itanA spaSTa kara denA Avazyaka hai ki jagat kA vidvadvaga jisa vastu kA nirdeza saMkhyA ke dvArA nahI kara sakatA, use asakhyAta kahakara choDa detA hai / parantu jaina maharSiyoM ne asakhyAta ko bhI do vibhAgo me vibhAjita kiyA hai, isame se prathama vibhAga ko asaMkhyAta aura dUsare vibhAga ko ananta kahA gayA hai / asakhyAta kI apekSA ananta kA pramANa bahuta vistRta hai| asaMkhyAta kaba kahA jAya isakA spaSTIkaraNa hame pA~cavI gAthA ke vivecana se jJAta ho skegaa| gaIlakSaNo u dhammo, ahammo tthaannlkssnno| bhAyaNaM sabadanANaM, nahaM ogAhalakkhaNaM // 4 // [ utta a028, gA ] Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatantra dharma-dravya gati-lakSaNavAlA hai| jabaki adharma-dravya sthiti-lakSaNavAlA hai| aura AkAga-dravya avakAza-lakSaNavAlA hai, sAtha hI yaha sarva dravyo ke rahane kA sthAna hai| vivecana-pratyeka dravya ko pahacAnane ke liye usake lakSaNo ko jAnanA Avazyaka hai| isaliye yahA~ inake lakSaNo kA vizeSa rUpa se nirdeza kiyA gayA hai| dharma-dravya-yaha gati-lakSaNAtmaka hai, isakA tAtparya yaha hai ki svabhAvAnusAra svaya hI gamana karanevAle cetana tathA jaGa-padArthoM ko gati karane me yaha sahAyaka siddha hotA hai| yahA~ svAbhAvika rUpa se yaha prazna upasthita ho sakatA hai ki yadi eka dravya svaya svabhAvagata hI gatizIla ho to use anya dravya kI sahAyatA kI bhalA kyA AvazyakatA hai ? isakA yahI samAdhAna hai ki jaise machalI me tairane kI zakti rahane para bhI vaha jala ke binA taira nahI sakatI, vaise hI cetana aura jar3a padArthoM me gati karane kI svaya zakti hai, kintu ve dharmAstikAya dravya kI sahAyatA ke binA gati nahI kara skte| Adhunika vaijJAniko ne bhI isa bAta kA svIkAra kiyA hai ki koI padArtha AkAza meavakAza se jo gati karate hai, vaha Ithara nAmaka eka adRzya padArtha ke AdhAra para hI gatimAn hai| Ithara ke svarUpa ke bAre me ina logoM me ekamata nahIM hai| kintu vizeSa sazodhana ke pariNAmasvarUpa ve gharmAstikAya siddhAnta ke adhikAdhika nikaTa A rahe hai| adharma-dravya-yaha sthiti-lakSaNAtmaka hai, isakA tAtparya yaha hai ki yaha apane svabhAva se sthira aTala-acala rahe cetana aura jaDa padArthoM Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [zrI mahAvIra vacanAmRta ko sthira rakhane me sahAyabhUta hotA hai| sthira rahane kI zaktivAle manuSya ke liye jaise sthira rahane me zayyA athavA Asana Adi sahAyaka siddha nahI hote kyA ? yahA~ bhI tadanusAra hI samajhanA caahiye| dharma aura adharma-dravya loka me vyApta hai javaki loka se bAhara kahI nahI ! ataH kisI bhI cetana-jaDa padArtha kI gati-sthiti loka me hI sambhava hai, loka se bAhara nhii| __ AkAza-dravya-yaha avakAza-lakSaNoMvAlA hai, isakA tAtparya yaha hai ki vaha pratyeka padArtha ko apane bhItara rahane ke liye paryApta sthAna detA hai aura isIliye vizva ke carAcara sabhI padArtha AkAza me sthita haiM / AkAza kA jitanA bhAga loka vyApta hai, use lokAkAza kahate haiM aura zeSa bhAga ko alokAkAza / sakSepa me dharma yaha gatisahAyaka dravya ( Medium of motion ) adharma yaha sthitisahAyaka dravya ( Mediuni of rest ) aura AkAza yaha avakAza (Space) rUpa hai| vattaNAlakkhaNo kAlo, jIvo uvaogalakSaNo / nANeNaM daMsaNeNaM ca, suheNa ya duheNa ya // 5 // [utta0 a0 28, gA0 10] kAla vartanA lakSaNavAlA hai aura jIva upayoga lakSaNavAlA / jIva ko jJAna, darzana, sukha aura duHkha ke dvArA jAna sakate haiN| vivecana-kAla ('Time ) vartanA lakSaNavAlA hai, isakA tAtparya yaha hai ki kisI bhI vastu athavA padArtha kI vartanA jAnanI ho to vaha kAla ke dvArA jAnI jA sakatI hai / ' yaha vastu hai ' 'yaha Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parayatA [6 pallu tho, 'pata pAtu hogI.' Adi zabdo ke prayoga kAla ke kAraNa hI ho sAte hai| yahA~ gaha bhI samajhanA Avazyaka hai ki kisI bhI kriyA athavA pandhiAna ke tIna meM sAla ho gAya kAraNa hotA hai| kAla kI sahAyatA ke binA koI bhI kriyA athavA parivartana nahI ho sktaa| kilo sAdhu-mahAtmA ke darzana ke lie jAnA ho to kAla arthAt samaya caahie| kisI uttama anya kA pArAyaNa karanA ho to bhI samaya caahie| isI prakAra garbha le vAlaka hone meM, bAlaka se javAna hone meM aura javAna se vRddha hone meM bhI samaya kI AvazyakatA hai| kAla yaha arUpI--adRzya dravya hai| ataH ise koI pakaDa nahI sktaa| kintu naketa ke AdhAra para isakA parimANa-adAja nikala sakatA hai| jaina-gAstro me yaha mApa-parimANa isa prakAra batalAyA gayA hai : kAla kA nirvibhAjya bhAga = samaya asakhyAta samaya = AvalikA sakhyAta AvalikA = zvAsa do zvAsa = prANa sAta prANa = stoka sAta stoka - lava satahattara lava = muhUrta tIsa muhUrta = ahorAtra ( 24 ghaNTe) pandraha ahorAtra 3 pakSa Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna Rtu 10] [zrI mahAvIra-vacanAmRta do pakSa = mAha, mahInA do mAha = Rtu = ayana do ayana = savatsara ( varSa * sau varSa = zatAbdI dasa zatAbdI = sahasrAbdI caurAsI sau sahasrAbdI = pUrvAGga caurAsI lAkha pUrvAGga = eka pUrva [ isa prakAra eka pUrva me 72560000000000 varSa hote haiN| caurAsI lAkha pUrvo ko sammilita kare to eka truTitAna aura aise caurAsI lAkha truTitAna ekatra karane para eka truTita hotA hai| isa taraha Aye hue parimANa ko caurAsI lAkha se guNana karate jAyaM to krama se aTaTAga, aTaTa, avavAga, avava, hUhukAga, hUhuka, utpalAga, utpala, padmAga, padma, nalitAga, nalita, arthanipurAga, arthanipura, ayutAga, ayuta, nayutAga, nayuta, prayutAga, prayuta, cUlikAga, cUlikA, zIrSaprahelikAga aura gIrSaprahelikA nAmaka mApa banate haiN| zIrSaprahelikA ke parvo kI saMkhyA 164 aka taka pahuMcatI hai / javaki isa se bhI kaI adhika guno sakhyA ko asakhyAta kahate haiN| isa se bhI Age calakara zAstrakAro ne parimANa batAye haiN| kintu uname sakhyA kA koI upayoga na hone se upamAno kA AdhAra liyA * eka varSa meM chaha Rtue~ hotI haiM *- hemanta, zizira, vasanta, grIpma, varSA, aura zarad / ayana do hote haiM '-uttarAyaNa aura dakSiNAyana / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatantra] [11 hai| isaprakAra eka yojana lambe, eka yojana caur3e tathA eka yojana gahare gaDDhe ko sUkSma kezo ke TukaDo se bhara diyA jAya aura usa parase cakravartI kI senA nikala jAya phira bhI vaha dabe nahI, itanA lUMsa-ThUsa kara bhara diyA jAya aura phira usa gale me se sau-sau varSoM ke antara se keza kA eka-eka Tukar3A nikAlate rahane para jitane varSoM me vaha gaDDA khAlI hogA, utane varSoM ko eka palyopama kahate hai, aise dasa koTAkoTi ( 100000000x10000000 ) palyopama varSoM ko sAgaropama kahate hai| aise bIsa koTAkoTi sAgaropamo kA eka kAlacakra banatA hai aura aise asakhyAta kAlacakro kA eka pudgalaparAvarta banatA hai| jIva-upayoga lakSaNavAlA hai, isakA artha yaha hai ki jIva kisI bhI vastu ko sAmAnya athavA vizeSa rUpa se jAnane ke liye cetanAvyApAra kara sakatA hai| vastu ko sAmAnya rUpa se jAna lene ko darzana kahate haiM aura vizeSarUpa se jAnane ko jJAna kahate hai| caitanya kA sphuraNa upayoga hai| jIva ko kisa prakAra jAnA jA sakatA hai ? isake pratyuttara meM yahAM kahA gayA hai ki jahA~ jJAna ho, darzana ho, tathA sukha-duHkha kA bhI anubhava ho, use jIva samajhanA caahie| hama me jJAna-darzana aura sukha-duHkha kA anubhava hai, isaliye hama jIva hai| gAya, bhaisa Adi pazuo meM, kaue, kabUtara Adi pakSiyo meM tathA jantuo me, koDo me bhI kucha jAnane kI zakti tathA sukha-duHkha kA savedana hotA hai / ataH ve bhI jIva haiM; aura harI vanaspati me bhI kucha jAnane kI zakti tathA sukhaduHkha kA savedana hai, ataH vaha bhI jIva hai / isa prakAra jahA~-jahA~ jJAna, Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] zrI mahAvIra-vacanAmRta dona athavA sukha-duHkha kA anubhava dikhAI de, ve saba jIva haiM, aisA samajhanA caahie| isa se viparIta jisameM jAnane kI zakti nahI hai athavA sukha-duHkha kA savedana nahI hai , vaha jIva nahIM hai / udAharaNa ke liye lohA, kAMca athavA patyara kA Tukar3A / iname jAnane kI zakti nahI hai athavA sukha-duHkha kI koI saMvedanA bhI nahI hai / ataH ye ajIva haiN| nANaM ca dasaNaM ceva, carittaM ca tavo thaa| vIriyaM uvaogo ya, evaM jIvassa lakkhaNaM // 6 // [ utta0 a0 28, gA011] jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya ( zakti athavA sAmarthya ) aura upayoga-ye mava jIva ke lakSaNa haiN| vivecana-jahA~ sAmAnya athavA vizeSarUpa meM kisI prakAra kA jJAna dekhane me Ave, sayama athavA tapa ko ArAdhanA dikhAI de, vIrya kA sphuraNa pratIta ho athavA usakA upayoga dikhalAI de, ve jIva haiN| kyoki jIva ke atirikta kisI bhI anya dravya me ye bAte nahI hotii| saiM'dhayAra ujoo, pahA chAyAtavei vA / vanna-rasa-gaMdha-phAsA, pugalANaM tu lkkhnnN||7|| [utta0 a0 28, gA01.] zabda, andhakAra, udyota, prabhA, chAyA aura Atapa-ye podgalika vastueM haiM aura varNa, rasa, ganca aura sparga-ye pudgala ke lakSaNa haiM / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatantra [13 vivecana - manda arthAta dhvani athavA AvAja (Sound ) andhakAra aryAta timira athavA to aNdhiyaaraa| udyota arthAt ratAdi kA prakAga athavA jagamagAhaTa / prabhA arthAt candra Adi kA zItala prakAza / chAyA arthAt praticchAyA aura Atapa arthAt sUrya kI dhUpa Adi upNa prbhaag| ye saba pIdgalika vastueM haiN| kucha loga gabda arthAt dhvani ko AkAga kA hI eka guNa mAnate the| kintu Adhunika AviSkAra ne pramANita kara diyA hai ki zabda AkAga kA guNa nahIM, apitu pudgala kA hI eka prakAra hai aura isI se use yukti ke dvArA pakaDa sakate hai / grAmophona kA rikArDa, reDiyo Adi isake pratyakSa udAharaNa hai| pudgala kA mukhya lakSaNa varNa, rasa, gandha, aura sparza hai / ina me se varNa ke pAMca prakAra hai :-(1) kRSNa-kAlA (2) nIla-nIlA (3) pIta-pIlA, (4) rakta lAla aura (5) zveta-sapheda / rasa ke bhI pA~ca prakAra hai :-(1) tikta-tIkhA (2) kaTukaDuA (3) madhura- : mIThA (4) amla-khaTTA aura (5) kaSAya-~-kasailA / gandha ke do prakAra haiM :-(1) sugandha aura (2) durgandha / sparza ke ATha prakAra hai :-(1), snigya - cikanA (2) rUkSa rUkhA (3) zIta-ThaDA (4) uSNa-~ garma, (5) mRdu-komala (E) karkazakaThora (7) guru-bhArI (8) laghu-halkA / guNANamAsao davaM, egadavassiyA guNA / lakkhaNaM pajjavANaMtu, ubhao assiA bhave // 8 // [ utta0 a0 28, ga08] Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] [ zrI mahAvIra vacanAmRta __dravya guNoM ko Azraya detA hai aura guNo kA Azraya dravya hai / aneka guNa eka dravya ke Azrita rahate haiM / parantu paryAya kA lakSaNa yaha hai ki vaha dravya aura guNa dono kA Azrita rahatA hai| vivecana-dravya guNo ko Azraya detA hai, arthAt pratyeka dravya ke apane viziSTa guNa hote haiN| ye guNa dravyAzrita hote haiN| ataH ve dravya ke sAtha hI rahanevAle hote haiM, usase alaga nahIM hote| udAharaNa ke liye caitanya jaba jIva-dravya kA guNa hai tabhI vaha usake sAtha hI dekhane me AtA hai, kintu usase pRthak nahI / paryAya arthAt avasthAvizeSa / yaha bhI dravya aura guNa dono ke AdhAra para hI hotA hai, parantu nire dravya para athavA guNa para nahI hotA / jaise ki ghaTa yaha pudgala kA paryAya hai| isame pudgala dravya bhI hai aura sparza, rasa, varNa, gatva Adi guNa bhii| sArAza yaha hai ki vizva kI vyavasthA karanevAle jina chaha dravyo kI gaNanA Upara kI gaI hai, ve chaho dravya guNa aura paryAya se yukta hote haiN| ve kabhI bhI guNa rahita athavA paryAya rahita nahI hote| zrI umAsvAti vAcaka ne 'tattvArthAdhigama sUtra' ke pAMcave adhyAya me 'guNa paryAyavad dravyam // 38 // ' isa gAthA ke mAdhyama se yaha bAta spaSTa kI hai| yahA~ kevala itanA hI samajhanA hai ki guNa yaha sahabhAvI hai, arthAta sadA sAtha rahane vAlA hai aura paryAya kramabhAvI hai, yAnI eka paryAya kA nAza hone para nayA paryAya utpanna hone, vAlA hai| yaha bhI apekSA se jJAta hotA hai| anyathA guNo me se pratyeka guNa kramazaH parivartanazIla hai, udAharaNArtha pahale amuka jJAna, vAda me dUsarA jJAna, usake bAda me tIsarA jJAna / isa taraha dekhA jAya to guNa bhI anta me paryAya hI hai ! Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatantra] [15 bhagavAn mahAvIra ne dravya kA lakSaNa sat mAnA hai aura use utpAda, vyaya aura dhrIvya-sajaka batalAyA hai| isakA bhI yahI rahasya hai| kisI bhI dravya me naye paryAya kI utpatti tabhI hotI hai jabaki usake purAtana paryAya kA vyaya ho-nAza ho| ye donoM kriyAeM sAtha-sAtha hI hotI hai arthAt purAnA paryAya naSTa hotA jAtA hai aura nayA paryAya utpanna hotA rahatA hai| manuSya bAlaka se yuvA banatA hai / usa samaya bacapana miTane kI aura javAnI Ane kI kriyA bhinna-bhinna samaya para nahI hotI balki eka sAtha hI hotI hai| isI taraha purAne paryAya kA nAza aura navIna paryAya kI utpatti hone para bhI mUla dravya to dhrauvya-sajJaka ( aTala) hone ke kAraNa sthita hI rahatA hai| dUsare zabdo me kahA jAya to paryAya ke isa rUpAntara ke samaya bhI isake maulika guNa-mUlabhUta vastu to banI hI rahatI hai aura isI kAraNavaza dravya ke narantarya kA hama anubhava karate hai, jaise bAlyAvasthA, yuvAvasthA Adi me manuSyatva sthita hai, mAnava ke sahaja guNa sthita hai| egattaM ca puhuttaM ca, saMkhA saMThANameva ya / saMjogA ya vibhAgA ya, pajavANaM tu lakkhaNaM // 6 // [utta0 a0 28, gA0 13] ekatva, pRthaktva, sakhyA, sasthAna, sayoga aura vibhAga ye paryAyo ke lakSaNa hai| vivecana-paryAya yaha dravya kI eka avasthA hai, dravya kA pariNAma hai| aise anekAneka pariNAma dravya me hote hai| hame vastu ke Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] [zrI mahAvIra-vacanAmRta ekatva kA, pRthaktva kA, saMkhyA kA,sasthAna arthAt AkAra kA, sayoga arthAt kisI ke sAtha juDane kA aura vibhAga arthAt usake pRthak 2 bhAgo kA jJAna ye sava paryAya ke kAraNa hI hotA hai| udAharaNArtha bhinnabhinna paramANuoM dvArA nirmita hone para bhI yaha eka ghaDA hai, aisA jJAna usake ghaTatva-paryAya ke dvArA hI hame hotA hai| yaha ghaTatva ghaDe kA eka pariNAma hai| yaha ghaTa dUsare se pRthaka hai, yaha jJAna bhI usake paryAya se hI jJAta hotA hai| yaha eka hai, do haiM yA do se adhika haiM isakA jJAna bhI usake paryAya se hI hotA hai, ThIka vaise hI yaha gola hai, lambA hai athavA amuka AkAra kA hai, isakA jJAna bhI usake paryAya se hI hotA hai| vaha paTiye se juDA huA hai athavA bhUmi se salagna hai, isakA jJAna bhI usake paryAya dvArA hI hotA hai, sAtha hI yaha ghaDe kA sirA hai, yaha ghar3e kA vIca kA bhAga hai, yaha jJAna bhI usake paryAya ke AdhAra para hI kiyA jAtA hai|| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 2: siddha jIvoM kA svarUpa saMsAratthA ya siddhA ya, duvihA jIvA viyAhiyA / siddhA NegavihA vuttA, taM me kittayao suNa // 1 // utta0 a0 36, gA048] jIva do prakAra ke kahe gaye hai :-sasArI aura siddha / jabaki siddha aneka prakAra ke batAye gaye hai, unakA varNana mere dvArA suno| vivecana-isa loka me jIva ananta hai, ve mukhyataH do vibhAgoM me vibhAjita hai :-sasArI aura siddh| jo jIva karmavazAt sasAra me paribhramaNa kara rahe hai arthAt naraka, tiryaraca, manuSya aura devAdi cAra gatiyo me bAra-bAra janma dhAraNa kara janma-jarA-maraNAdi ke duHkha bhoga rahe hai, ve saMsArI aura jo jIva karma ke bandhanoM se mukta ho jAne ke kAraNa sasAra-sAgara pAra kara gaye hai, ve siddh| uname se siddha bane hue jIvo kA varNana yahA~ prastuta hai| siddha ke jIva aneka prakAra ke hai, jaise ki itthIpurisasiddhA ya, taheva ya npuNsgaa| salige annalige ya, gihiliMge taheva ya // 2 // [utta0 a0 36, gA046] Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [zrI mahAvIra-vacanAmRta ___ arthAt strIliMgasiddha, purupaliMgasiddha, napusakaliMgasiddha, svaliMga siddha, anyaliMgasiddha, gRhaliMgasiddha Adi / vivecana-siddha hone ke bAda sabhI jIva samAna avasthA ko prApta hote haiM, kintu siddha vanane ke samaya sabhI jIvoM kI avasthA eka sI nahI hotii| isa avasthA-bheda ko samajhAne ke liye hI yahAM para siddha ke vividha prakAro kA varNana kiyA gayA hai| cAra gatiyoM me saMsaraNa karanevAle jIva kevala manuSya gati ke mAdhyama se hI siddha bana sakate haiM, arthAt yahA~ para varNita samasta prakAra manuSya se sambanvita hI samajhane caahie| liMga kI dRSTi se manuSya ke tIna bheda hote hai :-strI, puruSa aura npusk| ina tInoM liMgo ke dvArA manuSya siddha gati prApta kara sakatA hai| 'candanavAlA strIliMga se siddha vanI, ilAcIkumAra puruSaliMga me rahate hue siddha bane aura gAgeya napusakaliMga me siddha hue| sArAMga yaha hai ki siddhAvasthA prApta karane me liMga kisI bhI rUpa me vAcaka nahIM hotA / jo koI karmoM kA kSaya karatA hai, vaha avazya siddhAvasthA prApta kara sakatA hai| manuSya svaliMga me arthAta zramaNa ke vega me hI siddha hotA hai| kintu apavAda rUpa me kabhI anya veza me bhI siddha ho sakatA hai| vahA~ pUrvajanma ke smaraNAdi se zramaNa-jIvana kA jJAna hotA hai aura jIva antaHkaraNapUrvaka sarvavirati, apramatta dazA, anAsakta bhAva Adi me vaDha jAne se vaisA banatA hai| zrI gautamAdi mahAmuni svaliMga me siddha hue tathA valkalacIrI Adi mahAnubhAva tApaga-vesa Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha jIvoM kA svalpa] [16 me mina bne| ThIka vaise hI ilAcokumAra Adi kucha mahAnubhAva ata taka gRhiliMga arthAt gRhastha-veza me hI raha kara siddha bane hai| tAtparya yaha hai ki siddha banane me veza koI antima mahattva kI vastu nahIM hai, balki karmakSaya hI antima mahatvapUrNa vastu hai| yahA~ chaha prakAroM kA spaSTa nirdeza kiyA gayA hai aura Adi pada ke dvArA anya prakAro kI sambhavitatA dikhalAI gaI hai / ataH yaha spaSTa karanA atyaMta Avazyaka hai ki jaina siddhAnta me kula pandraha prakAra ke siddha mAne gaye hai| isa taraha aba nI taraha ke siddho kA varNana gepa rahA, jo yahA~ prajJApanAsUtra ke prathama pada ke AdhAra para diyA jAtA hai : 7 : tIrthasiddha tIrtha ke astitva-kAla me siddha bane hue| yahA~ tIrtha zabda kA artha zrI jinezvara bhagavanto dvArA sthApita sAdhusAdhvI zrAvaka-zrAvikArUpI caturvidha sagha samajhanA caahie| 8 : atIrthasiddha tIrtha kI sthApanA hone se pUrva yA tIrtha ke vyavaccheda kAla me jAtismaraNAdi-jJAna se siddha bane hue| 6: tIrthakarasiddha-zrIRSabhadeva Adi kI taraha tIrthara vanakara siddha bane hue| 10: atIrthaGkarasiddha-zrI bharatacakravartI Adi ke samAna sAmAnya kebalI hokara siddha bane hue| 11 : svayabuddhasiddha-zrIArdra kumAra Adi ke samAna svayameva bodha prApta kara siddha bane hue| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] [zrI mahAvIra vacanAmRta 12 pratyekabudbhasiddha-zrI karakaNDU Adi ke samAna kisI nimitta mAtra se vogha prApta kara siddha bane hue| 13 : budbhabodhitasidbha-AcAryAdi guruo se vodha prApta kara siddha bane hue| 14 : ekasidbha-eka samaya me eka siddha vane hue| 15 : anekasidbha-eka samaya me aneka siddha bane hue| kahiM paDihayA siddhA ? kahiM siddhA paiTThiyA ? / kahiM boMdi caittANaM ? kattha gaMtUNa sijjhaI // 3 // [utta0 a0 36, gA0 55] siddha vananevAle jIva kahA~ jAkara rukate haiM ? kahA~ sthira hote hai ? kahA~ garIra kA tyAga karate haiM ? aura kahAM jAkara siddha banate hai ? vivecana-jina jIvo ne cAra ghAtI karmoM kA kSaya kiyA ho, ve anta samaya me avaziSTa cAra aghAtI karmoM kA avazya kSaya karate haiM aura isa prakAra samasta karmoM se mukta ho deha tyAga karate haiN| usa samaya ve apanI svAbhAvika Urca gati ko prApta karate haiM aura Upara cale jAte haiN| isa prakAra gati karane vAlA jIva kahA~ jAkara ruktA hai, yaha bhI eka prazna hai| ThIka vaise hI ruka jAne ke pazcAt ve kahA~ sthira hote haiM ? yaha jAnanA bhI atyanta Avazyaka ho jAtA hai| sAtha hI siddha hone vAlA jIva antima dehatyAga kahAM karatA hai ? aura kahAM jAkara siddha hotA hai ? yaha bhI spaSTa honA Avazyaka Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha jIvoM kA svarUpa] [21 hai| ina samasta ulajhanamaya prazno ke uttara nimnalikhita gAthAo se yo diye gaye hai : aloe paDihayA siddhA, loyagge ya paiTiyA / ihaM vodi caittANaM, tattha gaMtUNa sijjhaI // 4 // ta0 a0 36, gA0 56 ] siddha jIva aloka kI sImA para jAkara rukate hai aura loka ke agrabhAga para sthira hote hai| ve yahA~ arthAt manuSyaloka me zarIra tyAga karate haiM tathA lokAna para pahuMca kara siddha-gati prApta karate hai| vivecana-Urdhva gati karanevAlA jIva jahA~ taka dharmAstikAya dravya rahatA hai, vahA~ taka hI gati karatA hai| vahA~ se Age gati kara nahI sakatA, kyoki vahA~ gati karane ke lie sahAyabhUta dharmAstikAya dravya nahI hotA, phalataH vaha aloka kI sImA para jA rukatA hai / jIva yadi dharmAstikAya dravya kI sahAyatA ke binA bhI gati karane me samartha ho, to usako yaha Urdhva gati niratara cAlU ho rahegI aura kabhI kisI kAla me usakA anta nahI AyegA kyoki AkAza kA anta nahI hai| Urdhva gati karatA huA jIva jisa sthAna para rukatA hai, vaha loka kA agrabhAga hai| vahA~ pahu~cane ke pazcAt vaha kisI prakAra kI gati nahIM karatA, arthAta vahI para sthira ho jAtA hai aura ananta kAla taka isI avasthA me rahatA hai| siddha banane vAlA jIva sAmAnyataH manuSyaloka kI maryAdA me hI apanA zarIra chor3atA hai aura vaha jaba lokAna para pahucatA hai tabhI Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] [zrI mahAvIra-vacanAmRta siddha vana gayA mAnA jAtA hai| ataH siddha zabda kA artha 'siddhisthAna prApta' aisA samajhanA caahiye| siddha vane hue jIva paramAtmadazA ko prApta ho jAte hai, arthAt unakI gaNanA paramAtmA ke rUpa meM hotI hai aura isIliye unhe arihanta bhagavanta ke samAna vandanIya tathA pUjanIya mAnA jAtA hai| vArasahiM joyaNehiM, sacaTThassuvariM bhave / IsIpabhAranAmA u, puDhavI chattasaMThiyA // 5 // paNayAlasayasahassA, joyaNANaM tu AyayA / tAvaiyaM ceva vitthinnA, tiguNo sAhiya parirao // 6 // aTThajoyaNavAhallA, sA majjhami viyaahiyaa| parihAyaMtI carimante, macchiyapattAu taNuyarI // 7 // ajjuNasuvannagamaI, sA puDhavI nimmalA sahAveNa / uttANayachattayasaMThiyA ya bhaNiyA jiNavarehiM // 8 // saMkhaMkakuMdasaMkAsA, paMDurA nimmalA subhA / sIyAe joyaNe tatto, logaMto u viyAhio // 6 // [utta0 a0 36, gA057 se 61] sarvArthasiddha vimAna se vAraha yojana Upara chatra ke AkAravAlI ISatprAgbhAra nAmaka pRthvI hai| vaha paitAlIsa lAkha yojana lambI aura itanI hI cauDI tathA isake tiganepana se adhika paridhivAlI hai| tAtparya yaha hai ki vaha vartulAkAra hai| vaha pRthvI madhya bhAga se ATha Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha jIvoM kA svarUpa ] [ 23 yojana moTI hai, vahA~ se kama hote-hote antima sire para makkhI ke paMkha se bhI adhika patalI banI huI hai / vaha ISatprAgbhAra pRthvI svabhAva se hI nirmala aura arjuna nAmaka zveta suvarNa ke samAna hai / zrI jinezvara bhagavanto kA kathana hai ki usakA AkAra ulaTe kiye hue chatra ke samAna hai / yaha pRthvI zakha, aka ratna tathA kunda puSpa ke samAna zveta, nirmala aura suhAvanI hai / usI para loka kA anta bhAga mAnA gayA hai / vivecana - hama manuSyaloka me nivAsa karate hai / yahA~ se jaba adhikAdhika Upara jAte hai to sarva prathama jyotiSacakra arthAt sUrya, candra, graha, nakSatra, tAre Adi ke darzana hote hai, usake Upara bAraha devaloka hai aura usake Upara navagraiveyaka nAmaka vimAna / ukta navagraiveyaka vimAna ke Upara pA~ca anuttara vimAna sthita hai, unhI me se eka vimAna sarvArthasiddha hai / manuSyaloka se usakI UMcAI karoDo mIla dUra hai; jabaki usase bhI bAraha yojana Upara ISat - prAgbhAra nAmaka pRthvI hai / isakA parimANa utanA hI hai, jitanA ki manuSyaloka kA hai / anya varNana spaSTa hai / joyaNassa u jo tattha, koso uvarimo bhave / tassa kosassa chanbhAe, siddhANogAhaNA bhave // 10 // [ utta0 bha0 26, gA0 62 ] vahA~ eka yojana me Upara ke eka kosa ke chaThe bhAga me siddho kI avagAhanA hai, arthAt siddhoM ke jIva vahA~ sthita hai / vivecana -- isa sthAna ko siddhazilA kahate haiM / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] [zrI mahAvIra-vacanAmRta arUviNo jIvaghaNA, naann-dNsnn-snnnniyaa| aulaM suhaM saMpattA, uvamA jassa natthi u // 11 // [utta0 ma036, gA066] siddho ke ve jIva-siddha bhagavanta arUpI hai, ghana haiM ( unake jIva-pradezo ke vIca koI khokhalApana nahI hai), jJAna aura darzana se yukta haiM , tathA aparimita sukha-prApta hai| unako upamA dene ke lie dUsarA koI zabda hI nahI hai / atthi egaM dhuvaM ThANaM, logaggaMmi durAruhaM / jattha nasthi jarA maccU, vAhiNo veyaNA tahA // 12 // [uttaH a0 23, gA0 81] loka ke agnabhAga para eka nizcala sthAna hai, jahA~ jarA, mRtyu, roga aura duHkha nahIM hai , parantu vahA~ pahu~canA atyanta kaThina hai| nibANaM ti avAhaM ti, siddhI logaggameva ya / khemaM mitraM aNAvAhaM, jaM caranti mahesiNo // 13 / / [ utta0 a0 23, gAH 82] usa sthAna ke nirvANa, avAva, siddhi, lokAya, kSema, giva aura anAvAcAdi aneka nAma pracalita hai| use mahapiMgaNa hI prApta karate haiN| vivecana-abAca arthAt pohA-rahita / anAvAca arthAt usake svAbhAvika sukha me antarAya-rahita / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha jIvoM kA svarUpa] [ 25 taM ThANaM sAsayaM vAsaM, logaggaMmi durAruhaM / jaM saMpattA na soyaMti, bhavohantakarA muNI // 14 // [ utta0 a0 23, gA0 84 ] he mune / vaha sthAna zAzvata nivAsarUpa hai, loka ke agrabhAga para sthita hai, kintu vahA~ pahu~canA atyanta kaThina hai| jinhone usa sthAna ko prApta kiyA hai, unake sasAra kA anta A jAtA hai aura unhe kisI prakAra kA zoka nahI hotaa| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA 3: saMsArI jIvoM kA svarUpa saMsAratthA u je jIvA, duvihA te viyaahiyaa| tasA ya thAvarA ceva, thAvarA ti vihA tahiM // 1 // [ utta0 ma0 36, gA0 68] sasArI jIva do prakAra ke hote hai :-trasa aura sthAvara / uname se sthAvara ke tIna prakAra hai| vivecana-siddha ke jIvoM kA varNana pUrA huaa| aba sasArI jIvoM kA varNana Arambha hotA hai| sasArI jIva do prakAra ke hote hai :(1) trasa arthAt cara-hilane-DulanevAle gatizIla aura (2) sthAvara arthAt acara-sthira / puDhavI AujIvA ya, taheva ya vaNassaI / iccete thAvarA tivihA, tesiM bhee suNeha me // 2 // ! [utta0 ma0 36, gA0 66 ] sthAvara jIva pRthvIkAyika, apakAyika aura vanaspatikAyika aise tIna prakAra ke haiM, jinake bheda mere dvArA suno| vivecana-pRthvI-miTTI hI jisakI kAyA hai vaha pRthvIkAyika jIva, apa-pAnI hI jisakI kAyA hai vaha apakAyika jIva; aura Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [27 saMsArI jIvoM kA svarUpa] vanaspati hI jisakI kAyA vaha hai vanaspatikAyika jIva kahalAtA hai| ina tIno prakAra ke jIvo kA samAveza sthAvara me hotA hai| duvihA puDhavIjIvA u, suhumA bAyarA thaa| pajjattamapajjattA, evamee duhA puNo // 3 // [ utta0 a0 36, gA0 70 ] pRthvIkAyika jIva ke do prakAra hai :--sUkSma aura bAdara / ThIka vaise hI iname se pratyeka ke paryApta aura aparyApta aise do aura prakAra hote hai| vivecana-yahA~ sUkSma zabda se aise sUkSma jIvo kA nirdeza kiyA hai jo kinhI bhI sayogo me dRSTigocara nahI hote, itanA hI nahI balki una para zastrAdi kisI anya cIja ke prayoga kA koI asara nahI hotaa| aise sUkSma pRthvIkAyika jIva samasta loka me vyApta hai| bAdara zabda sthUlatAvAcaka hai| kintu bAdara pRthvIkAyika eka jIva kA zarIra hamArI dRSTi kA viSaya nahI bana sktaa| hama pRthvIkAya kA jo zarIra dekhate hai, vaha asakhya jIvo ke asakhya zarIra kA eka piNDa hotA hai, vaha samudita avasthA me dekhA jA sakatA hai, ataH use bAdara kahA gayA hai| jIva vigraha gati dvArA naye janmasthAna para pahuMcane para jIvana vAraNa karane ke liye Avazyaka aise pudgala ekatra karane lagatA hai, jise AhAra kI kriyA kahate hai| usI AhAra me se vaha garIra, indriya, zvAsocchavAsa, bhASA aura mana kI racanA karatA hai| zAstrIya paribhASA me ina chaha vastuo ko paryApti kahA jAtA hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] [ zrI mahAvIra vacanAmRta parantu sabhI jIva chahoM paryAptiyoM ke adhikArI nahIM haiM / ekendriya jIva AhAra, zarIra, indriya, bora vAmocchvAsa-ina cAra paryAptayoM ke adhikArI haiM / do indriyavAloM se lekara asanI paMcendriya taka ke sabhI jIva pAMcavI bhASAparyApti ke bhI adhikArI haiM aura sajI pacendriya jIva chahoM paryApti ke adhikArI haiM / yahA~ itanI spaSTatA karanA Avazyaka hai ki yadi hama indriya ke AdhAra para saMsArI jIvoM ko vibhAjita kare to pAMca vibhAga hote hai :- (1) ekendriya, (2) veDandriya, (3) teindriya, (4) caturindriya aura (5) pacendriya / iname se ekendriya jIva ko eka sparzanendriya hotI hai / ssarvanendriya argata sparga pahacAnanevAlI indriya: usakA mulya sAghana camar3I hai / vendriya jIva ko sparzanendriya ke atirikta rasanendriya bhI hotI hai / rasanendriya arthAt rasa svAda kA parIkSaNa karanevAlI indriya / inakA mukhya sAdhana jihvA hai / teindriya jIva ko ina do indriyoM ke atirikta tIsarI ghrANendriya bhI hotI hai / ghrANendriya arthAt ganya parakhanevAlI indriya / isakA mukhya sAvana nAsikA hai / caturindraya jIva ko ina tIna indriyoM ke atirikta cauthI cakSurindriya bhI hotI hai / cakSurindriya arthAt vastuoM ko dekhanevAlI indriya / isakA mukhya nAvanacA - A~kha hai / bora paMcendriya jIva ko ina cAra ke uparAnta pA~cavI zrotrendriya bhI hotI hai ; zrotrendriya arthAt sunanevAlI indriya / isakA mukhya sAvana kAna hai| iname se ekendriya ke jIva cAra paryApti ke adhikArI haiM / ataH Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sasArI jIvoM kA lvarUpa] [ 26 jaba ve pahalI cAra paryAptiyA~ pUrNa kare taba paryApta kahalAte hai aura yadi una jIvo ne ye paryAptiyA~ pUrNa na kI ho athavA pUrNa kiye binA ho mRtyu prApta ho jAyaM to aparyApta kahalAte hai| pRthvIkAyika jIva ekendriya hai, ataH unhe cAra paryAptiyA~ pUrNa karanI par3atI hai| __yahA~ itanA smaraNa rakhanA Avazyaka hai ki koI bhI jIva AhAra, zarIra aura indriyAdi tIna paryAptiyo ko pUrNa kiye binA mRtyu nahI paataa| isa vargIkaraNa ke anusAra pRthvIkAyika jIva ke mukhya cAra bheda hote hai : 1 : sUkSma paryApta pRthvIkAyika jIva / 2 : sUkSma aparyApta pRthvIkAyika jIva / 3 : bAdara paryApta pRthvIkAyika jIva / 4 : bAdara aparyApta pRthvIkAyika jIva / vAyarA je u pajjattA, davihA te viyAhiyA / saNhA kharA ya vodhanyA, saNhA sattavihA tahiM // 4 // [utta0 a0 36, gA0 : 71 ] paryApta vAdara pRthvIkAyika jIva ke do bheda kahe gaye hai . -lakSNa arthAt komala aura khara arthAt kaThora / iname se lakSaNa pRthvI sAta prakAra kI hai| kiNhA nIlA ya ruhirA ya, haliddA sukilA thaa| paMDupaNagamaTTiyA, kharA chattIsaIvihA // 5 // [utta0 a0 36, gA0 72 ] Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30] [zrI mahAvIra-vacanAmRta kAlI, nIlI, (sleTiyA athavA harI), lAla, pIlI, veta, pANDa (kucha halkI pIlI jhAMI vAlo) aura panaka ( atyanta sUkSma rajorUpa ) / javaki khara pRthvI chattIsa prakAra kI hai| puDavI ya sakarA vAlyA ya ubale silA ya loNUse / aya-tauya-taMba-sIsaga-ruppa-subanne ya vayare ya // 6 // hariyAle hiMgulae maNosilA sAsagaMjaNa-pavAle / abhapaDalanbhavAluya bAyarakAye maNivihANe // 7 // gomejae ya ruyage aMke phalihe ya lohiyakkhe ya / maragaya-masAragalle bhUyamoyaga-iMdanIle ya // 8 // caMdaNa-gelya-haMsagambhepulae sogaMdhie ya bodhcce| caMdappaha-verulie jalakaMte sarakate ya // 6 // [uttaH na031, gA3 se ] 1 : zuddha pRthvo| 2: kNkdd'| 3: vaalukaa-retii| 4 : upala-choTe patthara / 5: bilA-patyara kI bar3I caTTAna / 6: lavaNa-samudra ke jala se taiyAra hone vAlA namaka / 7:tArI mittttii-kssaar| lohA-khadAna me hotA hai tava / vAda me rAsAyanika Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArI jIvoM kA svarUpa] [31 prakriyA se vaha Tukar3e athavA prataro kA rUpa dhAraNa karatA hai, usa sthiti me vaha ajIva banatA hai| 6: sIsA 10 : tA~vA 11 : jastA 12: cA~dI 13 : sonA 14 : vajra-hIrA / khadAna me hotA hai taba / 15 : haratAla16 : hiMgalU- , 17 : menasila18 : sAsaka -eka prakAra kI ghAtu / 16 : ajn-surmaa| 20 : prvaal-muugaa| 21 : abhraka-khAna se nikalatA hai| 22 : abhravAlukA-abhraka ke mizraNa vAlI retii| ina vAIsa prakAra me caudaha rato ko milA dene se kula chattIsa prakAra ho jAte haiN| caudaha ratno ke nAma isa prakAra samajhane cAhie : 23 : gomedk| 24 : ruck| 25 : akarala Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] zrI mahAvIra vacanAmRta 26 : sphaTika aura lohitAkSa / 27 : marakata aura masAragalla / 28 : bhujmock| 26 : indrniil| 30 . candana-garika aura hasagarbha / 31 : pulaka / 32 : saugancika / 33 : candraprabha / 34 : vaiDUrya / 35 : jlkaant| 36 : sUryakAnta / ratnaparIkSA Adi granthoM me ina raloM kA vizeSa varNana diyA huA hai| ye sabhI rata pRthvI meM hote haiM taba jIvana-zakti se yukta hone ke kAraNa inakI gaNanA pRthvIkAyika jIvoM meM kI jAtI hai| vAhara nikalane ke pazcAt iname jIvana-zakti nahI rhtaa| ataH ye ajIva mAne jAte haiN| eesi vaNNao cava, gaMdhao rsphaaso| maMThANadesao vAvi, vihANAI sahassamA // 10 // [uttaH 10 36, gA0 83] ina jIvoM ke varga, ganya, rasa, sparga aura saMsthAna dvArA hajAroM bheda hote hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sasArI jIvoM kA svarUpa ] [ 33 duvihA AUjIvA u, suhumA bAyarA tahA / evamee duhA puNo // 11 // pajjattamapajjattA, vAyarA je u pajjattA, paMcahA te pakittiyA / suddhodaya usse, harataNa mahiyA hime // 12 // 2 [ utta0 bha0 36, gA0 64-65 ] apakAyika jIva ke do prakAra hai :-sUkSma aura bAdara / ThIka vaise hI inake punaH paryApta aura aparyApta - aise do bheda hote hai ! jo bAdara paryApta apkAya jIva hai, ve pA~ca prakAra ke kahe gaye hai : - ( 1 ) zuddhodaka - megha kA jala, (2) osa, (3) tRNa ke Upara ke jalabindu, (4) kuhAsA ora (5) barpha | -- vivecana -- apakAyika sUkSma jIva pRthvIkAyika sUkSma jIvo ke samAna hI sUkSma haiM aura ve saba loka me vyApta hai / duvihA vaNassaIjIvA, suhumA vAyarA tahA / pajjattamapajjattA, evamee duhA puNo // 13 // vAyarA je upajjattA, duvihA te viyAhiyA / sAhAraNasarIrA ya, pattegA ya taheva ya // 14 // patteasarIrAo, 'NegahA te pakittiyA / rukkhA gucchA ya gummA ya, layA vallI tathA tahA // 15 // valayA pavvayA kuhaNA, jalaruhA osahI tahA / hariyakAyA ya bodhavvA, patteyA iti AhiyA // 16 // m Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] [zrI mahAvIra-cacanAmRta sAhAraNasarIrAo, 'NegahA te pakittiyA / AlUe mUlae ceva, sigavere taheva ya // 17 // [utta0 na. 36, gA062 te 16] vanaspatikAyika jIva sUkSma aura bAdara isa taraha do prakAra ke haiM aura unake pratyeka ke punaH paryApta aura aparyApta-aise do prakAra hote haiN| jo vAdara paryApta hai, ve do prakAra ke kahe gaye hai:-sAdhAraNagarIrI tathA prtyek-shriirii| pratyeka-garIrI ke aneka bheda kahe gaye haiN| jaise ki-vRkSa, guccha, gulma, latA, vallI, tRNa, valaya, parvaja, kUhaNa, jalavha, auSadhi, haritakAya Adi / sAdhAraNa-garIrI bhI anekavidha kahe gaye hai| jaise ki-Ala, mUlI, zRMgavera aadi| vivecana-vanaspatikAyika sUkSma jIva bhI pRthvIkAyika mUkSmajIvoM ke samAna hI sUkSma haiM aura ve samasta loka me vyApta hai| aneka jIvoM kA eka samAna garIra ho, vaha sAdhAraNa ( tamAna) garIrI kahalAtA hai aura eka jIva ke eka hI zarIra ho, vaha pratyeka zarIrI kahalAtA hai| yahAM itanA smaraNa rakhanA cAhiye kiphala, puSpa, chAla, lakaDI, mUla, patte aura bIja-ina pratyeka kA svatantra garIra mAnA gayA hai| sAdhAraNa-garIro ko sAdhAraNa vanaspati aura pratyekanyarIro ko pratyeka vanaspati kahA jAtA hai| ina donoM vanaspatiyoM ko Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sasArI jIvoM kA svarUpa] kisa prakAra pahacAnA jAya, isakA samucita uttara jIvavicAra prakaraNa kI nimna gAthA meM diyA gayA hai : gUDhasirasadhipavvaM, samabhaga mahIrugaM ca chinnaruha / sAhAraNaM sarIra, tavvivaria ca pattaya // 12 // jisake bhuTTA, zirAeM aura pranthiyA~ Adi gupta ho, jisake TUTane se samAna bhAga ho tathA tantu Adi na nikale, sAtha hI jise kATa kara punaH ugAyA jAya to uga jAya, use sAdhAraNa vanaspati jAnanA, tathA isase viparIta lakSaNavAlI ho use pratyeka vanaspati smjhnaa| pratyeka vanaspati ke aneka prakAra haiN| jaise ki :1 : vRkSa-Ama, nIma Adi / 2: guccha-baigana (vaitAkaDI ) Adi / 3 : gulma-navamallikA aadi| 4: latA-campakalatA Adi / 5 vallI-kuSmANDa, turaI Adi / 6. tRnn-ghaas| 7: valaya-valayAkRtivAlI viziSTa vanaspati / 8: parvajagannA Adi parva (gAMTha) vAlI vanaspati / 6 : kUhaNa-bhUmi ko phor3akara nikalanevAlI vanaspati / 10 : jalaruha-jala me uganevAle-kamala Adi / 11 : auSadhi-dhAnyavarga, gehUM Adi / 12 : harita-bhAjI, pattiyA~ / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [zrI mahAvIra-vacanAmRta sAdhAraNa vanaspati ke bhI aneka prakAra hote haiN| yahA~ AlU, ___ mUlI, zRgavera Adi ke hI nAma diye gaye hai, ye sava kanda haiN| AlU arthAt AlU-kanda / mUlI prasiddha hai| zRgavera arthAt adraka / tAtparya yaha hai ki sabhI prakAra ke kando kI gaNanA sAdhAraNa vanaspati me karanI caahiye| isake atirikta samasta vanaspatiyo ke akura, koMpale, komala phala tathA jisake dAne aura zirAeM gupta ho, usakI gaNanA bhI sAdhAraNa vanaspati me karanI cAhiye / sAdhAraNa vanaspati ko anantakAya bhI kahate haiM kyoMki usake eka sUkSma garIra me ananta jIva hote hai| teu vAU a bodhavA, urAlA ya tasA tahA / iccee tasA tivihA, tesiM bhee suNeha me // 18 // [utta0 a0 36, gA0 107] trasa jova tIna prakAra ke haiM :-tejasakAyika, vAyukAyika aura pradhAna trskaay| inake bheda mujha se suno| vivecana-tejaskAyika aura vAyukAyika jIva ekendriya hai, kintu ve hilane-DulanevAle hone ke kAraNa unakI gaNanA trasa me kI gaI hai| jo jIva bhayagrasta hokara hilane-Dulane lagate haiM, ve pradhAna trasa kahalAte haiN| ina tInoM ke bheda vAda me kahe jAyeMge / duvihA teUjIvA u, suhamA vAyarA tahA / pajattamapajjattA, evamae duhA puNo // 16 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArI jIvoM kA svarUpa] vAyarA je u pajjattA, 'NegahA te ciyAhiyA / iMgAre mummure agaNI, acijAlA taheba ya // 20 // [uttaH a0 36, gAH 108-6] tejaskAyika jIva do prakAra ke hai :- sUkSma aura vAdara, tathA unake bhI paryApta aura aparyApta-aise do bheda hote hai| ___jo bAdara paryApta tejaskAyika jIva hai, ve aneka prakAra ke kahe gaye haiM, jaise ki :-agAre, cinagArI, agni, zikhA-(lo), jvAlA aadi| vivecana yahAM 'Adi' pada se ulkA, vidyuta tathA agnimaya aise anya padArtha bhI samajhane caahiye| sukSma tejaskAyika jIva pRthvIkAyika sUkSma jaise hI sUkSma hai aura ve sakala loka meM vyApta hai| duvihA vAujIvA u, suhumA vAyarA thaa| pajjattasapajjattA, evamae duhA puNo // 21 // bAyarA je u pajjattA, paMcahA te pakittiyA / ukaliyA saMDaliyA, ghaNa-guMjA-suddhavAyA ya // 22 // [utta0 a0 36, gA0 117-8] vAyukAyika jIva do prakAra ke hai ; sUkSma aura bAdara tathA inake bhI paryApta aura aparyApta-aise do bheda hai|| jo bAdara paryApta vAyukAyika jIva hai, ve pAMca prakAra ke kahe gaye haiN| jaise ki :-(1) utkalika vAyu, (2) maNDalika vAyu, (3) dhana vAyu, (4) gUjana vAyu aura (5) zuddha vAyu ! Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] [zrI mahAvIra-vacanAmRta vivecana-sUkSma-vAyukAyika jIva pRthvIkAyika sUkSma jIva ke samAna hI sUkSma hai aura ve samasta loka meM vyApta haiN| jo ruka-ruka kara phira se vahane lage, vaha utkralika vAyu / jo cakrAkAra ghUmatA Aye arthAt jhamAvAta jaisA ho, vaha maNDalki vAyu / jo vAyu gADha-ghanA ho, vaha dhana vAyu / yaha vAyu sasAra ko sthira rakhanevAlI ghanodavi kA AvArarUpa hotA hai| jo vAyu gUMjatA huA bahe, vaha gUMjana vAyu aura jisa vAyu kI manda-manda lahariyAM vahato hai, vaha zuddha vAyu / orAlA tasA je u, cahA te pakittiyA / veiMdiyA teiMdiyA, cauro paMciMdiyA ceva // 23 // [utta0 a0 36, gA0 126] pradhAna trasa jIva cAra prakAra ke kahe gaye haiM:-(1) do indriyavAle, (2) tIna indriyavAle, (3) cAra indriyavAle aura (4) pAMca indriyvaale| veiMdiyA u je jIvA, duvihA te pakittiyA / pajjattamapajjattA, tesiM bhee suNaha me // 24 // kimiNo sosaMgalA ceva, alasA maaivaayaa| vAsImuhA ya sippIyA, saMkhA saMkhaNagA tahA // 25 // palloyANullyA ceva, taheva ca vraaddgaa| jalUgA jAlagA caMva, caMdaNA ya taheba ya // 26 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArI jIvoM kA svarUpa ] [ 36 evamAyao / ii veiMdiyA ee, 'NegahA logegadese te savve, na savvattha viyAhiyA ||27|| [ utta0 a0 36, gA0 127 se 130 ] do indriyovAle jIva do prakAra ke hote hai :- paryApta aura aparyApta / inake do bheda mere dvArA suno kRmi ( azucimaya padArtho meM utpanna honevAle ), sumaGgala, alasiyA, mAtRvAhaka ( kanakhajUrA ), vAsImukha, chipakalI, zaMkha, ghoghA, pallaka, anupallaka, koDI, jalaukA, jAlaka, cadanaka ( sthApanAcArya me rakhA jAtA hai ) Adi / ye do indriyavAle jIva aneka prakAra ke hai / ye saba loka ke eka bhAga meM sthita kahe gaye haiM, na ki sarvatra / vivecana- jinhe sAmAnyatayA jantu athavA kIr3e ( Worms and insects ) kahate hai, unakA samAveza, do indriyavAle, tIna indriyavAle aura caturindriyavAle jIvo meM hotA hai | teiMdiyA u je jIvA, duvihA te pakittiyA / pajattamapajjattA, tersi bhee bhee suNeha me |28| kuMthu pivIliyA daMsA, uklaluddehiyA tahA // taNahArakaTThahArA ya, mAlUgA pattahArakA ||26|| kapAsaTThimiMjA ya, tiMdugA tausa miMjagA || sadAvarI ya gummI ya, bodhanvA iMdagAiyA ||30|| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.] [zrI mahAvIra-vacanAmRta iMdagovamAjhyA, 'NegahA evamAyao // logegadese te sambe, na samvattha viyAhiyA // 31 // [utta0 a0 36, gA0 136 se 136 ] tIna indriyavAle jIva do prakAra ke kahe gaye haiM:-paryApta aura aparyApta / inake bheda mere dvArA suno| ___ kuthu, cITI, DAsa, utkala, udaI, tRNAhAraka (ghAsa me honevAle) kASThAhAraka (lakar3I me honevAlI, ghuna ), mAlukA, patrAhAraka ( pattoM me honevAle), kAsika (kapAsa Adi me honevAle), asthijAta (guTalI-guTale Adi me honevAle ), tinduka, trapupa. miMjaga, zatAvarI gulmI, indrakAyika aadi| ___ indragopa (gokulagAya ) Adi tIna indriyavAle jIva aneka prakAra ke haiM, ve loka ke eka bhAga me kahe gaye haiM, na ki sarvatra / cauriMdiyA u je jIvA, duvihA te pakittiyA / pajattamapaJjattA, tesiM bhee suNaha me // 32 // aMdhiyA puttiyA ceva, macchiyA masagA tahA / bhamare kIDa-payaMge ya, DhikuNa kuMkaNa tahA // 33 / / kukuDe siMgirIDI ya, naMdAvate ya vichiye / Dole ya bhiMgirIDI ya, virilI acchivehae // 34 // acchile mAhae acchiroDae vicittacittae / uhiMjaliyA jalakArI ya, taMniyA taMbagAiyA // 3 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArI jIvoM kA svarUpa] [41 iha cauridiyA ee, 'NegahA evmaayo| logassa egadesaMmi, te samve parikittiyA // 36 // [ utta0 a0 36, gA0 145 se 146 ] caturindriya jIva do prakAra ke kahe gaye hai :-paryApta aura aparyApta / inake bheda mujhase suno| ___ andhaka, pautika, makSikA, mazaka, bhramara, kITa, pataga, bagAI, aura kukaNa, karkuTa, siMgarITI, nandyAvarta, bicchU , khaDa-makaDI, bhRgarITaka, akSivedhaka, akSila, mAgadha, akSiroDaka, vicina, citrapatraka, upadhi, jalakA, jalakArI, tannika, tAmraka Adi ko cAra indriyavAle jIva mAnA hai| ye saba loka ke eka bhAga meM sthita hai (na ki srvtr)| paMciMdiyA u je jIvA, caubihA te ciyaahiyaa| neraDyA tirikkhAya, maNuyA devA ya AhiyA // 37 // utta0 a0 36, gA0 155 ] jo jIva pacendriya hai, ve cAra prakAra ke kahe gaye hai :- nArakIya, tiryanca, manuSya aura deva / neraiyA sattavihA, puDhavIsu sattasU bhave / rayaNAbha-sakarAbhA, cAluyAbhA ya AhiyA // 38 // paMkAmA ya dhUmAbhA, tamA tamatamA thaa| ii neraiyA ee, sattahA parikittiyA // 36 // [utta0 a0 36, gA0 156-157 } Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] [ zrI mahAvIra vacanAmRta nArakI - jIva sAta prakAra ke haiM, kyoMki naraka se sambaddha pRthviyAM sAta prakAra kI haiM / ve isa prakAra haiM :- (1) ratnaprabhA, (2) zarkarAprabhA, (3) vAlukAprabhA, (4) paGkaprabhA, (5) ghUmaprabhA, (6) tamaprabhA aura (7) tamatamAprabhA / vivecana--pahalI naraka kI apekSA dUsarI naraka me aura dUsarI naraka kI apekSA tIsarI naraka me isa prakAra uttarottara hara naraka me adhika andhakAra hotA hai / javaki sAtavI naraka tamatamA nAma kI hai, ataH vahA~ ghora andhakAra hotA hai / paMciMdiya tirikkhA u, duvihA te viyAhiyA / gavbhavakkaMtiyA tahA // 40 // saMmucchima - tirikkhA u, [ utta0 a0 36, gA0 170 ] pacendriya tiryaMca jIva do prakAra ke kahe gaye haiM :- saMmUcchima aura garbhotpanna-garbhaja / vivecana--samUcchima jIva manaHparyApti ke abhAva me mUDhadazA me rahate hai / ve kucha padArthoM me utpanna hote haiM jabaki garbhotpanna garbha se utpanna hote haiM / duvihAvi te bhavetivihA, jalayarA thalayarA tahA / nahayarA ya bodhavvA, tesiM bhee suNeha me // 41 // [ utta0 a0 36, gA0 171 ] ina dono prakAra ke tiyaMca jIvoM ke tIna bheda haiM :- (1) jalacara, (2) sthalacara aura (3) nabhacara arthAt khecara / inake bheda mere dvArA suno| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArI jIvoM kA svarUpa] macchA ya kacchabhA ya, gAhA ya magarA tahA / suMsumArA ya vodhavA, paMcahA jalarAhiyA // 42 // [utta0 a0 36, gA0 172 ] jalacara jIva pAMca prakAra ke kahe gaye haiM :-(1) maccha (machaliyoM ko jAti), (2) kacchapa (kachue kI jAti), (3) grAha (ghar3iyAla kI jAti), (4) magara aura (5) saMsumAra (hvala Adi kI jaati)| cauppayA ya parisappA, duvihA thalayarA bhave / cauppayA caucihA, te me kittayao suNa // 43 // [utta0 a0 36, gA0 176 ] sthalacara jIva do prakAra ke hai :-catuSpada aura prisrp| iname catuSpada cAra prakAra ke hai| inake bheda mere dvArA suno| egakhurA dukhurA ceva, gaMDIpaya snnppyaa| hayamAI goNamAI, gayamAI sIhamAiNo // 44 // [ utta0 a0 36, gA0 180 ] (1) eka khuravAle--azva Adi / (2) do khuravAle-gAyaAdi / (3) gaNDIpada-hAthI Adi aura (4) sanakhapada-siMha Adi / bhuoragaparisappA ya, parisappA duvihA bhave / gohAI ahimAI, ikkekA iNegavihA bhave // 4 // [utta0 a0 36, gA0 181] parisarpa do prakAra ke hote hai :-(1) bhujaparisarpa-goha, giragITa aadi| aura (2) ura-parisarpa-sarpa, ajagara aadi| ye pratyeka bhI aneka prakAra ke hote hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] [zrI mahAvIra-vacanAmRta camme u lomapakkhI ya, taiyA samuggapakkhiyA / viyayapasvI ya bodhavA, pakviNo ya caunihA // 46 // [utta0 ma036, gA0 188] khecara arthAt pakSI cAra prakAra ke hote haiM :-(1) carmapakSIcamaDe kI paMkhavAle, camagAdara aadi| (2) romapakSI-romavAlI paMtavAle, gajahasa aadi| (3) samudgapakSI-AveSThita paMkhavAle aura (4) vitatapakSI-jinake pakha sadA khule rahate haiN| ye dono mAnupottara 'parvata se bAhara hote hai| maguyA duvihabheyA u, te me kittayao suNa / samucchimA ya maNuyA, ganbhavatiyA tahA // 4 // [utta0 ma0 36, gA0 195] manuSya ke do bheda hai, ve mere dvArA suno:-sammUchima aura garbhAvivecana-manuSya ke deza, raMga aura jAti ke anusAra bheda hote haiN| devA caunihA vuttA, te me kittaya suNa / bhomijja" bANamaMtara-joDsa-vemANiyA tahA // 48|| [utta0 mA 36, gA 204] deva cAra prakAra ke kahe gaye haiN| unake bheda mere dvArA suno| (1) bhuvanapati, (2) vANayatara, (3) jyotipa aura (4) vaimAnika / dasahA u bhavaNavAsI, aTTahA vaNacAriNo / paMcavihA joisiyA, duvihA vaimANiyA tahA // 46 // [Tatta ma036, gA0 205] hai Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArI jIvoM kA svarUpa ] [ 45 bhavanavAsI ke dasa prakAra hai, vANavyantara arthAt vanacArI devo ke ATha prakAra hai, jyotiSI devo ke pA~ca prakAra hai aura vaimAnika devo ke do prakAra / asurA nAga-suvaNNA, vijjU aggI viyAhiyA / dIvodahi- disA vAyA, thaNiyA bhavaNavAsiNo // 50 // // [ utta0 a0 36, gA0 206 ] bhavanapati ke dasa prakAra isa taraha samajhane cAhiye : - ( 1 ) asurakumAra, (2) nAgakumAra, (3) suvarNakumAra, ( 4, vidyutakumAra, (5) agnikumAra, 6) dvIpakumAra, (7) udadhikumAra, (8) dizAkumAra,(9) vAyukumAra aura (10) stanitakumAra / pisAya - bhUyA jakkhA ya, rakkhasA kiMnarA ya kiMpurisA / mahoragA ya gaMdhavvA, aDDavihA vANamaMtarA // 51 // [ utta0 a0 36, gA0 207] vANavyatara devo ke ATha bheda isa prakAra batAye gaye hai (1) pizAca, (2) bhUta, (3) yakSa, (4) rAkSasa, (5) kinnara, (6) kimpuruSa, (7) mahoraga aura (8) gandharva / tahA / caMdA sUrAya nakkhattA, gahA tArAgaNA disavicAriNo caiva, paMcahA joisAlayA ||22|| [ utta0 a0 36, gA0 206 ] jyotiSI deva pA~ca prakAra ke hai : - (1) candra, (2) sUrya, (3) nakSatra, (4) graha aura (5) tArA | ye saba manuSyaloka me cara hai Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46] [zrI mahAvIra vacanAmRta arthAt gatimAn haiM aura manuSyaloka ke bAhara sthira hai arthAt gati nahI krte| vemANiyA u je devA, duvihA te viyAhiyA / kappovagA ya bodhavA, kappAIyA taheva ya // 53 // [utta0 a0 36, gA0 206] vaimAnika deva do prakAra ke hai :-(1) kalpotpanna aura (2) kalpAtIta / kappovagA ya vArasahA, sohammIsANagA tahA~ / saNaMkumAra-mAhiMdA, vaMbhalogA ya laMtagA // 54 // mahAsukkA sahassArA, ANayA pANayA tahA / AraNA accuyA ceva, ii kappovagA surA // 5 // [utta0 a0 36, gA0 210-11] kalpotpanna vaimAnika deva vAraha prakAra ke haiM :-(1) saudharma (2) IzAna, (3) sanatkumAra, (4) mAhendra, (5) brahma (8) lAtaka, (7) mahAzukra, (8) sahalAra, (6) Anata, (10) prANata, (11) AraNa aura (12) acyut| kappAIyA u je devA, duvihA te viyAhiyA / gevijANuttarA ceva, gevijA navavihA tahiM // 56|| [utta0 a0 36 gA0 21 ] kalpAtIta deva do prakAra ke vatAye gaye haiM:-(1) graMveyaka aura (2) anuttr| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sasArI jIvoM kA svarUpa] [47 vivecana-veyaka deva nau prakAra ke hai| vijayA vejayaMtA ya, jayaMtA apraajiyaa| samvasiddhagA ceva, paMcahANuttarA surA // 5 // [utta0 a0 36, gA0 215-16 ] anuttaravimAno ke pA~ca prakAra hai :-(1) vijaya, (2) vaijayanta, (3) jayanta, (4) aparAjita aura (5) sarvArthasiddha / vivecana-sasArIjIvo kA yaha svarUpa jAnane se jIva-sRSTi kitanI vyApaka hai aura usake kitane vibhAga hai Adi kA bodha hotA hai| ThIka vaise hI ahiMsA ke pAlanArtha bhI isakA jJAna honA nihAyata Avazyaka hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA 4: karmavAda - no iMdiyagejjJa amuttabhAvA, amuttabhAvA vi ya hoi nicco| ajjhatthaheDaM niyayassa baMdho, saMsAraheuM ca vayaMti baMdhaM // 1 // [utta0 a0 14, gA0 16] AtmA amUrta hai, ataH vaha indriyagrAhya nahI hai| amUrta hone ke kAraNa hI AtmA nitya hai| mithyAtva Adi kAraNo se AtmA ko karmabandhana hotA hai aura karmavandhana ko hI saMsAra kA kAraNa kahA jAtA hai| vivecana-jisame varNa, rasa, ganca aura sparza ho vahI vastu mUrta ho sakatI hai, parantu AtmA me varNa, rasa, gandha athavA sparza Adi nahI hai, isaliye vaha amUrta hai aura yahI kAraNa hai ki vaha indriyoM se grahaNa karane yogya nahIM hai| sAtha hI amUrta vastu nitya hotI hai, jaise ki AkAza, isa prakAra AtmA nitya hai| aisI amUrta aura nitya AtmA ko karmabanvana hone kA mUla kAraNa mithyAtva, avirati, Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda] [46 kaSAya, Adi doSa hI hai| karma-phala bhogane ke liye AtmA ko sasAra me paribhramaNa karanA par3atA hai, isalie karmabandhana hI sasAravRddhi kA kAraNa hai| sarva prathama AtmA karmarahita thA aura bAda me karmabandhana huA, aisA nahI hai / yadi hama yaha mAna le ki zuddha AtmA ko bhI karma kA bandhana hotA hai to siddha jIvoM ko bhI karma-bandhana kA prasaGga AtA hai, jo kataI ucita nahI hai| ataH yaha mAnanA hI ucita hogA ki AtmA Arambha se hI karmayukta thI aura karmabandhana ke kAraNa vidyamAna hone se vaha karma bAMdhatI hI rahI tathA usakA phala bhogatI rhii| sonA jaba khadAna me rahatA hai, taba miTTI se yukta rahatA hai| arthAt khadAna me sonA aura miTTI dono kA mizraNa hotA hai| bAda me usa para rAsAyanika prakriyA hone se miTTI pRthak ho jAtI hai aura zuddha sonA pRthak nikala AtA hai, ThIka yahI bAta AtmA ke bAre meM bhI samajhanI caahie| saMyama, tapa Adi rAsAyanika kriyA ke AtmA para lipaTe hue karmAvaraNa dUra ho jAte hai aura usakA zuddha svarUpa prakaTa hotA hai| sabajIvANa kammaM tu, saMgahe chadisAgayaM / samvesu vi paesesu, sannaM saveNa bajjhagaM // 2 // (utta0 a0 33, gA0 18) sabhI jIva apane AsapAsa chahoM dizAo me sthita karmapudgaloM ko grahaNa karate haiM aura AtmA ke sarvapradezoM ke sAtha sarvakarmoM kA sarvaprakAra se bandhana ho jAtA hai / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] [zrI mahAvIra vacanAmRta vivecana-karmarUpa meM pariNata hone yogya pudgala kI eka prakAra kI vargaNA ko kArmaNa-vargaNA athavA karmapudgala kahA jAtA hai / pudgala ko vargaNAeM aneka prakAra kI hotI hai, uname audArika, vaikriya, AhAraka, taMjasa, bhASA, zvAsocchavAsa, mana aura kArmaNa-ina nAmo vAlI 8 ayogya +8 yogya yo solaha vargaNAeM vizeSataH samajhane yogya hai| ve isa prakAra hai : 1: audArika zarIra ke liye nahI grahaNa karane yogya mahAvargaNA / 2: audArika zarIra ke lie grahaNa karane yogya mahAvargaNA / 3 : audArika-vaikriya zarIra ke liye nahI grahaNa karane yogya mhaavrgnnaa| 4: vaikriya zarIra ke liye grahaNa karane yogya mahAvargaNA / 5 : vaikriya-AhAraka garIra ke liye nahI grahaNa karane yogya mhaavrgnnaa| 6 : AhAraka zarIra ke liye grahaNa karane yogya mahAvargaNA / 7: AhAraka-taijasa zarIra ke liye grahaNa na karane yogya mhaavrgnnaa| 8: tejasa zarIra ke liye grahaNa karane yogya mhaavrgnnaa|| 6 tejasa zarIra aura bhASA ke liye grahaNa nahI karane yogya mhaavrgnnaa| 10 : bhASA ke liye grahaNa karane yogya mahAvargaNA / 11 : bhASA aura zvAsocchavAsa ke liye grahaNa na karane yogya mhaavrgnnaa| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda] [51 12 : zvAsocchavAsa ke liye grahaNa karane yogya mhaavrgnnaa|| 13 : zvAsocchavAsa aura mana ke liye grahaNa na karane yogya mhaavrgnnaa| 14 : mana ke liye grahaNa karane yogya mhaavrgnnaa| 15 : mana aura karma ke liye grahaNa na karane yogya mhaavrgnnaa| 16 : karma ke liye grahaNa karane yogya mhaavrgnnaa| isa solahavI vargaNA ko hI kArmaNa-vargaNA kahA jAtA hai| ye kArmaNa-vargaNAeM pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, Urca aura adhaH Adi chaho dizAo me sarvatra vyApta rahatI hai| inhI me se AtmA upayukta vargaNAoM ko grahaNa kara letI hai aura vaha AtmA ke sarvapradezo ke sAtha sarvaprakAra se arthAt prakRti se, sthiti se, rasa se aura pradeza se isa taraha cAro prakAra se baMdha jAtI hai| yahA~ itanA smaraNa rakhanA cAhiye ki Atma-pradezo ke kendra me jo ATha rucakapradeza hote hai, ve sadA nirmala hote hai| unhe kisI prakAra ke karma kA bandhana nahI hotaa| jamiyaM jagaI puDho jagA, kammehiM luppanti pANiNo / sayameva kaDehiM gAhaI, __No tassa muccejja'puTThayaM // 3 // [sU0 a0 1, bha0 2, u0 1, gA0 4] isa bhUtalapara jitane bhI prANI hai, ve saba apane-apane sacita karmoM ke kAraNa hI saMsAra me paribhramaNa karate rahate hai aura svakRta Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ zrI mahAvIra-vacanAmRta kamoM ke anusAra hI bhinna-bhinna yoniyoM meM paidA hote haiN| pAjita karmoM kA phala bhoge vinA prANI mAtra kA chaTakArA nahIM hotaa| vivecana-jIva ke unpatti-sthAna ko yoni kahate hai| yoniyoM kI sAnyA 84 lAkha ina prakAra mAnI jAtI hai : pRthvIkAya kI yoni 7 lAkha apakAya kI , 7 lAkha tejaskAya kI , 7 lAkha vAyukAya ko , 7 lAkha pratyeka vanaspatikAya kI 10 lAta sAdhAraNa , 14 lAkha do indriyavAle jIvoM ko 2 lAkha tIna indriyavAle jIvoM ko 2 lAkha cAra indriyavAle jIvo kI 2 lAkha devatAoM kI 4 lAkha nArakIyo kI 4 lAkha tiryaca pancendriyoM kI 4 lAkha manuSyoM ko 14 lAkha 84 lAkha __ ye yoniyA~ pravAna rUpa se nau prakAra kI hai:-(1) sacitta, (2) acitta, (3) sacittAcitta, (4) gIta, (5) uSNa, () zItoSNa, (7) savRtta () vivRtta, aura (6) svRtt-vivRtt| iname jo jIvapradeza vAlI yoni hai vaha sacitta, jIvapradeza se rahita hai vaha acitta, Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda] [53 aura jo dono ke mizraNavAlI hai vaha scittaacitt| jisakA sparza zItala-ThaDA hai vaha zIta, garma hai vaha uSNa, aura kucha bhAga me zIta aura kucha bhAga me uSNa ho vaha shiitossnn| jo DhaMkI huI ho vaha saMvRtta aura jo khulI hai vaha vivRtta tathA jo kucha aza me DhaMkI huI aura kucha aza me khulI ho vaha savRtta-vivRtta / anya sampradAya bhI 84 lAkha yoni ko mAnyatA rakhate haiM, kintu unakI gaNanA anya prakAra se karate hai| assi ca loe adu vA paratthA, sayaggaso vA taha annahA vaa| saMsAramAvanna paraM paraM te, baMdhaMti vedaMti ya dunniyANi // 4 // [sU0 zru0 1, a0 7, gA0 4] kiye gaye karma, isa janma me athavA agale janma me hI sahI jisa taraha bhI kiye gaye ho ve usI taraha se athavA anya prakAra se phala dete hai| sasAra me bhramaNa karatA huA jIva mAnasika, vAcika aura kAyikAdi duSkRto ke kAraNa nirantara naye-naye karma bAMdhatA hI rahatA hai tathA unakA phala bhogatA hai| sacce sayakammakappiyA, aviyatteNa duheNa paanninno| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] [zrI mahAvIra vacanAmRta par3atA hai, vaise hI kucha karma se rahita hone para sarva duHkhoM kA anta ho jAtA hai| ___ aTTaduhaTTiyacittA jaha jIvA duHkha sAgaramurveti jaha veraggamuvagayA kammasamuggaM vihADeti // 15 // [aupa0 sU0 34] jaise Artta-raudra dhyAna se vikalpa-cittavAle jIva duHkhasAgara ko prApta hote haiM, vaise hI vairAgyaprApta jIva karma-samUha ko naSTa kara DAlate haiN| ____jaha rAgeNa kaDANa kammANaM pAvago phalavivAgo jaha ya parihINakammA siddhA siddhAlayamurveti // 16 // [aupa0 sU0 35] jaise rAga (dvaSa) dvArA upArjita karmoM kA phala anucita hotA hai, vaise hI saba karmoM ke kSaya se jIva siddha hokara siddhaloka me pahu~catA hai| jaha miulevAlittaM garuyaM tuvaM aho vayai evaM / Asavakayakammaguru, jIvA vaccaMti aharagaI // 17 // taM ceva tancimukkaM, jalopari ThAi jAyalahubhAvaM / jaha taha kammavimukkA, loyaggapaiDiyA hoMti // 18 // [zAtAsUtra a06] jisa prakAra tumbI para miTTI ko tahe jamAne se vaha bhArI ho Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [. karmavAda] jAtI hai, aura DUbane lagatI hai, ThIka vaise hI hiMsA, asatya, corI vyabhicAra tathA mUrchA-moha ityAdi AzravarUpI karma karane se Atma para karmarUpI miTTI kI tahe jama jAtI hai aura yaha bhArI vana adhogati ko prApta ho jAtI hai| yadi tumbI ke Upara kI miTTI kI tahe haTa dI jAyaM to vaha halakI hone ke kAraNa pAnI para AjAtI hai aura tairane lagatI hai, vaise hI yaha AtmA bhI jaba karma-vanvano se sarvatha mukta ho jAtI hai, taba Urdhvagati prApta karake lokAgra-bhAga para pahuMca jAtI hai aura vahA~ sthira ho jAtI hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA: 5: * karma ke prakAra aTTha kammAI vocchAmi, ANupunniM jahakamaM / jehiM baddho ayaM jIvo, saMsAre parivaTTaI / / 1 / / nANassAvaraNijjaM, dasaNAvaraNaM thaa| veyaNijjaM tahA mohaM, AukammaM taheba ya // 2 // nAmakammaM ca goyaM ca, aMtarAyaM taheva ya / / evameyAI kammAI, aTThava u samAsao // 3 // maiM ATha karmoM kA svarUpa yathAkrama kahatA hUM jinase baddha yaha jIva sasAra me vividha paryAyo kA anubhava karatA huA niratara paribhramaNa karatA rahatA hai| (1) jJAnAvaraNIya, (2) darzanAvaraNIya, (3) vedanIya, (4) mohanIya, (5) Ayu, (6) nAma, (7) gotra aura (5) atarAya / vivecana-AtmA mithyAtva, avirati Adi doSoM ke kAraNa kArmaNa vargaNAoM ko apanI ora AkRSTa karatI hai aura jaba ye kArmaNavargaNAeM Atmapradeza ke sAtha mila jAtI hai, tava use 'karma' sajJA prApta hotI hai| karma kA mukhya kArya AtmA kI zaktiyo para AvaraNa caDhAnA hai| ataH ise AtmA kA virodhI tattva mAnA jAtA hai| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma ke prakAra ] [61. karma ke kula ATha prakAra hai jJAnAvaraNIyAdi / jisa karma ke kAraNa AtmA ke jJAnaguNa para AvaraNa chA jAtA hai use jJAnAvaraNIya karma kahate hai| yaha kama A~kha kI paTTIke ke samAna hotA hai| A~kha me dekhane kI zakti rahane para bhI paTTI rahane ke kAraNa vaha barAbara dekha nahI sakatI, vaise hI AtmA ananta jJAnavAlI hone para bhI jJAnAvaraNIyakarma ke kAraNa barAbara jAna nahI paatii| jisa karma ke dvArA AtmA kI darzanazakti para AvaraNa chA jAya use darzanAvaraNIya-karma kahate hai| isakA kArya rAjA ke pratihArI jaisA hotA hai| jaise pratihArI rAjA ke darzana karane para roka lagAtA hai, vaise hI darzanAvaraNIya karma AtmA ko vastusvarUpa ke darzana se rokatI hai| jisa karma se AtmA ko sAtA (sukha) aura asAtA ( duHkha ) kA anubhava ho, use vedanIya karma kahate hai| yaha karma zahada se lipaTI huI talavAra kI dhAra jaisA hai| zahada lipaTI talavAra kI ghAra cATane para jaisI sAtA utpanna hotI hai-sukha milatA hai, vaise hI jIbha kaTa jAne para asAtA utpanna hotI hai, atyanta pIr3A hotI hai| yahI bAta AtmA ke viSaya me hai| AtmA mUlasvarUpa me Adandaghana hote hue bhI vedanIya-karma ke kAraNa vaha kRtrima sukha-duHkho kA lagAtAra anubhava karatI rahatI hai| jisa karma ke dvArA AtmA ke samyak zraddhAna aura samyak cAritrarUpI guNo kA avarodha hotA hai, usako mohanIya-karma kahate haiN| yaha karma madirApAna ke samAna hai| madirApAna karane se manuSya meM Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] [zrI mahAvIra-vacanAmRta mAnasika vikAra utpanna hotA hai, vaise hI mohanIya-karma ke kAraNa AtmA kI nirmala zraddhA kA viparyAsa ho jAtA hai aura zuddha cAritra me vikRti utpanna hotI hai| __jisa karma ke phalasvarUpa AtmA ko eka zarIra me niyata samaya taka rahanA par3e use Ayukarma kahate haiM / yaha karma kaida jaisA hai| jaise kaida me DAlA haA manuSya usakI avadhi pUrI hone se pUrva mukta nahI ho sakatA, vaise hI Ayukarma ke kAraNa AtmA tadartha niyata avadhi ko pUrNa kiye vinA dhAraNa kI huI deha se mukta nahI ho sktaa| jisa karma ke pariNAmasvarUpa AtmA mUrtAvasthA ko prApta ho tathA zubhAzubha zarIra ko dhAraNa kare use nAmakarma kahate haiN| yaha karma citrakAra jaisA hai| citrakAra jaise vividha rago se citroM kA nirmANa karatA hai, vaise hI nAmakarma AtmA ke liye dhAraNa karane yogya aise acche bure bhinna-bhinna rUpa, raga, avayava, yaza, apayaza, saubhAgya, durbhAgya Adi kA nirmANa karatA hai| jisa karma ke dvArA AtmA ko ucca-nIcAvasthA prApta ho, use gotrakarma kahate haiN| yaha karma kumhAra jaisA hai| kumhAra jaise miTTI ke piMDa se choTe aura baDe pAtra banAtA hai, vaise hI isa karma ke dvArA jIva ko unnakula me athavA nIcakula me janma dhAraNa karanA paDatA hai| jisa karma ke dvArA AtmA kI labdhi-(zakti ) me vighna upasthita ho, use antarAyakarma kahate haiN| yaha karma rAjA ke bhaNDArI jaisA hai| rAjA kI AjJA mila cukane para bhI jaise bhaNDArI ke diye vinA bhaNDAra me rahI sAgagrI prApta nahI hotI, vaise hI antarAya karma Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma ke prakAra] [63 ke kAraNa AtmA kI dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIryarUpa labdhi kA pUrNarUpeNa vikAsa nahI hotaa| ___ mUlabhUta svarUpa me jagat ke sabhI jIva samAna hone para bhI unakI avasthAo me jo vicitratA aura vibhinnatA dIkha par3atI hai, usake mUla me karma ke ukta prakAra hI haiN| nANAvaraNaM paMcavihaM, suyaM AbhiNiyohiyaM / ohinANaM ca taiyaM, maNanANaM ca kevalaM // 4 // jJAnAvaraNIya karma pAMca prakAra ke hai :-(1) zrutajJAnAvaraNIya, (2) matijJAnAvaraNIya, (3) avadhijJAnAvaraNIya, (4) manaHparyAyajJAnAvaraNIya tathA (5) kevalajJAnAvaraNIya / vivecana-jJAna ke pAMca prakAra haiM :--(1) Abhinibodhika athavA matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) manaHparyavajJAna aura (5) kevalajJAna / ina pAMco jJAno ko avaruddha karanevAle alaga-alaga karma hote haiM, isaliye jJAnAvaraNIya karma ke pAMca prakAra mAne gaye haiM / yahA~ zrutajJAnAvaraNIya karma prathama aura matijJAnAvaraNIya karma dUsarA kahA hai, kintu jJAna ke kramAnusAra matijJAnAvaraNIya pahalA aura zrutajJAnAvaraNIya dUsarA samajhanA caahiye| nidA taheva payalA, nidAniddA ya payalapayalA ya / tatto a thINagiddhI u, paMcamA hoI nAyabA // 5 // cakkhumacakkhU ohissa, daMsaNe kevale a aavrnne| evaM tu . navavigappaM, nAyavvaM dasagAvaraNaM // 6 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] [zrI mahAvIra-cakanAmRta nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnaddhi ( thINaddhI ) isa taraha nidrA ke pAMca prakAra hai| isake atirikta cakSudarzanAvaraNIya, acakSudarzanAvaraNIya, avadhidarganAvaraNIya tathA kevaladarzanAvaraNIya isa prakAra darzanAvaraNIya karma ke anya aura cAra prakAra hai| ataH darzanAvaraNIya karma ke kula nau / prakAra samajhane caahiye| vivecana-nidrAdarzanazakti kA avarodha karanevAlI hone se usakI gaNanA darzanAvaraNIya karma me hotI hai| (1) mukhapUrvaka arthAt gandamAtra se jagA sake aisI nidrA 'nidrA kahalAtI hai| (2) duHkhapUrvaka arthAta vahuta makajhorane se jagAyA jA sake aisI nidrA 'nidrAnidrA kahalAtI hai| (3-4) baiThe ayavA khaDe-khaDe hI nidrA A jAya lekina uname se sukhapUrvaka jagAyA jA sake aisI nidrA ko 'pracalA' aura duHkhapUrvaka jagAyA jA sake use 'pracalA-pracalA' kahate haiN| (5) jisame dina me cintita kArya kara liyA jAya aura kucha patA hI na lage, aisI gADha nidrA ko 'styAnaddhi athavA 'yoNato' nidrA kahate haiN| isa nidrA me manuSya kA bala asAdhAraNa rUpa meM vaDa jAtA hai| vijJAna ne bhI aisI nidrA kI sUcanA dI hai aura isase sambaddha aneka udAharaNoM kA saMgraha kiyA hai| (E) jo cakSurindriya dvArA honevAle sAmAnya bova ko roka de vaha bagdarzanAvaraNIya, (7) jo canu ke atirikta gema gara ndriyA~ tathA pAMcave mana ke dvArA hote hue sAmAnya bova ko roke vaha bacAdAnAparaNopa, (8) jo AtmA ko honevAle spA dravya ke sAmAnya Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma ke prakAra ] [ 6 bodha ko roke vaha avadhidarzanAvaraNIya aura ( 8 ) jo kevaladarzana dvArA honevAle vastumAtra ke sAmAnya bodha ko roke vaha kevaladarzanAvaraNIya / veyaNiyaM pi duvihaM, sAyamasAyaM ca AhiyaM / sAyarasa u bahU bhaiyA, emeva asAyansa vi // 7 // vedanIya karma do prakAra ke kahe gaye haiM : -- (1) sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya / ina dono ke avAntara bheda aneka hai / vivecana - jisake dvArA zArIrika tathA mAnasika sukhazAnti kA anubhava ho vaha 'sAtAvedanIya' aura duHkha tathA azAnti kA anUbhava ho vaha 'asAtAvedanIya' karma kahalAtA hai / duvihaM mohaNijjaM pi duvihaM, daMsaNe caraNe tahA / daMsaNe tivihaM vRttaM caraNe duvihaM bhave // 8 // mohanIya karma bhI do prakAra ke hai : -- (1) darzanamohanIya aura (2) cAritramohanIya / iname darzanamohanIya karma tIna prakAra kA aura cAritramohanIya karma do prakAra kA kahA gayA hai / sammattaM caiva micchattaM, sammAmicchattameva ya / eyAo tiSNi payar3Io, mohaNijjassa daMsaNe // 6 // (1) samyaktvamohanIya, (2) mithyAtvamohanIya aura (3) mitramohanIya / isa prakAra darzanamohanIya karma kI tIna uttaraprakRtiyA~ haiM / vivecana - AtmA apane adhyavasAya ke bala para mithyAtva ke pudgalo ko zuddha kare aura usame se mithyAtvakArI mala nikala jAya, use 5. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66] [zrI mahAvIra-canAmRta samyaktvamohanIya karma kahate haiN| isa karma kA udaya hone se jIva ko / samyaktva kI prApti to hotI hai ; parantu jaba taka vaha astitva me rahatA hai, taba taka mokSa kI eka zuddha avasyAsvarUpa kSAyika samyaktva ko rokatA hai| jisase AtmA mithyAtva me Asakta ho jAya vaha mithyAtvamohanIya-karma kahalAtA hai| mithyAtva ke udaya se jIva vItarAga sarvajJa dvArA kathita tattva ko atattva aura ajJakathita tattva ko tattva mAnatA hai, satya ko asatya aura asatya ko satya mAnatA hai| aura isIliye vaha tattva kA-satya kA Agraha na rakhate hue aruci rakhatA hai| jo atatva kA-asatya kA Agraha rakhatA hai, vaha satya kA sAkSAtkAra nahI kara sktaa| aisI sthiti me vaha anya prakAra kI AdhyAtmika pragati malA kaise kara sakatA hai ! jisase na mithyAtva aura na samyaktva arthAt tattva ke prati ruci mI nahI aura aruci bhI nahI-(kucha mithyAtva calA jAya aura kucha zeSa rahe ) use mizramohanIya-karma kahate haiN| uparyukta prakAra ke karmodaya ke samaya jIva tattva aura atattva satya aura asatya dono ke prati samAna vRtti dhAraNa karatA hai| phalataH satya ke lie AgrahI nahI bana sakatA-yaha sthiti bhI AdhyAtmika pragati ke liye utanI hI bAdhaka hai| carittamohaNaM kammaM, duvihaM taM viyAhiyaM / kasAyamohaNijjaM tu, nokasAyaM taheva ya // 10 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , karma ke prakAra] [67 cAritramohanIva-karma do prakAra kA kahA gayA hai :-(1) kaSAyamohanIya aura (2) nopAyamohanIya / solasavihabheeNaM, kammaM tu kasAyajaM / sattavihaM navavihaM vA, kammaM ca nokasAyajaM // 11 // kapAyamohanIya-karma ke solaha prakAra hai aura nokapAyamohanIya__karma ke sAta athavA nI prakAra haiN| vivecana--jIva ke zuddha svarUpa ko kaluSita karanevAlA tattva kapAya kahalAtA hai, athavA jo aneka prakAra ke sukha aura duHkha ke phalayogya karmakSetra kA karpaNa karatA hai-vaha kaSAya kahalAtA hai| athavA jisase kaSa, yAnI sasAra kA, Aya yAnI lAbha ho arthAt saMsAra kI vRddhi ho vaha kapAya kahalAtA hai| kaSAya ke mukhya cAra prakAra haiM : (1) krodha, (2) mAna (abhimAna ), (3) mAyA ( kapaTa ), tathA (4) lobha (tRssnnaa)| ina pratyeka ke taratamatA ke anusAra (1) anantAnuvanvI, (2) pratyAkhyAnI, (3) apratyAkhyAnI tathA (4) sajvalana aise cAra-cAra bheda hai| isa taraha kaSAya ke kula solaha prakAra hote hai| anantAnuvandhI kaSAya atyanta tIvra hote hai| pratyAkhyAnI kaSAya kevala tIvra hote hai jabaki apratyAkhyAnI kaSAya manda hote hai aura sajvalana kaSAya ati manda / kaSAya kI taratamatA ko samajhane ke liye jaina zAstro me nimna dRSTAnta diye gaye haiM Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] [zrI mahAvIra-vacanAmRta krodha anantAnubandhI-parvata me par3I huI darAra ke smaan| jisa taraha parvata me par3I darAra punaH juDatI nahI, vaise hI isa prakAra kA krodha utpanna hone para jIvana bhara zAnta hotA nhiiN| apratyAkhyAnI-pRthvI me par3I huI darAra ke samAna / jase pRthvI me paDI huI darAra varSA Ane para paTa jAtI hai, ThIka vaise hI isa prakAra kA krodha utpanna huA ho to adhika se adhika eka varSa meM zAnta ho jAtA hai| pratyAkhyAnI retI me khocI huI rekhA ke samAna / retI me khIcI huI rekhA vAyu kA jhokA Ane para miTa jAtI hai, isI taraha aisA krodha utpanna huA ho to adhika se adhika eka mAsa meM gAnta ho jAtA hai| sajvalana-pAnI me khIcI gaI rekhA ke samAna / pAnI me khIcI gaI rekhA jaise zIghra naSTa ho jAtI hai, vaise hI isa taraha kA krodha utpanna huA ho to adhika se adhika pandraha dina me zAnta ho jAtA hai| mAna anantAnubandhI-patthara ke khambhe ke samAna, jo kisI prakAra __ muktatA hI nhiiN| apratyAkhyAnI-haDDI ke samAna, jo atyanta kaSTa se bhUtatA hai| pratyAkhyAnI-kASTha ke samAna, jo upAya karane para bhukatA hai| sajvalana-uta kI lakar3I ke samAna, jo saralatA se muka jAtA hai| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma ke prakAra] sAyA anantAnubandhI-bAMsa ke kaThora jaDa jaisI, jo kisI prakAra apanI vakratA ko nahI choddtii|| apatyAkhyAnI-bher3a ke sIga jaisI, jo baDe prayatna se apanI vakratA __ choDatI hai| pratyAkhyAnI-baila ke mUtra kI dhArA jaisI, jo vAyu ke jhoke se dUra ho jaay| saMjvalana-baoNsa kI cIpaTa ke samAna / loma anantAnubandhI-kiramaca ke raga jaisA, jo eka bAra caDhane para ukhaDa nahI jaataa| apratyAkhyAnI-gADI ke kITe jaisA, jo eka bAra vastra ko gandA __ kara lene para bahuta prayatna se miTatA hai| pratyAkhyAnI-kIcaDa jaisA ki jo kapaDo para paDa jAne para sAmAnya prayatna se dUra ho jAtA hai| sajvalana-haldI ke raMga jaisA jo sUrya kI dhUpa lagate hI dUra ho jaay| nokaSAya ke sAta prakAra hote hai :-(1) hAsya, (2) rati, (3) arati, (4) bhaya, (5) zoka, (6) jugupsA aura (7) veda (jAtIya sajJA--Sexual instinct ) / yadi veda ke strIveda, puruSaveda aura napusakaveda Adi tIna prakAra mAna leM to hAsyAdi chaha aura tIna veda milakara nau prakAra ho jAte hai| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [zrI mahAvIra vacanAmRta nerajhyAtirikkhAuM, maNussAuM taheva ya / devAuaM cautthaM tu, AukammaM caunihaM // 12 // Ayukarma ke cAra prakAra hai- (1) narakAyu, (2) tIryacAyu, (3) manuSyAyu aura (4) devaayu| vivecana-jIva ko jisake kAraNa narakayoni me rahanA par3e, vaha narakAyu, tiryaca yoni me rahanA par3e, vaha tiryacAyu, manuSya yoni me rahanA par3e, vaha manuSyAyu aura devayoni me rahanA paDe, vaha devAyu / nAmakammaM tu duvihaM suhamasuhaM ca AhiyaM / suhassa u vahU bheyA, emeva asuhassa vi // 13 // nAmakarma do prakAra kA kahA gayA hai-(1) zubha aura (2) azuma / zubha nAma-karma ke aneka meda hai, aura azubha nAma-karma ke bhI aneka bheda hai| vivecana-jisake yoga se jIva ko manuSya aura deva kI gati, sundara aGga-upAGga, acchA svarUpa, vacana ko madhuratA, lokapriyatA, yazasvitA Adi prApta hoM, vaha zubha nAmakarma kahA jAtA hai| aura naraka tathA tiryaca kI gati, veDola aGga-pAGga, pulpatA, vacana kI kaThoratA, apriyatA, apayaza Adi prApta hoM vaha azubha nAmakarma kahA jAtA hai| zubha nAma-karma ke ananta bheda hai, kintu madhyama apekSA se 37 bheda mAne jAte hai aura anubha nAma-karma ke bhI ananta bheda hai, kintu madhyama apekSA se 34 bheda mAne jAte hai| inakA vistAra karmagranthoM se jaannaa| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [71 karma ke prakAra] goyakammaM tu duvihaM, uccaM nIyaM ca AhiyaM / ucca aTThavihaM hoi, evaM nIyaM vi AhiyaM // 14 // gotrakarma do prakAra kA hotA hai-(1) ucca aura (2) nIca / ina dono ke ATha-ATha aura prakAra kahe gaye hai| vivecana-ucca gotrakarma ke ATha prakAra isa taraha samajhanA cAhiye :--(1) ucca jAti me utpanna honA, (2) ucca kula meM utpanna honA, (3) balavAn bananA, (4) saundaryazAlI honA, (5) tapasvI bananA, (6) yatheSTha arthaprApti honA, (7) vidvAn bananA aura (8) sampattizAlI bnnaa| jabaki nIcagotrakarma ke ATha prakAra inase viparIta samajhanA caahie| dANe lAbhe ya bhoge ya, uvabhoge vIrie tahA / paMcavihamaMtarAyaM, samAseNa viyAhiyaM // 12 // [utta0 a0 33, gA0 1 se 15 ] antarAya karma ko sakSepa me pAMca prakAra kA kahA gayA hai(1) dAnAntarAya, (2) lAbhAntarAya, (3) bhogAntarAya, (4) upabhogAntarAya aura (5) vIryAntarAya / vivecana-dAna dene kI vastu vidyamAna rahane para tathA usake dene se honevAle lAbho kA jJAna hote hue bhI, jisake kAraNa dAna nahIM diyA jA sake, vaha dAnAntarAya-karma kahalAtA hai| isI taraha prayatna karane para bhI jisa kAraNa kisI vastu kA lAbha na ho use lAbhAntarAyakarma kahate hai / khAna-pAnAdi sabhI sAmagriyo ke vidyamAna hone para Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [zrI mahAvIra vacanAmRta bhI jisa vajaha usakA khAne-pIne me upayoga na kiyA jA sake aura kadAcit khA-pI sake to usakA pAcana na ho sake vaha bhogAntarAyakarma / jo eka bAra hI kAma meM Aye use bhogya padArtha kahate haiM, se bhojana, pAnI aadi| jo bAra-bAra upayoga meM liyA jA sake use upabhogya kahate haiM, jaise vastra, AbhUSaNa Adi / jisake kAraNa upabhoga kI sAmagrI jaba cAhiye taba aura jitane pramANa me cAhie jtane pramANa me svAdhIna rahate hue bhI upayoga meM na A sake, vaha upamogAntarAya karma / aura jisake udaya mAtra se svaya yuvA aura dalavAn hone para bhI koI kArya siddha na kara sake vaha vIryAntarAya-karma kahalAtA hai| udahIsarisanAmANaM, tIsaI koddikoddiio| ukkosiyA ThiI hoI, antomuhuttaM jahaNiyA // 16 // AvaraNijANa duNhaM pi, veyaNijje taheva ya / antarAe ya kammami, ThiI esA viyAhiyA // 17 // [utta0 a0 33, gAH 16-20] jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya tathA antarAya ina cAra karmoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti tIsa koDAkoDI sAgaropama kI hotI hai| vivecana-jaba AtmapradezoM ke mAya karma kA bandhana hotA hai, samI usakI sthiti arthAt Tikne kA samaya bhI nizcita ho jAtA hai| bataH ve itane samaya taka bAtmA ke sAtha bane rahate haiN| usakA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma ke prakAra ] [ 73 jaghanya arthAt kama se kama aura utkRSTa arthAt adhika se adhika kitanA pramANa hotA hai; isI bAta kA yahA~ spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / nau samaya se lekara do ghaDI me eka samaya nyUna ko antarmuhUrta kahate haiM / udahIsarisanAmANaM, sattariM koDikoDIo / | mohaNijjassa ukkosA, antomuhuttaM jahaNiyA // 18 // tittIsaM sAgarovamA, ukkoseNa viyAhiyA / ThiI u Aukammassa, antomahuttaM jahaNiyA // 16 // udahIsarisanAmANaM vIsaI koDikoDio | nAmagottANa ukkosA, aTTha muhuttA jahaNiyA // 20 // [ utta0 a0 33, gA0 21-22-23 ] mohanoyakarma kI utkRSTa sthiti sattara koDAkoDI sAgaropama aura jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hotI hai / AyuSya karma kI utkRSTa sthiti taitIsa sAgaropama aura jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hotI hai / nAmakarma aura gotrakarma kI utkRSTa-sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama aura jaghanya sthiti ATha muhUrta kI hotI hai / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA :6: durlabha saMyoga cattAri paramaMgANi, dullahANIha jantuNo / mANusattaM suI saddhA, saMjamammi ya vIriyaM // 1 // isa saMsAra me prANI mAtra ko manuSyajanma, dharmazravaNa, zraddhA aura saMyama kI pravRtti jaise cAra uttama aGgoM kI prApti honA atyanta durlama hai| samAvaNNANa saMsAre, NANAgottAsu jAisu / kammA NANAvihA kaTTa, puDho vissaMbhiyA payA // 2 // saMsAra me bhinna-bhinna gotra aura jAti me paidA hue jIva vividha karma karake sasAra me bhinna-bhinna svarUpa me utpanna hote haiN| egayA devaloesu, naraesu vi egyaa| egayA AsuraM kAyaM, AhAkammehiM gacchaI // 3 // apane karma ke anusAra yaha jIva kisI samaya devaloka me, kisI samaya naraka me to kisI samaya asurakAya me ( bhuvanapati ityAdi me) utpanna hotA hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durlabha saMyoga ] egayA khattio hoI, tao caMDAla vukkaso / tao kIDa - payaMgoya, tao kuMthU - pivIliyA // 4 // a jIva kisI samaya kSatriya, kisI samaya cANDAla, kisI samaya bukkasa, ( varNasaMkara jAti), kisI samaya koTa, kisI samaya pataMga, kisI samaya kuMthU aura kisI samaya cITI bhI banatA hai / evamAcaTTajoNIsu, pANiNo kammakivvisA / paNa Nivijjati saMsAre, savvasu va khattiyA // 5 // [ 75 sarvaprakAra kI Rddhi-vaibhava hone para bhI jisa taraha kSatriyo kI rAjyatRSNA zAnta nahI hotI, ThIka usI taraha karmarUpI maila se lipaTe jIva bhI anekavidha yoniyo me paribhramaNa karane ke bAvajUda bhI virakta nahI hote / | kammasaMgehiM sammUDhA, dukkhiyA bahuveyaNA | amANusAsu joNIsu, viNihammanti pANiNo // 6 // karma ke sambandha se mUDha bane hue prANI asakhya vedanAeM prApta kara tathA duHkhI hokara manuSyayoni ke atirikta dUsarI yoniyo meM janma dhAraNa kara bAra-bAra hanA jAtA hai / kammANaM tu pahANAe, ANuputrI kayAi u / jIvA sohimaNappattA, Ayayati maNussayaM // 7 // kramazaH arthAt eka yoni me se dUsarI yoni meM bhaTakate hue, kI gaI akAmanirjarA ke kAraNa karmoM kA bhAra halakA ho jAne Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76] [zrI mahAvIra-vacanAmRta se jIva-zuddhi ko pAtA hai aura kisI samaya manuSyayoni me janma dhAraNa karatA hai| __ vivecana-ajJAna athavA mUDha dazA me duHkha sahana karate hue karma kI jo nirjarA hotI hai, vaha akAmanirjarA kahalAtI hai| mAnava-janma kI durlabhatA samajhane ke liye zrIbhadrabAhusvAmI ne zrI uttarAdhyayana-sUtra kI niyakti me nimnalikhita dasa dRSTAnta diye haiM : (1) cUlhe kA dRSTAnta-cakravartI rAjA chaha khaNDa pRthvI kA adhipati hotA hai| usake rAjya meM kitane cUlhe hote haiM ? prathama cakravartI ke cUlhe para bhojana ho aura vAda me pratyeka cUlhe para bhojana karanA ho to cakravartI ke cUlhe para bhalA punaH bhojana kA kava avasara Ave ? (2) pAsoM kA dRSTAnta-kisI khela meM yantramaya pAsoM kA upayoga karake kisI kA sArA dhana jIta liyA gayA ho aura usa 'parAjita manuSya ko akSa-krIr3A se phira apanA dhana prApta karanA ho, to bhalA kaba taka prApta ho? (3) dhAnya kA dRSTAnta-lAkhoM mana ghAnya ke Dhera me yadi saraso ke thoDe dAne milA diye hoM aura unheM vApasa nikAlane kA prayatna kiyA jAya to bhalA kava mila sakate haiN| (4) dhUta-krIDA kA dRSTAnta-kisI rAjamahala ke 1008 stambha ho aura uname se pratyeka stambha ke 108 vibhAga hoM tathA ukta pratyeka vibhAga ko jUA me jItane para hI rAjya milatA ho, to bhalA vaha rAjya kaba mila sakegA ? Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durlabha sayoga ] [ 77 (5) ratna kA dRSTAnta - sAgara me pravAsa karate samaya pAsa me rahe ratna agAdha jala me DUba jAya~ to bhalA khoja karane ke bAvajUda bhI ve ratna kaba taka mila sakeMge ? (6) svapna kA dRSTAnta - rAjya kI prApti karAnevAlA zubha svapna dekhA ho aura usase rAjya kI prApti bhI ho gaI ho / yadi aisA hI svapna punaH lAne ke liye koI prayatna kare, to bhalA aisA svapna punaH kaba lA sakatA hai ? (7) cakra kA dRSTAnta - cakra arthAt rAdhAvedha | khambhe ke UMce sire para yantra - prayoga se cakrAkAra me eka putalI ghUmatI ho, usakA nAma rAdhA / stambha ke nIce tela kI kaDhAI ubhalatI ho, khambhe ke madhya bhAga me eka tarAjU biThA diyA gayA ho aura usame khar3e rahakara nIce kI kaDhAI me paDe rAdhA ke pratibiMba ke AdhAra para bANa mArakara usakI bAI A~kha bIghanA ho to bhalA kaba bIgha sakatA hai / (8) carma kA dRSTAnta-yahAM carma zabda kA artha camaDe jaisI moTI sarovara ke Upara kI zaivAla hai / kisI pUrNimA kI rAtri me vAyu ke teja jhokA se zaivAla jarA idhara-udhara ho jAya, phalasvarUpa usake nIce chipA huA koI kachuA candramA ke darzana kara le aura yadi vaha punaH vaisA hI candra-darzana apane sage-sambandhiyo ko karAnA cAhe to bhalA kaba karavA sakatA hai ? vAyu ke jhoko se usI sthAna para zaivAla kA idhara-udhara khisakanA aura vaise hI pUrNimA ko rAtri kA honA, yaha saba kitanA durlabha hai ? Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 [zrI mahAvIra-vacanAmRta (6) yuga kA dRSTAnta-yuga arthAt dhurA jUr3A / baila ke kandhe para use varAvara biThAne ke liye lakaDI ke eka choTe DaNDe kA upayoga kiyA jAtA hai| yadi vaha jUDA mahAsAgara ke eka chora se pAnI me DAlI gaI ho aura dUsare chora se lakar3I, to bhalA usa jUDe para vaha lakar3I kaba baiTha sakegI ? (10) paramANu kA dRSTAnta-eka stambha kA atyanta mahIna cUrNa karake phUMkanI me bhara diyA ho aura kisI parvata ke zikhara para khar3A hokara phUMka dvArA use havA meM ur3A diyA jAya to bhalA ukta cUrNa ke sabhI paramANa punaH kaba ekatra ho sakate haiM ? __yadi ina sabhI praznoM kA uttara 'bahuta samaya aura bahuta kaSTa ke bAda' yahI hai to manuSyajanma bhI dIrghAvavi ke pazcAt aura atyadhika kaSToM ke bAda prApta hotA hai, arthAt vaha atidurlabha hai| mANussaM viggahaM la , suI dhammassa dullahA / jaM socA paDivajanti, tavaM khantimahiMsiyaM // 8 // kadAcit manuSyajanma mila bhI jAya to bhI dharmazAstra ke vacana sunanA atyanta durlabha hai, jinhe sunakara jIva tapa, kSamA tathA ahiMsA ko svIkAra karatA hai| Ahaca savaNaM laddha, saddhA paramadullahA / socA geyAuyaM maggaM, vahave paribhassaI // 6 // kadAcit dharmazAstroM ke vacana suna bhI le, to bhI usa para zraddhA honA ati durlabha hai| nyAyamArga para calane kI bAta sunakara bhI bahuta Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durlabha saMyoga] [76 se loga ( usakA anusaraNa nahIM karate aura durAcArI svacchandI jIvana bitAkara ) bhraSTa bana jAte hai| suI ca laDu saddhaM ca, vIriyaM puNa dullahaM / vahave royamANA vi, No ya NaM paDicajaI // 10 // kadAcit dharmazAstroM ke vacana sune ho aura una para zraddhA bhI jama gaI ho, para sayama-mArga me vIryasphuraNa honA arthAt pravRtti karanA atyanta kaThina hai| bahuta se loga zraddhAsampanna hote hue bhI sayamamArga me pravRtta nahI hote| mANusattammi AyAo, jo dhamma socca saddahe / tavassI cIriyaM laddha, saMvuDe niNe rayaM // 11 // jo jIva manuSya-jIvana prApta karake dharmazAstra ke vacana sunatA hai, usa para zraddhA rakhatA hai, aura sayama-mArga me pravRtta hotA hai, vaha tapasvI aura savRtta ( savaravAlA ) banakara apane (baddha aura baddhayamAna) sabhI karmoM kA kSaya kara detA hai, arthAt mukti prApta karatA hai| sohI ujjubhUyassa, dhammo suddhassa citttthii| nivANaM paramaM jAi, ghayasitteva pAvae // 12 // saralatA se yukta AtmA kI zuddhi hotI hai aura aisI AtmA me hI dharma sthira raha sakatA hai| ghRta se sIcI huI agni ke samAna vaha dedIpyamAna hokara parama nirvANa ( mukti ) ko prApta karatA hai| vigiMca kammuNo heDaM, jasaM saMciNu khNtie| pADhavaM sarIraM hiccA, uDDUM pakkamaI disaM // 13 // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] [zrI mahAvIra-canAmRta karmoM ke kAraNa ko aryAta mithyAtva, avirati Adi ko dUra kro| kSamA, saralatA, mRdutA, nirlobhatAdi prApta kara yaza kA saMcaya kro| aisA karanevAlA manuSya pArthiva zarIra choDakara Urdhva dizA kI ora prayANa karatA hai, arthAt svarga athavA mokSa me jAtA hai / visAlisehiM sIlehiM, jakkhA uttara uttarA / -mahAsukkA va dippaMtA, mannaMtA apuNaccayaM // 14 // - utkRSTa AcAro kA pAlana karane se jIva uttarottara vimAnavAsI deva banatA hai| vahAM vaha atizaya suzobhita aura dedIpyamAna zarIra dhAraNa karatA hai tathA svargIya sukhoM me itanA lIna ho jAtA hai ki 'mujhe aba yahA~ se cyavita nahI honA hai' aisA samajha letA hai| appiyA devakAmANaM, kAmarUvaviuviNo / uDUM kappesu ciTThati, puvA vAsasayA bahU // 15 / / deva sambandhita kAma-sukhoM ko prApta eva icchAnusAra rUpa dhAraNa karane kI zaktivAle ye deva aneka saikar3oM pUrva varSoM taka UMce svarga meM rahate haiN| vivecana-eka pUrva-70560000000000 sattara hajAra pA~ca sau sATha arava vrss| tattha ThiccA jahAThANaM, jakkhA Auksae cuyA / urvati mANusaM joNiM, se dasaMge'bhijAyai // 16 // __ vahA~ apane-apane sthAna rahe hue ye deva AyuSya kA kSaya hone para manuSyayoni ko prApta karate haiM aura unhe dasa ago kI prApti hotI hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karata h| durlabha saMyoga] khettaM vatthu hiraNaM ca, pasavo dAsa-porusaM / cattAri kAmakhaMdhANi, tattha se uvavajjai // 17 // ___ ukta svarga me se cyavita deva jahA~ kSetra (khulI jagaha-bAgabagIcA Adi ), vAstu ( makAna, mahala Adi), hiraNya ( sonA, cAMdI, javAharAta, Adi) aura pazu tathA dAsa-dAsI rUpI cAra kAmaskandha arthAt sukhabhoga kI sAmagrI hoM, vahA~ janma dhAraNa karate hai| mittavaM nAivaM hoi, uccAgote ya vaNNavaM / appAyake mahApanne, abhijAya jaso bale // 18 // [Upara cAra kAma-skanvarUpI eka aga kA nirdeza kiyA gayA hai| zeSa anya nau ago kA varNana isa gAthA me kiyA gayA hai ] (2) usake aneka sanmitra hote hai, (3) usake bahuta se kuTumbijana hote hai, (4) vaha uttama gotra me janma letA hai, (5) saundaryazAlI hotA hai, (6) vyAdhi-rahita hotA hai, (7) buddhi-sampanna hotA hai, (8) vinayI hotA hai, (6) yazasvI hotA hai aura (10) balavAn bhI hotA hai| isa prakAra use dasa aga kI prApti hotI hai| bhoccA mANussae bhoe, appaDirUve ahAuyaM / purvi visuddha saddhamme, kevalaM bohi bujhiyA // 16 // AyuSya ke anusAra manuSya yoni ke uttamottama bhoga bhogakara tathA pUrvabhava me kiye hue zuddha dharma ke AcaraNa ke phalasvarUpa vaha samyaktva kI prApti karatA hai| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86] [zrI mahAvIravacanAmRta he puruSa! tU AtmA ke sAtha hI yuddha kara / bAharI zatruoM ke sAtha bhalA kisa liye lar3atA hai ? AtmA ke dvArA hI AtmA ko jItane me saccA sukha milatA hai| paMciMdiyANi kohaM, mANaM mAyaM taheva lohaM ca / dujjayaM ceva appANaM, sannaM appe jie jiyaM // 10 // [utta0 bha0 6, gA0 36] pA~ca indriyo, krodha, mAna, mAyA aura lobhAdi kI vRttiyAM durjaya haiM, ThIka vaise hI AtmA ko jItanA bahuta kaThina hai| jisane AtmA ko jIta liyA usane sabako jIta liyaa| na taM arI kaMThachittA karei, jaM se kare appaNiyA durappA / se nAhiI maccumuhaM tu patte, pacchANutAveNa dayAvihUNo // 11 // [utta0 a0 20, gA048] durAcAra me pravRtta AtmA hamArA jitanA aniSTa karatI hai, utanA aniSTa to galA kATane vAlA kaTTara zatru bhI nahIM krtaa| aisA nirdayI manuSya mRtyu ke samaya avazya apane durAcAra ko pahacAnegA aura phira pazcAttApa kregaa| jo pacahattANa mahanbayAI, sammaM ca no phAsayaI pamAyA / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-jaya] [85 aniggahappA ya rasesu giddhe, na mUlao chindai baMdhaNaM se // 12 // utta0 bha0 20, gA0 36] jo sAdhaka pravrajyA grahaNa karane ke pazcAt bhI pramAdavaza aGgIkRta mahAnatoM kA ucita rUpa se pAlana nahIM karatA aura vividha raso ke prati lobhI banakara apanI AtmA kA nigraha nahI karatA usake bandhana jaDa bhUla se kabhI naSTa nahIM hote| se jANaM ajANaM yA, kaTu AhammiyaM payaM / saMvare khippamappANaM, bIyaM taM na samAyare // 13 // [da0 a08, gA0 31 ] yadi vivekI manuSya jAne-anajAne me koI adharma kRtya kara baiThe to use apanI AtmA ko zIghra hI usa se dUra kara le aura phira dUsarI bAra vaisA kArya nahI kre| purisA ! attANameva abhinigijjha evaM dukkhA pamo. kkhasi // 14 // [A0 a0 3, u0 3, sU0 116 ] he puruSa ! tU apanI AtmA ko hI vaza me kr| aisA karane se tU saba duHkho se mukta ho jaaygaa| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA:8: mokSamArga nANaM ca daMsaNaM ceva, carittaM ca tavo thaa| eyamaggamaNuppattA, jIvA gacchaMti soggaI // 1 // [utta0 a0 28, gA03] jJAna, darzana, caritra aura tapa [ye mokSamArga hai| ] isa mArga para calanevAle jIva sugati meM jAte haiN| vivecana-sabhI mumukSa mokSaprApti kI abhiruci rakhate haiM, parantu mokSa kI isa avasthA para pahuMcane kA saccA vizvAsa pAtra mArga kaunasA hai ? yaha jAnanA Avazyaka hai| isIliye yahAM spaSTa kiyA gayA hai ki jJAna, darzana, caritra aura tapa kI yathArtha ArAvanA hI mokSaprApti kA saccA mArga hai| isa mArga kA anusaraNa karanevAle avazya sugati meM arthAt mokSa meM jAte hai| . nANeNa jANaI bhAve, daMsaNeNa ya saddahe / caritteNa nigiNhAi, taveNa parisujjhaI // 2 // - [utta0 ma0 28, gA0 35] jJAna se padArtha jAne jA sakate haiM, darzana se usa para zraddhA hotI Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga] [86 hai, cAritra se karma kA Asrava rukatA hai aura tapa se AtmA kI sampUrNa zuddhi hotI hai| tattha paMcavihaM nANaM, suyaM AbhiNivohiyaM / ohinANaM tu taiyaM, maNanANaM ca kevalaM // 3 // [utta0 ma0 28, gA0 4] inameM jJAna pA~ca prakAra kA hai :-(1) Abhinibodhika, (2) zruta, (3) avadhi, (4) manaHparyava aura (5) kevala / / vivecana-mokSa ke caturvidha sAdhano me jJAna kA krama pahalA hai, ataH usakA varNana prathama kiyA gayA hai| jisake dvArA vastu kA jJAna ho, vastu pahacAna me Ave, athavA vastu samajhI jAya, vaha jJAna kahalAtA hai| isake pAMca prakAra hai, Abhinibodhika aadi| pA~ca indriyA~ tathA chaThe mana ke dvArA jo arthAbhimukha nizcayAtmaka bodha hotA hai vaha Abhinibodhika jJAna kahalAtA hai| isI ko matijJAna bhI kahate haiM / hama sparza kara, cakha kara, sUgha kara, dekha kara tathA suna kara jo jJAna prApta karate hai, vaha matijJAna hai| isa jJAna kI prApti cAra bhUmikAoM meM hotI hai| jisameM se 'pahalI bhUmikA kA nAma avagraha hai, dUsarI kA IhA, tIsarI kA apAya aura cauthI kA ghaarnnaa| eka vastu kA sparza hone para kucha hai' aisA jo jJAna avyaktarUpa meM hotA hai vaha avagraha kahalAtA hai / 'yaha kyA hogA ?' aisA jo vicAra paidA hotA hai vaha hai IhA / yaha vastu vahI hai' aisA jo nirNaya hotA hai vaha apAya kahalAtA hai / tathA 'mujhe isa vastu kA sparza huA' Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] [zrI mahAvIra-vacanAmRta aisA jo smaraNa, vaha dhAraNA kahalAtI hai| lakaDI kA sparza hote hI 'lakaDI kA sparza majhe hamA' aisA anabhava hotA hai| kinta itanI avadhi me to ukta cAroM kriyAe~ atyanta zIghratA se ho jAtI haiN| ajJAta vastu kA sparza hone para ye kriyAeM mandagati se hotI haiM, tava usakA jJAna hotA hai, jabaki ciraparicita vastu me upayoga ati zIghra rahatA hai, isaliye usakA jJAna nahI hotaa| . zratajJAna kA sAdA artha hai--sunakara prApta kiyA huA jJAna / hama vyAkhyAna sunakara athavA pustaka paDhakara jo jJAna prApta karate haiM, vaha yaha dUsare prakAra kA zrutajJAna hai| pratyeka sasArI jIva me ye dono jJAna vyakta athavA avyakta rUpa me avazya rahate haiN| ___ AtmA ko rUpI dravyo kA amuka kAla aura amuka kSetra taka maryAdita jo jJAna hotA hai vaha hai avadhijJAna / dUsare ke mana ke paryAyoM-bhAvoM kA jo jJAna hotA hai vaha hai manaHparyava athavA manaHparyavajJAna hai, aura pratyeka vastu ke sabhI paryAyoM kA sarvakAlIna jo jJAna hotA hai vaha hai kevalajJAna / avadhijJAna nArakIya aura deva ke jIvoM ko sahaja me hotA hai arthAt ve janma lete haiM taba se hI avadhijJAna se yukta hote haiM, jabaki tiryaca tathA manuSyoM ko yaha jJAna viziSTa labdhi se prApta hotA hai / manaHparyava aura kevalajJAna kevala manuSya ko hI prApta hotA hai aura usake liye viziSTAvasthA kI apekSA rahatI hai| , avadhi, manaHparyava aura kevala ye tInoM jJAna indriya aura mana Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [61 .mokSamArga] kI sahAyatA ke binA AtmA ko sIdhe ho prApta hote hai, ataH inakI gaNanA pratyakSa-jJAna meM kI jAtI hai| isakI apekSA Abhinibodhika jJAna tathA zrutajJAna parokSa hai, jabaki vyavahAra kI gaNanA isase bhinna hai| vyavahAra me indriya aura mana ke nimitta se honevAle jJAna ko pratyakSa kahate hai aura anumAna, zabda Adi se honevAle sIdhe jJAna ko parokSa kahate hai| zAstrakAro ne saMvyavahArikapratyakSa aura saMvyavahArika-parokSa ke rUpa me isakI sUcanA dI hai| eyaM paMcavihaM nANaM, davANa ya guNANa ya / pajavANaM ya samvesi, nANaM nANIhi desiyaM / / 4 / / [utta0 bha0 28, gA05] sarvadravya, sarvaguNa aura sarvaparyAyo kA svarUpa jAnane ke liye jJAniyo ne pAMca prakAra kA jJAna batalAyA hai| vivecana-isa kathana kA tAtparya yaha hai ki koI bhI jJeya vastu ina pAMca jJAna kI maryAdAo se bAhara nahI hai| ___pA~ca jJAno kA svarUpa tathA unakI prakriyA nandisUtra tathA vizeSAvazyakabhASya me vistArapUrvaka samajhAI gaI hai| * jIvAjjIvA baMdho ya, puNNaM pAvA'savo thaa| saMvaro nijarA mokkho, saMte e tahiyA nava // // [utta0 a0 28, gA0 14] * isa sambandha meM vizeSa jAnakArI ke lie sampAdaka dvArA gujarAtI mAdhyama se likhI gaI 'jJAnopAsanA' (dharmabodha-granthamAlA kI bhAThavIM pustaka) dekhanI caahiye| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] [zrI mahAvIra vacanAmRta (1) jIva, (2) ajIva, (3) baMdha, (4) puNya, (5) pApa, (6) Azrava, (7) savara, (8) nirjarA aura () mokSa ye nava tattva hai| vivecana-isa jagat me jo kucha jAnane yogya hai, use jJeya tattva kahate haiM ; jo kucha chor3ane yogya hai, use heya tattva kahate haiM, aura jo kucha Adarane yogya hai, use upAdeya tattva kahate haiN| ina tInoM tattvoM ke vistAra ke rUpa me hI nava tattvo kI yojanA kI gaI hai| jJeya tattva ke do prakAra haiM:-jIva aura ajIva / ina donoM tattvo kA paricaya pahale diyA jA cukA hai| heya tattva ke tIna prakAra hai :-Asrava, bandha aura paap| jisase karma Atmapradeza kI ora khiMcA jAtA haiM, vaha Atrava, jisase karma Atmapradeza ke sAtha otaprota ho jAyaM, vaha banca, aura jisase AtmA ko azubha phala bhoganA par3e vaha pApa / upAdeya tattva ke cAra prakAra haiM:-savara, nirjarA, mokSa aura puNya / Asrava ko rokanevAlI kriyA savara kahalAtI hai, AtmapradezoM ke sAtha otaprota bane hue karmoM kA alla ayavA adhika aza me pRthak ho jAnA use nirjarA kahate haiM, sampUrNa karmoM kA kSaya ho jAne ko mokSa kahate haiM tathA zubhaphala denevAlA karma puNya kahalAtA hai| iname puNya kathamit upAdeya hai, kyoMki usase satsAdhanoM kI prApti hotI hai, kintu mokSa me jAne ke liye usakA bhI kSaya honA Avazyaka hai| navatattva-prakaraNa tathA saTIka karmagranthoM me navatattvoM ke sambatva me upayogI jAnakArI dI gaI hai| sampAdaka ne 'jana-dharmadarzana' nAmaka apane vRhad aya meM isa viSaya ppara vaijJAnika tulanA ke sAtha vistRta vivecana kiyA hai| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga] [63 tahiyANaM tu bhAvANaM, sambhAve uvaeseNaM / bhAveNa saddahaMtassa, sammattaM taM viyAhiyaM // 6 // [utta 0 a0 28, gA0 15] svabhAvavaza athavA upadeza ke kAraNa ina tattvo ke yathArthasvarUpa me bhAvapUrvaka zraddhA rakhanA, use samyagadarzana kahate hai|| vivecana-samyagdarzana kA artha hai tattvo ke yathArthasvarUpa kI bhAvapUrvaka zraddhA / vaha svabhAva se arthAt naisargika rIti se aura upadeza se arthAt gurujano ke vyAkhyAnAdi zravaNa karane se yo do prakAra se hotI hai| zrI umAsvAtivAcaka ne tattvArthadhigamasUtra ke prathama adhyAya me- 'tattvArthazraddhAna samyagdarzanam' aura 'tannisargAdaghigamAd vA' ina do sUtroM dvArA usakI spaSTatA kI hai| paramatthasaMthavo vA, sudiparamatthasevaNA vaa| vAvannakudaMsaNavajjaNA ya, sammattasaddahaNA || [utta0 bha0 28, gA0 28] paramArthasaMstava, paramArthajJAtRsevana, vyApannadarzanI kA tyAga aura kudarzanI kA tyAga, ye samyag darzana se sambandhita zraddhA ke cAra aga hai| vivecana-paramArthasastava kA artha hai tattva kI vicAraNA, tattva sambandhI prishiiln| paramArthajJAtRsevana kA artha hai tattva ko jAnanevAle gItArtha gurujanoM ke caraNoM kI sevA / vyApannadarzanI kA artha hai jo eka bAra samyaktva se yukta ho, kintu kisI kAraNavaza usase Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] [zrI mahAvIra-vacanAmRta bhraSTa ho gayA ho| kudarzanI kA artha hai mithyAdarzana kI mAnyatA rakhanevAlA / ina-cAra ago me se Arambha ke do aMga zraddhA ko puSTa karanevAle haiM jabaki zeSa do aga zraddhA kA sarakSaNa karanevAle haiN| nAdasaNissa nANaM, nANeNa vinA na huMti caraNaguNA / aguNissa natthi mokkho, natthi amokkhassa nivANaM / / 8 / / . [utta0 ma0 28, gA0 30] -. samyag darzana ke vinA samyag jJAna nahI hotA , samyag jJAna ke vinA samyak cAritra ke guNa nahI Ate , samyak cAritra ke guNoM ke vinA sarva karmoM se chuTakArA nahI hotA , aura sarva karmoM se chuTakArA pAye vinA nirvANa kI prApti nahI hotii| . . vivecana-jJAna se padArthoM ko jAnA jA sakatA hai aura darzana se usapara zraddhA hotI hai, isaliye 'nANa dasaNa ceva' yaha krama dikhalAyA hai| parantu jIva mAtra kA mokSamArga kI ora saccA prasthAna to samyag darzana ko-samyaktva kI prApti hone ke pazcAt hI hotA hai; yaha vastu yahAM spaSTa kI gaI hai| jise samyaga darzana prApta ho, use hI samyag jJAna hotA hai| isakA artha yaha hai ki samyaktva kI prApti me pUrva jIva ko jo kucha jJAna rahatA hai, vaha vAstava me ajJAna hI hai , kyoki mokSaprApti me vaha upakAraka siddha nahIM hotaa| samyaktva kI prApti hone ke pazcAt yahI jJAna samyaga bana jAtA hai| jisako samyag jJAna huA ho usako hI sampakcArita kI prApti hotI hai| isakA tAtparya yaha samajhanA cAhiye ki manuSya cAhe jitane aMce cariya kA pAlana karatA ho, kintu yaha samyA jAna meM Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga ] [ 65 rahita ho to usakA cAritra samyak nahI kahalAtA aura isI kAraNa usake dvArA use mokSa kI prApti nahI ho sakatI / yahA~ tapa kA samAveza samyak cAritra me hI kiyA gayA hai, ataH -usakI pRthaka gaNanA nahI kI gaI / samyag darzana, samyag jJAna aura samyak cAritra - ina tIna sAdhano ko ratnatrayI kahate hai / zrI umAsvAtivAcaka ne tattvArthAghigamasUtra ke prArambha me mokSamArga ke sAghanarUpa me isa ratnatrayI kA hI ullekha kiyA hai / uparyukta tIna sAdhano kA sakSepa jJAna aura kriyA ina do sAdhano meM kiyA jAtA hai; vahA~ darzana kA samAveza jJAna me kiyA jAtA hai, aura cAritra ke sthAna para kriyA zabda bolA jAtA hai / 'nAgakiriyAhiM mokkho,' ye vacana usake liye pramANabhUta haiM / tAtparya yaha 'ki yahA~ mokSamArga ke caturvidha sAdhano kA varNana kiyA gayA hai, kintu ye sAdhana cAra hI hote hai, inase nyUnAdhika nahI ho sakate, aisA ekAntika Agraha nahI hai / apekSAbheda se ina sAdhano kI saMkhyA nyUnAdhika ho sakatI hai / sAmAiya ttha paDhamaM, cheovaTThAvaNaM bhave vIyaM / parihAravisuddhIyaM, suhumaM taha saMparAyaM ca // 6 // akasAya mahakkhAyaM, chaumatthassa jiNassa vA / evaM cayaritakaraM cAritaM hoi AhiyaM // 10 // [ utta0 a0 28, gA0 32-33 ] Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66] [zrI mahAvIra vacanAmRta __ pahalA sAmayika nAma kA cAritra hai, dUsarA chedopasthApanIya nAmaka cAritra hai, tIsarA parihAravizuddhi nAmaka cAritra hai aura cauthA sUkSmasaparAya nAmavAlA cAritra hai| kaSAya se rahita cAritra yathAkhyAta kahalAtA hai| vaha chadmastha aura kevalI ko hotA hai| bhagavAna ne kahA hai ki ye pAMco cAritra karmoM kA nAza karanevAle hai| vivecana-AtmA ko zuddha dazA me sthira karane kA prayatna cAritra hai| isIko savara, sayama, tyAga athavA pratyAkhyAna bhI kahA jAtA hai| pariNAmazuddhi ke taratamabhAva kI apekSA se cAritra ke pAMca prakAra kiye gaye haiN| chadma arthAt prdaa| ava taka jisake jJAna para paradA hai, vaha hai chmsth| kevalajJAna hone se pUrva sabhI AtmAeM isa avasthA me rahatI hai| ___ mana, vacana aura kAyA se pApakarma nahI karanA, nahI karAnA tathA karate hue ko anumati nahI denA, aise sakalpapUrvaka jo cAritra grahaNa kiyA jAtA hai, use sAmAyika cAritra kahate haiN| yaha cAritra vratadhArI gRhasthoM me alpAza tathA sAghuoM me sarvAza mAtrA me hotA hai| naye ziSya ko dazavakAlika-sUtra kA paDjIvanikA nAmaka cauthA avyayana paDhAne ke bAda jo baDI dIkSA dI jAtI hai, use chedopasthApanIya cAritra kahate haiM athavA eka tIrthaGkara ke sAdhu ko anya tIrthaDara ke zAsana me praveza karane ke liye nayA cAritra grahaNa karanA par3atA hai, use bhI chedopasthApanIya cAritra kahate haiN| zrI pArzvanAtha bhagavAn ke cAturyAma vratavAle sAdhuoM ne pAMca mahAvratavAlA zrImahAvIra Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga] [65 svAmI kA mArga svIkRta kiyA, taba naye sire se cAritra grahaNa kiyA thA , vaha isa prakAra kA thaa| sAmAyika-cAritra ke paryAya kA chedana kara upasthApita kiyA jAtA hai isaliye ise chedopasthApanIya kahate hai| isame praveza karane ke bAda pUrvAvasthA ke muniyo ke sAtha vyavahAra meM A sakate haiN| viziSTa prakAra kI tapazcaryA se AtmA kI zuddhi karanA, parihAra vizuddhi nAmaka tIsarA cAritra hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra kaSAyo ko samparAya kahate hai| vaha sUkSma ho jAya arthAt upazama yA kSaya ko prApta ho jAya, tava sUkSma-samparAya cAritra kI prApti mAnI jAtI hai| isa cAritra me sUkSma lobha kA arA geSa rahatA hai| jaba sUkSma lobha bhI calA jAya aura isa prakAra sampUrNa kaSAya rahita avasthA prApta ho, taba yathAkhyAta cAritra kI prApti mAnI jAtI hai| isa cAritra ko vItarAga cAritra bhI kahate hai, kyoki usa samaya AtmA rAga aura dvaSa dono se Upara uTha sampUrNa mAdhyasthabhAva ko prApta hotI hai| chadmastha AtmA uttarottara vizuddhi ko prApta karatI huI isa avasthA taka pahu~catI hai aura kevalajJAna-prApti ke pazcAt bhI isa cAritra me sthira rahatI hai| ye saba cAritra uttarottara zuddha haiM aura karma kA kSaya karane me parama upakAraka hai| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] [zrI mahAvIra vacanAmRta tavo ya duviho vutto, vAhiravbhantaro thaa| vAhiro chaciho vutto, evamabhantaro tavo // 11 // [utta0 a0 28 gA0 34] tapa do prakAra kA batalAyA gayA hai| vAhya aura Abhyantara / vAhya tapa chaha prakAra kA varNita hai aura Abhyantara tapa bhI itane hI prakAra kaa| vivecana-jo zarIra ke sAtoM dhAtuo tathA mana ko tapAye, vaha tapa kahalAtA hai| karma kI nirjarA karane ke liye yaha uttama sAdhana hai| tapa do prakAra kA hai :-bAhya aura Abhyantara / ina me vAhyatapa garIra kI guddhi meM vizeSa upakAraka hai aura Abhyantara tapa mAnasika zuddhi me| ina dono tapoM ke alaga-alaga chaha prakAra haiN| aNasaNamUNoyariyA, bhikkhAyariyA ya rasapariccAo / kAyakileso saMlINayA, 4 vajjho tabo hoI // 12 // . [utta0 bha030, gA08] vAhyatapa ke chaha prakAra hai-(1) anagana, (2) UnodarikA, (3) mikSAcaro, (4) rasaparityAga, (5) kAyakleza tathA (6) salInatA / vivecana-bhojana kA amuka samaya ke liye athavA pUrNa samaya ke liye parityAga karanA anazana kahalAtA hai| ekAgana, Ayavila, upavAsa-ye saba isI tapa ke prakAra haiN| kSudhA se kucha kama bhojana karane kI kriyA ko UnodarikA kahate haiN| zuddha bhikSA para nirvAha Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] [ zrI mahAvIra vacanAmRta * loka-samUha kA tyAga karake ekAgrabhAva se vicaraNa karanA tathA kAyA ke mamatva ko chor3akara AtmabhAva me rahanA vyutsarga haiM | khavittA puvvakammAI, saMjameNa taveNa ya / sancaduHkhappahINaTThA, pakkamaMti mahesiNo // 14 // [ utta0 a0 28, gA0 36 ] jo maharSi hai, ve sayama aura tapa se pUrva karmoM kA kSaya kara samasta duHkhoM se rahita aise mokSapada kI ora zIghra gamana karate haiM / tava saMvaramaggalaM / sarddha nagaraM kiccA, khanti niuNapAgAraM tiguttaM duppadhaMsagaM // 15 // dhaNuM parakamaM kiccA, jIvaM ca IriyaM sayA / dhi ca keyaNaM kiccA, sacceNa palimanthae || 16 || tavanArAyajutteNa, / bhittaNaM kammakaMcuyaM / muNI vigayasaMgAmI, bhavAo parimuccae ||17|| [ utta0 a0 6, gA0 20-21-22 ] 1 taporatnamahodadhi grantha meM aneka prakAra ke tapa kA varNana kiyA gayA hai aura sampAdaka ne 'tapa-vicAra', 'tapanAM teja, ( dharmabodha-pranthamAlA : pu0 12 ) aura 'tapanI mahattA' (jaina zikSAvalI prathama zreNI : pu0 8 ) tathA 'AryAvala - rahasya' ( jaina zikSAvalI dvitIya zreNI : pu0 6 ) nAmaka gujarAtI pustakoM me tapa ke sambandha meM vividha dRSTiyoM se vicAra kiyA hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga] 5. [101 zraddhArUpI nagara, kSamArUpI durga aura tapa-sayamarUpI agalA banAkara triguptirUpa zasro dvArA karmazatruo se apanI rakSA karanI caahiye| punaH parAkamarUpI dhanuSa kI IryAsamiti rUpa DorI banAkara dhairyarUpI ketana se satya dvArA use bA~dhanA caahiye| usa dhanuSa para taparUpI vANa caDhAkara karmarUpI kavaca kA bhedana karanA caahiye| isa prakAra se sagrAma kA sadA ke liye anta kara muni bhavabhramaNa se mukta ho jAtA hai| vivecana-isa varNana kA tAtparya yaha hai ki mokSamArga ke pathika ko nIce likhe gaNa prApta karane caahiye| 1 : zraddhA-AtmazraddhA, deva-guru-dharma ke prati zraddhA, nava tattvoM para shrddhaa| 2:kSamA- krodha para vijaya / yahA~ mAna, mAyA aura lobha para vijaya kA nirdeza nahI kiyA gayA hai para vaha samajha lenA caahiye| isa prakAra Arjava, saralatA aura nirlobhatA bhI arjita karanI caahiye| 3 : tapa-anekavidha tp| 4 : sayama-pA~ca indriyoM para niyantraNa / 5 : trigupti-~-gupti arthAta aprazasta pravRtti kA nigraha / isake tIna prakAra haiM--(1) managupti, (2) vacanagupti aura (3) kAyagupti / sayama mArga me Age bar3hane ke liye ye tIno guptiyA~ bahuta hI mahattvapUrNa sAdhana hai| 6:prarAkama-vighno kI paravAha kiye binA dhyeya kI ora agrasara hone kA dRDha puruSArtha / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] [zrI mahAvIra-vacanAmRta 7 : iryAsamiti samiti arthAt samyaka pravRtti / isake pAMca prakAra haiM :-(1) IryA-samiti, (2) bhASA-samiti, (3) eSaNAsamiti, (4) AdAna-nikSepa-samiti aura (5) paarisstthaapnikaa-smiti| ina pAMco samitiyoM kA pAlana sayamasAdhanA meM atyanta upakAraka siddha hotA hai| tIna guptiyoM aura pAMca samitiyo ko aSTapravacana-mAtA kahA jAtA hai| isakA varNana isa granya kI aThArahavI dhArA me kiyA gayA hai| 8:dhairy-cittsvaasthy| jisa sAdhaka kA citta svastha nahIM hai, vaha mokSamArga kI sAdhanA me Age pragati nahI kara sktaa| cAhe kaSToM ke pahADa hI na TUTa jAya to bhI use sahana karane kI taiyArI rakhanI caahiye| 6 : satya-satya kI upAsanA, satya ke prati Agraha / 10 : tapa-yahA~ tapa zabda se icchAnirogharUpI tapa samajhanA caahiye| 11 : karmarUpI kavaca kA bhedana-samasta karmoM kA kSaya / tassesa maggo guru-viddhasevA, vivajaNA bAlajaNassa duuraa| sajjhAyaegaMtanisevaNA ya, sUttatthasaMciMtaNayA dhiI ya // 18 // [utta0 a0 32, gA03] guru aura vRddha santoM kI sevA, ajJAnI jIvoM kI sagati kA dUra se hI tyAga, svAdhyAya, strI-napusakAdi rahita ekAntasthala kA sevana Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga] [103 sUtrArtha kA uttama prakAra se cintana tathA dhairya, ye ekAntika sukharUpa mokSaprApti ke mArga hai| vivecana-mokSamArga ke pathika me kucha aura bhI guNa hone cAhiye, jo yahA~ dikhAye gaye hai :1 : guru kI sevA-jJAna de ve guru| unake prati vinaya rakhane se, unakI sevA karane se zAsro kA rahasya samajha me AtA hai aura mokSa kI sAdhanA me zIghra Age bar3ha sakatA hai| 2 : vRddha santo kI sevA-yaha bhI guru sevA ke samAna hI upakAraka hai / 3 : ajJAniyo kI sagati kA tyAga-jo bAlabhAva me krIr3A kara rahe hai, unhe ajJAnI samajhanA caahiye| unakI sagati karane se mokSasAdhanA kA utsAha zithila ho jAtA hai, athavA usase bhraSTa hone kA prasaga bhI A jAtA hai| isaliye unakI sagati kA parityAga karanA caahiye| sagati karanA ho to paramArtha jAnanevAle jJAniyo kI hI karanI cAhie tAki kalyANa kI prApti ho| 4 : svAdhyAya-AsapraNIta zAstro kA abhyAsa / 5: ekAnta-niSevaNa-ekAnta me rhnaa| 6 : satrArtha kA uttama prakAra se cintana-sUtra aura artha dono kA acchI taraha cintana-manana karane para mana kA vikSepa Tala jAtA hai aura mokSasAdhanA ke utsAha me vRddhi hotI hai| 7: dhairya-citta kI svsthtaa| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA :6: sAdhanA-krama soccA jANai kallANaM, soccA jANai pAvagaM / ubhayaM pi jANai soccA, jaM cheyaM taM samAyare // 1 // [daza0 a0 4, gA0 11] sAdhaka sadguru kA upadeza zravaNa karane se kalyANa kA-Atmahita kA mArga jAna sakatA hai, ThIka vaise hI sadguru kA upadeza zravaNa karane se pApa kA-ahita kA mArga bhI jAna sakatA hai / jaba isa prakAra vaha hita aura ahita donoM kA mArga jAna le, tabhI jo mArga hitakara ho usakA AcaraNa kre| jo jIve vi na jANei, ajIve vi na jANai / jIvAjIve ayANato, kahaM so nAhIi sajamaM // 2 // [ daza0 a0 4, gAH 12] jo jIvoM ko nahI jAnatA hai, vaha ajIvoM ko bhI nahI jAnatA hai| isa prakAra jIva aura ajIva donoM ko bhI nahI jAnanevAlA bhalA sayama ko kisa prakAra jAnegA ? vivecana-sAdhaka ko sarvaprathama jIvo kA Atmatattva-kA jJAna prApta kara lenA cAhiye, arthAt usake lakSaNAdi se paricita honA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA-krama] [105 caahiye| jisane isa taraha kA jJAna prApta nahI kiyA, usako ajIva kA jJAna bhI nahI ho sakatA, kyoki ina dono ke bIca kA bheTa usakI samajha meM nahIM aataa| isa taraha jo jIvo aura ajIvo, dono ke svarUpa se ajJAta hai, vaha sayama kA svarUpa bhI nahI jAna sakatA, kyoki sayamapAlana kA jIvadayA ke sAtha ghaniSTha sambandha hai| jo jIve vi biyANei, ajIve vi viyANai / jIvAjIve ciyANato, so hu nAhIi saMjamaM // 3 // [daza0 a0 4, gA0 13] jo jIvoMko acchI taraha jAnatA hai, vaha ajIvo ko bhI acchI taraha jAnatA hai| isI prakAra jIva aura ajIba dono ko sarvottama rUpa me jAnanevAlA saMyama ko bhI acchI taraha jAna letA hai| jayA jIvamajIve ya, do vi ee viyANai / tayA gaiM bahuvihaM, savajIvANa jANai // 4 // [daza0 a0 4, gA0 14] jaba koI sAdhaka jovo aura ajIvoM ko uttama rIti se jAnatA hai, taba vaha sabhI jIvo kI bahuvidha gati ko bhalI-bhAMti pahacAnatA hai| vivecana-yahA~ gati zabda kA artha eka bhava se dUsare bhava meM jAne kI kriyA samajhano cAhiye / yaha gati naraka, tiryaca, manuSya aura deva isa taraha cAra prakAra kI hai| sasArI jIva ko ina cAra gatiyo meM se eka gati me avazya utpanna honA par3atA hai, kyoki usane isa Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] [zrI mahAvIra-vacanAmRta prakAra kA karmabandhana kiyA hai, ora karma ke phala bhoge binA kisI ko mukti nahI miltii| jayA gaI bahuvihaM, sabajIvANa jaanni| tayA puNNaM ca pAvaM ca, baMdhaM mokkhaM ca jANai // 5 // [daza0 a0 4, gA0 15] jaba sAdhaka sarvajIvo kI anekavidha gatiyoM ko jAnatA hai, taba puNya, pApa, bandha aura mokSa ko jAnatA hai| vivecana-java sAdhaka jIvakI anekavidha gati kA kAraNa socatA hai taba usake sAmane puNya-pApa kA siddhAnta A jAtA hai| jaise ki puNya karanevAloM kI sadgati hotI hai aura pApa karanevAlo kI durgati / pIche adhika vicAra karane para puNya aura pApa eka prakAra kA karmabandhana hai, yaha bAta unake samajhane me AtI hai , aura jahA~ karmavancana hai, vahA~ usame se chUTane kI koI prakriyA bhI avazya honI cAhiye, aisA anumAna hote hI mokSa kA nirNaya ho jAtA hai / jayA puNNaM ca pAvaM ca, baMdhaM mokkhaM ca jANai / tayA niviMdae bhoe, je dive je ya mANuse // 6 // [daza0 a0 4, gA0 16 ] jaba sAdhaka puNya, pApa, banca aura mokSa kA svarUpa acchI taraha jAna letA hai, taba usake mana me svargIya tathA mAnupika donoM prakAra ke bhoga sArahIna hai, yaha vAta usake dhyAna me A jAtI hai aura usake prati nirveda-vairAgya utpanna hotA hai| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanAkrama [107 jayA nimbidae bhoe, je dive je ya mANuse / tayA cayai saMjogaM, samitara-bAhiraM // 7 // [ daza0 a0 4, gA0 17] jaba sAdhaka ke mana meM svargIya tathA mAnupika bhogo ke prati nirveda -vairAgya utpanna hotA hai, taba Abhyantara aura bAhya saMyogo ko vaha choDa detA hai| vivecana :-yahA~ Abhyantara sayoga se kaSAya aura bAhya sayoga se dhana, dhAnyAdi kA parigraha tathA kuTumbijano kA sambandha aisA artha lenA caahiye| tAtparya yaha hai ki sAdhaka me jaba svargIya athavA mAnuSika bhoga kI icchA nahI rahatI, taba kaSAya karane kA koI kAraNa nahI rahatA aura dhana-dhAnyAdi tathA kuTumbijano ke prati rahe mamatva me apane Apa hI kamI A jAtI hai| jayA cayai saMjogaM sbhitr-baahirN| tayA muNDe bhavittANaM, paccayai aNagAriyaM // 8 // [daza0 bha0 4, gA0 18] jaba sAcaka Abhyantara aura bAhya sayogo ko choDa detA hai, taba sira muMDavAkara aNagAra dharma me pravajita hotA hai| vivecana :-aNagAra dharma arthAt zramaNa-dharma, sAdhu-dharma / pravajita honA arthAt dIkSita honaa| nirgrantha sampradAya me sAdhu-dharma kI dIkSA grahaNa karate samaya sira muMDavAnA atyAvazyaka hotA hai| bauddha-zramaNa bhI dIkSA grahaNa karate samaya sira kA muNDana karAte hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] [zrI mahAvIra-vacanAmRta jisane sira muMDavAyA usane zarIra sambandhI sArI zobhA, sAre mamatva kA parityAga kara diyA aisA samajhA jAtA hai| . jayA muNDe bhavittANaM, pancayaie aNagAriyaM / tayA saMvaramukkiTuM, dhammaM phAse aNuttaraM // 6 // [ daza0 a04, gA0 16] jaba sAdhaka mastaka kA muNDana karavA kara aNagAra dharma me pravajita hotA hai, taba utkRSTa sayamarUpI dharma kA sarvottama Dhaga se AcaraNa kara sakatA hai| jayA saMvaramukilu, dhammaM phAse annuttrN|| tayA dhuNai kammarayaM, abohikalusaM kaDaM // 10 // [daza0 a0 4, gA0 20] jaba sAdhaka utkRSTa sayamarUpI dharma kA sarvottama rUpa se AcaraNa __ karatA hai, tava mithyAtvajanita kaluSita bhAvo se utpanna karmaraja ko dUra kara detA hai| jayA dhuNai kammarayaM, avohikalusaM kaDaM / tayA savattagaM nANaM, dasaNaM cAbhigacchai // 11 // [daza0 a0 4, gA0 21] jaba sAvaka mithyAtvajanita kaluSita bhAvoM se utpanna karmaraja ko dUra kara detA hai, tava sarvavyApI jJAna ( kevalajJAna ) aura sarvavyApI na (kevaladarzana ) ko prApta kara sakatA hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA-krama ] [ 106 jayA savattagaM nANaM, daMsaNaM tayA logamalogaM ca, jiNo cAbhigacchan / jANai kevalI // 12 // [ daza0 a0 4, gA0 22 ] jaba sAdhaka sarvavyApI jJAna aura sarvavyApI darzana ko prApta karatA hai, taba vaha loka aura aloka ko jAna letA hai tathA jina evaM kevalI banatA hai / jayA logamalogaM ca, jiNo jANai kevalI | tayA joge niraMbhittA, selesiM paDivajjai // 13 // [ daza0 bha0 4, gA0 23] jaba sAdhaka loka aura aloka kA jJAtA jina tathA kevalI banatA hai, taba antima samaya meM mana, vacana aura kAyA kI samasta pravRttiyo ko rokakara zailezI avasthA ko prApta karatA hai, arthAt parvata jaisI sthira - akampa dazA ko prApta hotA hai / jayA joge niruMbhittA, selesiM paDivajjai / tayA kammaM khacittANaM, siddhiM gacchai nIrao || 14 || [ daza0 a0 4, gA0 24 ] jaba sAdhaka mana, vacana aura kAyA kI samasta pravRttiyoM ko roka kara zailezI avasthA ko prApta karatA hai, taba sampUrNa karmoM ko kSINa kara guddha rUpa dhAraNa kara siddhi ko pAtA hai / jayA kammaM khavittANaM, siddhiM gacchar3a nIrao / tayA logamatthayattho, siddho hacar3a sAsao // 15 // [ gha0 bha0 4, gA0 25 ] Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] [zrI mahAvIra-vacanAmRta java vaha samasta karmoM ko kSINa kara zuddha banA huA siddhi ko pAtA hai, tava loka ke mastaka para rahanevAlA aisA gAzvata siddha vana jAtA hai| suhasAyagassa samaNassa, sAyAulagassa nigAmasAissa / uccholaNApahoyassa, dullahA sugaI tArisagassa // 16 // [daza0 bha0 4, gA0 26 ] jo zramaNa bAhya-sukha kA abhilASI hai, aura sukha kaise prApta ho ? isI udher3a-buna me nirantara vyAkula rahatA hai, sUtrArtha kI velA Tala jAne ke pazcAt bhI dIrghakAla taka soyA rahatA hai, jo apanA gArIrika saundarya bar3hAne ke hetu sadA hAtha-paira Adi ghotA rahatA hai, aise zramaNa ko mokSa kI prApti honA atyanta durlabha hai| taboguNapahANassa, ujjumai khaMtisaMjamarayasma / parIsahe jigantassa, sulahA sugaI tArisagassa // 17 // [daza0 bha0 4. gA0 27 ] jo zramaNa tapoguNa me pradhAna hai arthAt ghora tapa karatA hai, jo prakRti se sarala hai, kSamA aura sayama me sadA anurakta rahatA hai, tathA paroSaho ko jItatA hai, usake liye mokSaprApti sulabha hai| vivecana-zuddha caritra kA pAlana karate samaya jo kaSTa, ApattiyAM aura kaThinAiyAM AtI haiM unako samatApUrvaka sahana kara lene ko hI parISaha-jaya kahate haiN| isake nimnalikhita vAIsa prakAra haiM: Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [111 sAdhanA-krama] 1 : kSudhAparISaha-bhUkha se utpanna vedanA sahana krnaa| 2: tRSAparISaha-tRSA se utpanna vedanA sahana krnaa| 3: zItaparISaha-ThaNDa se honevAlI vedanA sahana krnaa| 4 : uSNaparISaha-tApa se utpanna vedanA sahana krnaa| 5 : daMza-mazakaparISaha-maccharo ke kATane se utpanna vedanA sahana krnaa| 6 : acelakaparISaha-vastra rahita athavA phaTe hue vastravAlI sthiti - se dukhI nahI honaa| 7 : aratiparISaha-caritra pAlana karate hue mana me glAni na hone denaa| 8 strIparISaha-striyo ke aga-pradarzana se mana ko vicalita na hone denaa| 6 : caryAparIpaha-kisI eka gA~va athavA sthAna ke prati mamatva na rakhate hue rASTra meM vicaraNa karate rahanA aura isa prakAra ke vihAra-paribhramaNa me jo kaSTa Ae, use zAntipUrvaka sahana krnaa| 10 : niSadyAparISaha-strI, pazu, aura napusakarahita sthAna me raha kara ekAnta sevana krnaa| 11 : zayyAparIpaha-zayana kA sthAna athavA gavana ke liye paTiyA Adi jo bhI mile usake lie duHkhI na honaa| 12 : AkrozaparoSaha-koI manuSya Akroga-kova kare, tiraskAra kare, apamAna kare use zAnti se saha lenaa| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] [zrI mahAvIra-vacanAmRta 13 : vadhaparISaha-koI mArapITa kare to bhI zAnti se saha lenaa| 14 : yAcanAparISaha-sAdhu ko pratyeka vastu mAMga kara hI prApta karanA cAhiye, ataH mana me glAni nahIM laanaa| 15 : alAbhaparISaha-bhikSA mAMgane para bhI koI vastu na mile to, usake liye santApa na krnaa| 16: rogaparISaha-cAhe jaisA roga athavA vyAdhi utpanna kyoM na huI ho kintu cIkhanA-cillAnA athavA ronA-pITanA nhiiN| sAtha hI tatsambatvI sabhI vedanAeM gAnti-pUrvaka shnaa| 17 : tRNasparzaparISaha-baiThate-uThate tathA sote samaya darbhAdi tRNoM ke kaThora sparza ko zAntipUrvaka saha lenaa|| 18 : malaparISaha-pasInA tathA vihAra Adi ke kAraNa zarIra para maila jama jAne para bhI snAna kI icchA nahI krnaa| 16 mitkAraparIpaha-koI kaisA bhI satkAra kyoM na kare usame abhi mAna na karate hue mana ko vaza meM rakhanA aura yaha satkAra merA nahI apita caritra kA ho rahA hai, aisA mAnanA / 20 : prajJAparISaha-buddhi ayavA jJAna kA abhimAna nahI krnaa| 21 : anAnaparIpaha-atyadhika parizrama karane para bhI sUtrasiddhAnta kA cAhiye jitanA vova na ho to usase nirAga na honaa| 22: samyaktvaparIpaha-kniI bhI sthiti meM samyaktva ko DAvAMDola na hone denA tayA usakA saMrakSaNa karanA / ge Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 10: dharmAcaraNa jarAmaraNavegeNaM, bujjhamANANa pANiNaM / dhammo dIvo paiTThA ya, gaI saraNamuttamaM // 1 // [utta0 a0 23, gA068] jarA aura maraNa ke pracaDa jhajhAvAta me jIvo kI rakSA ke liye dharma eka dvIpa ( beTa ) hai, AdhAra hai aura uttama zaraNa hai| vivecana-jahA~ janma hai vahA~ jarA aura maraNa avazya hai / jarA aura maraNa kA vega itanA to pracaNDa hai ki rokane se ruka nahI sakatA, arthAt usake pracaMDa pravAha me prANI mAtra ko bahanA hI par3atA hai aura aneka prakAra ke duHkho kA anubhava bhI karanA par3atA hai| aisI avasthA me dharma hI eka advitIya sahAyaka banatA hai, isake AdhAra para hI jIva mAtra acala-aTala raha sakate hai, aura unakI uttama rIti se rakSA hotI hai| anya zabdo me kahe to jisane dharma kA AcaraNa nahI kiyA usako vRddhAvasthA me bahuta duHkha uThAnA par3atA hai aura usakI mRtyu bigaDa jAtI hai| marihisi rAyaM jayA tayA vA, maNorame kAmaguNe vihAya / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114] [zrI mahAvIra-vacanAmRta eko hu dhammo naradeva tANaM, na vijaI annamiheha kiMci // 2 // [utta0 a0 14, gA0 40] he rAjan ! ina manohara eva kamanIya aise kAmabhogoM ko choDakara eka dina tujhe maranA hI hai| usa samaya he naradeva ! ekamAtra dharma hI terA caraNAvalambana siddha hogaa| dharma ke atirikta isa sasAra me aisI koI vastu vidyamAna nahI ki jo tere upayoga me aae| vivecana -yahA~ rAjA ko sambodhita kiyA hai, kintu vAta sava ke liye samAna rUpa se upayogI hai| jarA jAva na pIDei, vAhI jAva na vaDaI / jAbiMdiyA na hAyaMti, tAva dhamma samAcare // 3 // [dazaH a08, gA0 36] jaba taka jarA pIDita na kare, vyAdhi me vRddhi na ho aura indriyA~ valahIna na ho jAeM tabataka kI avadhi me uttama prakAra se dharmAcaraNa kara lenA caahiye| vivecana-prAyaH manuSya aisA samajhanA hai ki jaba maiM var3A ho jAUMgA, vRddha banUMgA, taba dharmAcaraNa kruuNgaa| abhI to Amoda-pramoda ke dina hai| kintu usakA yaha samajhanA bhrAnti hai / deha kSaNabhagura hai / yaha kaba naSTa ho jAyagA kahA nahI jA sktaa| yadi mAna liyA jAya ki AyuSya kI DorI lambI hai, aura vaha vRddha honevAlA hai, Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAcaraNa] [115 to kyA usa samaya vaha dharmAcaraNa kara sakegA? usa samaya usakI gArIrika zaktiyAM kSINa ho jAtI hai, choTI-bar3I aneka prakAra kI vyAdhiyAM zarIra ko grasta kara letI hai aura indriyA~ yatheSTa kArya karane me prAyaH asamartha hotI hai| aisI sthiti me bhalA kisa taraha dharmAcaraNa ho sakatA hai ? ataH sujJa manuSya ko Arambha se hI dharma kA AcaraNa kara lenA caahiye| sAtha hI yaha vAta dhyAna me rakhanI cAhiye ki jisane bAlyakAla me athavA yauvana me dharmAcaraNa nahI kiyA, use vRddhAvasthA meM dharma priya nahI lagatA / phalataH jabase manuSya kucha samajhane lagatA hai taba se hI use dharmAcaraNa karanA Arambha kara denA caahiye| jA jA baccai rayaNI, na sA paDiniyattaI / ahammaM kuNamANassa, aphalA janti rAio // 4 // jA jA vaccai rayaNI, na sA pddiniyttii| dhammaM ca kuNamANassa, saphalA janti rAio // 5 // [ utta0 a0 14, gA0 24-25 ] jo-jo rAtriyA~ bItatI hai ve punaH lauTakara nahI AtI aura adharmI kI rAtriyA~ hamezA niSphala bItatI hai| jo jo rAtriyA~ bItatI haiM ve vApasa lauTa nahI AtI aura dharmI kI rAtriyA~ hamezA saphala hotI hai| vivecana-jo-jo rAta bItatI hai, vaha punaH lauTa nahI AtI; vaise hI jo-jo dina bItatA hai, vaha bhI punaH lauTa nahI aataa| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] [zrI mahAvIra-vacanAmRta tAtparya yaha hai ki jo samaya calA gayA, vaha sadA ke liye hAtha se nikala gayA, vaha punaH AnevAlA nahI hai| aisI avasthA me buddhimAna manuSyo kA yaha karttavya ho jAtA hai ki samaya kA vana sake utanA sadupayoga kara lenA cAhiye / jo manuSya adharma karatA hai, usake samaya kA durupayoga huA, aisA samajhanA cAhie, kyoki usase nayA karmavancana hotA hai, jisake phalasvarUpa use anekavidha duHkha sahana karane paDate haiM / jo manuSya dharma kA AcaraNa karatA hai usake samaya kA sadupayoga huA mAnanA cAhiye, kyoki usase naye karma nahI baMcate aura jo baMdhe hue haiM unakA bhI kSaya ho jAtA hai| pariNAmasvarUpa usakI bhava-paramparA kA anta A jAtA hai aura vaha sarvaduHkhoM se mukta ho jAtA hai| dhammo maMgalamukTiM, ahiMsA saMjamo tvo| devA vi taM namasaMti, jassa dhamme sayA maNo // 6 // [daza0 a0 1, gA0 1] dharma utkRSTa magala hai| vaha ahiMsA, sayama aura taparUpa hai| jisake mana meM sadA aisA dharma hai, usako devatA bhI namaskAra karate haiN| vivecana-isa jagat me manuSya mAtra sadA sarvadA maMgala kI kAmanA kiyA karate hai| kintu unako yaha smaraNa nahI hotA ki utkRSTa magala to dharma hI hai, kyoMki dharma se durita (pApa) dUra hote haiM aura icchita phala kI prApti hotI hai| yahA~ dharma zabda se ahiMsA, sayama aura tapa kI tripuTI samajhanA caahiye| jahA~ kisI bhI prakAra kI hiMsA hotI hai vahA~ dharma nahIM rhtaa| jahA~ kisI bhI Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAcaraNa] [117 prakAra kI svacchadatA (durAcAra ) ho vahA~ bhI dharma nahIM hotaa| aura jahA~ eka athavA anya prakAra se bhoga-vilAsa kI puSTi ho, vahA~ bhI dharma nahI hotA / jo ahiMsA, saMyama aura tapomaya dharma kA zuddha bhAvase pAlana karatA hai, vaha mAnava samAja ke liye hI nahI apitu devatAoM ke liye bhI vandanIya-pUjanIya siddha hotA hai| sArAza yaha hai ki dharma ke pAlana se manuSya sarvazreSTha gati ko prApta kara sakatA hai| ahiMsa saccaM ca ateNagaM ca, tatto ya cambhaM apariggahaM c| paDibajiyA paMca mahanvayANi, carija dhamma jiNadesigaM vidU // 7 // utta0 a0 21, gA0 12 ] buddhimAn manuSya ko cAhiye ki vaha ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha-ina pAMca mahAvrato ko jIvana me svIkAra kara zrI jina bhagavAn dvArA upadiSTa dharma kA AcaraNa kre| vivecana-jo ina pA~ca mahAvrato ko svIkAra nahI kara sakatA, usake liye pAMca aNuvrata, tIna guNanata aura cAra zikSAvrata-aise bAraha prakAra ke anya vrato kI bhI yojanA kI gaI hai| kadAcit inakA pAlana bhI nahI kiyA jA sake to iname se jitanA bana sake utanA pAlana karanA cAhiye aura usame pratidina adhikAdhika pragati kisa prakAra ho, isakA sadA dhyAna rakhanA caahiye| . Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] [zrI mahAvIra-vacanAmRta vahiyA uDamAdAya, nAvakaMkkhe kayAi vi / pUcakammakhayaTThAe, imaM dehaM samuddhare / / 8 / / [utta0 ma06, gA0 14] saMsAra se vAhara aura sabase Upara siddhagilA nAmaka jo sthAna hai, vahA~ pahucane kA uddezya rakhakara hI kArya karanA cAhiye / viSayabhoga kI AkAMkSA kadApi nahI karanI caahiye| pahale jina ko kA sacaya kAi huA hai, unakA kSaya karane ke liye hI yaha dehadhAraNa karanI caahiye| vivecana-mAkSa me pahuMcane kA avasara kevala manuSyajanma me hI mila sakatA hai| mAnavajanma ananta bhavoM meM bhramaNa karane ke paJcAt atyanta kaSTa se prApta hotA hai| buddhimAn logo ko upayukta tathya ko lakSya meM rakhakara hI mokSaprApti ko apanA dhyeya banAnA caahiye| yaha garIra bhoga-vilAsa ke liye nahIM hai, balki pUrvasacita karmoM kA kSaya karane ke liye hai ina vAta ko punaH punaH apane mana me dRDha karane kI atyanta AvazyaktA hai| jaba yaha bAta pUrNarUpa ne mana me duDa ho jAegI, tabhI bhogAsakti dUra hokara dharmAcaraNa karane kA utsAha bddh'egaa| dhamme harae yambhe saMtititthe, aNAvile attapamannalese / jahiM miNAoM vimalo vimuddho, musIibhRo pajahAmi dAmaM // 6 // [uttaH 2, gA0 4] Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAcaraga] [116 mithyAtva Adi doSo se rahita aura Atma-prasannalezyA se yukta dharma eka jalAzaya hai aura brahmacarya eka prakAra kA zAnti-tIrtha / isame snAna karake mai vimala, vizuddha aura suzItala hotA huuN| ThIka vaise hI karmoM kA nAza karatA huuN| vivecana-kucha manuSya nahAnA-dhonA aura bAhara se zuddha rahane ko hI dharma mAna baiThe hai, jabaki dharma antara kI zuddhi ke sAtha mukhya sambandha rakhatA hai / yaha antara kI zuddhi tabhI prApta hotI hai jaba mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAyAdi doSa dUra kara diye jAte hai ora AtmA ke pariNAmoM ko zuddha rakhA jAtA hai| AtmA ke pariNAmoM kI yogyatA samajhane ke liye bhagavAn mahAvIra ne chaha lezyAoM kA svarUpa prakaTa kiyA hai| uname kRSNa, nIla aura kApota-ye tIna lezyAeM AtmA ke azuddhatama, azuddhatara aura azuddha pariNAmo kA sUcana karanevAlI hai tathA pIta, padma tathA zukla-ye tIna lezyAeM AtmA ke zuddha-zuddhatara---zuddhatama pariNAmo kA sUcana karatI hai / ataH dharmArAdhaka ko cAhiye ki vaha sadA zuddha lezyAoM me hI rhe| dharmArAdhanA me brahmacarya kA mahattva bhI bahuta hai / jo brahmacarya kA pAlana karatA hai, usakA mana sadA viSaya-vikAra se dUra rahatA hai, aura usase ananya zAnti milatI hai| sakSepa me yaha kahA jA sakatA hai ki isa prakAra ke lokottara ucca dharma kA jo AcaraNa karatA hai, usake saba mala dUra hote hai. usakI sabhI azuddhiyA~ dUra hotI haiM aura usake antara ke sAre tApa miTakara Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] [ zrI mahAvIra vacanAmRta use anupama zAnti milatI hai / aisI AtmA ke saba karma zIghratA se naSTa ho jAya, yaha svAbhAvika hI hai / paDaMti narae ghore, ja narA pAvakAriNo / divvaM ca gar3aM gacchaMti, caritA dhammamAriyaM // 10 // [ utta0 a0 15, gA0 25 ] jo manuSya pApakartA hai vaha ghora naraka meM jAtA hai aura jo Arya dharma kA AcaraNa karanevAlA hai vaha divya gati me jAtA hai / C vivecana - karma kA niyama abAdhita hai / usame kisI kA anunaya-vinaya athavA anurodha nahI calatA / jo anucita kAma karatA hai, avarmAcaraNa karatA hai, pApa pravRtti me lIna rahatA hai, use mRtyu ke pazcAt bhayaMkara naraka-yoni me janma lenA par3atA hai aura vahA~ use avarNanIya duHkha sahane par3ate haiM / isI taraha jo acche karma karate haiM, Aryadharma kA AcaraNa karate haiM, arthAt dayA dAna paropakArAdi pravRtti meM lIna rahate hai, unheM mRtyu ke pazcAt svargIya sukha athavA siddhigati prApta hotI hai / -:0: Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 11 : ahiMsA nAivAija kiMcaNa // 1 // [ A0 zru0 1, a0 2, u0 4 ] kisI bhI prANI kI hiMsA na karo / savve pANA piyAuyA suhasAyA dukkhapaDikUlA apiyavA piyajIviNo, jIvikAmA saccesiM jIviyaM piyaM ||2|| [ bhA0 0 1, a0 2, 403] ( kyoki ) sabhI prANiyoM ko apanA AyuSya priya hai, sukha anukUla hai aura duHkha pratikUla hai / vaca sabhI ko apriya lagatA hai aura jInA saba ko priya lagatA hai / jIvamAtra jIvita rahane kI -kAmanA vAle haiM / saba ko apanA jIvana priya lagatA hai / esa maggo AriehiM paveie, jahettha kusale novaliMpijjAsi ||3|| [ A0 zru0 1, bha0 2, u02] Arya mahApuruSoM dvArA ahiMsA ke isa mArga kA kathana kiyA gayA hai / ataH kuzala puruSa bhUlakara bhI apane ko hiMsA se lipta na kare / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] [zrI mahAvIra-vacanAmRTha paNayA vIrA mahAvIhiM / / 4|| [A0 dhru. 1, 201, 203] kuzala purupa paropaha sahana karane me sUra hote haiM aura ahiMsA ke prazasta patha para calanevAle hote haiN| aduvA adinnATANaM // // [A0 dhru. 1, a0 1. u03] jIvoM kI hiMsA karanA yaha eka prakAra kA adattAdAna hai yAnI corI hai| taM se ahiyAe, taM se abohie // 6 // [A060 1, a0 1, u01] pRthvIkAyika ( Adi ) jIvo kI hiMsA, hiMsaka vyakti ke lie sadA ahitakara hotI hai aura avotri ( ajJAna-mithyAtva) kA mulya kAraNa banatI hai ! AyAtule payAsu // 7 // [sU0 zru01, 011, gA03] prANiyoM ke prati Atmatulya bhAva rkho| sabAhiM aNujuttIhi matimaM paMDilehiyA / sambe akvantadukkhAya, ao sabbe na hiMsayA ||8|| [sUH 10 1, ma0 11, gA06] buddhimAn puruSa ko sarva prakAra kI yuktiyoM se soca-vicAra kara tathA sabhI prANiyoM ko duHkha acchA nahIM lagatA, isa tathya ko dhyAna me rakhakara kisI bhI prANI kI hiMsA nahIM karanI caahiye| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhahiMsA] [123 eyaM khu nANiNo sAraM, jaM na hiMsai kiMcaNa / / ahiMsA samayaM ceva, eyAvantaM viyANiyA // 6 // [sU. zru0 1, a0 11, gA0 10] jJAniyo ke vacana kA yaha sAra hai ki-'kisI bhI prANI kI hiMsA mata kro| ahiMsA ko hI zAstrakathita zAzvata dharma samajhanA caahie| saMbujjhamANe u nare maimaM, pAvAu appANa nivaTTaejjA / hiMsapyasUyAiM duhAI mattA, verAnuvandhINi mahabbhayANi // 10 // [sU0 u0 1, a0 10, gA021] duHkha hiMsA se utpanna hue hai, baira ko karAne tathA baDhAnevAle hai aura mahAbhayaGkara hai-aisA jAnakara matimAn manuSya apane Apa ko hiMsA se bcaave| sayaM tivAyae pANe, aduvA'nnehiM dhaaye| haNantaM vA'NujANAi, veraM var3aI appaNo // 11 // [sU0 zru0 1, a0 1, u0 1, gA0 3] parigraha me Asakta manuSya svaya prANI kA hanana karatA hai, dUsare ke dvArA hanana karavAtA hai aura hanana karanevAle kA anumodana karatA hai-isa taraha apanA baira baDhAtA hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] [zrI mahAvIra-vanAmRta vivecana-jaise-jaise hiMsA kA kSetra bar3hatA jAtA hai, vaise-vse vaira kA bhI vistAra hotA jAtA hai, kyoMki jina-jina prANiyoM ko hiMsA hotI hai, ve saba badalA lene ke lie hara ghar3I tatpara rahate haiN| ataH apanA hita cAhanegale vyakti ko kisI bhI prANI kI hitA nahI karanA cAhiye, na hI dUsare ke dvArA hiMsA karavAnI caahiye| aura yadi koI hiMsA karatA ho, to usakA anumodana bhI nahIM karanA caahiye| aNelisassa kheyanne, Na virujheja keNai // 12 // [sU0 0 1, saH 15, gA3] saMyama meM nipuNa manuSya ko kisI ke bhI sAtha vaira-virodha nahIM karanA caahie| sayA sacceNa saMpanne, mittiM bhUehiM kappae // 13 // [0 0 1, 10 15, gA0 3] jitako antarAtmA sadA sarvadA satya bhAvoM se otaprota hai, use sabhI prANiyoM ke sAtha mitratA rakhanI caahie| sacaM jagaM tU samayANupehI, piyamappiyaM kassaino krejjaa||14|| - [sU0 a0 1, a0 10, gA07] mumukSu ko cAhiye ki vaha sAre jagata arthAta sabhI jIvoM ko Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA [125 samabhAva ne dege| yaha rinI ko priya aura kisI ko apriya na bnaae| Dahare ya pANe buDU ya pANe, te Attao pAsai sabaloe // 1 // [sUH dhru0 1, a0 12, gA0 18] mumukSu choTe aura baDe samasta jIvo ko AtmAnurUpa mAne / pur3havIjIvA puDho sattA, AUjIvA tahAgaNI / vAujIvA puDho sattA, taNarukkhA savIyagA // 16 // ahAvarA tasA pANA, evaM chakkAyaM AhiyA / eyAvae jIvakAe, nAvare koi vijjaI // 17 // sabAhiM aNujutIhiM, maImaM paDilehiyA / sambe akkantadukkhA ya, ao sance na hiMsayA // 18 // [sU0 zru0 1, a0 11, gA0 7-8-6 ] pRthvI, jala, agni, vAyu aura bIjayukta tRNa, vRkSa Adi vanaspatikAya jIva ati sUkSma hai| (Upara se eka AkRtivAle dikhAI dene para bhI sava kA pRthak-pRthak astitva hai|) ukta pAMca sthAvarakAya ke atirikta anya trasa prANI bhI haiN| ye chaha SaDjIvanikAya kahalAte hai / saMsAra me jitane bhI jIva haiM, una saba kA samAveza ina SanikAya me ho jAtA hai| inake atirikta anya koI jIva-nikAya nahI hai| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] [ zrI mahAvIra - cacanAmRta vRddhimAn manuSya ukta SaDjIvanikAya kA sarva prakAra se samyagjJAna prApta kare aura 'sabhI jIva duHkha se ghabarAte haiM' aisA mAnakara unhe pIDA na pahu~cAe / je ker3a tasA pANA, pariyAe atthi se anU, ciTThanti adu thAvarA / jeNa te tasa thAvarA // 16 // [ sU0 0 1, a0 1, u0 4, 8 ] jagata meM jitane bhI trasa aura sthAvara jIva haiM, apanI-apanI paryAya ke kAraNa hai / arthAt sabhI jIva apane-apane karmAnusAra trasa athavA sthAvara hote haiM | urAlaM jagao sacce jogaM, vivajjAsaM palinti ya / akaMtadukkhA ya, ao savve ahiMsiyA // 20 // [ sU0 zru0 1, a0 u0 4. gA0 6] eka jIva jo eka janma me trasa hotA hai, vahI dUsare janma me sthAvara hotA hai / trasa ho athavA syAvara, sabhI jIvoM ko duHkha apriya hotA hai, aisA mAnakara mumukSu ko sabhI jIvoM ke prati ahiMsaka bane rahanA cAhie | uDUM ahe ya tiriya, je kei tasathAvarA / savvattha viraDaM vijjA, saMti nivvANamAhiyaM // 21 // [sU0 0 1 0 11, gA0 11 ] Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhahisA] [127 Urdhvaloka, adholoka aura tiryagloka, ina tIno loko me jitane bhI trasa aura sthAvara jIva hai, unake prANo kA atipAta (vinAza ) karane se dUra rahanA caahiye| vaira kI zAnti ko hI nirvANa kahA gayA hai| vivecana-Urdhvaloka arthAt Upara kA bhAga-svarga, agholoka arthAt nIce kA bhAga-pAtAla aura tiryagloka arthAt ina dono ke bIca kA bhaag-mnussylok| jaba kisI bhI prANI ke prati hRdaya ke eka aNu me bhI vaira-vRtti nahI rahegI tabhI nirvANa kI prApti ho gaI, aisA samajhanA caahiye| tAtparya yaha hai ki ahiMsA kI pUrNatA hI nirvANa hai| pabhUdose nirAkiccA, na virujjhejja keNa vi| maNasA vayasA ceva, kAyasA ceva aMtaso // 22 // [sU0 zru0 1, a0 11, gA0 12] indriyo ko jItanevAlA samartha puruSa mithyAtva Adi doSa dUra karake kisI bhI prANI ke sAtha yAvajjIva mana, vacana aura kAyA se baira-virodha na kre| virae gAmadhammahiM, je kei jagaI jagA / tesiM avuttamAyAe, thAma kuvvaM paricae // 23 // [ sU0 dhru0 1, bha0 11, gA0 33] Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] [zrI mahAvIra-vacanAmRta zabdAdi viSayo ke prati udAsIna bane hue manuSya ko isa sasAra me vidyamAna jitane bhI trasa aura sthAvara jIva haiM, unako Atmatulya mAna, unakI rakSA karane me apanI zakti kA upayoga karanA cAhiye aura isI prakAra saMyama kA bhI pAlana karanA caahiye| je ya buddhA atikatA, je ya buddhA aNAgayA / __saMti tesiM paiTThANaM, bhUyANaM jagaI jahA // 24 // [ sU0 dhru0 1, a0 11, gA0 36 ] jIvo kA AdhAra-sthAna pRthvI hai| vaise hI bhUta aura bhAvI tIrthaDuroM kA AdhAra-sthAna zAnti arthAta ahiMsA hai| tAtparya yaha hai ki tIrthaDuroM ko itanA UMcA pada ahiMsA ke utkRSTa pAlana se hI prApta hotA hai| puDhavI ya AU agaNI ya vAU, taNa-rukkha-vIyA ya tasA ya pANA / je aNDayA je ya jarAu pANA, ___saMseyayA je rasayAbhihANA // 25 // eyAiM kAyAiM paveiyAI, ee jANe paDileha sAyaM / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahisA] [126 eeNa kAraNa ya AyadaNDe, eesu yA viSpariyAsuvinti // 26 // [sU0 zru0 1, a0 7, gA0 1-2] (1) pRthvI, (2) jala, (3) teja, (4) vAyu, (5) tRNa, vRkSa, bIja Adi vanaspati tathA (6) aNDaja, jarAyuja, svedaja, rasaja-ina sabhI trasa prANiyo ko jJAniyo ne jIvasamUha kahA hai| ina saba meM sukha kI icchA hai, yaha jAno aura smjho| ___ jo ina jIvakAyo kA nAza karake pApa kA sacaya karatA hai, vaha bArabAra inhI prANiyo me janma dhAraNa karatA hai| ajjhatthaM sacao savva, dissa pANe piyAyae / na haNe pANiNo pANe, bhayaverAo uvarae // 27 // [utta0 bha0 6, gA07] sabhI sukha-dukho kA mUla apane hRdaya me hai, yo mAnakara tathA prANimAtra ko apane apane prANa pyAre hai, aisA samajhakara bhaya aura vaira se nivRtta hote hue kisI bhI prANI kI hiMsA na krnaa| samayA savvabhUesu, sattumittesu vA jge| pANAivAyaviraI, jAvajjIvAe dukkaraM / / 28 / / [utta0 a0 16, gA0 25 ] zatru athavA mitra sabhI prANiyo para samabhAva rakhanA hI ahiMsA kahalAtI hai| AjIvana kisI bhI prANI kI mana-vacana-kAyA se hiMsA na karanA, yaha vastutaH duSkara vrata hai| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] [zrI mahAvIra-vacanAmRta abhao patthivA tumbha, abhayadAyA bhavAhi ya / / aNicce jIvalogammi, kiM hiMsAe pasajjasi // 26 // [u0 a0 18, gA0 11] he pArthiva ! tujhe abhaya hai| tU bhI abhayadAtA bana / isa kSaNabhagura saMsAra me jIvoM kI hiMsA ke lie tU kyoM Asakta ho rahA hai? jaganissiehiM bhUehi, tasanAmehiM thAvarehiM ca / no tesimArabhe daMDaM, maNasA vayasA kAyasA ceva // 30 // utta0 ma08, gA010] sasAra me trasa aura syAvara jitane bhI jIva haiM, unake prati mana, vacana aura kAyA se daNDa-prayoga nahIM krnaa| vivecana--koI bhI prANI hame pIDita kare, hame satAye athavA hamAre mArga me vighnabhata ho, to bhI use daNDita karane kA-usakI hiMsA karane kA vicAra mana, vacana tathA kAyA se kadApi nahI karanA caahiye| yaha hamArA vyavahAra jaba pIDA pahuMcAnevAle Adi ke prati bho ucita hai, taba jisane hamArA kabhI kucha nahIM bigAr3A athavA hame kisI bhI tya me koI kSati nahI paha~cAI-use bhalA kyoMkara daNDa de sakate haiM ? tAtparya yaha hai ki mumunu ko mana, vacana aura kAyA se ahiMsA kA pAlana karanA caahiye| samaNAmu ege kyamANA, pANayahaM miyA ayANaMtA / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahisA] [ 131 mandA nirayaM gacchanti, vAlA pAviyAhiM diTThIhiM // 31 // [utta0 bha0 8, gA07] 'hama zramaNa haiM' aisA kahanevAlA aura prANihiMsA meM pApa nahI mAnanevAle mandabuddhi kucha ajJAnI jIva apanI pApadRSTi se hI naraka meM jAte haiN| na hu pANavahaM aNujANe, mucceja kayAI savvadukkhANaM / evAriehimakkhAyaM, jehiM imo sAhudhammo pannatto // 32 // [utta0 a08, gA08] jo prANihiMsA kA anumodana karatA hai, vaha sarvaduHkho se kadApi mukta nahI ho sktaa| aisA tIrthaGkaro ne kahA hai ki jinake dvArA yaha sAdhudharma kA pratipAdana kiyA gayA hai| vivecana kahane kA Azaya yaha hai ki sAdhu svaya hiMsA na kare, dUsaroM se bhI hiMsA na karavAye aura koI hiMsA karatA ho to usakI anumodanA bhI na kre| yadi vaha anumodanA kare to usakA mokSaprApti kA dhyeya ho viphala ho jAtA hai| tatthimaM paThamaM ThANaM, mahAvIreNa desiyaM / ahiMsA niuNA diTThA, sababhUesu saMjamo // 33 // [ daya0 ma0 6, gA06] Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 [zrI mahAvIra-caknAmuka bhagavAn mahAvIra ne sabhI dharmasthAnoM meM pahalA sthAna ahitA ko diyA hai| sarva prANiyoM ke sAtha saMyamapUrvaka vartAva karanA, isame unhoMne uttama prakAra ko ahitA dekhI hai| jAvanti loe pANA, tasA aduva thaavraa| te jANamajANaM vA, na haNe no vi ghAyae // 34 // [daza0 la, gA0 10] isa loka meM jitane bhI trasa aura sthAvara jIva hai, unakI jAne-anajAne hiMsA nahIM karanA, aura dUsaro ke dvArA bhI hinA nahIM krvaanaa| sambe jIvA vi icchaMti, jIviuna mrijiuN| tamhA pANivahaM ghoraM, niggaMthA bajjayaMti NaM // 3 // [ daga- ma06, gA0 10 ] sabhI jIva jInA cAhate hai, koI maranA nahIM cAhatA / ataH nirgranya muni sadA bhayaGkara ainI prANiAi kA parityAga karate haiN| vivecata-nirgranya muni arthAt jana shrmnn| bhayaGkara arthAt pariNAma me bhpddr| prANivara aryAt jIvahitA hinA, prAtanA jyakA mAraNA! termi acchaNajoeNa, niccaM hoyavayaM miyA / maNamA kAyayoNa, evaM havai maMjae // 36 // [daga. aH 8,gA03] Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahisA] [133 ina jIvo ke prati sadA ahiMsaka vRtti se rhnaa| jo koI mana, vacana aura kAyA se ahiMsaka rahatA hai, vahI Adarza saMyamI hai / ajayaM caramANo u, pANabhUyAiM hiMsai / baMdhai pAvayaM kamma, taM se hoi kaDuyaM phalaM // 37 // asAvadhAnI se calanevAlA manuSya trasa-sthAvara jIvo kI hiMsA karatA hai, jisase karmabandhana hotA hai aura usakA phala kaTu hotA hai| ajayaM ciTThamANo u, pANabhUyAhiM hiMsai / baMdhai pAvayaM kamma, taM se hoi kaDayaM phalaM // 38 // asAvadhAnI se khar3A rahanevAlA puruSa trasa-sthAvara jIvo kI hiMsA karatA hai, jisase karmabandhana hotA hai aura usakA phala kaTu hotA hai| ajayaM AsamANo u, pANabhUyAiM hiMsai / baMdhai pAvayaM kamma, taM se hoi kaDuyaM phalaM // 36 // asAvadhAnI se baiThanevAlA manuSya sa-sthAvara jIvo kI hiMsA karatA hai, jisase karmabandhana hotA hai aura usakA phala kaTu hotA hai / ajayaM sayamANo u, pANabhUyAiM hiMsai / baMdhai pAvayaM kamma, taM se hoi kaDayaM phalaM // 40 // asAvadhAnI se sonevAlA puruSa trasa-sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai, jisase karmavatdhana hotA hai aura usakA phala kaTu hotA hai| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134] [zrI mahAvIra-vacanAmRta . ajayaM bhujjamANo u, pANabhUyAI hiMsai / baMdhai pAvayaM kammaM, taM se hoi kaDuyaM phalaM // 41 // asAvadhAnI se bhojana karanevAlA manuSya trasa-sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai, jisase karmabandhana hotA hai aura usakA phala kaTu hotA hai| ajayaM bhAsamANo u, pANabhUyAiM hiMsai / baMdhai pAvayaM kamma, taM se hoi kaDuyaM phalaM // 42 // [daza0 bha0 4, gA0 1 se 6] asAvadhAnI se bolanevAlA purupa trasa-sthAvara jIvo ko hiMsA karatA hai, jisase karmavandhana hotA hai aura usakA phala kaTu hotA hai / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 12: satya taM saccaM bhayavaM // 1 // [prazna0 dvitIya savaradvAra] vaha satya bhagavAna hai| purisA ! saccameva samabhijANAhi, saccassa ANAe se uvahie mehAvI mAraM tarai // 2 // . [bhA0 zru0 1, a0 3, u03] he puruSa! tU satya ko hI vAstavika tattva jaan| satya kI AjJA me rahanevAlA vaha buddhimAn manuSya mRtyu ko taira jAtA hai| appaNaTThA paraTThA vA, kohA vA jai vA bhayA / hiMsagaM na musaM bUyA, no vi annaM kyAvae // 3 // [daza0 a0 6, gA0 11] apane svArtha ke lie athavA dUsare ke lAbha ke liye, krodha se athavA bhaya se, kisI kI hiMsA ho aisA asatya vacana khuda nahIM bolanA cAhiye, ThIka vaise hI dUsare se bhI nahI bulavAnA caahiye| musAvAo ya logammi, savvasAhUhi grihio| avissAso ya bhUyANaM, tamhA mosaM vivajjae // 4 // [daza0 bha0 6, gA0 12] Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] [zrI mahAvIra-vacanAmRta isa jagata me sabhI sAdhu puruSo ne mRSAvAda arthAt asatya vacana __kI ghora nindA kI hai ; kyoMki vaha manuSyoM ke mana me avizvAsa utpanna karanevAlA hai| ataH asatya vacana kA parityAga karanA caahiye| na lavijja puTTho sAvajjaM, na niraTuM na mammayaM / appaNaTThA paraTThA vA, ubhayassaMtareNa vA // 5 // [utta0 ma0 1, gA0 25] yadi koI pUche to apane liye athavA anya ke liye, athavA donoM ke lie, svaprayojana athavA niSprayojana, pApI eva nirarthaka vacana nahI bolanA cAhiye / na marmabhedI vacana hI volanA caahiye| Ahacca caNDAliyaM kaTu, na niNhavijja kayAi vi / kaDaM kaDetti bhAsejjA, akaDaM no kaDetti ya // 6 // [utta0 a0 1, gA0 11] yadi krodha ke kAraNa kabhI mu~ha se asatya vacana nikala par3e, to use chipAye nahI / yadi asatya vacana bola cuke hoM to vaisA sApha sApha kaha denA cAhiye aura nahI bolA ho to vaisA kahanA caahiye| arthAt kiye hue ko kiyA huA aura nahI kiye hue ko nahI kiyA huA kahanA jarUrI hai| isa taraha sadA satya bolanA caahiye| cauNhaM khalu bhAsANaM, parisaMkhAya pannavaM / dohaM tu viNayaM sikkhe, do na bhAsinja sabbaso // 7 // [ daza0 a07, gA0 1] Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya ] [137 prajJAvAn sAdhaka cAra prakAra kI bhASAo ke svarUpa ko jAnakara uname se do prakAra kI bhASA dvArA vinaya ( AcAra ) sIkhe ; aura do prakAra kI bhASAo kA kadApi upayoga na kre| vivecana-bhASA ke cAra prakAra hai :-(1) satya, (2) asatya, (3) satyAsatya arthAt mizra aura (4) asatyAmRSA arthAt vyaavhaarik| inameM se prathama aura antima ina do bhASAo kA sAdhaka 'vinayapUrvaka vyavahAra kare aura asatya tathA mizra bhASA kA sarvathA parityAga kre| jA ya saccA avattavyA, saccAmosA ya jA musA / jA ya buddhahiM'nAinnA, na taM bhAsijja pannavaM // 8 // [daza0 ma07, gA0 2] jo bhASA satya hone para bhI bolane yogya na ho, jo bhASA satya aura asatya ke mizraNavAlI ho, jo bhASA asatya ho aura jisa bhASA kA tIrthaGkaro ne niSedha kiyA ho-aisI bhASA kA prayoga prajJAvAn sAdhaka ko nahI karanA caahiye| vivecana-Upara kI sAtavI gAthA me satya aura vyAvahArika bhASA bolane ke sambandha meM kahA gayA hai| usame bhI bahuta kucha bAta -samajhane yogya hai| usIkA spaSTIkaraNa prastuta gAthA me kiyA gayA hai| bhASA satya ho kintu bolane jaisI na ho, arthAt jisake bolane se hiMsA athavA anya kisI kI hAni hone jaisI sthiti ho to vaisI bhASA kabhI nahI bolanI caahiye| udAharaNa ke liye-bAjAra meM -jAte hue yadi koI kasAI-vadhika pUche, "merI gAya ko dekhA hai ?" Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] [zrI mahAvIra-vacanAmRta to gAya ko jAtI huI dekhane para uttaradAtA aisA kaha de-- "hA~, maine dekhI hai, vaha usa ora gaI hai|" to pariNAmasvarUpa hiMsA honA sambhava hai, kyoki kasAI usa dizA meM jAkara gAya ko pakaDa lAyagA aura phira usakA vadha kregaa| ataH aisI bhASA nahI bolanI caahiye| asacamosaM saccaM ca, aNavajamakakkasaM / samupehamasaMdida, giraM bhAmija pannavaM // 6 // [daza0 a07, gA0 3] vyAvahArika bhASA tathA satya bhASA bhI jo pAparahita ho, karkazatA se mukta (komala) ho, niHsandeha ho tathA sva-para kA upakAra karanevAlI ho, aisI bhASA kA hI prayoga prajJAvAn sAvaka ko karanA caahiye| vitahaM vi tahAmutti, jaM giraM bhAsae nro| tamhA so puTTho pAvaNaM, kiM puNa jo musaM vae // 10 // [daza0 bha0 7, gA05]. jo manupya prakaTa satya ko bhI vAstavika asatya ke rUpa me bhUla se vola jAya to vaha pApa kA bhAgI vanatA hai, taba sarvathA asatya bolanevAle kA to kahanA hI kyA ? vaha ananta pApo kA. bhAgI vanatA hai| taheba pharasA bhAsA, gurubhUovaghAiNI / . saccA visA na vattabA, jao pAvassa aagmo||11|| [ dazaH ma07, gA0 11 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya] [136 isI taraha satyabhASA bhI agara anekavidha prANiyo kI hiMsA kA kAraNa banatI ho athavA kaThora ho to kabhI nahI bolanI cAhiye, kyoki usase pApa kA Agamana hotA hai| taheva kANaM kANe ti, paMDagaM paMDage tti vaa| cAhiyaM vA vi rogi tti, teNaM corettino vae // 12 // [daza0 a07, gA0 12] ThIka isI prakAra kAne ko kAnA, napusaka ko napusaka, rogI ko rogI aura cora ko cora bhI nahI kahanA cAhiye, kyoki yaha saba satya hone para bhI sunane me atyanta kaThora lagatA hai| eeNa'nneNa aTeNaM, paro jeNuvahammai / AyArabhAvadosannU , na taM bhAsija pannavaM // 13 // [daza0 a0 7, gA0 13 ] ataH prajJAvAn sAdhaka AcAra aura bhAva ke guNa-doSo ko parakha kara uparyukta tathA dUsare ke hRdaya ko AghAta pahu~cAnevAlI bhASA kA prayoga na kre| taheva sAvaja'NumoyaNI girA, __ ohAriNI jA ya parovaghAyaNI / se koha loha bhaya hAsa mANavo, na hAsamANo vi giraM vaejjA // 14 // [daza0 ma07, gA: 54] Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___14.] [zrI mahAvIra-vacanAmRta isI prakAra prajJAvAn sAdhaka krodha, lobha, bhaya, hAsya athavA vinoda me pApakAriNI, pApa kA anumodana karanevAlI, nizcayakAriNI aura dUsare ke mana ko duHkha pahu~cAnevAlI bhASA bolanA chor3a de| muhuttadukkhA u havaMti kaMTayA, ___aomayA te vi tao suuddharA / vAyA durutvANi duruddharANi, verANuvandhINi mahanbhayANi // 1 // [daza a06, u03, gA07] yadi hame lohe kA kA~TA cubha jAya to ghaDI do ghar3I hI duHkha hotA hai aura vaha bhI saralatA se nikAlA jA sakatA hai, parantu azabha vANIrUpI kAMga hRdaya me eka vAra cama jAne para saralatA se nahI nikAlA jA sakatA, sAya hI vaha cirakAla ke lie vairAnubandha karanevAlA tathA mahAn bhaya utpanna karanevAlA hotA hai| diTuM miyaM asaMdiddhaM, paDipuNNaM viya niyaM / ayaMpiramaNunniggaM, bhAsaM nisira attavaM // 16 // [dazaH ma0 8, gAH 46] AtmArthI sAvaka ko cAhiye ki vaha dRpTa, parimita, asandica, paripUrNa, spaSTa, anumata, vAcAlatA-rahita bora ksio ko bhI udvigna na karanevAlI aisI vANI kA upayoga kre| bhAsAi dose ya guNe ya jANiyA, tIse ya duI parivajjae syaa| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya] [141. chasu saMjae sAmaNie sayA jae, vaeja buddhe hiyamANulomiyaM // 17 // daza0 a0 7, gA0 56 ] bhASA ke doSa aura guNo ko jAnakara usake doSoM ko sadA ke liye choDa denA caahiye| chaha kAya ke jIvo kA yathArtha saMyama pAlane vAle aura sadA sAvadhAnI se vartAva karanevAle jJAnI sAdhaka hamezA parahitakArI tathA madhura bhASA kA hI prayoga kre| suvakasuddhiM samupehiyA muNI, giraM ca duTuM parivajjae sayA / miyaM aduTuM aNuvIi bhAsae, sayANa majjhe lahaI pasaMsaNaM // 18 // 1 [vaza0 a0 7, gA0 55 ] muni hamezA vacanazuddhi kA vicAra kare aura duSTa bhASA kA sadA ke liye parityAga kre| yadi aduSTa bhASA bolane kA avasara bhI A jAya to vaha parimita eva vicArapUrvaka bole| aisA bolanevAlA santa puruSo kI prazasA kA pAtra banatA hai| appattiaM jeNa siyA, Asu kuppijja vA paro / savvaso taM na bhAsijjA, bhAsaM ahiagAmiNiM // 16 // [daza0 a0 8, gA0 48] jisase avizvAsa paidA ho athavA dUsare ko jaldI se krodha A jAya aisI ahitakara bhASA kA vivekI puruSa kadApi prayoga na kre| Tam . Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342] [zrI mahAvIra-vacanAmRta devANaM maNuyANaM ca, tiriyANaM ca bugghe| amugANaM jao hou, mA vA hou tti no vae // 20 // [dazu0 ma07, gA0 50] devatA, manuSya tathA tiryacoM meM jaba paraspara yuddha ho, taba isakI jaya ho aura isakI parAjaya ho, aisA nahIM bolanA caahiye| vivecana-kyoMki isa prakAra ke vacanoccAra se eka prasanna hotA hai aura dUsarA ruSTa / aisI duHkhada paristhiti upasthita karanA prajJAzAlI sAvaka ke liye upayukta nahI hai| apucchio na bhAsejjA, bhAsamANassa aNtraa| piTTimaMsaM na khAejjA, mAyAmosaM vivajjae // 21 // [daza0 sa08, gA0 47 ] saMyamI sAvaka vinA pUche uttara na de, anya loga vAte karate ho to unake bIca meM na vole, pITha pIche kisI ko nindA na kare tathA bolane me kapayukta asatyavANI kA prayoga na kre| jaNavayasammayaThavaNA, nAme rUve paDucce sacca y| vavahArabhAvajoge, dasame ovammasacce ya // 22 // [prajJApanA sUtra-bhASA padA satyavacanayoga ke dasa prakAra haiM:-(1) janapada-satya, (2) sammata-satya, (3) sthApanA satya, (4) nAma-satya, (5) rUpa-satya, Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya] [143 (6) pratIta-satya, (7) vyavahAra-satya, (8) bhAva-satya, (6) yoga-satya aura (10) upmaa-sty| __vivecana-dazavakAlika niyukti me ina dasa prakAra ke satyavacanayoga kI jAnakArI isa prakAra dI hai : 1 : janapada-satya-jisa deza me jaisI bhASA bolI jAtI ho vaisI bhASA bolanA, use janapada-satya kahate hai| jaise ki "bila' zabda se hindI bhASA me cUhe-sarpa Adi kA nivAsa sthAna samajhA jAtA hai, jabaki agrejI bhASA meM "vila' zabda se mUlya-patraka, [kI huI sevA ke mUlya kA patraka] athavA kisI niyama kI sthApanA kA patraka samajhA jAtA hai| 2: sammata-satya-pUrvAcAryoM ne jisa zabda ko jisa artha meM mAnA hai, usa zabda ko usI artha me mAnya rakhanA, vaha hai 'sammatasatya / jaise ki kamala aura meDhaka donoM hI kIcaDa me utpanna hote hai, tathApi paGkaja zabda kamala ke liye hI prayukta hotA hai, na ki. meDhaka ke liye| 3 : sthApanA-satya-kisI bhI vastu kI sthApanA kara use isa nAma se pahicAnanA, yaha hai, 'sthApanA-satya' / jaise ki aisI AkRtivAle akSara ko hI 'ka' khnaa| eka ke Upara do bindu aura lagA dene se 'sau' aura tIna zUnya joDa deve to use 'hajAra' kahanA Adi / zataraja ke muharoM ko 'hAthI', 'UMTa', 'ghoDA' Adi kahanA yaha bhI isIme AtA hai| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] [zrI mahAvIra-vacanAmRta 4 : nAma-satya-guNa-vihIna hone para bhI kisI vyakti athavA vastuvizeSa kA nAma nirdhArita karanA 'nAma-satya' kahalAtA hai| jaise eka bAlaka kA janma kisI garIva ghara me hone para bhI usakA nAma rakha liyA jAtA hai 'lkssmiicndr'| 5 : rUpa-satya-kisI vizeSa rUpa ke dhAraNa kara lene para use usI nAma se sambodhita kiyA jAtA hai| jaise ki sAdhu kA deSa pahane hue dekhane para use 'sAdhu' kahA jAtA hai| 6:pratIta-satya-(apekSA-satya) eka vastu kI apekSA anya vastu ko vaDI, bhArI, halakI Adi kahanA vaha 'pratIta-satya' hai / jaise ki-anAmikA kI aMgulI vaDI hai yaha vAta kaniSThA kI apekSA se satya hai, parantu madhyAMgulI kI apekSA vaha choTI hai| (7) vyavahAra-satya-(loka-satya)-jo bAta vyavahAra meM / .: bolI jAya vaha 'vyavahAra-satya' / jaise ki gAr3I kalakattA pahucatI hai taba kahA jAtA hai ki kalakattA A gyaa| rAstA athavA mArga sthira hai, vaha cala to sakatA nahI, phira bhI kahA jAtA hai ki yaha mArga AvU jAtA hai| isI prakAra vana me sthita ghAsa jalatA hai, tathApi kahA jAtA hai ki vana jala rahA hai| (8) bhAva-satya-jisa vastu me jo bhAva praghAnarUpa me dikhAI paDatA ho, use lakSya me rakha yukta vastu kA pratipAdana karanA, 'bhAvasatya' kahalAtA hai| kitane hI padArthoM me pAMcoM raga nyUnAdhika pramANa me rahane para bhI una ragoM kI pradhAnatA mAnakara kAlA, pIlA Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya] [ 145 Adi kahA jAtA hai / jaise tote me aneka raMga hone para bhI use hare raMga kA hI kahate haiM, yaha hai 'bhaav-sty'| (6) yoga-satya-yoga arthAt sambandha se kisI vyakti athavA vastu ko pahacAnanA, vaha 'yoga-satya' kahalAtA hai| jaise ki adhyApaka ko adhyApana-kAla ke atirikta sayaya me bhI adhyApaka kahA jAtA hai| (10) upamA-satya-kisI eka prakAra kI samAnatA ho, usake AdhAra para usa vastu kI anya vastu ke sAtha tulanA karanA aura use tadanusArI nAma se pahacAnanA vaha upamA-satya kahalAtA hai| jaise ki 'caraNa-kamala', 'mukha-candra', 'vANI-sudhA' Adi / kohe mANe mAyA, lobhe pejje taheva dose ya / hAse bhae akkhAiya, uvaghAe nissiyA dasamA // 23 // [prajJApanAsutra-bhASApada ] krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, hAsya tathA bhayabhIta hokara bolI jAnevAlI bhASA, kalpita vyAkhyA tathA dasame upaghAta (hiMsA) kA Azraya lekara jisa bhASA kA upayoga kiyA jAya, vaha asatya bhASA kahalAtI hai| - Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 93 . asteya paMcaviho paNNatto, jiNehiM iha aNhao aNAdIo / hiMsAmosamadattaM, agaMbhapariggahaM caiva // 1 // [prazna0 dvAra 1, gA0 2 ] jina bhagavantoM ne Asrava ko anAdi tathA pA~ca prakAra kA kahA hai : (1) hiMsA, (2) mRpAvAda, (3) adatta, (4 abrahma aura (5) parigraha | vivecana - jisake dvArA AtmapradezoM kI ora kArmaNa-vargaNA kA AkarSaNa ho use Asrava kahate haiM / vaha pravAha se anAdi hai / hiMsAdi pA~ca prakAra ke pApa ke kAraNa usakA udbhava hotA hai / iname se hiMsA ko rokane ke liye prANAtipAta viramaNavrata arthAt ahiMsAvrata, mRpAvAda ko rokane ke liye mRpAvAdaviramaNavrata arthAt satyavrata, tathA adattAdAna kI nivRtti ke liye adattAdAnaviramaNavrata arthAt asteyanta vrata haiM / isI prakAra abrahma ko rokane ke liye maithunaviramaNavrata aura parigraha ko rokane ke liye parigraha - viramaNavrata haiM / taiyaM ca adattAdANaM haraDhahamaraNabhayakalumatAsaNaparasaMtima'bhejja lAbhamUlaM akittikaraNaM aNajjaM " Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ masteya] [147 sAhugarahaNijjaM piyajaNamittajaNabhedavippItikArakaM rAgadosabahulaM // 2 // [prazna0 dvAra 3, sUtra 6] | tIsarA adattAdAna dUsaroM ke hRdaya ko dAha pahuMcAnevAlA, maraNabhaya, pApa, kaSTa tathA paradravya kI lipsA kA kAraNa aura lobha kA mUla hai| yaha apayazakAraka hai, anArya karma hai, sAdhu-puruSo dvArA nindita hai, priyajana aura mitrajano me bheda karAnevAlA hai, aura anekavidha rAgadveSa ko janma denevAlA hai| vivecana-praznavyAkaraNa sUtra ke tRtIya dvAra me steya ke tIsa nAma ginAye haiM, jiname se kucha isa prakAra samajhane cAhiye :(1) corI, (2) adatta, (3) paralAbha, (4) asayama, (5) paracanagRddhi, (6) laulya, (7) taskaratva, (8) apahAra, (9) pApakarmakaraNa, (10) kUTatUla-kUTamAna, (11) paradravyAkAkSA, (12) tRSNA Adi / cittamaMtamacittaM vA, appaM vA jai vA bahuM / daMtasohaNamittaM ci, uggahaMsi ajAiyA // 3 // taM apaNA na giNhaMti, no vi giNhAvae paraM / annaM vA giNhamANaM vi, nANujANaMti saMjayA // 4 // [daza0 ma0 6, gA0 14-15 ] __ vastu sajIva ho yA nirjIva, kama ho yA jyAdA, vaha yahAM taka ki dA~ta kutarane kI salAI ke samAna tuccha vastu bhI usake svAmI ko pUche binA sayamI puruSa svaya lete nahI, dUsare se livAte nahI tathA jo koI letA ho, use anumati dete nhiiN| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148] [zrI mahAvIra-vacanAmRta niccaM tase pANiNo thAvare ya, ___ je hiMsaMti AyasuhaM paDucca / je lUsae hoi adattahArI, Na sikkhaI seyaviyassa kiMci // // [ sUtra dhru0 1, a0 5, u0 1, gA0 4] ___ jo manuSya apane sukha ke liye trasa tathA sthAvara prANiyoM kI nirantara hiMsA karatA rahatA hai aura jo dUsare kI vastueM vinA lauTAye apane pAsa rakha letA hai arthAt curA letA hai, vaha AdaraNIya vratoM kA tanika bhI pAlana nahI kara sktaa| uD aheya tiriyaM disAsu, tasA ya je thAvara je ya pANA / hatthehi pAehi ya saMjamittA, adinnamannesu ya no gahejjA // 6 // [sU0 zru0 1, a0 10, gA0 2] AtmArthI puruSa ko cAhiye ki vaha Upara, nIce aura tirachI digAoM me jahA~ trasa aura sthAvara jIva rahate haiM, unhe hAtha-pairoM ke Andolana se athavA anya agoM dvArA kisI prakAra kI yAtanA na pahu~cAte hue sayama se rahe tathA dUsare dvArA nahIM dI gaI vastu grahaNa na kare arthAt adattAdAna na kre| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asteya] [146 daMtasohaNamAissa, adattassa vivajjaNaM / aNavajjesaNijjassa, giNhaNA avi dukkaraM // 7 // [ utta0 a0 19, gA0 28] dAMta kutarane kA tinakA bhI usake mAlika ke diye binA grahaNa nahI karanA, sAtha hI niravadya aura eSaNIya vastueM hI grahaNa karanAye dono bAte atyanta duSkara hai| vivecana-niravadya arthAt pAparahita / eSaNIya vastueM arthAt sAdhudharma ke niyamAnusAra upayoga meM lI jAyaM aisI vastueM / rUve atitte ya pariggahe ya, sattovasatto na uvei tuhiM / atuDhidoseNa duhI parassa, lobhAvile AyayaI adattaM // 8 // [utta0 bha0 32, gA0 26] manohararUpa grahaNa karanevAlA jIva atRpta hI rahatA hai| usakI Asakti baDhatI ho jAtI hai, isalie tuSTi-tRpti nahI hotii| atRpti-doSa se duHkhita hokara vaha dUsare kI sundara vastuo kA lobhI banakara adatta grahaNa karatA hai| taNhAbhibhUyassa adattahAriNo, rUve atittassa pariggahe ya / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] [ zrI mahAvIra vacanAmRta mAyAmusaM vaDUi lAbhadosA, tatthA vi dukkhA na vimuccaI se // 6 // [ utta0 a0 32, gA0 30 ] rUpa ke saMgraha me asantuSTa banA huA jIva tRSNA ke vazIbhUta hokara adatta kA haraNa karatA hai aura isa taraha prApta vastu ke rakSaNArtha lobhadopa me phaMsakara kapaTa-kriyA dvArA asatya volatA hai / ina kAraNo se vaha duHkha se mukta nahI hotA / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 14 : brahmacarya loguttamaM ca vayamiNaM // 1 // viNayamUlaM // 2 // [prazna saMvaradvAra 4, sUtra 1] 0 yaha vrata lokottama hai / baMbhacera uttamatava - niyama-nANa- daMsaNa- caritta-sammata [ prazna0 saMvaradvAra 4, sUtra 1] brahmacarya uttama tapa, niyama, jJAna, darzana, cAritra, sayama aura vinaya kA mUla hai / ekaM pi vaMbhacere jaMmiya ArAhiyaM pi, ArAhiya vayamiNaM savvaM tamhA niueNa vaMbhacaraM cariyatvaM // 3 // [prazna saMvaradvAra 4, sUtra 1] jisane apane jIvana me eka hI kI ho, usane sabhI uttamottama vratoM kI samajhanA cAhiye / ataH nipuNa sAdhaka ko brahmacarya kA pAlana karanA brahmacarya vrata ko ArAdhanA ArAdhanA kI hai - aisA cAhiye / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152] [zrI mahAvIra vacanAmRta tavesu vA uttama baMbhacaraM // 4 // [sU0 zru0 1, a0 I, gA0 23] athavA tapa meM brahmacarya zreSTha hai| viraha abaMbhacerassa, kAmabhogarasannuNA / uggaM mahanbayaM baMbha, dhAreyabvaM sudukkaraM // 5 // [utta na0 16, gA0 26 ] kAmabhoga kA rasa jAnanevAloM ke lie maMthana-tyAga aura una brahmacarya-vrata dhAraNa karane kA kArya ati kaThina hai| mokkhAbhikaMkhissa u mANavassa, saMsArabhIrussa Thiyassa dhamme / neyArisaM duttharamatthi loe, jahityio bAlamaNoharAo // 5 // [utta0 ma032, gAH 17] mokSArthI, saMsArabhora aura dharmaniSTha pulyoM ke liye isa saMsAra meM vAla jIvoM kA mana haraNa karanevAlI striyoM kA parityAga karane jitanA muzila kArya dUsarA koI nahI hai| ee ya saMge samaikka micA, suduttarA ceva bhavaMti sesA / jahA mahAsAgaramuttaritA, naI bhave avi gaMgAsamANA // 7 // [uca 32, gAH 18] Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya [153 __ jaise mahAsAgara ko taira jAnevAle ke liye gaGgA nadI taira jAnA sugama hai, ThIka vaise hI strI-sasarga kA tyAga karanevAloM ke liye anya vastuoM kA tyAga karanA atyanta sarala hai| No rakkhasIsu gijjhejjA, gaMDavacchAsu 'NegacittAsu / jAo purisaM palobhittA, __ khellaMti jahA va dAsehiM // 8 // [utta0 bha0 8, gA0 18] jisa taraha koI rAkSasI kisI kA sArA rakta cUsakara usake prANa hara letI hai, ThIka usI taraha puSTa stanavAlI tathA aneko kA dhyAna citta meM dhAraNa karanevAlI striyAM sAdhaka ke jJAna-darzana Adi saba kA apaharaNa kara usakI sAdhanA kA nAza kara detI hai| aisI strI sarvaprathama puruSo ko apanI ora AkRSTa karatI hai aura bAda meM unase AjJAkArI dAsa ke samAna kArya karavAtI hai|| abaMbhacariyaM ghoraM, pamAyaM durahiTThiyaM / nA''yaraMti muNI loe, bheyAyayaNavajiNA // 6 // [daza0 a0 6, gA0 15] sayama kA bhaMga karanevAle ramaNIya sthAno se dUra rahanevAle sAdhupuruSa sAdhAraNa jana-samUha ke liye atyanta duHsAdhya, pramAda ke kAraNarUpa aura mahAn bhayaGkara aise abrahmacarya kA sapane me bhI sevana nahIM krte| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154] [zrI mahAvIra-vacanAmRta mUlameyamahammassa, mahAdosasamussayaM / tamhA mehuNasaMsaggaM, niggaMthA vajayaMti NaM // 10 // __ [ daza0 a0 6, gA0 16] yaha abrahmacarya, adharma kA mUla aura mahAn doSo kA sthAna hai| ataH nirgrantha muni usakA sadA tyAga karate haiN| ithioje na sevanti, AimokkhA hu te jnnaa||11|| [sU0 zru0 1, a0 15, u06] jo puruSa striyoM kA sevana nahIM karate, ve mokSa-mArga me agragaNya hote haiN| vivecana-isI prakAra jo striyAM puruSa sevana nahIM karatI, ve bhI mokSa-mArga meM agragaNya hotI haiN| brahmacaryavrata puruSa tathA strI-donoM ke liye samAna rUpa se hitakara hai| je vinnavaNAhiajosiyA, __ saMtiNNehi samaM viyAhiyA / 'tamhA uDUM ti pAsahA, ___ adakkhu kAmAI rogavaM // 12 // [sU0 dhru0 1, na0 2, u0 3, gA0 2] kAma ko rogarUpa samajhakara jo puruSa striyoM kA sevaka nahIM vanate, ve mukta puruSa ke samAna hI hai| strI-tyAga ke pazcAt hI mokSadarzana sulabha hai| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya [155 jahiM nArINaM saMjogA, pUyaNA piTThao kyaa| savvameyaM nirAkiccA, te ThiyA susamAhie // 13 // [sU0 dhru0 1, a0 3, u0 4, gA0 17 ] jina puruSoM ne strIsasarga aura zarIrazobhA ko tilAJjali de dI hai, ve samasta vino ko jItakara uttama samAdhi me nivAsa karate hai| devadANavagaMdhabA, jkkhrkkhskinnraa| vaMbhayAriM namasaMti, dukaraM je kareMti taM // 14 // [utta0 a0 16, gA0 16] atyanta duSkara aise brahmacaryavrata kI sAdhanA karanevAle brahmacArI ko deva, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa, kinnarAdi sabhI devIdevatA namaskAra karate haiN| esa dhamme dhuve nicce, sAsae jiNadesie / siddhA sijjhanti cANeNa, sijhassanti thaa'vre||1|| [utta0 a0 16, gA0 17 ] yaha brahmacarya dharma dhruva hai, nitya hai, zAzvata hai aura jinadezita hai, arthAt jinoM dvArA upadiSTa hai| isI dharma ke pAlana se aneka jIva siddha bana gaye, bana rahe hai aura bhaviSya meM bhI bneNge| vAuca jAlamaccai, piyA logaMsi itthao // 16 // [sU0 zru0 1, a0 15, gA08] jaise vAyu agni kI jvAlA ko pAra kara jAtA hai, vaise hI mahAparAnukramI puruSa isa loka me strI-moha kI sImA kA ullaMghana kara jAte hai| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [zrI mahAvIra-vacanAmRta nIvAre va na lIejjA, chinnasoe aNAvile / aNAile sayA daMte, saMdhipatta aNelisaM // 17 // [su0 50 1, ma0 15, gA0 12] viSaya-vAsanA tathA indriyoM ko jItakara jo chinnasrota (saMsAra ke pravAha ko kATanevAle ) bana gaye haiM, sAtha hI rAga-dvapa rahita haiM, ve bhUlakara bhI kadApi strImoha me na phase / kyoMki strImoha sUara ko phaMsAnevAle cAvala ke dAne ke samAna hai| jo puruSa viSayabhoga me anAkula aura sadA sarvadA apanI indriyo ko vaza me rakhanevAlA hai, vaha anupama bhAvasandhi (karmakSaya karane kI mAnasika dagA) ko prApta hotA hai| Alao thIjaNAiNNo, thIkahA ca maNoramA / saMthavo ceva nArINaM, tesiM iMdiyadarisaNaM // 18 // kUi ruijhaM gIaM, hAsabhuttAsiANi ya / paNI bhattapANaM ca, aimAyaM pANabhoaNaM // 16 // gattabhUsaNamiTuM ca, kAmabhogA ya duJjayA / narasmattagavegissa, visaM tAlauDaM jahA // 20 // [utta0 a0 16, gA0 16-12-63] (1) striyoM se vyApta sthAna, (2) striyoM kI manohara kathAe, (3) striyoM kA paricaya, (4) striyoM ke ajopAga kA nirIkSaNa, (5) striyoM ke madhura ganda, dana, gIta, haMsI Adi kA zravaNa, (6) pUrvakAla me mukta bhogo tathA anubhUtavipayoM kA smaraNa, Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya] [157 (7) adhika cikane padArthoM kA sevana, (8) pramANa se adhika AhAra, (E) icchita zarIra-zobhA aura (10) durjaya kAmabhoga kA sevanaye dasa vastueM AtmArthI puruSa ke lie tAlapuTa viSa ke samAna hai| jaM vicittamaNAinnaM, rahiyaM thIjaNeNa ya / baMbhacerassa rakkhaTTA, AlayaM tu nisevae // 21 // [utta0 bha0 16, gA0 1] mumukSu brahmacarya kI rakSA ke liye aise sthAna meM nivAsa kare, jahA~ ekAnta ho, jo kama vastIvAlA ho aura strI Adi se rahita ho| vivittasejAsaNajaMtiyANaM, omAsaNANaM dmiiNdiyaannN| na rAgasattU dharisei cittaM, parAio vAhirivosahehiM / / 22 // [utta0 a0 32, gA0 12] jisa taraha sarvottama auSadhiyo se dUra kI gaI vyAdhiyAM punaH apanA sira Upara nahIM uThAtI arthAta paidA nahI hotI, ThIka usI taraha vivikta zayyA aura Asana kA sevana karanevAle alpAhArI tathA jitendriya mahApuruSo ke citta ko rAga aura viSayarUpI koI zatru satA nahI sakatA, cacala banA nahI sktaa| maNapalhAyajaNaNI, kAmarAga-vivar3aNI / vaMbhacerarao bhikkhU, thIkahaM tu vivajjae // 23 // [utta0 bha0 16, gA02] Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ zrI mahAvIra vacanAmRta brahmacaryaparAyaNa sAdhaka ko cAhie ki vaha mana me AhlAda utpanna karanevAlI tathA viSaya-vAsanAdi kI vRddhi karanevAlI strIkathA kA nirantara tyAga kare / 158 ] samaM ca saMthavaM thIhi, saMkahaM ca abhikkhaNaM / bhacerarao bhikkhU, niccaso parivajjae ||24|| [ utta0 a0 16, gA0 3] brahmacarya me anurAga rakhanevAle sAdhaka striyoM ke paricaya aura unake sAtha baiThakara vAravAra vArtAlApa karane ke avasaro kA sadA ke lie parityAga kara de / kunyaMti saMthavaM tAhiM, panbhaTThA samAhijogehiM / tamhA u vajjae itthI, visalittaM va kaNThagaM naccA // 25 // [ sU0 zra0 1, bha0 4, u0 1, gA0 16 - 11 ] jo striyoM ke sAtha paricaya rakhatA hai, vaha samAdhiyoga se bhraSTa ho jAtA hai / ataH striyoM ko viSalipta kaMTaka ke samAna samajhakara brahmacArI unakA samparka chor3a de / no tAsu cakkhu saMghejjA, no viya sAhasaM samabhijANe / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahmacarya] [156 no sahiyaM pi viharejjA, evamapyA surakkhio hoI // 26 // [sU0 zru0 1, a0 4, u0 1, gA05] brahmacArI striyo para kudRSTi na ddaale| unake sAtha kukarma karane kA sAhasa na kre| ThIka vaise hI unake sAtha vihAra athavA ekAntavAsa bhI na kre| isa prakAra strI-samparka se bacanevAlA brahmacArI apanI AtmA ko surakSita rakha sakatA hai| jatukuMbhe jahA uvajjoI, saMvAsaM vidU visIejjA / / 27 // [sU0 zru0 1, a0 4, u0 1, gA0 26 ] jaise agni ke pAsa rahane se lAkha kA ghaDA pighala jAtA hai, vaise hI vidvAn puruSa bhI strI ke sahavAsa se viSAda ko prApta hotA hai, arthAt usakA mana sakSubdha bana jAtA hai| hatthapAyapaDicchinnaM, kannanAsavigappiyaM / avi vAsasayaM nAriM, baMbhayArI vivajjae // 28 // [utta0 bha0 8, gA0 56 ] jisa ke hAtha-paira kaTa cuke ho, nAka-kAna beDola bana gaye hoM, tathA jo sau varSa kI Ayu kI ho gaI ho aisI vRddhA aura kurUpa strI kA samparka bhI brahmacArI ko choDa denA caahiye| ahase'NutappaI pacchA, bhoccA pAyasaM va visamissaM / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16.] [zrI mahAvIra-vacanAmRta evaM vivegamAyAya, saMvAso navi kappae davie // 26 // [sU0 dhru0 1, ma0 4, u0 1, gA0 10] viSamizrita bhojana karanevAle manuSya kI taraha hI strI-samAgama karanevAle brahmacArI ko vAda me bahuta pachatAnA paDatA hai| isaliye prArambha se hI vivekI vana, mumukSu AtmA ko striyoM ke sAtha samAgama nahI karanA caahiye| jahA birAlAvasahassa mUle, na mUsagANaM vasahI pasatthA / emeva itthInilayassa majjhe, na baMbhayArissa khamo nivAsI // 30 // [utta0 a0 32, gA0 13] jaise villiyoM ke vAsa sthAna ke pAsa rahanA cUhoM ke liye yogya nahI hai, vaise hI striyo ke nivAsa sthAna ke bIca rahanA brahmacArI ke liye yogya nahIM hai| jahA kukkuDapoasassa, niccaM kulalao bhayaM / evaM khu baMbhayArissa, itthI viggahao bhayaM // 31 // [daza0 bha08, gA054] jisa taraha murgI ke bacce ko billI merA prANa haralegI aisA bhaya sadA banA rahatA hai, ThIka vaise hI brahmacArI ko bhI nitya strIsamparga meM Ate hue apane brahmacarya ke bhaga hone kA bhaya vanA rahatA hai| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya ] aMgapaccaMgasaM ThANaM, vaMbhacerarao thINaM cArullaviyapehigaM / cakkhugijnaM vivajjae ||32|| [ utta0 a0 16, gA0 4 ] brahmacarya me anurAga rakhanevAle sAdhaka ko cAhiye ki vaha striyo ke aGga pratyaga, saMsthAna, madhura bhASaNa tathA kaTAkSa kA rasAsvAdana karanA choDa de / na rUpalAvaNNavilAsahAsaM, na jaMpiyaM iMgiyapehiyaM vA / [ 161 itthI cittaMsi nivesar3atA, daTThe vasse samaNe tavassI ||33|| [ utta0 bha0 32, gA0 14 ] tapasvI zramaNa striyo ke rUpa lAvaNya, vilAsa, hAsa-parihAsa, bhASaNa - sabhASaNa, snehaceSTA athavA kaTAkSayukta dRSTi ko apane mana me sthAna na de athavA use dekhane kA prayAsa na kare / cittabhittiM na nijjhAe, nAriM vA sualaMkiyaM / bhakkharaM piva daTThaNaM, diTThi paDisamAhare ||34|| [ daza0 a0 8, gA0 55 ] sAdhaka zRGgArapUrNa citro se susajjita dIvAra tathA uttama rIti se alaMkRta aisI nArI kI ora TakaTakI lagAkara dekhane kA prayAsa na kare / ora tisapara bhI yadi dRSTi paDa jAya to use sUrya para par3I dRSTi kI taraha zIghra hI haTA le | 11 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __162] [zrI mahAvIra-vacanAmRta adaMsaNaM ceva apatthaNaM ca, aciMtaNaM ceva akittaNaM ca / itthIjaNassA''riyajjhANajuggaM, hiyaM sayA baMbhavae rayANaM // 3 // [utta0 a0 32, gA0 15] brahmacarya me lIna aura dharma-dhyAna ke yogya sAdhu striyo ko rAgadRSTi se na dekhe, striyo kI abhilASA na kare, mana se unakA cintana na kare aura vacana se unakI prazasA na kre| yaha saba usake hI hita me hai| jai taM kAhisI bhAvaM, jA jA dicchasi nArio / vAyAviddho va haDo, adviappA bhavissasi // 36 // [utta0 a0 22, gA0 45] he sAdhaka ! jina-jina striyoM para terI dRSTi paDe, una saba ko bhogane kI abhilASA karegA to vAyu se kampAyamAna haDa vRkSa kI taraha tU asthira bana jAegA aura apane citta kI samAghi kho baitthegaa| kUiyaM ruiyaM goyaM, hasiyaM thaNiyakaMdiyaM / baMbhacararao thINaM, soyagejhaM vivajae // 37 // [ utta0 a0 16, gA05] Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prahAcarya] [163 brahmacaryAnurAgI sAcaka striyo ke mIThe zabda, prema-rudana, gIta, hAsya, citkAra, vilApa, Adi zrotragrAhya viSayo kA parityAga kara de; arthAta inhe kAno para par3ane hI na de|| hAsaM kihuM raI dappaM, sahasA vittAsiyANi ya / vaMbhacerarao thINaM, nANucinte kayAi vi // 38 // [utta0 a0 16, gA06] brahmacarya-premI sAdhaka ne pUrvAvasthA me striyo ke sAtha hAsya, dhUtakrIDA, garIra-sparza kA Ananda, strI kA mAna-mardana karane ke liye dhAraNa kiye hue garva tayA vinoda ke liye kI gaI sahaja ceSTAdi kriyAo kA jo kucha anubhava kiyA ho, unakA mana se kadApi vicAra na karanA caahiye| __mA peha purA-paNAmae, abhikaMkhe uvahiM dhuNittae / je dumaNaehi no nayA, te jANaMti samAhimAhiyaM // 36 // [sU0 zru0 1, a0 2, u0 2, gA0 27] he prANI ! pUrvAnubhUta viSaya-bhogoM kA smaraNa na kara ; na hI inakI kAmanA kara / sabhI mAyA-karmoM ko dUra kr| kyoMki mana ko duSTa banAnevAle viSayoM dvArA jo nahI jhukatA hai, vahI jinakathita samAdhi ko jAnatA hai| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] [zrI mahAvIra-vacanAta jahA davaggI pAradhaNe vaNe, samAruo novasamaM uvei / evindiyaggI vi pagAmabhAiNo, na bhayArissa hiyAya kassaI // 40 // [ utta0 a0 32, gA0 11] jaise adhika IMdhanavAle vana me lagI huI tathA vAyu dvArA prerita dAvAgni zAnta nahI hotI, vaise hI sarasa eva adhika pramANa me AhAra karanevAle brahmacArI kI indriyalpI agni zAnta nahI hotii| vibhapA ityisaMsaggo, paNIyaM rasabhAyaNaM / narassattagavesissa, visaM tAlauDaM jahA // 41 // [daza0 a08, gA057] Atma-gavepI-AtmAnveSaka puruSa ke liye dehavibhUSA, strItasarga _(samparka ) tathA rasapUrNa svAdiSTa bhojana tAlapuTa viSa ke samAna hai| paNIyaM bhattapANaM tu, khippaM mayavivaDaNaM / baMbhacerarao bhikkhU, niccaso parivajae // 42 // [utta0 a0 16, gA0 7] brahmacarya ke anurAgI sAvaka ko zIghra hI mada (unmattatA) baDhAne vAle snigca bhojana kA sadA ke liye parityAga kara denA caahiye| vivecana-snigdha arthAta rspuurnn| ghI, dUdha, dahI, tela, gur3a aura miThAI, ye saba snigdha padArthoM me gine jAte haiN| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [165 mahAcarya] dhammaladdhaM miyaM kAle, jattatthaM paNihANavaM / nAimattaM tu bhujijA, baMbhacerarao sayA // 43 // [utta0 a0 16, gA08] brahmacaryAnurAgI sAdhaka ko cAhie ki bhikSA ke samaya zuddha eSaNA dvArA prApta AhAra ko hI svastha citta hokara sayama-yAtrA ke liye parimita mAtrA me grahaNa kare, kintu adhika mAtrA me grahaNa na kre| vibhUsaM parivajjejA, sarIraparimaMDaNaM / caMbhacerarao bhikkhU, siMgAratthaM na dhArae // 44 // [utta0 bha0 16, gA06] brahmacaryapremI sAdhaka hamezA AbhUSaNo kA tyAga kare, zarIra kI zobhA baDhAye nahI tathA zRgAra sajAne kI koI kriyA kare nhiiN| saI rUve ya gaMdhe ya, rase phAse taheva ya / paMcavihe kAmaguNe, niccaso parivajjae // 45 // [utta0 a0 16, gA0 10] brahmacaryapremI sAdhaka ko zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparzAdi ina pAMca prakAra ke kAma-guNo kA sadA ke liye tyAga kara denA caahiye| dujjae kAmabhoge ya, niccaso parivajjae / saMkAThANANi savANi, vajjejjA paNihANavaM // 46 // [utta0 a0 16, gA0 14] ekAna mana rakhanevAlA brahmacArI durjaya kAmabhogo ko sadA ke liye tyAga de aura sarva prakAra ke zakAspada sthAno kA parityAga kre| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166] [ zrI mahAvIra vacanAmRta visaesu maNunnesu, pemaM nAbhinivesae / aNiccaM tesiM vinnAya, pariNAmaM puggalANa ya // 4 // [daza0 a0 8, gA0 56] zabda, rUpa, ganca, rasa aura spargarUpa samasta pudgaloM ke pariNAmoM ko anitya samajha kara brahmacArI sAdhaka manojJa viSayoM me Asakta na bne| poggalANaM pariNAma, tesiM naccA jahA thaa| viNIyatiNho vihare, sIIbhUeNa appaNA // 48 // [daza0 a08, gA060] zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparzarUpa pudgala pariNAmoM kA yathArtha svarUpa jAnakara brahmacArI sAdhaka apanI AtmA ko zAnta kare tathA tRSNArahita bana kara jIvana vitaaye| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 15. aparigraha dhaNadhannapesavaggesu, pariggahavivajjaNaM / savAraMbhaparicAo, nimmamattaM sudukkaraM // 1 // [utta0 a0 16, gA0 26] dhana, dhAnya, naukara-cAkara Adi kA parigraha choDanA, sarva hiMsaka pravRttiyo kA tyAga karanA aura nirmamatva bhAva se rahanA, yaha atyanta duSkara hai| cittamaMtamacittaM vA, parigijjha kisAmavi / annaM vA aNujANAi, evaM dukkhANa muccai / / 2 / / [sU0 zru0 1, a0 1, u0 1, gA0 2] jo sajIva athavA nirjIva vastu kA svaya sagraha karatA hai aura dUsare ke dvArA bhI aisA hI sagraha karavAtA hai athavA anya vyakti ko aisA parigraha karane kI sammati detA hai, vaha duHkha se mukta nahI hotA / arthAt saMsAra me ananta kAla taka paribhramaNa karatA rahatA hai| parivvayante aNiyattakAme, aho ya rAo paritappamANa / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168] [zrI mahAvIra-vacanAmRta annappamatte dhaNamesamANa, pappoti maccuM purise jaraM ca // 3 // [utta0 a0 14, gA0 14] jo puruSa kAma-bhoga se nivRtta nahI huA hai, vaha rAta-dina santapta rahatA hai| aura tadartha idhara udhara bhramaNa kiyA karatA hai / sAtha hI svajano ke liye vaha dUSita pravRtti se dhana prApta karane ke prayatna me hI jarA eva mRtyu ko prApta hotA hai| AukkhayaM ceva avujjhamANe, mamAise sAhasakAri maMde / aho ya rAo paritappamANe, ___ aDesu mUDhe ajarAmarenca // 4 // [sU0 0 1, a0 10, gA0 18] AyuSya pala-pala ghaTa rahA hai| isa tathya ko na samajha kara mUrkha manuSya 'merA-merA' karate hue nitya prati nayA sAhasa karatA rahatA hai|| vaha mUDha ajarAmara ho isa prakAra artha-prApti ke liye prayatna karatA hai aura ArtadhyAna vazAt dina aura rAta santapta hotA hai| mAhaNA khattiyA vessA, caNDAlA adu bokkasA / esiyA vesiyA suddA, jehi ArambhanissiyA ||shaa pariggahaniviTThANaM, veraM tesiM pavaDaI / AraMbhasaMbhiyA kAmA, na te duHkhavimoyagA // 6 // [sU0 zru0 1, a0 6 gA0 2-3] Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparigraha ] [166 brAhmaNa, kSatriya, vaizya, cANDAla, bokkasa, aiSika, vaizki, zUdra jo koI Arambha me magna hai aura parigraha me Asakta hai, usakA vara bahuta baDha jAtA hai| viSaya-vAsanAdi pravRtiyA~ Arambha-samArambha se 'paripUrNa hai ataH ve manuSya ko duHkha se chuDA nahI sktii| vivecana-bokkasa arthAt varNasaGkara-jAti me utpanna / aiSika arthAt baheliyA aadi| vaizika arthAt vezyAo se sambandha rkhnevaalaa| je pAvakammehiM dhaNaM maNUsA, samAyayantI amaI gahAya / pahAya te pAsapayaTTie nare, verANubaddhA NarayaM uventi // 7 // [utta0 a0 4, gA0 2] jo manuSya dhana ko amRta mAna kara anekavidha pApakarmoM dvArA dhana kI prApti karatA hai, vaha karmoM ke dRDha pAsa me baMdha jAtA hai aura aneka jIvo ke sAtha vairAnubandha kara anta me sArA dhana-aizvarya yahI para choDa naraka meM jAtA hai| thAvaraM jaMgamaM ceva, dhaNaM dhannaM uvakkharaM / paccamANassa kammehiM, nAlaM dukkhAo moaNe // 8 // [utta0 bha0 6, gA06] karmavaza duHkha bhoganevAle prANI ko cala-acala sampati, dhana, ghAnya, upakaraNa Adi koI bhI duHkha se mukta karavAne me samartha nahI hai| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170] [zrI mahAvIra-vacanAmRta khettaM vatthaM hiraNNaM ca, ca vandhavA / caittA NaM imaM dehaM, gantavyamavasassa me // 6 // [utta0 a0 16, gA 17] manuSya mAtra ko hamezA aisA socanA cAhiye ki kSetra (bhUmi), ghara, sonA-cAMdI, putra, strI, sage-sambandhI tathA zarIrAdi sabhI ko chor3akara mujhe eka dina avazya jAnA pdd'egaa| jassiM kule samuppanne, jahiM vA saMvase nre| mamAi luppaI vAle, annamannehi mucchae // 10 // [sU0 01, a0 1, 201, gA04] manuSya jisa kula me utpanna hotA hai athavA jinake sAtha vAsa karatA hai, unake sAtha ajJAnavaza mamatva se lipaTa jAtA hai| (arthAta yaha merI mAtA, yaha merI patnI, yaha merA putra, aisA mAnatA hai|) ThIka vaise hI anyAnya vastuoM me (dhana-dhAnyAdi meM) bhI mUcchita (mamatva-zAlI) hotA hai| vittaM soyariyA cava, sabameyaM na tANai / saMkhAe jIviyaM ceva, kammuNA u tiuTTai // 11 // [sU0 zru0 1, a0 1, u01, gA05] dhana-dhAnya aura vAnvava Adi koI bhI AtmA ko sasArasparibhramaNa se bacA nahI sakate / ataH suja sAvaka ko yaha jIvana svalpa Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparigraha] [ 171 hai-aisA samajha kara [ sayamAnuSThAna dvArA ] karma se mukta honA caahiye| kasiNaM pi jo imaM loyaM, paNipuNNaM daleja ikkassa / teNA'vi se na saMtusse, ii duppUrae ime AyA // 12 // [utta0 bha08, gA0 16 ] yadi dhana-dhAnya se paripUrNa yaha sArA jagat kisI manuSya ko de diyA jAya to bhI isase use santoSa nahI hogaa| lobhI AtmA ko tRSNA isa prakAra zAnta honI atyanta kaThina hai| suvaNNarUpassa u pacayA bhave, siyA hu kelAsasamA asaMkhayA / narassa luddhassa na tehi kiMci, icchA hu AgAsasamA annNtiaa||13|| [utta0 a0 6, gA0 48] kadAcit sone aura cAMdI ke kailAsa ke samAna asakhya parvata bana jA~ya to bhI ve lobhI manuSya ke liye kucha bhI nahI haiM / vAstava meM icchA AkAza ke samAna ananta hai| vitteNa tANaM na labhe pamatte, imammi loe aduvA paratthA / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] dIvappaNaTTe va aNaMtamohe, neyAuyaM damadameva // 14 // [ utta0 a0 4, gA0 5 ] pramAdI puruSa isa loka me athavA paraloka meM kahI bhI dhana ke vala se apanI rakSA nahI kara sakatA / kAraNa jisakA jJAnadIpaka ananta moha se vujha gayA hai, ( atyanta andhakArapUrNa bana gayA hai ) aisI AtmA nyAyamArga ko dekhate hue bhI nahI dekhate hue ke samAna vartana karatI hai / viyANiyA dukkha vivaDUNaM dhaNaM, [ zrI mahAvIra vacanAmRta mamattavandhaM ca mahabhayAvahaM / aNuttaraM, suhAvahaM dhammadhuraM dhAreja nivvANaguNAvahaM mahaM // 15 // [ utta0 a0 16, gA0 68 ] he bhavyajano ! ghana ko duHkha baDhAnevAlA, mamattvarUpI vancana kA kAraNa tathA mahAn bhayadAtA mAnakara uttama aura mahAn dharmadhurA ko dhAraNa karo ki jo sukhadAyaka aura nirvANa - guNo ko denevAlI hai / viDamubbheimaM loNaM, tillaM sappi ca phANiyaM / na te sannihimicchaMti, nAyaputtavaorayA // 16 // [ daza0 a0 6, gA 17 ] jo loga bhagavAn mahAvIra ke vacano me bhagavAn mahAvIra dvArA batAye hue sayama mArga me anurakta hai arthAt vicaraNa kara rahe haiM, Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparigraha] [173 ve makkhana, namaka, tela, ghRta, gur3a Adi kA sagraha (eka rAtri ke lie bhI) nahIM krte| lohassesa agupphAse, manne annayarAmavi / je siyA sannihikAme, gihI pacaiye na se // 17 // [ daza0 a0 6, gA018] kyoki isa taraha sazcita karanA, yaha eka athavA anya rUpa me lobha kA hI sparza karane jaisA hai , ataH jo sagraha karane kI vRttivAle hai, ve sAdhu nahI balki (sAMsArika vRttiyo me rame hue ) gRhastha jaM pi vatthaM ca pAyaM vA, kaMbalaM pAyapuMchaNaM / ta pi saMjamalajaThA, dhArenti pariharanti y||18|| [daza0 a0 6, gA0 16 ] sayamI puruSa vastra, pAtra, kambala, pAdalunchana Adi jo kucha bhI apane pAsa rakhate hai, vaha sayama ke nirvAha hetu hI rakhate hai ( ataH vaha parigraha nahI hai)| kisI samaya ve saMyama kI rakSA ke liye inakA tyAga bhI karate haiN| na so pariggaho vutto, nAyaputteNa tAiNA / mucchA pariggaho vutto, ii vuttaM mahesiNA // 16 // [daza0 a0 6, gA0 20] prANimAtra ke sarakSaka jJAtaputra zrImahAvIra deva ne vastrAdi bAhya Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244] [zrI mahAvIra-vacanAmRta vastuo ko parigraha nahI kahA hai, balki unake prati mana me rahe mamatva ko parigraha kahA hai| samvatyuvahiNA vuddhA, saMrakSaNapariggahe / avi appaNo vi dehammi, nA''yaraMti mamAiyaM // 20 // daza0 ma06, gA0 26 ] jJAnI puraSa vastra, pAtra Adi sarvaprakAra kI sAdhana sAmagrI ke saMrakSaNa yA svIkAra me mamatva-vRtti kA avalambana nahI rakhate / adhika kyA ? ve apane zarIra ke prati bhI mamatva nahIM rkhte| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya sAdhudharma paMcAsabapariNNAyA, tiguttA chasu saMjayA / paMcaniggahaNA dhIrA, niggaMthA ujjudaMsiNI // 1 // [daza0 a0 3, gA0 11] nirganya muni (hiMsAdi) pA~ca AzravadvAra ke tyAgI. tIna guptiyo se gupta, chaha prakAra ke jIvo kI dayA pAlanevAle, pA~ca indriyo kA nigraha karanevAle, svastha cittavAle aura saralasvabhAvI hote haiN| goravesu kapAesu, daNDasallabhaesu a / niyatto hAsasogAo. aniyANo avaMdhaNo // 2 // [utta0 a0 19, gA0 62] sAdhu ( rasagArava, RddhigArava aura sAtAgAravAdi tIna prakAra ke ) gArava, (krovAdi cAra prakAra ke ) kaSAya, ( mana, vacana, kAyA ko ) duSpravRttioM tathA ( mAyA, nidAna aura mithyAtvAdi tIna ) zalya, bhaya, hAsya evaM zoka se nivRtta hotA hai| vaha japa-tapa ke phalasvarUpa sAsArika sukho kI kAmanA nahIM karatA aura mAyA ke bandhano se pUrNatayA mukta hotA hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] [ zrI mahAvIra vacanAmRta appasatthehiM dArehiM, savvao pihiyAsavo / ajjhappajjhANa jogehiM, pasatthadamasAsaNI // 3 // [ utta0 a0 16, gA0 64 ] sAghu karma Ane ke sabhI apragasta dvAroM ko saba ora se bada kara anAsravI ho jAtA hai aura adhyAtma tathA dhyAna-yoga se AtmA kA prazasta damana evaM anuzAsana karanevAlA hotA hai / appabhAsI miyAsaNe / artitiNe acavale, haviJja uare daMte, thovaM laddhuM na khiMsa ||4|| [ daza0 bha0 8, gA0 26 ] sAdhu krodha se var3abar3AhaTa na karanevAlA, sthira-buddhi, tolakara bolanevAlA, parimita AhArakartA tathA bhUkha kA damana karanevAlA hotA hai / vaha thoDA AhAra milane para kabhI krodha nahI karatA / jAi saddhAi nikkhato, pariyAyaTThANamuttamaM / tameva aNupAlijA, guNe Ayariyasammae ||5|| [ daza0 a0 8, gA0 61 ] ( sAvu ne ) jisa ananya zraddhA se gRhatyAga kara uttama cAritra - pada agIkAra kiyA ho, usI zraddhA se mahApuruSo dvArA pradarzita kalyANamArga kA anusaraNa karanA cAhiye / devalogasamANo ya, pariyAo rayANaM arayANaM ca, mahesiNaM / mahAnarayasArisa ||6 // [ daza0 cU0 1, gA0 10 ] Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya sAdhudharma]] [177 sayama me anurakta maharSiyoM ko cAritraparyAya devaloka jaisA sukhaaizvarya pradAna karanevAlA hotA hai| jo sayama me anurakta nahI hai, unake lie vahI cAritraparyAya mahAnaraka jaisA kaSTadAyaka bana jAtA hai| AyAvayAhI caya soamallaM, kAme kamAhI kamiyaM khu dukkhaM / chiMdAhi dosaM viNaejja rAgaM, evaM suhI hohisi saMparAe // 7 // [daza0 a0 2, gA05] AtmA ko tapAo (kleza pahu~cAo), sukumAratA kA tyAga karo aura kAmanAo ko chor3a do, isase duHkha avazya dUra hoge| dveSa ko chinna-bhinna karo aura rAga kA uccheda kro| aisA karane se saMsAra meM sukhI bnoge| je na vaMde na se kuppe, vaMdio na samukkase / evamannesamANassa, sAmaNNamaNuciTThai // 8 // [daza0 bha0 5, u0 2, gA0 30] yadi koI vandana na kare to kruddha na hove aura yadi koI vandana kare to abhimAna na kre| isa prakAra jo vivekapUrvaka sayama-dharma kA pAlana karatA hai, usakA sAdhutva sthira rahatA hai| na sayaM gihAI kubbijA, neva annehiM kArae / gihakammasamAraMbhe, bhUyANaM dissae vaho // 6 // [ uttaH a 35, gA ] ko choDa bacAo ), sagA051 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ zrI mahAvIra vacanAmRta nAva svayaM gRhAdi kA nirmANa na kare, dUsaroM ke pAsa na karavAye aura koI karatA ho to usakA anumodana bhI na kre| kyoMki gRhakArya ke samArambha me aneka prANiyoM kA vava pratyakSa dikhAI detA hai / tamANaM dhAvarANaM ca suhumANaM vAyarANa ya / saMjao gihakamma samAraMbha, {78 ] [uttaH a0 35, gA0 6 ] gRhAdinirmANa me trasa, syAvara, sUkSma aura bAdara ( sthUla ) jIvoM isaliye sAbu gRhakArya samArambha kA parivarjana kA vava hotA hai / kare / taheba bhattapANe, payaNe parivajjae ||10|| pAvaNemu ya / na pae na payAvara ||11|| [ utta0 a0 35, gA0 10 ] isI prakAra bhojana banAne banavAne meM bhI jIvavava pratyakSa dikhAI denA hai | ataH prANiyo tathA bhUnamAtra kI dayA ke liye mAdhu svayaM bhojana banAye nahI aura dUsaroM ne bhI banavAye nahI / pANabhUyadyaDDAe, egayAcelae hoi, sacele yAtri egayA / evaM dhammahiyaM naccA, nANo no paridevae ||12|| [ u0 0 a0 2, gA0 13] donoM gAbhavannarahita hotA hai to kabhI mamahita manyAoM ko dharma meM hitakArI mAnakara unakA sevana kare / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya sAdhudharma] [176 kaNNasokkhehiM saddehi, pemaM nAbhinivesae / dAruNaM kakkasaM phAsaM, kAraNa ahiyAsae // 13 // [ daza0 bha0 8, gA0 26] sAdhu karNa-priya zabdo para mugdha na hove, sAtha hI dAruNa aura karkaza sparzo ko samabhAvapUrvaka sahana kre| samaNaM saMjayaM dantaM, haNejA ko vi katthai / natthi jIvassa nAsotti, evaM peheja saMjae // 14 // [utta0 a0 2, gA0 27 ] indriyo kA damana karanevAle saMyamI sAdhu ko yadi koI duSTa vyakti kisI prakAra se satAye athavA mAra-pITa kare to 'jIva kA kabhI nAza nahI hotA' aisA vicAra kre| khu pivAsaM dussejjaM, sIuNhaM araiM bhayaM / ahiyAse anvahio, dehadukkhaM mahAphalaM // 15 // [ daza0 bha08, gA0 27] kSudhA, tRSA, duHzayyA, ThaDa, garmI, arati, bhaya, Adi sabhI kaSTo ko sAdhaka adIna bhAva se sahana kre| [samabhAva se sahana kiye gaye] daihika kaSTa mahAphaladAyI hote hai| sUraM maNNai appANaM, jAva jeyaM na passaI / jujhaMtaM daDhadhammANaM, sisupAlo va mahArahaM // 16 // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] [zrI mahAvIra-vacanAmRta payAyA sUrA raNasIse, saMgAmammi ucaTThie / mAyA puttaM na jANAi, jaeNa parivicchae // 17 // evaM sehe vi appuDhe, bhikkhAyariyAakovie / sUraM mannai appANaM, jAva lUhaM na sevae // 18 // [sU0 zru0 1, bha0 3, u0 1, gA0 12.3] jahA~ taka kAyara puruSa vijayI puruSa ko nahI dekhatA hai, vahA~ taka vaha apane ko zUra mAnatA hai, parantu yuddha karate samaya mahArathI zrIkRSNa se zizupAla jyo kSubdha huA thA, tyoM hI kSubdha hotA hai| svaya ko zUravIra mAnanevAlA puruSa sagrAma ke agrima morce para calA jAtA hai, kintu jaba yuddha Arambha hotA hai to aisI ghabarAhaTa phaila jAtI hai ki mAtA ko apanI goda se girate bacce kI bhI sudhi nahI rahatI, tava zatruoM ke prahAra se bhayabhIta banA vaha alpa parAkramI puruSa dIna bana jAtA hai| jaise kAyara puruSa zatruo dvArA ghAyala na hove tavataka apane Apako gUravIra mAnatA hai| ThIka vaise hI bhikSAcaryA me akuzala tathA parISahoM se aspRSTa aisA navadIkSita muni bhI kaThora sayama kA pAlana nahIM karatA, tabataka apane ko vIra mAnatA hai| jayA hemaMtamAsammi, sIyaM phusai sancagaM / tattha mandA visIyaMti, rajahINA va khattiyA // 16 // [sU0 dhru0 1, a0 3, u0 1, gA0 4] Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya sAdhudharma [181 jisa taraha rAjya-bhraSTa kSatriya viSAda kA anubhava karatA hai, ThIka usI taraha alpa parAkramI sAdhu puruSa bhI hemanta Rtu ke mahIne meM sarvA go ko gIta sparza karane para viSAda kA anubhava karatA hai| puDhe gimhAhitAveNaM, cimaNe supivAsie / tattha mandA visIyaMti, macchA appodae jahA // 20 // [sU0 a0 1, a0 3, u0 1, gA05] jyoM thor3e jala me machalI viSAda kA anubhava karatI hai, tyo hI grISma Rtu ke ati tApa se tRSApIDita hone para alpa parAkramI sAdhu puruSa bhI viSAda kA anubhava karatA hai| sayA dattamaNA dukkhA, jAyaNA duppnnolliyaa| kammattA DhubhagA cera, iccAhaMsu puDhojaNA // 21 // [sU0 a0 1, a0 3, u0 1, gA0 6] sAdhujovana me do gaI vastu lenA, yaha du:kha sadA rahatA hai| yAcanA kA parISaha asahya hotA hai / sAmAnya manuSya prAyaH yaha kahate pAye jAte hai ki 'yaha bhikSu bhAgyahIna hai aura apane karmoM kA phala bhoga rahA hai| ee saddA acAyantA, gAmesu nagaresu vA / tattha mandA visIyanti, saMgAmammi va bhiiruyaa||22|| [sU0 zru0 1, ma0 3, u0 1, gA07] gA~va aura nagaro meM isataraha kahe gaye AkrozapUrNa vacanoM ko sahana na kara sakanevAlA alpa parAkramI sAdhu puruSa sagrAma me gaye hue bhIru puruSa ke samAna hI viSAda ko prApta hotA hai / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] [zrI mahAvIra-vacanAmRta appege khudhiyaM bhikkhaM, suNI DaMsai luuse| tattha mandA visIyanti, teupuTThA va pANiNo // 23 // [sU.su. 1,03, u01, gA08] bhikSA ke liye nikale hue bhUkhe sAvu ko jaba koI nara prANI -kuttA Adi kATa khAtA hai, taba alpa parAkramI sAcu putpa agni se alase gaye prANI ke samAna viSAda ko prApta hotA hai| puTTho 3 dasamasagehi, taNaphAsasacAiyA / na me diu pare loe. jai paraM maraNaM siyA // 24 // [sUH nu0 1, 103, u0 1, gA0 10] DA~sa aura macchara ke Dhaga tathA tRNa kI gaNyA kelkhe spargako sahana na kara sakanevAlA alpa parAkramI sAva pulpa aisA bhI socane lagatA hai ki-'maine paraloka to pratyakSa dekhA nahIM, vintu isa kra se to sAkSAt maraNa hI dikhAI de rahA hai| saMtattA kesaloeNaM, baMbhaceraparAjhyA / .. 'tattha mandA visIyanti, macchA viTThA va keyaNa ||rshaa, [ dhruH 1, 3, u0 1, gA013] kezaloca se pIr3ita evaM brahmacarya pAlana me asamartha alpa parAkramI sAdhu puruSa jAla meM phaMsI huI machalI ke samAna duHkha kA anubhava karatA hai| AyadaNDasamAyAre, micchAsaMThiyabhAvanA / - harisappaosamAvannA, keI lUsanti 'nAriyA / / 2 / / [suH dhru0 1, 3, 40 1, gA0 14] Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya sAdhudharma [183 kitane anArya-puruSa mithyAtva kI bhAvanA me DUbe hue rAga-dveSapUrvaka jAna-bUjhakara sAdhuo ko pIDA pahuMcAte hai aura apanI AtmA ko daNDabhAgI banAte hai| appege paliyante siM, cAro coro tti suvvayaM / bandhanti bhikkhuyaM vAlA, kasAyavayaNahi ya // 27 // [sU0 zru0 1, a0 3, u0 1, gA0 15] kaI ajJAnI jana vihAra karate hue suvratI sAdhu ko yaha 'guptacara hai' 'yaha cora hai' aisA kahakara rassI Adi se baMdhavAkara tathA kaTu. . vacano se pIDA pahu~cA kara kaSTa dete rahate hai| tattha daMDeNa saMvIte, muTThiNA adu phaleNa vA / nAINaM saraI vAle, itthI vA kuddhagAmiNI // 28 // [sU0 zru0 1, bha0 3, u0 1, gA0 16 ] ' anArya deza ke asaskArI loga sAdhu ko lAThI, mukkA athavA lakar3I ke paTiye Adi se mArate-pITate hai / usa samaya alpa parAkramI sAdhu puruSa krodhavaza ghara se bAhara nikalI huI tathA vandhu-bAndhavo kA smaraNa karatI huI strI ke samAna apane bandhu-bAndhavo kA smaraNa karatA hai| na vi tA ahaseva luppae, lappantI logaMsi pANiNo / evaM sahiehi pAsae, anihe se puDhe hiyAsae // 26 // / [ sU0 zru01, a0 2, u0 1, gA0 13] . Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184] [zrI mahAvIravacanAmRta ___kaTa yA Apatti ke TUTa par3ane para jJAnI putpa prAyaH khedarahita mana se aisA vicAra karatA hai ki nirA mai hI ina kaSToM se pIr3ita nahI hUM, kintu saMsAra meM dUsare bhI duHkhita hai / aura jo kaSTa yA ApattiyAM sirapara AtI hai- unhe zAntipUrvaka sahana karatA hai| ee bho kasiNA phAsA, pharusA durhiyaasyaa| hatyI vA sarasaMvittA, kIvA vasa gayA gihaM // 30 // [sU0 dhru0 1, saH 3, u0 1, gAH 17] he ziSyo ! ye sAre parIpaha kaSTadAyI aura duHsaha hai| aisI sthiti me kAyara-puruSa vANo ke prahAra se ghAyala hue hAthI kI taraha bhayabhIta hokara gRhavAsa me calA jAtA hai| jahA saMgAmakAlammi, piTThao bhIrU pehai / valayaM gahaNaM nUmaM, ko jANai parAjayaM // 31 // evaM u samaNA ege, abalaM nacANa appagaM / aNAgayaM bhayaM disma, avikappaMtimaM suyaM // 32 // [20 a0 1, a0 3, uH 3, gA063] jaise yuddha ke samaya kAyara purupa kmiko vijaya hogIaisI sajAbuTAMkA kantA hA hamegA poTe kI ora dekhatA hai aura klio palya (gola AkAra kA bar3A), jhAr3I Adi ghanA pradeza payavA durgama bhAga para dRSTi DAlatA hai, vaise hI kucha pramaNa apane ko nayama pA pAlana karane meM asamartha pAkara banAgata bhaya ko Agar3A me vyAkaraNa aura jyotiSa Adi ko garaNa lete hai| U Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya sAdhudharma] [165 ja u saMgAmakAlammi, nAyA sUrapuraMgamA / no te piTThamuvehitti, kiM paraM maraNaM siyA // 33 // sU0 a0 1, a0 3, u0 gA06] parantu jo puruSa laDane me prasiddha aura zUro me agragaNya hote haiM ve pichalI bAtoM para katai dhyAna nahIM dete| kyoki ve yaha bhalIbhAMti jAnate haiM ki mRtyu se adhika aura kyA honevAlA hai je lakkhaNaM suviNa pauMjamANe, nimittakouhalasaMpagADe, kuheDavijjAsavadArajIvI, na gacchaI saraNaM tammi kAle // 34 // [utta0 a0 20, gA0 45 ] jo sAdhu lakSaNazAstra tathA svAnazAstra kA prayoga karatA hai, sadA nimitta kutUhala me Asakta rahatA hai, jana sAdhAraNa ko Azcarya cakita kara Azrava baDhAnevAlI vidyAo se jIvana calAtA hai, usakA karmaphala bhogane ke samaya koI zaraNabhUta nahIM hotaa| je siyA sannihiM kAme, gihI pavaie na se // 35 // [daza0 bha0 6, gA0 16 ] jo sAdhu ( ghRta, guDa, misrI, zakkara Adi kA) sagraha karanA cAhatA hai, vaha vastutaH sAdhu nahI, gRhastha hai| govAlo bhaMDavAlo vA, jahA tvnnissro| evaM aNissaro taM pi, sAmaNNassa bhavissasi // 36|| [utta0 a0 22, gA046] Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] [zrI mahAvIra-vacanAmRta he ziSya ! jisa taraha gvAlA gauo ke carAne mAtra se unakA svAmI nahI bana jAtA athavA kopAdhyakSa dhana kI surakSA karane mAtra se hI usakA svAmI nahI vana paataa| ThIka usI taraha tU bhI kevala sAdhu ke veza-vastrAdi kI rakSA karane se sAvutva kA adhikArI nahIM bana skegaa| kaha na kujjA sAmaNNaM, jo kAme na nivArae / pae pae visIyaMtI, saMkappassa vasaM gao // 37 // [daza0 a0 2, gA0 1] jo sAvaka saGkalpa-vikalpa ke vazIbhUta hokara pada-pada para viSAdayukta arthAt zithila ho jAtA hai aura viSaya-vAsanAdi kA nivAraNa nahI karatA, vaha bhalA zramaNatva kA pAlana kisa taraha kara sakegA ?' tAtparya yaha hai ki vaha kadApi nahIM kara skegaa| na pUyaNaM caiva miloyakAmI, piyamappiyaM kasmai No karejjA / / samve aNaTTha parivajayaMte, aNAule yA akasAi bhikkhU // 38 // [sU0 dhru0 1, ma0 13, gA0 22 ] sAvu pUjana aura kIrti kI kAmanA na kare, kisI ko priya athavA apriya na bnaaye| vaha sabhI prakAra kI anarthakArI, pravRttiyoM kA tyAga kare aura bhayarahita tayA kapAyarahita bane / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya sAdhudharma] [187 sukkajhANaM jhiyAejA, aniyANe akiMcaNe / vosahakAe viharejA, jAva kAlassa panjao // 36 // [utta0 bha0 35, gA0 16 ] sAghu zukla dhyAna me magna rahe, japa-tapa ke phalarUpa sAsArika sukho kI kAmanA na kare, sadA akiJcanavRtti se rahe tathA mRtyuparyanta kAyA kA mamatva tyAga kara vicaraNa karatA rahe / je mAhaNe khattiyajAyae vA, tahuggaputtetaha lecchaI vA / je pavaie paradattabhoI, gotte Na je thambhati mANabaddhe // 40 // [sU0 zru0 1, bha0 13, gA0 10 ] 'jisane pravrajyA grahaNa kara lI aura jo dUsare ko dI gaI bhikSA kA bhoktA bana gayA, vaha pahalI avasthA me brAhmaNa, kSatriya, ugravaMza athavA licchavI Adi kisI bhI vaza yA jAti kA ho, kintu use apane pUrva gotra ke abhimAna me baMdhe rahanA nahI caahiye| AhAramicche miyamesaNijjaM, ___ sahAyamicche niuNatthavuddhi / nikeyamiccheja vivegajogaM, samAhikAme samaNa tavassI // 41 // [utta0 a0 32, gA0 4] samAdhi ke icchuka tapasvI sAdhu ko parimita aura zuddha AhAra grahaNa karanA cAhiye, nipuNArtha buddhivAle ko apanA sAthI rakhanA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] [ zrI mahAvIra vacanAmRta cAhiye aura rahane ke liye strI Adi ke sasarga se rahita sthAna ko pasanda karanA cAhiye / na vA labhejA niuNaM sahAyaM, guNAhiyaM vA guNao samaM vA / eko vi pAvAha vivajjayaMto, viharejja kAmesu asajjamANo ||42|| [ utta0 a0 32, gA0 5] yadi yogya chAna-bIna ke bAda bhI guNa me apane se adhika yA apane jaisI hI kakSAvAlA - yogyatAvAlA nipuNa sAthI nahI mile to vaha sadA sarvadA pApo kA varjana karatA huA aura bhoga ke prati anAsakta vRtti dhAraNa kara akelA hI vicaraNa kare / je mamAiamaI jahAi, se jahAi mamAiaM / se hu diTTabhae muNI, jassa natthi mamAiaM // 43 // [ AcA0 bha0 2, u06 ] jo apanI mamatAvAlI buddhi kA tyAga kara sakatA hai, vahI parigraha kA tyAga kara sakatA hai| jisake citta me mamatva nahI hai, vahI sasAra ke bhayasthAno ko bhalI-bhAMti dekha sakatA hai / vatthagaMdhamalaMkAraM itthio sayaNANi ya / acchandA je na bhuMjaMti, na se cAiti vacca ||44 || [ daza0 a0 2, gA0 2] Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya sAdhudharma] [186 jo vastra, gandha, alakAra, strI, palaga Adi kA paravazatA ke kAraNa upabhoga nahI kara sakatA, use saccA tyAgI arthAt sAghu nahI kahA jA sktaa| je ya kaMte pie bhoe, laddha vi piDhikubaI / sAhINa cayaI bhoe. se hu cAi tti buccai // 4 // [daza0 a0 2, gA0 3] jo iSTa aura manohara bhoga prApta hone para bhI unakA parityAga karatA hai, tathA svAdhIna bhogo ko bhI nahI bhogatA hai, vahI saccA tyAgI arthAta sAghu kahA jAtA hai| chajjIvakAe asamArabhantA, mosaM adattaM ca asevmaannaa| pariggahaM ithio mANamAyaM, eyaM parinnAya caranti dantA // 46 // [utta0 a0 12, gA0 41] indriyo kA damana karanevAle sAghu puruSa chaha kAya ke jIvo ko pIDA nahI pahuMcAte, mRSAvAda aura adatta kA sevana nahI karate tathA parigraha, strI, mAna aura mAyA ko tyAga karake vicarate haiN| nidaM ca na bahu mannejA, sappahAsaM vivajae / miho kahAhiM na rame, sajjhAyammi rao sayA // 47 // [daza0 bha08, gA042] Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] [zrI mahAvIra-vacanAmRta sApa puruSa ko cAhiye ki vaha nidrA kA vizeSa Adara na kare, haMsI-majAka kA tyAga kare, kisI kI gupta bAtoM meM dilacaspI na le aura svAdhyAya me sadA magna rhe|| accaNaM rayaNaM ceva, vandaNaM pUaNaM thaa| DDIsakArasammANaM, maNasA vi na patthae // 48 // [ utta0 a0 35, gA0 18] sAdhupuruSa arcanA, racanA, vandana, pUjana, Rddhi, satkAra aura sammAna kI mana se bhI kabhI icchA na kare / care payAI parimaMkamANo, ___jaM kiMci pAmaM iha mnnnnmaanno| lAbhAMtare jIviya bRhaittA, pacchA parinnAya malAvadhaMsI // 46 // [utta0 bha0 4, gA07] mAdhupurupa isa jagat me stro, putra, dhana, sampatti Adi jo kucha bhI mukha kI mAmagrI hai use eka prakAra kA jAla yA bhamAna mAne ; aura kahI mere cAritrya meM inase dopa na laga jAya, aimI zakA dhAraNa kara sAvadhAnI ne apanA kadama uuaaye| jahAM taka jJAnAdi kA lAbha hotA ho vahA~ taka vaha jIvana kI vRddhi kare aura jaba yaha gera narama-sAdhanA meM nipayogI pratIta ho, taba mala ke samAna jamakA tyAga kara de| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya sAdhu-dharma] [161 nimmamo nirahaMkArI, nissaMgo cattagArayo / samo a sababhUesu, tasesu thAvaresu ya // 50 // [utta0 a0 16, gA0 86 ] sAdhu puruSa mamatvarahita, ahaGkArarahita, niHsaMgI, gaurava kA parityAga karanevAlA aura trasa-sthAvara sabhI prANiyo ke prati samadRSTi rakhanevAlA hotA hai| lAbhAlAbhe suhe dukkhe, jIvie maraNe thaa| samo niMdApasaMsAsu, samo mANAvamANavo // 51 // [utta0 bha0 16, gA060] sAghu puruSa lAbha-hAni, sukha-duHkha, jIvana-maraNa, nindA-prazasA aura mAnApamAna Adi hara sthiti me samabhAva se rahanevAlA hotA hai| gAravesu kasAesu, daMDa-salla-bhaesu ya / niyatto hAsa-sogAo, aNiyANo avaMdhaNo // 52 // [utta0 a0 16, gA0 61] sAdhu puruSa (tIna prakAra ke) gArava se, (cAra prakAra ke ) kaSAya se, (tIna prakAra ke ) daNDa se, (tIna prakAra ke ) zalya se, ( sAta prakAra ke ) bhaya-sthAno se, hAsya se tathA zoka se nivRtta hotA hai| vaha sayama ke phalarUpa kisI prakAra ke sAsArika sukho kI icchA karatA nahI, kisI prakAra ke bandhana meM phaMsatA nahI / aNissiyo iha loe, paraloe annissio| vAsIcaMdaNakappo ya, asaNe aNasaNe tahA // 53 // [ utta0 a0 16, gA062] Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168] [zrI mahAvIra-vacanAmRta ___ muni kuja-nikuMjo me khar3A na rahe (kyoki vahA~ vanaspati kA sparga honA sambhava hai)| isI prakAra jahA~ vIja paDe hue ho athavA harI vanaspati ugI huI ho vahA~ bhI khar3A na rhe| sAtha hI jahA~ anantakAya vanaspati, dillI ke Topa athavA lIla-phUga uge hue ho, vahA~ bhI khaDA na rhe| aTTha suhumAI pehAe, jAI jANittu saMjae / dayAhigArI bhUesu, Asa ciTTha saehi vA // 12 // [daza0 na08, gA0 13]. sayamI muni (Age kahe gaye ) ATha prakAra ke sUkSmajIvoM se paricita hone ke kAraNa sabhI jIvo ke prati dayA kA adhikArI hotA hai| ataH vaha ina sabhI jIvo ko acchI taraha se dekha bhAlakara baiThe, khaDA rahe athavA soe| kayarAiM ahasuhumAI ? jAiM pucchijja saMjae / imAI tAI mehAvI, Aikvija viakSaNo // 13 // siNahaM pugphasuhumaM ca. pANuttigaM taheva ya / paNagaM bIyahariyaM ca, aMDasuhumaM ca aTThamaM // 14 // . [dazA ma 8, gA0 14-15] jatra mAyu pUche ki ve ATha jIva kIna se haiM taba vaddhimAna aura vicakSaNa AcArya imamA ninnAnusAra varNana karate hue uttara de:(1) snehalUma-aryAn apkAya ke nukSmajIva / (2) puSpanUdama-arthAt tanvarNayumpa / (3) prANimUkSma-arthAt kuMthu Adi mUna jantu / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu kA AcaraNa] [166 (4) panakasUkSma-arthAt varSA me lakaDI Adi para rahanevAle pacavarNI lIla-phUga / (5) uttigasUkSma-arthAt cITiyo kA sthAna, udaI kA ghara Adi / (6) bIjasUkSma-arthAt sUkSma prakAra ke ghAnyAdi ke biij| (7) harita sUkSma - arthAt naye utpanna hue pRthvI ke samAna raga vAle aGkara aura (8) aNDasUkSma arthAt makkhI, cITI Adi ke ati sUkSma aNDe / .. evameyANi jANittA; savabhAveNa -- sNje| appamatto jae niccaM, sabiMdiyasamAhie // 15 // -[ daza0 ma08, gA0-16 ]. -- sarva indriyo ko zAnta rakhanevAlA sAdhu uparyukta ATha prakAra ke sUkSma jIvo ko barAbara pahacAna kara sadA pramAdarahita vartana kare aura tIna karaNa aura tIna yoga se sayata bane / tase pANe na hiMsijA, vAyA aduva kmmunnaa| uvarao sababhUesu, pAsejja vivihaM jagaM // 16 // [daza0 ma08, gA0 12 ] sarva prANiyo kI hiMsA se virakta banA sAdhu, isa sasAra me choTebaDe sabhI jIvo ke jIvana me kaisI-kaisI vicitratAe~ vyApta haiMise vivekapUrvaka jAnakara kisI bhI trasa prANI kI mana, vacana, aura kAyA se hiMsA na kre| ' 'icceyaM chajjIvaNiyaM, sammadiTThI sayA jae / dullahaM lehittu sAmaNNaM, kammuNA na virAhijjAsi // 17 // , [daze0 4, gA06] Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 [zrI mahAvIra-vacanAmRta isa prakAra satata sAvadhAna aura samyagdRSTivAlA muni durlabha zramaNatva ko prApta karake ina paDanikAya ke jIvoM kI mana-vacanakAyA se kisI prakAra kI virAdhanA na kre| kaMsesu kaMsapAesu, kuMDamoesu vA punno| bhuMjato asaNapANAI, AyArA paribhassai // 18 // [daza0 a0 6, gA0 50] jo muni gRhastha kI kA~sI Adi ghAtu kI kaTorI aura thAlI me tathA miTTI ke pAtra me agana-pAna Adi kA bhojana karatA hai, vaha apane AcAra se sarvathA bhraSTa ho jAtA hai| sIodagasamAraM me, mattadhoaNachaDDaNe / jAI chaMnaMti bhUyAI, diTTho tattha asaMjamo // 16 // [daza0 a06, gA051] gRhastha vartanoM ko ghote aura mAMjate haiM, jisame sacitta jala kA Arambha hotA hai| ThIka vaise hI vartana ghone ke bAda usa gande jala ko idhara-udhara pheMka dete haiM, usase aneka jIvoM kI hiMsA hotI hai| isaliye gRhastho ke vartanoM me bhojana karane me jJAniyoM ne asaMyama dekhA hai| pacchAkammaM pure ka' - sayA tattha na kappai / eyamadvaM na bhuMjaMti, niggaMthA gihibhAyaNe // 20 // [dA0 a06, gA052) gRhasya ke vartano meM bhojana karane se pazcAt karma aura puraHkama Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu kA AcaraNa] [201 kA doSa lagAne kI sambhAvanA hotI hai| ataH sAdhu ke liye vaha katai upayukta nahI hai| aisA socakara nirgrantha muni gRhastha ke vartano me kabhI bhojana nahI krte| vivecana-khA lene ke pazcAt sacitta jala se vartana dhonA, ise pazcAt karma aura khAne se pUrva sacitta jala se vartana dhone ko puraHkarma kahate haiN| AsaMdIpaliaMkesu, maMcamAsAlaesu vaa| aNAyariyamajANaM, Asaittu saittu vA // 21 // nAsaMdIpaliaMkesu, na nisijA na pIDhae / niggaMthA'paDilehAe, vuddhavuttamahiTThagA // 22 // [daza0 a0 6, gA053-54 ] "AryasAdhu ati nirgrantha zramaNo ke liye kursI, palaga, khaTiyA athavA ArAmakursI Adi para baiThanA athavA sonA anAcAra mAnA gayA hai| sarvajJa kA kahA huA anuSThAnAdi meM tatpara nirgranya sAdhu kursI, palaGga Adi tayA beta se bharA huA paTiye para baiThe athavA soye nahI kyoMki usakA paDilehaNa barAbara ho sakatA nhii| vivecanapaDilehaNa kA artha hai pratilekhanA, sUkSma nirIkSaNa / sAdhuo ko vastra-pAtra Adi ko dina meM do bAra pratilekhanA karanI par3atI hai| isa vakhta koI jIva-jantu dekhane me A jAya to use taka. lIpha na pahuMce isa taraha haTAyA jAtA hai| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20.] [zrI mahAvIra-vacanAmRta gaMbhIravijayA ee, pANA duppddilehgaa| AsaMdIpaliako ya, eyamaha vivajiyA // 23 // [daza0 a0 6, gA055] / kursI, palaDna Adi me gahare chidra hone se prANiyo kI pratilekhanA honA kaThina hai| isaliye muniyoM ko usapara baiThanA choDa denA caahiye| goaraggapaviThassa, nisijjA jassa kappai / ... imerisamaNAyAraM, Avajjai --avohi // 24 // vivattI vaMbhacerassa, pANANaM ca bahe vaho / vaNImagapaDigyAo, paDikoho agAriNaM // 25 // - aguttI vabhacerassa, itthIo vAci saMkaNaM / kusIlavaDaNaM ThANa, dUrao parivajjae // 26 // [daza0 a06, gA0 56-57-58] gocarI ( madhukarI ) ke nimitta gRhastha ke ghara me praveza karane ke pazcAt sAdhu ko vahA~ baiThanA anAcAra hai, jisakA varNana Age kreNge| isase mithyAtva kI prApti hotI hai| gRhastha ke ghara baiThane se sAdhu ke brahmacarya kA bhaga hone kI tathA prANiyo kA vadha hone kI pUrI sambhAvanA hone se sayamanAza kA bhaya banA rahatA hai / sAtha hI koI bhikhArI bhikSA ke liye Aye to use antarAya hone kI bhI sambhAvanA rahatI hai / ThIka vaise hI gRhastha ko krodha A jAya yaha bhI sambhava hai|- - - - - - - - - Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu kA AcaraNa] [203 gRhasya ke ghara jAkara baiThane se brahmacarya kI guptiyo kA yathArtha pAlana nahIM ho sakatA ( kyoki vahAM para siyo ke aGga-pratyaGga dekhane kA prasaMga upasthita ho jAtA hai) aura gRhastha kI strI ke sAtha atiparicaya hone se dUsaro ko muni ke caritra ke viSaya me zakA karane kA avasara mila jAtA hai| isaliye aisI kuzIlatA ko baDhAnevAle sthAna se muni dUra rahakara hI usakA tyAga kre| tAtparya yaha ki vaha gRhastha ke yahA~ jAkara baiThane kA sadaiva ke lie bada hI kara de| vAhiyo vA arogI vA, siNANaM jo u patthae / cukto hoi AyAro, jaho havai saMyamo // 27 // maMtime suhumA pANA, ghasAsu bhilagAsu ya / je ya bhikkhU siNAyaMto, viyaDeNuppilAvaye // 28 // tamhA te na siNAyaMti, sIeNa usieNa vA / jAvajIvaM vayaM ghoraM, asiNANamahiThagA // 26 // daza0 a0 6, gA060-61-62] rogI ho yA nirogI, jo sAdhu snAna karane kI icchA karatA hai vaha nizcaya hI AcAra se bhraSTa hotA hai, aura sayamahIna banatA hai| kSArabhUmi athavA aisI hI anya bhUmiyo me prAyaH sUkSma prANI vyApta hote haiN| isaliye sAdhu prAzuka-uSNajala se snAna kare to bhI usakI virAdhanA hue binA nahI rahatI arthAt - avazya hotI hai| isI kAraNa zuddha sayama kA pAlana karanevAle sAdhu ThaDe athavA garama kSArabhUmi dha prAzukata -avazya hotA hai Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] [zrI mahAvIra vacanAmRta pAnI se kadApi snAna nahIM karate aura jIvana paryanta asnAna nAmaka ati kaThina vrata kA pAlana karate haiN| siNANa aduvA kakkaM, loddhaM paumagANi ya / - gAyassubaTTaNaTThAe, nAyaraMti kayAi vi // 30 // - [daza0 ma06, gA0 63] 3 sayamI puruSa snAna nahI karate tathA candana-kalka-cUrNa, lodhra, kezara Adi suganvita- padArthoM kA upayoga apane zarIra para ubaTana karane ke liye kabhI nahIM krte| vibhUsAvattiyaM bhikkhU, kammaM baMdhai cikkaNaM / saMsArasAyare, dhore, jeNaM paDai duruttare // 31 // vibhUsAvattiyaM ceyaM, buddhA mannaMti tAssiM / sAvajabahulaM ceyaM, neyaM tAIhiM seviyaM // 32 // [daza0 ma0 6, gA0 65-66] vibhUSA ke kAraNa sAdhu ko cikane karmo kA bandhana hotA hai, usase vaha ghora dustara saMsArasAgara me giratA hai| jJAnI puruSa snAna ko zArIrika vibhUSA aura cikane karmabaMdhana kA kAraNa aura bahuta se pApoM kI utpatti kA hetu mAnate hai| ataH chahakAya ke jIvo kI rakSA karanevAle muni isakA sevana kadApi nahI krte| - suraM vA meragaM vA vi, annaM vA maMjagaM rasaM / --- sasakkhaM naM pive bhikkha, jasaM sArakkhamappaNo // 33 // [darA0 a05, u0 2, gA0 36 ] Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu kA AcaraNa ] [205. apane saMyamarUpI yaza kA saMrakSaka bhikSu sarvajJa kI sAkSI me sadA parityakta aisI surA, madirA tathA mada utpanna karanevAle anya kisI bhI rasa kA pAna na kre| piyae egao teNo, na me koi viyANai / tassa passaha dosAI, niyaDiM ca suNeha me // 34 // [daza0 bha0 5, u0 2, gA0 37 ] "mujhe koI nahI dekhatA hai" aisA mAnakara bhagavAn kI AjJA kA ullaMghana karanevAlA cora sAdhu ekAnta me guptarUpa se madirApAna karatA hai| usake doSo ko dekho| sAtha hI usake mAyAcAra kA jo mai varNana karatA hU~, use dhyAnapUrvaka suno vaDai suMDiyA tassa, mAyA mosaM ca bhikkhuNo / - ayaso ya anivvANaM, sayayaM ca asAhuyA // 3 // [daza0 bha0 5, u0 2, gA0 38] madirApAna karanevAle sAdhu me Asakti, mAyA, mRSAvAda, apayaza, atRpti Adi doSa baDhate hI rahate haiN| sAtha hI sAtha usakI asAdhutA bhI satata baDhatI hI rahatI hai| Ayarie nArAhei, samaNe Avi taariso| gihatthAvi NaM garihaMti, jeNa jANaMti tArisaM // 36 // [daza0 a0 5, u0 2, gA0 40] madirApAna karanevAlA vicAramUDha sAdhu na to AcArya kI sevA kara sakatA hai aura na hI sAdhuo kii| yaha sAdhu to madirA pItA Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 [zrI mahAvIra vacanAmRta tattha mandA visIyanti, vAhacchinnA va gabhA / piTThao parisappanti, piTThasappI va saMbhame // 5 // [sU0 zruH 1, bha0 3, u0 4, gA05] manda parAkramI puruSa sacitta jala dhAnyAdi ke paribhoga ke lobha me bhAra uThAkara thake hue gadhe ke samAna sayama me nithila banate haiM aura sabhrama se bhagna mativAle hokara jIvana ke hara kSetra me pichar3a gaye logo kI taraha saMyamiyoM kI zreNI me pIche raha jAte haiN| taM ca bhikkhU parinnAya, samve saMgA mahAsavA / jIviyaM nAvakaMkhijjA, soccA dhammamaNuttaraM // 56 // [sUH bhU0 1, a0 3, u0 2, gA0 13] zreSThadharma kA zravaNa kara tathA saMsAra ke sava rizte aura sambanvo ko karma-bandhana kA mahA pravezadvAra samajhakara bhikSu asayamI athavA gRhastha-jIvana kI icchA na kre| vijahittu pubasaMjoyaM, na sihaM kahiMci kuvejjA / asiNehasiNehakarehi, dosapaosehiM muccae bhikkha // 57|| [utta0 ma08, gA02] .. pUrva sayogo ko chor3a dene ke pazcAt bhikSu punaH kisI bhI vastu ke prati sneha na kare-moha na rakhe / sneha karanevAloM ke bIca jo Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu kA AcaraNa] [213 niHsnehI-nirmohI banA rahatA hai, vaha sabhI prakAra ke doSa-pradoSo se mukta ho jAtA hai| atthaM gayaMmi Aicce, puratthA ya aNuggaye / AhAramAiyaM savvaM, maNasA vi na patthae // 58 // [daza0 ma08, gA0 28] saMyamI puruSa ko sUryAsta hone ke pazcAt aura sUryodaya hone se pUrva kisI prakAra ke AhAra Adi kI icchA mana me nahI lAnI caahiye| santi meM suhumA pANA, tasA aduva thaavraa| jAI rAo apAsaMto, kahamesaNiyaM cre||56|| daza0 a0 6, gA0 23] isa dharatI para aise trasa aura sthAvara sUkSma jIva sadaiva vyApta rahate hai, jo rAtri ke andhakAra me dIkha nahI pddte| ataH aise samaya meM bhalA AhAra kI zuddha gaveSaNA kisa prakAra ho sakatI hai ? udaullaM bIyasaMsattaM, pANA nicaDiyA mahi / diyA tAI vivajjejjA, rAo tattha kaha care ? // 6 // daza0 a06, gA0 24 ] pAnI se jamIna bhIgI ho, usapara bIja gira gaye ho, athavA cITI-kathavA--Adi aneka prakAra ke sUkSma jIva ho, una saba kA varjana karake dina me to calA jA sakatA hai, para rAtri me kucha dikhAI nahI par3atA / ataH bhalA kisa taraha calA jA sakatA hai ? Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ] [zrI mahAvIra-vacanAmRta sambAhAraM na bhuMjati, niggaMthA rAibhoyaNaM // 61|| [daza0 a06, gA0 25] tabhI to nirgrantho rAtribhojana karate nahIM, rAtri me kisI prakAra kA AhAra upayoga me lete nhiiN| caumvihe vi AhAre, rAibhoyaNavajjaNaM / saMnihI-saMcao ceva, vajjeyayo sudukkaraM // 62 / / [utta0 a0 16, gA0 30] azana, pAna, khAdima aura svAdima isa cAra prakAra ke AhAra kA rAtri me tyAga karanA aura samaya bIta jAne ke pazcAt kucha bhI pAsa me nahI rakhanA, ThIka vaise hI usakA sagraha nahI karanA-yaha bAta vAstava me atyanta kaThina hai, (kintu sayamI puruSa ko to ye kaThinAiyA~ sahana karanI hI cAhiye / ) Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 18: aSTa-pravacanamAtA aTTha patrayaNamAyAo, samiI guttI taheva ya / paMceca ya samiIo, tao guttoo AhiyA // 1 // pravacanamAtA ke ATha prakAra hai| vaha samiti aura guptirUpa hai| usame pAMca samitiyA~ aura tIna guptiyA~ kahI gaI hai| vivecana-sAdhu, muni, athavA yogI ke jIvana me aSTa-pravacanamAtA ati Avazyaka aGga kI pUrti karatI hai| ina ATha prakAra kI pravacanamAtAo kA eka bhAga samiti aura dUsarA bhAga gupti kahalAtA hai| samiti kA sIdhA artha hai sagati athavA samyaka pravRti aura gupti kA artha hai prazasta pravRtti sahita aprazasta pravRtti kA nigraha / parantu gaharAI se dekhe to samiti me sAdhu, muni, athavA yogI ke jIvana kI samasta jIvanacaryA kA samAveza hai, jabaki gupti maiM usake pAlana yogya sAdhano kA samAveza hai| iriyAbhAsesaNAdANe, uccAre samiI iya / maNaguttI vayaguttI, kAyaguttI ya aTThamA // 2 // pA~ca samitiyAM isa prakAra hai :-(1) IryAsamiti, (2) bhASAsamiti, (3) epaNAsamiti, (4) AdAna-nikSepa samiti aura Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ] [ zrI mahAvIra vacanAmRta (5) uccAraprasravaNa samiti / tIna guptiyA~ ye haiM - (1) manogupti, (3) vacanagupti aura (3) kAyagupti / kAyagupti AThavI hai ataH isake sAtha aSTa pravacanamAtA kI gaNanA pUrI hotI hai | eyAo aTTha samiIo, samAseNa viyAhiyA | duvAlasaMgaM jiNakkhAyaM, mAyaM jattha u pavayaNaM // 3 // ye ATha samitiyA~ sakSepa me kahI gaI hai / pravacana arthAt jina bhagavantoM dvArA kathita dvAdazAGgI / vaha ina ATha samitiyoM me antarbhUta hai, isIliye inhe aSTa-pravacanamAtA kahA jAtA haiM / vivecana - jabaki Upara pAMca samiti aura tIna gupti kahA gayA hai to bhalA yahA~ ATha samiti kaise ho gaI ? aisA prazna mana me uThanA sambhava hai | isakA samAdhAna yaha hai ki gupti bhI apekSAvizeSa se eka prakAra kI samiti hai aura yaha nirdiSTa karane ke liye hI yahA~ 'ATha samiti' aisA kahA gayA hai / devAdhideva zrI jinezvara bhagavAn ne jo upadeza diyA, use gaNadhara bhagavantoM ne AcArAdi vAraha aGgoM me grathita kiyA / usako hI nirgrantha- pravacana athavA pravacana kahA jAtA hai / isa pravacana me samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra tIno kA varNana hai, tathApi usame mokSaprApti ke anantara kAraNarUpa samyak cAritra kI hI pradhAnatA hai, jise anya zabdoM me nirvANaprApaka yoga-sAvanA bhI kahate haiM / isa yogasAdhanA ko mAtA ke samAna rakSaNa karanevAlI aura isakA pAlana-poSaNa karanevAlI ye ATha samitiyA~ haiM / isaliye inakA 'aSTa pravacanamAtA' aisA rahasyamaya nAma diyA gayA hai / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhapTa pravacanamAtA] [217 AlaMvagaNa kAleNa, maggeNa jayaNAi y| caukAraNaparisuddhaM, saMjae iriyaM rie // 4 // sAdhupuruSa ko Alambana, kAla, mArga aura yatanAdi cAra kAraNo __ kI zuddhipUrvaka IryAsamiti kA pAlana karanA caahiye| vivecana-IryAsamiti kA vAstavika artha hai calate samaya koI 'bhI jIva na mare, isakI pUrI sAvadhAnI rkhnaa| tattha AlaMvaNaM nANaM, daMsaNaM caraNaM thaa| kAle ya divase vutte, magge uppahavajjie // 5 // usameM Alambana se jJAna, darzana aura cAritra ko nirdiSTa kiyA gayA hai, jabaki kAla se dina aura mArga se utpatha kA parivarjana / vivecana-Alambana kI zuddhipUrvaka calanA arthAt jJAna-darzana'cAritra kI rakSA ayavA vRtti kA hetu ho tabhI sAdhupuruSa ko calanA cAhiye, anyathA nhii| kAla kI zuddhipUrvaka calanA arthAt dina me hI calanA cAhiye, rAtri meM nhiiN| mArga kI zuddhipUrvaka calanA 'aryAta sabhI ke lie nizcita AvAgamanavAle mArga me hI calanA, kintu Ter3he-meDhe mArga para nahI clnaa| TeDhe-mer3he ubar3a-khAbaDa mArgapara "calane se jIvAkula bhUmi para paira girane kI sambhAvanA rahatI hai, jisase bahuta jIvoM kI virAvanA honA sambhava hai| dabao khetao ceva, kAlo bhAvao thaa| jayaNA cauvihA vuttA, taM me kittayao suNa // 6 // Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] [ zrI mahAvIra-vacanAmRta yatanA dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se, isa taraha cAra prakAra kI kahI gaI hai, jisakA varNana karatA hUM, use suno| dabA cakkhusA pehe, jugamitaM ca khitto| kAlao jAva rojA, uvautte ya bhAvo // // dravya se yatanA karanA arthAt Akha se barAbara dekhanA ; kSetra se yatanA karanA arthAt Age kI eka dhurA jitanI bhUmi kA nirIkSaNa karate rahanA / kAla se yatanA karanA arthAt jahA~ taka calane kI kriyA cAlU rahe, vahA~ taka yatanA karanA aura bhAva se yatanA karanA arthAt usa samaya pUrNarUpa se sAvadhAnI rkhnaa|| iDhiyatthe vivajjittA, sajjhAyaM ceva paMcahA / tammuttI tappurakAre, uvauttaM riyaM rie // 8 // __ muni indriya ke artha tathA pAca prakAra ke svAdhyAya kA parityAga kare aura IryAsamiti ko pradhAnatA dekara usame tanmaya ho sAvadhAnI se cle| vivecana- IyAsamiti ke bAre meM dUsarI sUcanA yaha hai ki calate samaya indriyoM ke viSaya me arthAt zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza sambatvI anukUla-pratikUla koI vicAra nahI krnaa| yadi mana meM aise vicAroM kA uphAna A gayA to sAvadhAnI nahI rahegI aura kisI jIva-jantu ke pairoM ke nIce A jAne se usakI virAdhanA hogii| svAdhyAya arthAt paThana-pAThana se sambancita pravRtti / jina-zAsana meM svAdhyAya ke vAcanA, pRcchanA, parAvartanA, anuprekSA evaM dharmakathA Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTa-pravacanamAtA ] [216 aise pA~ca prakAra batalAye gaye hai / calate samaya ina pA~ca prakAra ke svAdhyAyayo me bhI mana ko nahI ulajhAnA caahie| mana me pATha calatA ho athavA usake artha ke bAre me kisI ke sAtha vArtAlApa ho rahA ho yA phira usakI punarAvRtti hotI ho to calate samaya sAvadhAnI nahI baratI jaatii| isI prakAra yadi mana usake gahare cintana me kho gayA ho to svayaM kahA~ cala rahe hai ? aura kisa taraha cala rahe haiM ? isakA bhI unhe dhyAna nahI rahatA / sAtha hI usa samaya kisI ko dharmakathA sunAne kA kAma jArI ho to bhI calane me apekSita sAvadhAnI nahI rahatI / inhI kAraNo se ina donoM vastuo ke niSedha kI AjJA kI gaI hai / kohe mANaM ya mAyAe, lobhe ya uvauttayA / hAse bhae moharie, vikahAsu taheva ya // 6 // eyAiM aTTha ThANAI, parivajjitu saMjae / asAcajjaM miyaM kAle, bhAsaM bhAsijja pannavaM // 10 // bhASAsamiti kA artha yaha hai ki prajJAvAn muni krodha, mAna, mAyA, lobha kA udaya, hAsya, bhaya, vAcAlatA aura vikathA Adi ATha sthAno kA tyAga kara yogya samaya para parimita aura niravadya vacana hI bole / gavasaNAe gahaNaM ya, paribhogesaNA ya jA / AhArovahisejjAe, ee tinni visohae // 11 // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220] [zrI mahAvIra-vacanAmRta eSaNAsamiti ke tIna bheda haiM-gaveSaNA, grahaNapaNA aura parimogaiSaNA / AhAra, upadhi aura zayyA ke samaya ina tInoM ke bAre meM pUrI zuddhi rakhanI caahie| uggamuppAyaNaM paThame, bIe soheja esaNaM / paribhoyammi caukkaM, visoheja jayaM jaI // 12 // yatanAvAn sAdhu prathama eSaNA meM udgama-utpAdana doSa kI zuddhi kare, dUsarI eSaNA me gaGkitAdi doSo kI zuddhi kare aura tIsarI paribhogapaNA me sayojanA, moha, kAraNa aura pramANa-ina cAro doSoM kI zuddhi kre| vivecana--gaveSaNA karate samaya solaha udgama ke aura solaha utpAdana ke-kula milAkara 32doSa TAlane par3ate haiN| jabaki grahaNa karate samaya gaddhitAdi 10 doSa / isa prakAra kula 42 doSa TAlakara AhArAdi ko aiSaNA karanI caahiye| ina 42 doSoM kA vistAra se varNana piNDaniyukti me kiyA gayA hai| paribhoga karate samaya sayojanA, moha, kAraNa aura pramANAdi cAroM ko nirdopatA ke bAre meM pUrA nirNaya kara lenA caahiye| sakSepa meM sAvu ko apanI AjIvikA ke liye AhAra-pAnI, vastra, pAtra, oSaci, nayyA Adi jo kucha bhI prApta karanA-upabhoga karanA Avazyaka rahatA hai, vaha saba zAstrapradarzita vidhipUrvaka prApta karane-upayoga karane se isa samiti kA pAlana huA aisA mAnA jAtA hai| ohovahovaggahiyaM, bhaMDagaM duvihaM munnii| ' giNhaMto nikkhivaMto vA, pauMjejja iyaM vihiM // 13 // Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTa-pravacanamAtA] [ 221 pAtra Adi oghopadhi kahalAte hai aura sastAraka (zayyA) Adi opagrahika upadhi kahalAte hai| ina dono prakAra kI upadhiyo ko grahaNa karate samaya tathA sthApita karate samaya muni ko isa vidhi kA pAlana karanA cAhiye , cakkhusA paDilehittA, pamajjejja jayaM jii| Aie nikkhiyejjA vA, duhao vi samie syaa||14|| [utta0 a0 24, gA0 1-14 ] yatanAvAn sAdhu A~kha se dekhakara dono prakAra kI upadhi ko pramArjanA kare tathA upadhi ko uThAne se parva aura rakhate samaya isa samiti kA sadA pUrI taraha se pAlana kre| saMthAraM phalagaM pIDhaM, nisijjaM pAyakampalaM / appamajjiyamAruhaI, pAvasamaNitti vuccaI / / 1 / / [utta0 a0 17, gA07] jo sAdhu sastAraka ( zayyA), phalaka, pITha, pAdapochana aura svAdhyAyabhUmi, ina pAco kA pramArjana kiye binA hI baiThatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| paDilehei pamatte, avaujjhai pAyakambalaM / - paDilehA aNAutte, pAvasamaNitti vuccai / / [utta0 a0 17, gA06] jo ( sAdhu ) pratilekhanA me pramAda karatA hai, pAtra-kambala Adi Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222] [zrI mahAvIra-vacanAmRta avyavasthita rakhatA hai aura pratilekhanA me pUrNa sAvadhAnI nahI rakhatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| dhuvaM ca paDilehijjA, jogasA pAyakavalaM / sijjamuccArabhUmiM ca, saMthAraM aduvAsaNaM // 17 // [daza0 a0 8, gA0 17] sAdhu ko cAhiye ki vaha niyamita rUpa se yathAsamaya pAtra, kambala, zayyA sthAna, uccArabhUmi ( malavisarjana kA sthAna), sastAraka aura Asana Adi kI sAvadhAnIpUrvaka pratilekhanA kre| puDhavI-AukkAe, teU-bAU-vaNassai-tasANaM / paDilehaNApamatto, chaNhaM pi virAhao hoi // 18 // [utta0 a0 26, gA0 30] pratilekhanA me pramAda karanevAlA sAdhu pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya tathA trasakAya ina chahoM kAyoM kA virAvaka hotA hai| puDavI-AukkAe, teU-bAU-vaNassai-tasANaM / paDilehaNAAutto, chaNhaM saMrakkhao hoi // 16 // [utta0 a0 26, gA0 31] pratilekhanA me jo sAvadhAna rahanevAlA sAghu pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya tathA sakAya ina chahoM kAryoM kA saMrakSaka hotA hai| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [203 aSTa-pravacananAtA] uccAraM pAsavaNaM, khelaM siMghANajalliyaM / AhAraM ubahiM dehaM, annaM vAvi tahAvihaM // 20 // [ utta0 bha0 24, gA0 15] mala, mUtra, kapha, nAka kA mala, zarIra kA maila, AhAra, upadhi, deha, (gava tathA aisI anya vastuoM ko vidhipUrvaka pariThavanI-ThikAne lagAnI) caahiye| vivecana-uccAra-prasravaNa-samiti ko pariSThApanikA-samiti bhI kahate haiN| vekAra vastuo kA sAvadhAnIpUrvaka pariSThApana karane se-ThikAne lagAne se isa samiti kA pAlana hotA hai| mala, mUtra, kapha, nAsikA kA mala, zarIra kA maila paraThavane ( ThikAne lagAne ) kA prasaga pratidina AtA hai, jabaki AhAra paraThavane ( ThikAne lagAne ) kA prasaga to kacita hI AtA hai| upadhi ko paraThavane (ThikAne lagAne ) kA prasaga varSAkAla se pUrva AtA hai aura zava ko paraThavane ( ThikAne lagAne ) ke prasaga kabhI-kabhI Ate haiN| ye sabhI vastueM kahA~ rakhanI cAhiye ? isakI sUcanA agalI gAthAo me dI gaI hai| aNAvAyamasaMloe, aNavAe ceva hoi saMloe / AvAyamasaMloe, AvAe ceva saMloe // 21 // aNAvAyamasaMloe, parassa'NuvadhAiye / same ajjhusire vAvi, acirakAlakayaMmi ya // 22 // vicchinne dUramogADhe, nAsanne vilavajjie / tayapANa bIyarahie, uccArAiNi cosire // 23 // [utta0 bha0 24, gA0 16-17-18] Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224] [zrI mahAvIra vacanAmRta (1) jahA~ kisIke Ane kI sambhAvanA na ho aura koI dekhatA bhI na ho, (2) jahA~ kisoke Ane kI sambhAvanA na ho kintu koI dekhatA ho, (3) jahA~ koI AtA ho kintu dekhane kI sambhAvanA na ho aura (4) jahA~ koI AtA bhI ho aura dekhatA bhI ho, aise cAra sthAnoM me se jahA~ koI AtA bhI nahI ho aura koI dekhatA bhI nhii| ho, ThIka vaise hI jahA~ jIvo kA ghAta hone kI sambhAvanA na ho, jo sthAna sama ho, chidravAlA na ho, aura thor3e samaya se acitta banA huA ho, jo sthAna vistRta ho, nIce dIrghakAla taka acitta ho, jo grAmAdi ke samIpa na ho aura cUhe Adi ke bila se rahita tathA kiittkaadi| prANI aura vIja se rahita ho, aise sthAna para sAdhu ko malAdi kA tyAga karanA caahiye| eyAo paMca samiIo, samAseNa viyaahiyaa| itto ya tao guttIo, vocchAmi aNupucaso // 24 // [utta0 a0 24, gA0 16] Upara pA~ca samitiyoM ko maine saMkSepa me batAyA hai| aba tIna guptiyoM ko anukrama se kahatA huuN| saccA taheva mosA ya, saccamosA taheba ya / cautthI asaccamosA ya, maNaguttI cauncihA // 2 // . [utta0 bha0 24, gA0 20] manogupti cAra prakAra kI hai :-(1) satyA, (2) asatyA, (3) mizrA aura (4) asatyAmRSA / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTa-pravacanamAtA] [225 vivecana-mana (1) satya, (2) asatya, (3) ardha-satya aura artha asatya tathA (4) satya bhI nahI aura asatya bhI nahI, aise cAra viSayo me pravRtta hotA hai| isa lie manogupti kA cAra prakAra mAnA gayA hai| saraMbhasamAraMbhe, AraMbhe ya taheva y| maNaM pavattamANaM tu, niyattija jagaM jaI // 26 // [utta0 a0 24, gA0 21] saMyamI puruSa sarambha, samArambha aura Arambha me pravRta hote mana kA niyantraNa kre| vivecana-Arambha arthAt jIvavirAdhanA / usake sambandha me sakalpa kiyA jAya vaha sarambha aura jo Avazyaka pravRtti kI jAya vaha smaarmbh| maNo sAhasio bhImo, duTThasso paridhAvai // 27 // [utta0 a0 23, gA058] mana eka sAhasika, bhayakara aura duSTa ghor3e ke samAna hai, jo ___ cAro ora daur3atA hai| sAhare hatthapAe ya, maNaM paMcediyANi y| pAvakaM ca pariNAmaM, bhAsAdosaM ca tArisaM // 28 // [sU0 dhru0 1, a08, gA0 17 ] jJAnI puruSa hAtha-paira kA saMkoca karate hai, mana aura pAMca indriyoM ko vaza meM rakhate hai aura dUSTa bhAvo ko hRdaya me uThane nahI detaa| usI taraha vaha sAvadha bhASA kA sevana bhI nahIM krtaa| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] [zrI mahAvIra-vacanAmata samAi pahADa paricayaMto, - siyA maNo nissaraI vahiddhA / 'nasA mahaM no vi ahaM vi tIse, icceva tAo viNaeja rAgaM // 26 // [daza0 a0 2, gA0 4] samadRSTipUrvaka sayamayAtrA meM vicaraNa karate hue bhI kadAcita 6 paribhukta bhogo kA smaraNa hone se athavA abhukta bhogoM ke bhogane kI vAsanA jAgRta hone se) saMyamI puruSa kA mana saMyamamArga se vicalita hone lage taba use aisA vicAra karanA cAhiye ki 'viSayamogo kI sAmagrI. merI nahIM hai aura maiM inakA nahI huuN|' isa prakAra suvicAra ke aMkuza se usake mana me utpanna kSaNika Asakti ko dUra kre| saccA taheva mosA ya, saccamosA taheva ya / cautthI asaccamosA ya, vayaguttI caubihA // 30 // [utta0 a0 24, gA0 22 ] vacanagupti cAra prakAra kI haiM :-(1) satya bhASA sambancI, 2) asatya bhASA sambandhI, (3) satyAsatya bhASA sambancI aura (53) asatyAmRSA-bhASA smbndhii| saMraMbhasamAraMbhe, Arambhe ya taheva ya / vayaM pavattamANaM tu, niyattija jayaM jaI // 31 // [utta0 bha024, gA0 23] . Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTa-pravacanamAtA] [ 227 saMyamI puruSa sarambha, samArambha aura Arambha me pravRtta hotI vANI para sAvadhAnI pUrvaka niyantraNa kre| ThANe nisIyaNe ceva, taheva ya tuyaTTaNe / / ullaMghaNapallaMghaNe, iMdiyANa ya jhuMjaNe // 32 // _[utta0 a0 24, gA0 24] sayamI puruSa khaDA rahane me, baiThane me, sone me ullaghana-pralaghana karane me tathA indriyo ke prayoga me sadA kAyA kA niyantraNa kre| saMraMbhasamAraMbhe, AraMbhe taheva ya / kAyaM pacattamANaM tu, niyattija jayaM jaI // 33 // [utta0 a0 24, gA0 25 ] saMyamI puruSa sarambha, samArambha aura Arambha me pravRtta hotI kAyA ko sAvadhAnI se niyantraNa kre| maNaguttayAe NaM bhaMte ! jove ki jaNayaI ? maNaguttayAe NaM jIve egaggaM jaNayaI, egaggacitte NaM jIve maNagutta saMjamArAhae bhavai // 34 // [utta0 10 26, gA.53 ] prazna-he bhagavan ! manogupti se jIva kyA upArjana karatA hai ? uttara-he ziSya ! manogupti se jIva ekApanitta prAtA hai aura ekAgacittapAlA manoguta jIva rANama kA gAna toaa| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228] [zrI mahAvIra vacanAmRta vayaguttayAe NaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? vayaguttayAe NaM ninnikArattaM jaNayai, nicikAre NaM jIve vagutte ajjhappajogasAhaNajutte yAvi bhvdd||35|| [uttaH bha0 26, gA0 54 ] prazna- he bhagavan ! vacanagupti se jIva kyA upArjana karatA hai ? uttara-he niSya ! vacanagupti se jIva nirvikAra bhAva ko utpanna karatA hai| aura isI nirvikAra bhAva se vacanagupta jIva avyAtmayogasAvana se yukta hotA hai| kAyaguttayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayaha ? kAyaguttayAe saMvaraM jaNayai, saMvareNaM [NaM jIve] kAyagutte puNo pAvAsavanirAhaM karei // 36 // utta. na. 26, gA: 55] prazna he bhagavan ! kAyagRpti se jIva kyA upArjita karatA hai ? uttara-he ziSya ! kAyagupti se jIva saMvara utpanna karatA hai aura savara se kAyagupta vanA huA jIva pApAtrava kA nirova karatA hai| eyAo paMcasamiIo, caraNassa ya pavattaNa / guttI niyattaNe vuttA, asubhatyemu sancaso // 37 // [dagaH 1024, gA.26] isa taraha ke pAMca samitiyAM cAritra ko pravRtti ke liye hai aura tona guptinAM sarva prakAra kI anumatravRttiyoM ko rokane ke liye hai| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [226 aSTa-pravacanamAtA] esA pavayaNamAyA, je sammaM Ayare munnii|| se khippaM savvasaMsArA, vippamuccai paMDie // 38 // [utta0 a0 24, gA0 27] jo vidvAn muni uparyukta pravacana mAtAo kA samyag AcaraNa karatA hai, vaha sasAra paribhramaNa se zIghra hI mukta ho jAtA hai| vivecana-gRhastha sAdhaka bhI ina samiti-guptiyo kA yathAzakti pAlana karane para cAritrazuddhi kA lAbha prApta kara sakatA hai| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghArA: 16: bhikSAcarI esaNAsamio lajjU , gAme aNiyao care / appamatto pamahi, piNDavAyaM gavesae // 1 // [utta0 sa0 6, gA0 14] sayamI sAvu eSaNAsamiti kA pAlana karatA huA gAMva me aniyatavRtti se apramAdI hokara gRhasyoM ke ghara se bhikSA kI gaveSaNA kre| samuyANaM uMchamesijA, jahAsuttamaNidiyaM / lAbhAlAmammi saMtuDe, piNDavAyaM care muNI // 2 // [uttaH a0 35, gA06] muni ko cAhiye ki vaha sUtrAnusAra aura anindita aneka parivAroM se thoDA-thoja AhAra grahaNa kare aura mile athavA na mile to bhI santuSTa rahakara bhikSAvRtti kA pAlana kre| bhikkhiyantraM na keyantra, bhikkhuNA bhikkhvttinnaa| kayavikkao mahAdoso, bhikkhAvittI suhAvahA // 3 // [ utta a0 35, gA0 15] Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mikSAdharI] [23 bhikSAvRttivAle mikSaka ko bhikSA kA hI avalambana karanA cAhiye, parantu mUlya dekara koI bhI vastu nahI kharIdanI cAhiye, kyoki kraya-vikraya me mahAdoSa hai aura bhikSAvRtti sukha denevAlI hai| kAleNa nikkhame bhikkhU , kAleNa ya paDikkame / akAlaM ca vivajitA, kAle kAlaM samAyare // 4 // [utta0 bha01, gA0 31 ] sAdhu niyata samaya para bhikSA ke lie jAe aura vahA~ se yathA samaya lauTa aaye| vaha akAla ko choDakara yogya kAla meM usake anurUpa kriyA kre| saikAle care bhikkhU , kujA purisakAriyaM / alAbhutti na soejA, tavotti ahiyAsae |shaa [daza0 a05, u0 2, gA06] bhikSuka samaya hote hI bhikSA ke lie jAe aura yathocita puruSArtha kre| kabhI bhikSA nahI mile to zoka na kare, parantu usa samaya 'calo sahaja tapa hogA' aisA vicAra kara kSudhAdi parISahameM ko sahana kre| saMpatte bhikkhakAlammi, asaMbhaMto amucchio| ___ imeNa kammajogeNa, bhattapANaM gavesae // 6 // [daza me0 5, u0 1, gA01] bhikSA kA samaya hone para sAghu utsuka aura AhArAdi ke Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232] [zrI mahAvIra-vacanAmRta anyAnya vicAro me hoza na kho kara Age kahI gaI vidhi ke anusAra AhAra-pAnI kI gaveSaNA kre| se gAme vA nagare vA, goyaraggao munnii| care mandamaNubiggo, avakkhitteNa ceyasA // 7 // [ daza0 a0 5, u0 1, gA0 2] gA~va meM athavA nagara me gocarI ke liye gayA huA muni udvagarahita banakara svastha citta ho dhIre-dhIre cle| purao jugamAyAe, pehamANo mahiM cre| vajjaMto vIyahariyAI, pANe ya dagamaTTiyaM // 8 // [daza0 a0 5, u0 1, gA0 3] muni apane sAmane kI ghurA pramANa ( cAra hAtha jitanI ) bhUmi ko dekhatA huA cle| vaha calate samaya bIja, harI vanaspati, sUkSma jIvajantu tathA kIcaDa Adi ko chor3akara cale arthAt ina para para na par3a jAya isakI pUrI sAvadhAnI rkhe| na careja vAse vAsaMte, mahiyAe vA paDaMtie | mahAvAe va vAyaMte, tiricchasaMpAimesu vA // 6 // [ daza0 a05, u0 1, gA010] varSA ho rahI ho, kuhAsA chA rahA ho, AMdhI cala rahI ho athavA patage Adi aneka prakAra ke jIvajantu ur3a rahe hoM, aisI paristhiti me sAghu apane sthAna se bAhara na nikle| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcarI] [233 aNAyayaNe caraMtassa, saMsaggIe abhikkhaNaM / hunja vayANaM pIlA, sAmaNNammi ya saMsao // 10 // [daza0 a0 5, u0 1, gA0 10 ] gocarI ke liye vezyAo ke muhalle me jAnevAle sAdhu ko unakA bAra-bAra saMparka hotA hai, jisase mahAvrato ko pIDA hotI hai aura samAja usakI sAghutA para sandeha karane lagatA hai| tamhA eyaM viyANittA, dosaM duggaivaNaM / vajae vesasAmantaM, muNI egaMtamassie // 11 // [daza0 a0 5, u0 1, gA0 11] isaliye durgati ko baDhAne me sahAyatA denevAle uparyukta doSo ko samajhakara ekAnta mokSa kI kAmanA rakhanevAle muni vezyAo ke muhalloM me bhikSA ke lie jAnA choDa de| sANaM sUaM gAvi, dittaM goNaM hayaM gayaM / saDimbhaM kalahaM juddhaM, dUrao parivajae // 12 // [daza0 a0 5, u0 1, gA0 12] jahA~ kuttA ho, tatkAla vyAhI huI gAya ho, sADa, hAthI athavA 'ghoDA ho yA jisa sthAna para bAlaka krIDA karate hoM, kalaha ho rahA ho, yuddha maca rahA ho, vahA~ sAghu puruSako nahIM jAnA caahiye| balki usakA dUra se hI tyAga karanA caahiye| aNunnae nAvaNae, appahiDhe aNAule / iMdiyANi jahAbhAga, damaittA muNI care // 13 // [ darA0 50 5, 70 1, gA0 13 ] Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234] [zrI mahAvIra-vacanAmRta ___gocarI ke liye jAtA huA sAghu apanI najara ko - bahuta Upara athavA bahuta nIce na rakhe, abhimAna athavA dInatA dhAraNa na kare, svAdiSTa bhojana milane se prasanna na hove athavA na milane se vyAkula na bane aura apanI indriyo tathA mana ko nigraha kara use santulita rakha sadA vicaraNa kre| davadavassa na gacchejjA, bhAsamANo ya goyare / hasaMto nAbhigacchejjA, kulaM uccAvayaM sayA // 14 // [daza0 a05, u0 1, gA0 14] gocarI ke liye jAnevAlA sAghu jaldI-jaldI na cale, haMsatAha~satA na cale athavA vAta-cIta karatA na cle| vaha sadA dhanavAna aura nirghana dono prakAra ke kulo me samAna bhAva se jAya / paDikuTuM kulaM na pavise, mAmagaM parivajjae / aciyattaM kulaM na pavise, ciyacaM pavise kulaM // 15 // [daza0 bha0 5, u0 1, gA917 ] sAdhu ko cAhie ki vaha zAstraniSiddha kula me gocarI ke liye na jAe, gRha ke svAmI ne inkAra kiyA ho to usa ghara me na jAe, tathA prItirahita gRha meM bhI praveza na kre| vaha anurAga-zraddhAvAle gRhoM me hI praveza kre| samuyANaM care bhikkhU, kulamuccAvayaM syaa| nIgaM kulamaikkamma, UmaDhaM nAbhidhArae // 16 // [dae0 a05, 80 2, gA0 05] Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mikSAcarI sAdhu sadA hI sAmudAnika (dhanavAn aura nirdhana ina dono) ke gRha me gocarI kre| vaha nirdhana kula kA ghara samajhakara use TAlakara dhanavAna ke ghara na jaae| asaMsattaM paloijA, naaiduuraavloye| upphullaM na vinijjhAe, niaTTija ayaMpiro // 17 // [daza0 a0 5, u0 1, gA0 23] gocarI ke liye gayA huA sAdhu ghana me rahI strI kI najara se najara milA kara na dekhe, dUra taka lambI najara na DAle, A~khe phADaphADa kara na dekhe| yadi bhikSA na mile to baDabaDAe binA hI vApasa A jaae| jahA dumassa pupphesu, bhamaro Aviyai rasaM / . Na ya puppha kilAmei, so ya pINei appayaM // 18 // eme e samaNA muttA, je loe saMti sAhuNo / vihaMgamA va pupphesu, dANabhattasaNe rayA // 16 // [daza0 a0 1, gA0 2-3 ] maeNvare jaba vRkSo ke phUlo kA rasa pIte hai, taba phUlo ko tanika bhI pIr3A nahI pahuMcAte aura apanI AtmA ko tRpta kara lete haiN| usI prakAra isa jagata me jo samatva kI sAdhanA karanevAle bAhya-asyatara parigraha se mukta sAdhu hai, ve bhramara ke samAna isa sasAra me kevala apane liye upayukta aisI gRhastha dvArA dI gaI sAmagnI ( vastra-pAtrAdi ), tathA zuddha nirdoSa bhikSA prApta karake santuSTa rahatA hai| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236] [zrI mahAvIra-vacanAmRta mahukArasamA vuddhA, je bhavaMti aNissiyA / nANApiNDarayA daMtA, teNa vuccaMti sAhuNo // 20 // [daza0 a0 1, gA05] bhramara ke samAna sucatura muni anAsakta tathA hara kisI prakAra ke bhojana me santuSTa rahane kA abhyAsI hone se apanI indriyoM para kAbU 'pAne kA AdI hotA hai aura isIlie vaha sAdhu kahalAtA hai| adINo vittimesijjA, na visIijja paMDie / amucchiyo bhAyaNami, mAyaNNe esaNArae // 21 // [daza0 bha0 5, u0 2, gA0 26] nirdoSa bhikSA grahaNa kI gaveSaNA karane me rata aura AhAra kii| maryAdA ko mAnanevAlA paNDita sAdhu bhojana ke prati anAsakti bhAva rakhe aura dIna bhAvanA ko choDakara bhikSAvRtti kre| aisA karate hue yadi kabhI mikSA na mile to kisI prakAra kA duHkha anubhava na kre| samaresu agAresu, saMdhI ya mahApahe / ego egithie saddhi, neva ciTTha na saMlave // 22 // [utta0 a0 1, gA0 26] luhAra-zAlA, sUnA ghara, do gharoM ke bIca kI galI aura rAja-mArga me akelA sAghu akelI nArI ke sAtha khar3A na rahe aura bAtacIta na kre| nAidramaNAsanne, nannesiM ckkhuphaaso| ego ciTeja bhattaTTA, laMdhittA taM naikkame // 23 // [utta0 a0 1, gA0 33] Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcarI] [237. ___ gRhastha ke ghara se ( bhojanAlaya se ) ati dUra nahI aura ati nikaTa bhI nahI, tathA anya zramaNo kI najara par3e aise bhI nahIM, isa taraha sAdhu ko bhikSA ke lie khaDA rahanA caahiye| vaha kisI kA bhI ullaghana kara Age baDhe nhii| aibhUmiM na gacchejjA, goyaraggao muNI / kulassa bhUmi jANittA, miyaM bhUmi parikame // 24 // [daza0 a05, u0 1, gA0 24 ] gocarI ke lie gayA huA sAdhu, jisa parivAra kA jaisA AcAra ho vahI taka parimita bhUmi me gamana kre| niyata sImA ke bhItara gamana nahI kre| dagamaTTiyaAyANe, bIyANi hariyANi ya / parivajjaMto ciTThijjA, saviMdiyasamAhie // 2 // [daza0 a0 5, u0 1, gA0 26] saba indriyoM ko vaza me rakhanevAlA samAdhizIla muni jahA~ pAnI aura miTTI lAne kA mArga ho, bIja paDe ho athavA harI vanaspati ho, aise sthAna ko choDakara khaDA rhe| pavisitta parAgAraM, pANaTThA bhoyaNassa vA / jayaM ciTTha miyaM bhAse, na ya rUvesu maNaM kare // 26 // [daza0 ma08, gA0 16 ] sAghu pAnI athavA bhojana ke lie gRhasya ke ghara meM praveza karake yatanApUrvaka khaDA rahe, thor3A bole aura striyoM ke saundarya kI ora AkRSTa ho usakA vicAra na kre| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238] [zrI mahAvIra-vacanAmRta tatya se ciTTamANassa, Ahare pANabhoyaNaM / / akappiyaM na gehibjA, paDigAhijja kappiyaM // 27 // [dA na0 5, u0 1, gA0 27] vahA~ (gRhasya ke ghara) maryAdita bhUmi meM khar3e hue sAvu ko gRhastha AhAra-pAnI deve| vaha klpanIya ho to sAghu use grahaNa kare aura akalpanIya ho to grahaNa na kre| vivecana sAvu ke AcAra anusAra jo vastu grahaNa kI jA sake use klpa nIya aura na lI jA sake use akalpanIya kahate haiN| nAiucce nAinIe, nAsanne naaiduuro| phAsuyaM parakaDaM piNDaM, paDigAhejja saMjae // 28 // [uttaH a0 1, gA0 34] dAtA se jyAdA Upara nahIM, jyAdA nIce bhI nahI athavA jyAdA pAsa nahI aura jyAdA dUra bhI nahIM yoM khar3A rahakara bhikSArthI sAvu prAnuka arthAt acitta aura parakRta aryAta dUsare ke nimitta danA huA AhAra grahaNa kre| duhaM tu bhuMjamANANaM, ego tatya nimaMtae / dijamANaM na icchijA, chaMdaM se paDilehae / / 26 / / [dazaH sa05, 10 1, gA0 38] gRhalya ke ghara me yadi do vyakti bhojana kara rahe hoM aura uname se eka vyakti nimantraNa de to sAvu.use lene kI icchA na kre| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcarI ] [ 236 dUsare kA abhiprAya bhI jAna le / tAtparya yaha hai ki donoM kI icchA ho tabhI unake pAsa se AhAra -pAnI grahaNa kare / gunviNIe uvaNNatthaM, vivihaM pANabhoyaNaM / bhuMjamANaM vivajjijjA, bhuttasesaM paDicchae ||30|| [ daza0 a05, 301, gA0 39] garbhavatI strI ke liye banI vividha prakAra kI bhojya sAmagrI yadi vaha khA rahI ho to bhikSArthI sAdhu use grahaNa na kare / usake khA lene ke pazcAt yadi avaziSTa rahe to use grahaNa kare / siyA ya samaNaTThAe, gunviNI kAlamAsiNI / uDiA vA nisIijA, nisannA vA puNuTThae // 31 // taM bhave bhattapANaM tu, saMjayANa akappiyaM / ditiyaM paDiyAikkhe, na me kappara tArisaM ||32|| [ daza0 bha05, u01, gA0 40-41] jisakA nauvAM mahInA cala rahA hai aisI garbhavatI strI kadAcit khaDI ho aura sAdhu ko AhAra- pAnI dene ke liye nIce baiThe athavA pahale baiThI huI ho aura bAda me uThanA paDe to vaha AhAra- pAnI sAghu ke liye akalpanIya bana jAtA hai| aise prasaga para bhikSA denevAlI mahilA se sAdhu yo niSedha kare ki - isa prakAra kI bhikSA grahaNa karanA mere liye ucita nahI hai / thaNagaM pijjemANI, dAragaM vA kumAriyaM / taM nikkhivittu royaMtaM, Ahare pANabhoyaNaM // 33 // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 __240] [zrI mahAvIra-vacanAmRta taM bhave bhattapANaM tu, saMjayANa akappiya / ditiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // 34 // [daza0 bha0 5, u0 1, gA0 42-43] vAlaka athavA vAlikA ko stanapAna karAtI huI strI yadi use rotA huA choDa kara AhAra-pAnI deve to vaha sAdhu ke liye akalpanIya hai| ataH denevAlI mahilA ko sAdhu isa taraha niSedha vyakta kare ki isa prakAra kA AhAra mere liye kallanIya nahI hai| asaNaM pANagaM vAvi, khAimaM sAimaM tahA / jaM jANijja suNijjA vA, dANaTThA pagaDaM imaM // 3 // tArisaM bhattapANaM tu, saMjayANaM akappiya / ditiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // 36 // [daza0 a0 5, u0 1, gA0 47-48 ] jo sAdhu aisA jAna le athavA kahI se suna le ki yaha azana, pAna, khAdima aura svAdima vastueM sAdhu ko dAna dene ke liye hI taiyAra karavAI gaI haiM, to usake liye vaha AhAra-pAnI akalpanIya ho jAtA hai, ataH usa dAtA se sAdhu ko kahanA cAhiye ki isa taraha kA AhAra-pAnI mere liye kalpanIya nahI hai| vivecana-AhAra ke cAra prakAra hai:-(1) azana, (2) pAna, (3) khAdima aura (4) svaadim| ina me kSudhA kA zamana kare aise padArya jaise ki bhAta, kaThola, roTI, moTo roTI, pUr3I, baDe, mAMDa, sattU Adi amana kahalAte haiN| pIne yogya padArya jaise ki cAvala kA Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcarI] [241 ghona, chAcha, jau kA pAnI, kera kA pAnI Adi pAna kahalAte haiN| subhakSya padArtha jaise ki bhune hue ghAnya, pohe, bAdAma, (drAkSa) dAkha, sUkhA mevA Adi khAdima kahalAte hai, aura svAda lene yogya jaise ki cUrNa kI golI, hre Adi svAdima padArtha kahalAte hai| na ya bhoyaNammi giddho, care uMchaM ayaMpiro / aphAsuyaM na bhuMjijA, kIyamuddesiyAhaDaM // 37 // [daza0 bha08, gA0 23] sAdhu bhojana me Asakta hue binA garIba tathA dhanavAn sabhI dAtAo ke yahA~ bhikSA ke liye jaave| vahA~ aprAsuka arthAt sacitta vastu, krIta arthAt sAdhu ke liye hI kharIda kara lAI gaI vastu, auddezika arthAt sAdhu kA uddezya rakha kara banavAI gaI vastu tathA AhRta arthAt sAmane lAyI huI vastu grahaNa na kre| bhUla se grahaNa kara lI gaI ho to usakA bhoga na kare / bahuM paraghare atthi, vivihaM khAimasAimaM / na tattha paMDio kuppe, icchA dijja paro na vaa||38|| [daza0 a05, u0 2, gA0 27 ] gRhastha ke ghara meM khAdya aura svAdya aneka prakAra ke padArtha hote haiM, parantu vaha na deve to buddhimAn sAdhu usa para krodha na kre| vaha aisA vicAra kare ki denA yA nahI denA, yaha usakI icchA kI bAta hai|' niTThANaM rasanijjalaM, bhaddagaM pAvagaM ti vaa| puTTho vA vi apuTTho vA, lAbhAlAbhaM na niddise // 36 // [ dazaH 108, gA0 22] Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] [zrI mahAvIra-caknAmata kisI ke pUchane para athavA pUche vinA sAvu aisA kabhI na kahe ki yamuka AhAra sarasa thA, aura amuka nIrasa / vaha bAhAra bahuta acchA yA aura vaha bahuta kharAva / sA usake lAbhAlAbha kI carcA mI na kre| viNaeNa pavisicA, sagAse guruNo munnii| iriyAvahiyamAyAya, Agao ya paDikkame // 40 // [dagu0 ma05, 201, gA0 88] gocarI se lauTakara Ane ke pazcAt sAdhu vinayapUrvaka apane syAna meM praveza kare aura guru ke samakSa Akara, IryAvahI kA pATha karake kAyotsarga kre| AmoittA Na nIsesaM, aiyAraM jahakkamaM / gamaNAgamaNe cava, bhattapANe va saMjae // 41 // ujjuppanno aNunniggo, annakkhitrtaNa ceyasA / Aloe gurusagAse, jaM jahA gahiyaM bhave // 42 / / [daga0 na0 5, u0 1, gAH 86-60] kAyotsarga karate samaya mAvu Ane-jAne meM tathA AhAra-pAnI prahaNa karane me to koI vyativAra lage hoM una saba ko vaha yayAnma yAda kare aura usake lie hRdaya se kheda prakaTa kre| _ vAda meM saralacittavAlA aura anuhina aisA sAvu anyAkSinta vitta se govarI ko milI, usakA varNana guru ke samakSa nivedita kre| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcarI] [243 na sammamAloiyaM hujA, pucviM pucchA va jaMkaDaM / puNo paDikkame tassa, vosaTTho cintae imaM // 43 // aho jiNehiM asAvajA, vittI sAhUNa desiyaa| mokkhasAhaNaheussa, sAhudehassa dhAraNA // 44 // [daza0 a0 5, u0 1, gA0 61-62 ] pahale athavA bAda me kiye gaye doSo kI usa samaya yadi pUrI taraha AlocanA na huI ho to phirase isakA pratikramaNa kare aura taba kAyotsarga karake aisA cintana kare ki 'aho ! jinezvara devo ne mokSaprApti ke sAdhanabhUta sAdhu kA zarIra dhAraNa karane ke liye kaisI nirdoSa bhikSAvRtti batAI hai ?' NamukkAreNa pArittA, karittA jiNasaMthavaM / sajjhANaM paTThavittA NaM, vIsameja khaNaM muNI // 4 // [daza0 a0 5, u0 1, gA0 93] pIche 'namo arihaMtANa' uccAraNapUrvaka kAyotsarga pAlana kara 'jinastuti karake svAdhyAya karatA huA muni kucha samaya ke liye vizrAma kre| vIsamaMto imaM ciMte, hiyamaDhe laabhmtttthio| jai me aNuggahaM kujA, sAhU hujAmi tArio // 46 // [daza0 a05, u0 1, gA0 64] vizrAma lene ke pazcAt nirjarArUpI lAbha kA icchuka vaha sAdhu apane kalyANa ke liye aisA ciMtana kare ki 'anya munivara mujha para Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ] [zrI mahAvIra-vacanAmRta anugraha karake mere isa AhAra me se thor3A bhI grahaNa kare to mai saMsArasamudra pAra pA jaauuN|' sAhavo to ciyatteNaM, nimaMtijA jahakkama / jai tattha kei icchijjA, tehi saddhiM tu bhuMjae // 47 // [daza0 a0 5, u0 1, gA0 65] isa prakAra vicAra kara muni sarva sAdhuoM ko prItipUrvaka nimatrita kare aura uname se jo bhI sAghu usake sAtha AhAra karanA cAhe to usake sAtha AhAra kre| vivecana isakA krama aisA hai ki prayama dIkSAvRddha ko Amantrita kare, bAda meM una se utarate hue kramavAle sAdhuoM ko Amantrita kare, bAda me unase utarate hue kramavAloM ko Amantrita kre| isa prakAra sabhI ko Amantrita kre| aha koi na icchinjA, tao bhuMjijja ekko| Aloe bhAyaNe sAhU, jayaM apparisADiyaM // 48|| [daza a05, u0 1, gA066] yadi AmatraNa dene ke bAda koI sAvu AhAra kA icchaka na ho to ukta nAcu akelA hI caur3e mukhavAle prakAzayukta pAtra me, vastu nIce na gire aisI paddhati se yatanApUrvaka AhAra kre| paDiggahaM saMlihittA NaM, levamAyAe saMjae / dugandhaM vA sugandhaM vA, sannaM muMje na chaDDae // 46 // [dA a05, 80 2, gA01} Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254] [zrI mahAvIra-vacanAmRta ___ iDiM ca sakAraNapUyaNaM ca, cae ThiappA aNihe ja sa bhikkh // 16 // [daza0 ma0 10, gA ] jo alolupa ho, kisI prakAra ke rasoM me Asakta na ho, aparicita gRhoM se AhArAdi grahaNa karatA ho, jo jIvitavya ke prati moha na dikhalAtA ho, jo apane yaza, satkAra aura pUjA kA tyAga karanevAlA ho, jisakI AtmA sthira ho aura AkAkSArahita ho, use hI saccA bhikSu samajhanA caahiye| na paraM vaijjAsi ayaM kusIle, ___ jeNaM ca kuppeja na taM vaijjA / jANiya pattayaM puNNa-pAvaM, __ acANaM na samukkase ja sa bhikkha // 17 // diza0 sa0 10 gA0 18] 'yaha kuzIla hai' aisA zabda dUsaro ko na kahatA ho, sAmanevAlA vyakti kruddha hove aise vacana na bolatA ho, jo pratyeka AtmA svayaMkRta pApa athavA puNya ke phala bhogatI hai, aisA jAnatA ho aura jo apane guNo ko vaDAI na karatA ho, use hI saccA bhikSu samajhanA caahiye| __ na jAimatte na ya rUvamatte, na lAbhamatte na sueNa matta / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhikSu kI pahacAna] [255 bhayANi savvANi vivajjaittA, dhammajjhANarae ya je sa bhikkhU // 18 // [daza0 a0 10, gA0 16] jo jAtimada, rUpamada, kAmamada, zrutamada, tathA anya madoM kA varjana karake dharmadhyAna me magna rahatA ho, use hI saccA bhikSu samajhanA caahiye| paveyae ajjapayaM mahAmuNI, dhamme Thio ThAvayaI paraM pi| nikkhamma vajjejja kusIlaliMga, na yAvi hAsaMkuhae je sa bhikkhU // 16 // [daza0 a0 10 gA0 20 ] jo mahAmuni AryamArga ko kahatA ho, jo sayamamArga me sthira rahatA ho aura dUsaro ko bhI sayamamArga me sthira rakhatA ho, jo saMsAra ko tyAgane ke pazcAt kuzIlaceSTita ArambhAdi kArya nahIM karatA ho tathA hAsya utpanna karanevAlI ceSTA na karatA ho, use hI saccA bhikSu samajhanA caahiye| bahuM suNeI kannehiM, bahuM acchIhiM picchai / na ya diLaM suyaM sambaM, bhikkhU akkhaaumrihi||20|| diza0 bha08 gA0 20] bhikSu kAno se bahuta-sI bAte sunatA hai aura A~kho se aneka Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ] [zrI mahAvIra-vacanAmRta vastueM dekhatA hai, parantu sunI huI athavA dekhI huI sabhI vAte vaha kisI dUsare ko kahe, yaha ucita nahI hai| akkosejja paro bhikkhu, na tesiM paDisaMjale // 21 // [utta0 a0 2, gA0 24] koI tiraskAra kare to bhikSu usapara krodha na kre| cattayuttakalattassa, nibAvArassa bhikkhuNo / piyaM na vijjaI kiMci, appiyaM pi na vijjaI // 22 // [utta0 a0 6 , gA0 15] putra-palI ko chor3anevAle tathA sAsArika vyavahAra se dUra aise bhikSu ke liye koI vastu priya nahI hotI aura koI apriya bhI nahIM hotii| sanvehiM bhUehiM dayANukaMpI, ___ khaMtikkhame saMjayavaMbhayAro / sAvajjajogaM parivajjayaMto, carejja bhikkhU susamAhiMindie // 23 // [utta0 ma0 21, gA0 13] bhikSu ko cAhiye ki vaha sarva prANiyoM ke prati dayAnukampI rahe, kaThora vacanoM ko sahana karanevAlA vane, saMyamI rahe, brahmacArI rahe, indriyoM kI susamAvivAlA bane aura sarva pApakArI pravRtti kA varjana karatA huA vicaraNa kre| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSu kI pahacAna] nArIsu no pagijjhejjA, itthI vippajahe aNagAre / dhammaM ca pesalaM NaccA , tattha Thavijja bhikkhu appANaM // 24 // [utta0 bha08, gA0 16] aNagAra striyo ke prati Asakta na bane aura unakA samparkasamAgama chodd'e| bhikSu dharma ko sundara mAnakara usame apanI AtmA ko sthira rkheN| bahuM khu muNiNo bhaI, aNagArassa bhikkhuNo / savao vippamukkassa, egantamaNupassao // 2 // [utta0 a0 6, gA0 16] sarva bandhanoM se mukta hokara ekatvabhAva me rahanevAle, gRharahita, bhikSAcarI karanevAle muni nizraya hI bahu sukhI hotA hai| taM dehavAsaM asuiM asAsayaM, sayA cae nicahiaDiappA / chiMdittu jAImaraNassa baMdhaNaM, uveiM bhikkhU apuNAgamaM gaI // 26 // daza0 bha0 10, gA0 21] AtmA ke hita sAdhana me tatpara sAdhu isa azucimaya aura azAzvata zarIra kA sadA ke liye parityAga kara detA hai tathA janma-maraNa ke bandhanoM ko kATa kara, 'jahA~ jAne ke bAda phira saMsAra me jAnA nahI hotA, aise mukti sthAna ko prApta kara letA hai| 17 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 21: saMyama kI ArAdhanA __ egao viraI kujjA, egao ya pavattaNaM / asaMjame niyattiM ca, saMjame ya pavattaNaM // 1 // [utta0 bha0 31, gA0 2] sAdhaka eka vastu kI virati kare aura eka vastu kA pravartana kare / vaha asaMyama kI nivRtti kare aura sayama kA pravartana kre| jo sahassaM sahassANaM, mAse mAse gavaM dae / tassa vi saMjamo seyo, adintassa vi kiMcaNa // 2 // [utta0 a0 6, gA0 40] eka manuSya prati mAsa dasa lAkha gAyoM kA dAna karatA ho aura dUsarA manuSya kucha bhI nahI karate hue kevala sayama kI ArAdhanA karatA ho, to usa dAna kI apekSA isakA yaha sayama zreSTha hai| tAtparya yaha / hai ki apane pAsa sampatti ho, to dAna denA sarala bAta hai, kintu apanI AtmA para anuzAsana karanA yaha sarala vAta nahI hai / tamAhu loe paDivuddhajIvI, so jIyai saMjamajIvieNaM // 3 // [dA0 cU02, gA0 15] Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama kI ArAdhanA] [256 isa loka me usako hI pratibuddhajIvI-sadA jAgRta rahanevAlA kahA jAtA hai-jo sayamI jIvana vyatIta karatA hai| gAratthehi ya samvehi, sAhavo saMjamuttarA // 4 // [utta0 a05, gA0 20] sarva gRhastho kI apekSA sAdhu sayama meM zreSTha hote hai| tAtparya yaha ki gRhastha cAhe jitane vrata aura niyamoM kA pAlana karate hoM, kintu sayama ke viSaya meM ve sAdhu kI samAnatA nahI kara skte| taheva hiMsaM aliyaM, cojja abambhasevaNaM / icchAkAmaM ca lobhaM ca, saMjao parivajjae // // [utta0 a0 35, gA03] sayamI puruSa sadA hisA, bhUla, corI, abrahmasevana, bhogalipsA tathA lobha kA parityAga kre| aNussuo urAlesu, jayamANo paricae / cariyAe appamatto, puTThI tattha hiyAsae // 6 // [sU0 zru0 1, ma06, gA0 30 ] udArabhogo ke prati anAsakta rahatA huA mumukSu yatnapUrvaka sayama me ramaNa kare, dharmacaryA me apramAdI bane aura vipatti A jAne para adIna bhAva se use sahana kre| aNusoapahie bahujaNammi, pddisoylddhlkkhennN| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260] [zrI mahAvIra-vacanAsta paDisoameva appA, . dAyaco hou kAmeNaM // 7 // [daza0 cU0 2, gA0 2] jagata me bahuta se loga anusrotagAmI arthAt viSaya ke pravAha meM vahanevAle hote haiN| kintu jisakA lakSya kinAre pahuMcane kA hai vaha pratilotagAmI arthAta viSaya-pravAha ke sAmane jAnevAlA hotA hai| jo sasArasAgara ko pAra karanA cAhatA hai use apanI AtmA ko niHsandeha pratisrota me-viSaya-parAGmukhatA me hI sthira karanI caahie| aNusoasuho loo, paDisoo Asavo suvihiANaM / aNusoo saMsAro, paDisoo tassa uttAro // 8 // [daza0 cUH 2, gA03 ] sAmAnya manuSya viSaya ke pravAha me bahanevAle tathA usImeM sukha mAnanevAle hote haiM, jabaki sAghu puruSoM kA uddezya to pratisrota hI hotA hai| itanA samajha lo ki anulota yaha sasAra hai aura pratisrota usase bAhara nikalane kA upAya hai| susaMvuDA paMcahiM saMvarehiM, ___iha jIviyaM aNavakaMkhamANA / vosa?kAyA suicattadehA, mahAjayaM jayai jannasihaM // 3 // [uttaH bha0 12, gAH 42 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayama kI ArAdhanA] [261 jo pAMca mahAvrato se hiMsAdi Asrava ke rodhaka hai, jo aihika jIvana kI AkAkSA nahIM karate, jo kAyA kI mamatA choDa cuke hai, aura jo deha kI sAra-savAra vRtti se para hai, ve hI mahAvijaya ke lie zreSTha yajJa karate haiN| kAvoyA jA imA vittI, kesaloo a dAruNo / dukkhaM vaMbhavayaM ghoraM, dhAreuM ya mahappaNA // 10 // [utta0 a0 19, gA0 34] ___ muni jIvana kApotavRtti ke samAna hai , kezaloca atyanta dAruNa hai aura una brahmacarya vrata kA dhAraNa karanA kaThina hai; parantu mahAtmAoM ko ve guNa dhAraNa karane caahiye| . vivecana kApotavRtti kA artha hai kabUtara ke samAna jo mile usa para jIvana claanaa| bAluyAkavale ceva, nirassAe u saMjame / asidhArAgamaNaM ceva, dukaraM caritraM tavo // 11 // ___ [utta0 a0 16, gA0 38] sayama retI ke kaura kI taraha nIrasa hai aura tapazcaryA talavAra kI dhAra para calane kI taraha duSkara hai| jahA aggisihA dittA, pAuM hoi sudukkaraM / tahA dukaraM kareuM je, tAruNNe samaNattaNaM / / 12 / / [ utta0 bha0 19, gA0 36] Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262] [zrI mahAvIra-vacanAmRta jaise prajvalita agnizikhA kA pAna karanA ati duSkara hai, vaise hI taruNAvasthA me zramaNatva kA pAlana karanA ati duSkara hai| jahA dukkhaM bhareuM je, hoi vAyassa kotthalo / tahA dukkhaM kareuMje, kIveNaM samaNattaNaM // 13 // [utta0 ma0 16, gA040] jisa taraha kapaDe ke thaile ko vAyu se bharanA kaThina hai, usI taraha kAyara (puruSa) ke liye zramaNatva kA-sayama kA pAlana karanA kaThina hai| jahA bhuyAhiM tariu, dukkaraM rayaNAyaro / tahA aNuvasanteNaM, dukaraM damasAgaro // 14 // [utta0 a0 16, gA0 42] jaise bhujAoM se samudra ko taira kara pAra karanA ati kaThina hai vaise hI anupazAnta AtmA dvArA sayamarUpI samudra ko pAra karanA ati kaThina hai| iha loe nippivAsassa, natthi kiMci vi dukkaraM // 15 // [utta0 a0 16, gA0 44] isa loka me jo tRSNArahita hai, usake liye kucha bhI kaThina nahI hai| virayA vIrA samuTThiyA, kohkoyriyaaipiisnnaa| pANe Na haNaMti sabaso, pAvAo virayA'bhinivuDA // 16 // [sU0 a0 1, a0 2, u0 1, gA0 12] Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [263 sayama kI ArAdhanA] jo sasAra se virakta hai, jo Atmazuddhi ke liye tatpara hai, jo krodha, lobha Adi duSTa mAnasika vRttiyo ko dUra karanevAle hai, ve prANiyo kI hisA kabhI nahIM krte| jo pApo se nivRtta ho gaye haiM aura jo zAnti ko dhAraNa karate hai, ve hI sacce vIra hai| jayA yA cayai dhammaM, aNajo bhogkaarnnaa| se tattha mucchie bAle, AyaI nAvavujjhaI // 17 // [daza0 cU0 1, gA0 1] java koI anArya puruSa kevala bhoga kI icchA se apane cirasazcita saMyamadharma ko chor3a detA hai, taba vaha bhogAsakta ajJAnI apane bhaviSya kA jarA bhI vicAra nahIM krtaa| jayA ya pUDamo hoi, pacchA hoi apUimo // 18 // [daza0 cU0 1, gA04] manuSya jaba sayamI hotA hai, taba pUjya banatA hai, parantu sayama se bhraSTa hotA hai, to apUjya bana jAtA hai| jaM mayaM sabasAhaNaM, taM mayaM sallagattaNaM / sAhaittANa taM tiNNA, devA vA abhaviMsu te // 16 // . [sU0 zru0 1, bha0 15, gA0 24] sarvasAdhuo dvArA mAnya aisA jo saMyamadharma hai, vaha pApa kA nAza karanevAlA hai| isI sayama dharma kI ArAdhanA kara aneka jIva saMsArasAgara se pAra hue hai aura aneka jIvoM ne devayoni prApta kI hai| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264] [zrI mahAvIra-vacanAmRta tiviheNa vi pANa mA haNe. Ayahite aNiyANa saMvuDa / evaM siddhA aNaMtaso, saMpai je a aNAgayAvare // 20 // [su. 601, 202, u0 3, gA021] AtmakalyANa ke liye mana, vacana aura kAyA se kisI bhI jIva kI hiMsA nahIM karanA, saMyamapAlana ke phalasvalpa kisI sAMsArika sukha kI icchA nahIM rakhanA aura tIna guptiyoM kA pAlana krnaa| isa prakAra ananta AtmAeM siddhi-pada ko prApta huI hai, vartamAna kAla me siddha ho rahI hai aura bhaviSya meM bhI hoNgii| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 22 : tapazcaryA saddhAmA ruggamappaNI | balaM thAmaM ca pehAe, khettaM kAlaM ca vinnAya, tahappANaM nijuMjae // 1 // [ daza0 a0 8, gA0 35 ] indriyo zakti kA zraddhA aura Arogya dekhakara tathA kSetra aura kAla ko pahacAnakara apanI AtmA ko zArIrika bala dharma kArya meM niyukta kare / egamappANaM sarIragaM ||2|| [ bhA0 0 1, a0 4, u0 3] sAdhu AtmA ko akelA samajhakara ( amohabhAva se ) zarIra ko ugra tapa dvArA kSINa kare / sauNI jaha evaM sapehAe dhuNe paMsuguNDiyA, vihuNiya dhaMsayaI siyaM rayaM / daviovahANacaM, kammaM khabar3a tavassimAhaNe // 3 // [sU0 0 1, 20 2, u01, gA0 15 ] Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___266] [zrI mahAvIra-vacanAmRta jaise zakunikA nAmaka eka pakSI apane zarIra me lagI huI dhUla ko pakha phaDaphaDA kara dUra kara detI hai, vaise hI jitendriya aisA ahiMsaka tapasvI anazanAdi tapa karake apane Atma-pradezoM para karma rUpI jamI huI miTTI ko dUra kara detA hai| jaM kiMcuvakkama jANa, Aukkhemassa appaNo / tasseva antarAkhippaM, sikkhaM sikkheja paNDie // 4 // [sU0 zru0 1, 108, gA0 15] yadi paNDita purupa kisI bhI taraha apanI Ayu kA kSayakAla jAna le, to usa se pUrva vaha zIghra hI salekhanArUpa zikSA ko grahaNa, kre| khavettA punakammAiM saMjameNa taveNa ya / sabadukkhapahINaTThA, pakkamati mahesiNo // 5 // [utta0 ma028, gA0 36] maharSigaNa saMyama aura tapa dvArA apane sabhI pUrva karmoM ko kSINa ___ karake sarva duHkhoM se rahita aisA jo mokSapada hai use pAne ke lie prayala karate haiN| tavanArAyajuttaNaM, bhittaNa kammakaMcuyaM / muNI vigayasaMgAmo, bhavAo parimuccae // 6 // [utta0 ma09, gA0 22] taparUpI vANa se sayukta muni karmarUpI kavaca ko bhedakara karma ke sAtha honevAle yuddha kA anta karatA hai aura bhava-paramparA se mukta hotA hai| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapazcaryA ] [ 67 evaM tavaM tu duvihaM, je samma Ayare muNI | so khippaM savvasaMsArA, viSpamuccar3a paMDio ||7|| [ utta0 a0 38, gA0 37 ] jo paNDita muni vAhya aura Abhyantara aise dono prakAra ke tapa kA samyag AcaraNa karatA hai, vaha samasta nasAra se zIghra hI ho jAtA hai / mukta Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAo gaMdhappabhavo dumassa, dhArA : 23 : vinaya ( guru- sevA ) evaM sAhappasAhA viruhanti pattA, jeNa khaMdhAu pacchA samuventi sAhA / tao si puSpaM ca phalaM raso a // 1 // viNao, paramo se mokkho / suyaM sigyaM, dhammassa mUlaM kittiM cAbhigacchan ||2|| [ daza0 bha0 6, u02, gA0 1-2 ] vRkSa ke mUla se tanA nikalatA hai / bAda me tane se vibhinna zAkhAeM nikalatI haiM / una zAkhAoM se anya kaI choTI-choTI prazAkhAeM ( DAliyA~) phUTatI haiM / una prazAkhAo para patte lagate haiM, phira puSpa khilate haiM, phala lagate haiM aura usake pazcAt phaloM me rasa hotA hai / nissesaM Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya (guru-sevA)] [26E __ isI prakAra dharmarUpI vRkSa kA mUla vinaya hai aura usakA antima pariNAma mokSa hai| vinaya se hI manuSya kIrti, zrutajJAna aura mahApuruSo kI prazasA Adi pUrNa rUpa se prApta karatA hai| jahA sUI sasuttA, paDiA vi na viNassai / tahA jIve sasutte, saMsAre na viNassai // 3 // [utta0 bha0 26, gA0 56 ] jaise dhAgA (sUtA ) piroI huI suI ke gira jAne para bhI vaha kho nahI jAtI, ThIka vaise hI (vinaya-pUrvaka ) zrutajJAna kI prApti karanevAlA jIva cAra gatirUpI saMsAra meM paribhramaNa nahI krtaa| sussUsamANo uvAsenjA, suppannaM sutavasyiyaM // 4 // [sU0 zru0 1, 406, gA0 33 ] mokSArthI puruSa ko cAhiye ki vaha prajJAvAn aura tapasvI aise guru kI sevA-suzrUSApUrvaka upAsanA kre| jahAhiaggI jalaNaM namase, ___ nANAhuImaMtapayAbhisittaM / evAyariyaM uvaciTThaijA, aNaMtanANovagao vi sNto|||| [daza0 a0 6, u0 1, gA0 11 ] jaise agnihotrI brAhmaNa bhinna-bhinna prakAra ke (ghRta, madhu Adi) padArthoM kI Ahuti se tathA vedamantro dvArA abhiSikta aisI homAmi Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 ] [zrI mahAvIra-vacanAmRta ko namaskAra karatA hai, vaise hI ziSya ananta jJAnI ho jAne para bhI apane AcArya kI ( guru kI ) vinayapUrvaka sevA kre| jassantie dhammapayAi sikkhe, tassantie veNaiyaM pauMje / sakkArae sirasA paMjalIo, kAyaggirA bho ! maNasA ya niccaM // 6 // [dazaH a0 6, u0 1, gA0 12] ziSya kA yaha parama kartavya hai ki jisa guru ke pAsa usane dharmapadoM kI zikSA grahaNa kI ho arthAt dharmajJAna prApta kiyA ho, unakA zraddhAsikta mana se Adara kare, (vacana se satkAra kare) aura kAyA se donoM hAtha joDakara zira se praNAma kre| isa prakAra sadA mana, vacana aura kAyA se unake prati vinaya pradarzita kare / thaMbhA va kohA va mayappamAyA, gurussagAse viNayaM na sikkhe / so ceva u tassa abhUibhAvo, phalaM va kIyassa vahAya hoi // 7 // [daza0 ma06, u0 1, gA0 1] jo ziSya abhimAnavaza, krodhavaza, mada yA pramAdavaza guru ke pAsa rahakara bhI vinaya nahI sIkhatA, arthAt unake prati vinaya se vyavahAra nahIM karatA, usakA yaha avinayI vatana vA~sa ke phala kI taraha vinAza kA kAraNa banatA hai| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya (guru-sevA)] [271 vivecana-bAMsa ke phala Ate hai taba bA~sa phaTa jAtA hai| usI prakAra jo ziSya guru ke sAtha avinaya se vyavahAra karatA hai, usakA sarvaprakAra se adhaHpatana hotA hai| viNaya pi jo uvAeNa, coio kuppaI nro| divaM so sirimijjaMti, daNDeNa paDisehae // 8 // [daza0 bha0 6, u0 2, gA0 4 ] koI upakArI mahApuruSa sundara zikSA dekara vinaya mArga para calane kI preraNA kare, taba jo manuSya usa para krodha karatA hai (aura usake dvArA pradatta zikSA kA anAdara karatA hai) vaha svaya apane ghara AyI divya lakSmI ko DaNDA uThAkara haoNka detA hai~bhagA detA hai| je AyariyauvajjhAyANaM, susyuusaavynnNkre| tesiM sikkhA pavati, jalasittA iva pAyavA / / / / [daza0 a0 6, u0 2, gA0 12 ] jo ziSya AcArya aura upAdhyAya kI sevA karatA hai tathA unake kayanAnusAra calatA hai, arthAt unakI AjJA kA sadA pAlana karatA hai, usakI zikSA khUba acchI taraha jala se sizcita vRkSa ke samAna sadatara baDhatI jAtI hai| vivecana--zikSA do prakAra kI hai :-(1) grahaNa aura (2) AsevanA / zAstrajJAna sampAdana karane ko grahaNa-zikSA kahate Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ] [zrI mahAvIra-vacanAmRta hai aura sAdhu ke AcAra ke anurUpa bartAva-vyavahAra karane kI zikSA ko AsevanA-zikSA kahate haiN| jahA~ zikSA kA sAmAnya nirdeza kiyA gayA ho, vahA~ ina dono prakAra kI zikSAoM ko samajhanA caahiye| ANAniddesakare, gurUNamukvAyakArae / iMgiyAgArasaMpanne, se viNIe ti buccaI // 10 // [utta0 a0 1, gA02] jo ziSya guru kI AjJA kA pAlana karanevAlA ho, guru ke nikaTa rahatA ho (gurukulavAsI ho) aura guru ke igita tathA AkAra se manobhAva ko samajhakara kArya karanevAlA ho, vaha vinIta kahalAtA hai| aha paNnarasahiM ThANahiM, suviNIe tti buccaI / nIyAvattI acavale, amAI akuUhale // 11 // appaM ca ahikkhivaI, pavandhaM ca na kubaI / mettijamANo bhayaI, suyaM laddhaM na majaI // 12 // na ya pAvaparikkhevI, na ya mittesu kuppaI / appiyassAvi mittassa, rahe kallANa bhAsaI // 13 // kalahaDamaravajie, vuddha abhinaaie| hirimaM paDisaMlINe, suviNIe tivuccaI // 14 // [utta0 a0 11, gA0 10 se0 13] Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya (gura-sevA) [273 nimnAkita pandraha sthAno meM vartana karatA huA sAdhu suvinIta kahalAtA hai : (1) vaha namravRttivAlA ho, (2) capalatA-rahita ho, (3) zaThatArahita ho, (4) kutUhala-rahita ho, (5) kisI kA apamAna karanevAlA na ho, (6) jisakA krodha adhika samaya taka na TikatA ho, (7) jo mitratA nibhAnevAlA ho, (8) jo vidyA prApta kara abhimAna karanevAlA na ho, (6) apane se truTi ho jAne para hitazikSA denevAle AcAryAdi kA tiraskAra karanevAlA na ho, (10) mitroM ke prati krodha karanevAlA na ho, (11) apriya mitra kI bhI pITha pIcheprazasA karatA ho, (12) jhagaDA-TaTA athavA kisI prakAra kA kalaha karanevAlA na ho, (13) buddhimAn ho, (14) kulIna ho aura (15) A~kha kI zarma rakhanevAlA tathA sthira-vRttivAlA ho| ANAnidesakare, gurUNamaNuvavAyakArae / paDaNIe asaMyuddha, aviNIe tti vucaI // 1 // [utta0 a0 1, gA03] jo ziSya guru kI AjJA pAlana karanevAlA na ho, guru ke nikaTa rahanevAlA na ho (gurukulavAsI na ho), guru ke manobhAva ke pratikUla vartana karanevAlA ho tathA tattvajJAna se rahita ho vaha avinIta kahalAtA hai| aha coddasahi ThANahiM, vaTTamANe u sNje| aviNIe vuccaI so u, nivvANaMca na gacchai // 16 // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 ] [ zrI mahAvIra vacanAmRta abhikkhaNaM kohI havas, pavandhaM ca pakuvvaI | mettijamANo vamai, suyaM laDUNa majjaI // 17 // avi pAvaparikkhevo, avi mitsu kuppaI | suppiyassAvi mittassa, rahe bhAsai pAvagaM // 18 // par3aNNavAI duhile, thaddhaM buddhe aNiggahe / asaMvibhAgI aviyatte, aviNIe ti buccaI // 16 // [ utta0 a0 11, gA0 6 se 6 ] yahA~ varNita caudaha sthAnoM me vartana karanevAlA sAghu avinIta kahalAtA hai aura vaha nirvANa prApta nahI kara sakatA - ( 1 ) jo ziSya vAra-cAra krodha karatA ho, (2) jisakA krova zIghratA se zAnta na hotA ho, (3) jo maitrI bhAvanA ko choDanevAlA ho, (4) vidyA prApta karake abhimAna karanevAlA ho, (5) kisI prakAra kI truTi ho jAne para hitazikSaka AcAryAdi kA tiraskAra karanevAlA ho, (6) mitro para bhI krodha karanevAlA ho, (7) atyanta priya mitra kI bhI pITha pIche nindA karanevAlA ho, (8) asambaddha pralApakArI ho, (6) drohI ho, (10) abhimAnI ho, (11) rasAdi me Asakta ho, (12) indriyoM ko vaza me nahI rakhanevAlA ho, (13) asaMvibhAgI ho arthAt sAghamikoM ko Amantrita kiye vinA hI khAna-pAna ko akelA hI bhoganevAlA ho aura (14) aprItikAraka ho / vivattI aviNIassa, saMpattI viNiassa ya / jasseyaM duhao nAyaM, sikkhaM se abhigacchar3a ||20|| [deza0 bha0 6, u02, gA0 21 ] Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya (guru sevA)] [27 ____ avinayI ke jJAnAdiguNa naSTa ho jAte haiM aura vinayI ko jJAnAdiguNo kI samprApti hotI hai| ina do vAto ko jisane barAbara jAna liyA hai, vahI saccI zikSA prApta kara sakatA hai| aha paMcahi ThANehiM, jehiM sikkhA na labbhaI / thammA kohA pamAeNaM, rogeNAlassaeNa ya // 21 // [utta0 a0 11, gA03] (1) abhimAna, (2) krodha, (3) pramAda, (4) roga aura (5) Alasya ina pA~ca kAraNo se zikSA kI prApti nahIM hotii| aha ahahiM ThANehi, sikkhAsIli tti vucaI / ahassire sayA dante, na ya mammamudAhare // 22 // nAsIle na visIle vi, na siyA ailolue| akohaNaM saccarae, sikkhAsIle tti bucaI // 23 // [ utta0 a0 11, gA0 4-5 ] nimnAkita ATha kAraNo se sAdhu zikSAzIla kahalAtA hai :(1) vaha bAra-bAra ha~sanevAlA na ho, (2) nirantara indriyoM ko vaza me rakhanevAlA ho, (3) dUsaro ke marma ko kahanevAlA na ho, (4) zIlarahita na ho, (5) zIlako punaH punaH aticAra lagAnevAlA na ho, (6) khAne-pIne me lolupa na ho, (7) zAntavRttivAlA ho aura (8) satyaparAyaNa ho| maNogayaM vaktagayaM, jANittAyariyassa u| taM parigijjha vAyAe, kammuNA uvavAyae // 24 // [utta0 a0 1, gA0 43] Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276] [zrI mahAvIra vacanAmRta vinIta ziSya AcArya ke manogata-bhAvoM ko jAnakara athavA unake vacana sunakara apane vacano dvArA unako svIkRta kare aura kArya dvArA usakA AcaraNa kre| vittaM acoie niccaM, khippaM havai sucoie / jahovaiTuM sukayaM, kiccAI kunbaI sayA ||2shaa [utta0 a0 1, gA0 44 ] vinIta ziSya guru dvArA preraNA dive vinA bhI kArya meM sadA pravRtta rahatA hai aura guru dvArA vyavasthita rUpa se prerita kiyA gayA ho to vaha kArya zIghra sampAdita karatA hai| adhika kyA ? guru ke upadezAnusAra vaha sabhI kArya uttama prakAra se karatA hai| na bAhiraM paribhave, attANaM na samukkase / suyalAme na majjejjA, jaccA tabasti buddhie // 26 // [daza ma08, gA030] vinIta ginya kisI bhI vyakti kA tiraskAra na kare aura na Atma-prazasA hI kare / isa taraha vaha zAnvajJAna, jAti, tapa athavA buddhi kA abhimAna bhI na kre| bhAsamANo na bhAsejjA, Neva vaMpheja mammayaM / mAtihANaM vivajjajjA, aNucintiya viyAgare // 27 // [su. 1, ma6, gA0 25] vaha (vinIta gipya dUsare va bolate ho taba bIca meM na bole, Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya (gura-sevA)] [277 marmabhedI ('dila ko burI lage aisI ) bAta na kare, mAyAvI vacano kA tyAga kare aura jo vole vaha khUba soca-samajha kara vicAra pUrvaka bole / nissante siyA amuharI, buddhANamantie syaa| aTThajuttANi sikkhijjA, nirahANi u bajjae // 28 // [utta0 bha0 1, gA08] vaha sadA zAnta rahe, asambaddha bAte na kare, jJAniyo ke nikaTa rahakara sadA arthayukta paramArthasAdhaka bAto ko grahaNa kare aura nirarthaka bAto ko choDa de| aNusAsiyo na kupipajjA, khaMti sevejja paMDie / khuDDahi saha saMsaggi, hAsaM kIDaM ca vajjae // 26 // [utta0 a0 1, gA06] guru ke anuzAsana karane para krodha na kare apitu kSamAvAn banA rahe aura durAcAriyo kI sagati, hAsya tathA krIDA kA varjana kre| mA ya caNDAliyaM kAsI, bahuyaM mA ya Alave / kAleNa ya ahijjittA, tao jhAijja egago // 30 // [utta0 a0 1, gA0 10] vaha krodhAdi ke vazIbhUta ho asatya na bole, sAtha hI adhika bhI na bole, kintu kAlAnusAra zAstro kA adhyayana kare aura ekAgna hokara una para cintana-manana kiyA kre| mA galiyasseva kasaM, vayaNamicche puNo puNo / kasaM va damAiNNe, pAvagaM parivajjae // 31 // [utta0 bha0 1, gA00] Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278] [zrI mahAvIra-vacanAmRta jaise aDiyala ghor3A vAra-bAra cAvuka kI apekSA rakhatA hai, vaise hI vinIta zipya vAra-cAra anuzAsana kI apekSA na rkhe| jisa taraha sIcA ghoDA cAvuka ko dekhate hI kumArga ko chor3a detA hai, vaise hI vinIta gipya bhI gurujanoM kI dRSTi Adi kA saketa pAkara duSTa mArga ko chor3a de| nA puTTho vAgare kiMci, puTTho vA nAliyaM vae / kohaM asacca kuvejjA, dhArejjA piyamappiyaM // 32 // [utta0 a0 1, gA0 14] vinIta zipya vinA pUche kucha bhI na bole aura pUche jAne para asatya na vole| vaha kroca ko niSphala vanA de aura priya-apriyako samabhAva se grahaNa kre| na pakkhao na purao, neva kiccANa pittttho| na muMja UraNA UraM, sayaNe no paDissuNa // 33 // [utta0 a0 1, gA0 18] vinIta zipya AcArya kI paMkti me na baiThe, unase Age bhI na baiThe, unake pITha pIche bhI na baiThe aura vaha itanA nikaTa bhI na baiThe ki unakI jA~gha se jAMgha mila jaay| yadi guru ne kisI kArya kA Adeza diyA ho to vaha zayyA para sote-sote athavA baiThe-baiThe na sune| tArya yaha ki khaDA hokara tathA unake pAsa jA kara vinaya-pUrvaka sune| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya (guru-sevA) [276 hatthaM pAyaM ca kAyaM ca, paNihAya jiiMdie / allINagutto nisIe, sagAse guruNo muNI // 34 // [daza0 a0 8, gA0 45] jitendriya muni guru ke samakSa hAtha, paira aura zarIra ko yathAvasthita rakhakara tathA apanI capala indriyo ko vaza me rakhakara ( bahuta dUra bhI nahI aura pAsa bhI nahI isa prakAra ) baitthe| nIyaM sijja gaiM ThANaM, nIyaM ca AsaNANi ya / nIyaM ca pAe baMdijA, nIyaM kujAya aMjaliM // 3 // [daza0 a0 6, u0 2, gA0 17 ] vinIta zipya apanI zayyA, apanI gati, apanA sthAna aura apanA Asana guru se nIcA rakhe, vaha nIcA mukakara guru ke caraNoM kI vandanA kare aura kArya upasthita hone para nIce jhukakara hI ajali kre| AsaNe uvaciDejA, aNucce akue thire / appuTThAI niruhAI, nisIejjappakukue // 36 // [utta0 bha0 1, gA0 30] ziSya aise Asana para baiThe ki jo guru se UMcA na ho, AvAja karanevAlA na ho aura sthira ho| aise Asana para baiThane ke pazcAt vaha binA prayojana uThe nahI aura yadi prayojana ho to bhI bAra-bAra uThe nahI / vaha bhohe, hAtha athavA pairoM se kisI prakAra kI cepTA kiye binA hI zAnti se baitthe| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280] [zrI mahAvIra-vacanAmRta neva palhatthiyaM kujA, pakkhapiDaM ca saMjae / pAe pasArie vAvi, na ciTTe guruNantie // 37 // [utta0 a0 1, gA0 19] ziSya guru ke samakSa pA~va para pA~va caDhAkara, chAtI se ghuTane saTA kara, evaM paira phailA kara na baitthe| AyariehiM vAhitto, tusiNIo na kayAi vi / pasAyapehi niyAgaTThI, uvaciDhe guru sayA // 38 // [utta0 a0 1, gA0 20] AcAryoM dvArA bulAye jAne para ziSya kabhI mauna kA avalambana na kare, balki garukRpA aura mokSa kA abhilApI aisA giSya unake samIpa vinaya se jaae| AlavaMte lavaMte vA, na nisIejja kayAi vi| caUNamAsaNaM dhIro, jao jattaM paDissuNe // 36 // [ utta0 a0 1, gA021] guru eka bAra AvAja deM athavA vAra-bAra yAvAja deM, kintu vuddhimAn sAdhu kabhI bhI apane Asana para baiThA na rhe| vaha apanA Asana choDakara yatanApUrvaka guru ke nikaTa jAe aura unheM kyA kahanA hai, vaha vinayapUrvaka sune / AsaNagao na pucchejjA, neva sejjAgao kyaa| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya (guru- sevA ) ] AgammukkaDuo saMto, pucchejjA paMjalIuDo ||40 // [ 281 [ utta0 a0 1, gA0 22 ] guru mahArAja se yadi kucha pUchanA ho to ziSya apane Asana athavA zayyA para baiThA-baiThA kabhI nahI pUche, apitu guru ke samIpa jAkara aura unake pAsa ukaDU baiTha kara aura dono hAtha joDakara pUche / jaM me buddhANusAsanti, sIeNa pharuseNa vA / mama lAbho ti pehAe, payao taM paDissuNe // 41 // [ utta0 a0 1, gA0 27] guru mahArAja komala athavA kaThora zabdo me mujhe jo kucha zikSA dete hai, usame merI hI bhalAI chipI huI hai-- mujhe hI lAbha hai, aisA vicAra kara ziSya use atyadhika sAvadhAnI se grahaNa kare / agusAsaNamovAyaM, dukkaDas ya dukkaDas ya coyaNaM / hiyaM taM maNNaI paNNo, vessaM hoi asAhuNo ||42 // [ utta0 a0 1, gA0 28 ] prajJAvAn sAdhu sadA aisA mAnatA hai ki guru mahArAja ( madhura athavA kaTu zabdo se ) mujhe jo kucha anuzAsita karate hai, vaha saba Atmonnati ke upAya- svarUpa hI hai aura mere duSkRto kA nAza karanevAlA hai / parantu jo asAdhu hai usake liye yahI anuzAsana dveSa kA kAraNa banatA hai| Azaya yaha hai ki gurumahArAja dvArA hitabuddhi se diyA gayA upAlambha yA kahe gaye do-cAra kaTu zabdo ko sunakara Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282] [zrI mahAvIra-vacanAmRta jo sAghu roSa karatA hai ayavA guru ke prati anAdara vyakta karatA hai, vaha vAstava me sAdhu nahIM hai| hiyaM vigayabhayA buddhA, pharasaM pi aNusAsaNaM / vesaM taM hor3a mUDhANaM, khaMtisohikaraM payaM // 43 // [utta0 a0 1, gA026] nirbhaya aura tattvajJa ziSya gurujanoM ke kaThora anuzAsana ko bhI apane lie parama hitakArI mAnate haiM, jaba ki mUDha ajJAnI ziSyoM ke liye kSamA aura Atma-zuddhikara vaha zikSApada dveSa kA kAraNa bana jAtA hai| na kovae AyagyiM, appANaM pi na kovae / buddhoSaghAI na siyA, na siyA tottagavesae // 44|| [dazaH 01, gA040] vinIta gipya AcArya para kadApi kroca na kre| vaise hI apanI AtmA para bhI krova na kre| na hI vaha tatvavettAo kA upaghAta kare aura unake chidra khoje| AyagyiM kuviyaM naccA, pattieNa pamAyae / vijJaveja paMjalIuDo, vaeja na puNutti ya // 4 // [utta0 ma06, gA04] vinIta gijya AcArya ko kupita jAnakara prItikAraka vacanoM se prasanna kare aura hAya joDatA yo kahe-'phira ne sA apagana kamI na kaaNgaa|' Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya (gura-sevA)] [283 je ya caMDe mie thaddhe, dubAI niyaDI sddhe| vujjhai se aviNIappA, kaTuM soagayaM jahA // 46 // [daza0 a0 6, u0 2, gA0 3] jo AtmA krodhI, ajJAnI, ahakArI, sadA kaTu bolanevAlA, mAyAvI aura dhUrta hotA hai, use avinIta samajhanA caahiye| vaha pAnI ke bahAva me girI huI lakaDI kI taraha saMsAra ke bahAva me baha jAtA hai| sa devagAndhavamaNussapUie, caittu dehaM malapaMkapubvayaM / siddhe vA havai sAsae, deve vA apparae mahiDie // 47 // [utta0 a0 1, gA048] deva, gandharva aura manuSyo se pUjita aisA vaha vinIta ziSya malamUtrAdi se yukta aise isa zarIra ko tyAga kara 'siddha aura zAzvata vanatA hai, athavA alpakarma bAkI rahane para mahAn RddhizAlI deva banatA hai| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA . 24: kuziSya vahaNe vahamANassa, kantAraM aivattaI / joe vahamANassa, saMsAro aivattaI // 1 // jaise gADI me sace hue vailo ko jotane se ve saralatA se vana-prAtara ko pAra kara jAte haiM, vaise hI suziSyo ko yoga-sayama rUpI vAhana me jojane se ve bhI sasArarUpI araNya ko sukhapUrvaka pAra kara jAte haiN| khalaMke jo u joei, vihammANo kilissaI / asamAhiM ca veei, tottao se ya bhajaI // 2 // jo puruSa vAhana me aDiyala bailo ko jotatA hai, vaha unheM pITatepITate hairAna ho jAtA hai, viSAda kA anubhava karatA hai aura usakA kor3A bhI TUTa jAtA hai| ega Dasai pucchasmi, egaM vindhaha'bhikkhaNaM / __ ego maMjai samilaM, ego uppahapahio // 3 // jaba ve duSTa daila vAhaka kI icchA ke anusAra gamana nahIM karate taba vaha krodha me Akara eka kI pUMcha maroDatA hai to dUsare ko vAra-bAra Ara lagAtA hai / tava eka baila jue ko toDa DAlatA hai aura dUsarA idhara-udhara jAtA hai| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuziSya] - [289 ego paDai pAseNaM, nivesai nivajaI / ukkuddaI upphiDaI, saDhe bAlagavI vae // 4 // koI aDiyala baila eka tarapha bhUmi para gira paDatA hai, koI baiTha jAtA hai, koI so jAtA hai, koI uchalatA hai, koI kUdatA hai, to koI taruNa gAya ke pIche bhAgane laga jAtA hai| mAI muddheNa paDaI, kuddhe gacchai paDippahaM / mapalakkheNa ciTThaI, vegeNa ya pahAvaI // // koI kapaTa kara sira jhukAkara gira paDatA hai, koI gusse ho pIche bhAgane lagatA hai, koI mRta lakSaNa se khaDA rahatA hai, to koI pUMcha uThAkara bega se bhAgatA hai| chinnAle chindaI selli, duddante bhajai jugaM / sevi ya sussuyAittA, ujahittA palAyaI // 6 // koI aDiyala baila nAsikA-rajju (natha) ko tor3a detA hai, koI nirakuza banakara jue ko toDa DAlatA hai, to koI sUM-sU kI AvAja nikAlatA gADI ko le bhAga jAtA hai| khaluMkA jArisA jojA, dussIsA vi hu tArisA / joiyA dhammajANammi, bhajjantI dhiidubbalA // 7 // aise aDiyala bailo ko gADI me joDane para jo sthiti hotI hai, vahI sthiti dharmarUpI vAhana me kuziSyo ko jotane se hotI hai| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286] [zrI mahAvIra vacanAmRta dharmarUpI vAhana me niyojita kiye gaye kuziSya durvala ghRtivAle hone se bhalI bhA~ti pravRtti nahIM karate / iDDhIgAravie ege, ege'tha rasagArave / sAyAgAravie ege, ege sucirakohaNa / / 8 / / kuziSyoM me se koI RddhigArava me, koI rasagArava me, to koI sAtAgArava me nimanna hote haiM isI taraha koI to dIrghakAla taka krodha ko dhAraNa karanevAle bhI hote haiN| vivecana-gRhasya apanI Rddhi-sampatti kA abhimAna kare to RddhigArava kahalAtA hai| sAghu apane bhaktamaNDala athavA ziSyamaNDala kA abhimAna kare to RddhigArava kahalAtA hai| gRhastha prApta sundara bhojana kA abhimAna kare to vaha rasagArava kahalAtA hai aura sAdhu prApta icchAnusArI bhikSA kA abhimAna kareto vaha rasagArava kahalAtA hai| gRhastha apanI sukha-suvidhA kA abhimAna kare to vaha sAtAgArava kahalAtA hai aura sAghu 'mujhe jaisA Ananda kisI ko nahI hai' aisA abhimAna kare to vaha sAtAgArava kahalAtA hai| bhikkhAlasie ege, ege omaannbhiirue| thaddha ege'NusAsammi, heUhiM kAraNehi ya // 6 // koI bhikSAcarI me Alasya karatA hai, to koI apamAna se DaratA hai| koI jAne yogya gharoM me jAtA nhii| kucha mithyAbhimAna se aise akaDa ho jAte haiM ki kisI ko vaMdana karane ke lie hI taiyAra nhii| aise hetu aura vividha kAraNoM ke vazIbhUta kuziSyoM ko maiM kaise Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuziSya] [ 287 anuzAsana me rakhU ? aisA vicAra AcArya ko khedapUrvaka karanA par3atA hai| so vi aMtarabhAsillo, dosameva pakuvaI / AyariyANaM tu vayaNaM, paDikUlei'bhikkhaNaM // 10 // kuziSya bIca me bola uThatA hai, apane guru athavA anya sAdhuo para mithyA doSAropaNa karatA hai aura AcArya ke vacano ke viparIta bAra-bAra vyavahAra karatA hai| na sA mamaM viyANAi, na sA majjha dAhiI / niggayA hohiI manne, sAhU anno'ttha vjju||11|| (bhikSA ke liye jAne kA Adeza dene para pratyuttara me kuziSya kahatA hai ki ) vaha zrAvikA mujhe nahI pahacAnatI, vaha mujhe AhAra nahI degI, maiM mAnatA hU~ ki vaha ghara bhI nahI hogii| acchA ho ki Apa anya sAcu ko hI bheja de| pesiyA paliucanti, te pariyanti smNto| rAyaveDhi va mannaMtA, karenti bhiuDiM muhe // 12 // kuziSya jisa kArya ke liye bheje gaye ho vaha kArya karate nahIM aura Akara managaDhanta uttara de dete haiN| ve idhara-udhara bhaTakate rahate haiM kintu guru ke pAsa baiThate nahIM / kabhI-kabhI kArya karate bhI hai to rAjA kI begArI ke samAna karate haiM aura muMha bigAr3ate haiN| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288] [zrI mahAvIra vacanAmRta bAiyA saMgahiyA ceba, bhattapANaNa posiyA / jAyapaksA jahA hamA, pakkamaMti Dhiso disi // 13 // aha sArahI viciMtei, khaluMkehi smaago| kiM majsa duGsIsehiM, appA me avasIyaI // 14 // aine prasaMga para dharmaratha ke sArathi svarUpa AcArya vicAra karate hai ki maine unako gAstra paDhAye, apane pAsa rakhA, AhAra-pAnI se inakA popaNa kiyaa| kintu jisa taraha hasoM ke pakha phUTane para ve alagaalaga dizAoM me ur3a jAte haiM, usI taraha saba bhI svenchAnusArI AcaraNa karanevAle bana gaye haiN| mujhe malA ina duSTa giyoM se kyA prayojana hai ? merI AtmA vyartha hI khinna hotI hai| jArisA mama sIsA u, tArisA galigaddahA / galigadahe jahitANaM, daDhaM pagiNhaI tavaM // 1 // [utta0 a07, gAle 16] jaise gave AlasI aura aDiyala hote haiM, vaise mere gipya hai| ina AlasI aura ar3iyala gavoM jaise ziSyoM ko chor3akara me una tapa kA AcaraNa kyoM na karUM? tAtparya yaha hai ki mokSAbhilApI AcArya ko aile kunijyoM kA tyAga karake apanA klyANa sAva lenA caahiye| ramae paMDie sAsaM, hayaM bhadaM va vAhae / cAlaM sammai sAsanto, galiyassaM va vAhae // 16 // [uttaH 20 , gA0] Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuziSya ] [ 286 sIdhe-sAdhe ghoDe para savArI karanevAlA savAra jisa taraha Ananda pAtA hai, vaise hI paNDitoM para anuzAsana rakhanevAlA AcArya Anandita hotA hai / jaise aDiyala ghor3e para savArI karanevAlA savAra kaSTa bhogatA hai, vaise hI mUrkha ziSyo para anuzAsana rakhanevAlA AcArya kaSTa kA bhAgI banatA hai / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 25. duHzIla cIrAjiNaM nagiNiNaM, jaDI saMghADimuMDiNaM / eyANi vi na tAyanti, dussIlaM pariyAgayaM // 1 // [utta0 bha05, gA0 21 ] covara, mRgacarma, nagnatva, jaTA, saghATikA ( bauddha sAdhuo ke or3hane kA uttarIya vastra) aura sira kA muNDana Adi kisI bhI duHzIla ko durgati se bacA naho skte| tAtparya yaha hai ki bAhya dRzya (liGga) kitanA bhI acchA kyoM na ho ? kintu zIla uttama ho tabhI vaha puruSa sadgati prApta kara sakatA hai / jahA suNI puikannI, nikasijaI sacaso / evaM dussIlapaDiNIe, muharI nikasijjaI // 2 // [utta0 a0 1, gA0 4] jaise saDe hue kAnavAlI kutiyA saba sthAno se nikAla dI jAtI hai, vaise hI duHzIla aura gurujanoM ke prati vara rakhanevAlA, asambaddha pralApI manuSya saba sthAnoM se nikAla diyA jAtA hai| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duzIla] [261 __ kaNakuNDagaM caittA NaM, viTuM bhuMjai sUyare / evaM sIlaM caittA NaM, dussIlaM ramaI mie // 3 // [utta0 a0 1, gA05] jaise sUara anAja ko tajakara viSThA 'khAtA hai, vaise hI mUrkha manuSya sadAcAra kA tyAga kara durAcAra me pravRtta hotA hai| suNiyA bhAvaM sANassa, sUyarassa narassa ya / viNae Thavija appANaM, icchaMto hiyamappaNo // 4 // [utta0 a0 1, gA06] kutiyA aura sUara ke sAtha avinayI manuSya kI tulanA hotI dekhakara nijahita cAhanevAlA vyakti apanI AtmA ko vinaya aura sadAcAra me prasthApita kre| javiNo migA jahA saMtA, paritANaNa vjjiyaa| asaMkiyAI saMkaMti, saMkiAI asaMkiNo // 5 // pariyANiyANi saMketA, pAsiyANi asNkinno| annANabhayasaMciggA, saMpaliMti tahiM tahiM // 6 // aha taM pavejja vajhaM, ahe vajjhassa vA ve| muccejja payapAsAo, taM tu maMdeNa dehae // 7 // ahiappA'hiyappannANe, vismtennvaage| sa baddhe payapAseNaM, tattha ghAyaM niyacchai // 8 // [sU0 zru0 1, 01, u0 2, gA0 6 se06] Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262] [zrI mahAvIra-vacanAmRta __rakSaNa-rahita vanya pazu niHzaGka (surakSita ) sthAna me zaGkita __ rahate haiM aura zaGkita ( bhayagrasta ) sthAna me niHzaGka rahate haiN| isa taraha surakSita sthAna me gar3A karate hue tathA pAzavAle sthAna me zaGkArahita vanakara ve ajJAnI aura bhayagrasta jIva pAzayukta sthAna me phaMsa jAte haiN| yadi ye pazu sabhI prakAra ke bancano ko lAMgha kara athavA usake nIce se nikala jAya to vanvanoM se mukta ho sakate hai| kintu mUrkha pazuo ko yaha vAta dikhAI nahI detI-samajha me nahI Ato / phalataH apanA hita na jAnanevAle ye pazu bhayaGkara pAgavAle pradeza me pahu~ca kara pairoM se pAza me phaMsa jAte haiM aura vahI vadha kara diye jAte haiN| evaM tu samaNA ege, micchadiTThI aNAriyA / asakiyAI saMketi, sakiyAI asaMkiNo // 6 // dhammapannavaNA jA sA, taM tu saMkati muuddhgaa| AraMbhAiM na saMkaMti, aviyattA akoviyA // 10 // sambappagaM viukassa, sanvaM maM vihUNiyA / ampattiyaM akammaMse, eyamahUM mige cue // 11 // ja eyaM nAbhijANaMti, micchadiTThI aNAriyA / migA vA pAsabaddhA te, ghAyamesaMti paMtaso // 12 // [sU0 zru0 1, a0 1, 100, gA0 10 se0 13] / isa prakAra kucha zramaNa jo ki miyyAdRSTi aura anArya hai, ve zaGkArahita sthAnoM me gavA karate haiM aura gar3ita lyAna me aga Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 263 du zIla] Dita bane rahate hai| aura aise hI ye mUDha jo saccI dharma-prarUpaNA hai, usa meM zaGkA karate haiM aura Arambha-samArambha ke kAryoM me niHzaGka bane rahate hai| ___lobha, mAna, mAyA aura krodha kA parityAga kara manuSya karmarahita bana sakatA hai, kintu ajJAnI-mUrkha manuSya isa bAta ko choDa detA hai| jo bancana-mukti ke upAyo ko katai nahI jAnate, aise mithyAdRSTi anArya loga isI taraha pAzabaddha pazuo ke samAna ananta bAra ghAta ko prApta hote haiN| dhamma jjiyaM ca vavahAraM, vuddhahiM AyariyaM sayA / tamAyaraMto vavahAraM, garahaM nAbhigacchai // 13 // [utta0 a0 1, gA0 42 ] jo vyavahAra dharma-sammata hai aura jisakA jJAnI puruSo ne bhI sadA AcaraNa kiyA hai, usa vyavahAra kA AcaraNa karanevAlA manuSya kabhI bhI nindA kA pAtra nahIM hotaa| amaNunnasamuppAgaM, dukkhameva vijANiyA / samuppAyamajANaMtA, kahaM nAyaMti saMvaraM // 14 // [sU0 zru0 1, bha0 1, u0 3, gA0 10] azubha anuSThAna karane se duHkha kI utpatti hotI hai / jo manuSya duHkha kI utpatti kA kAraNa nahI jAnate, ve bhalA duHkha ke vinAza kA upAya kisa prakAra jAna sakate haiM ? - - Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 26: kAma-bhoga aNAgayamapasmatA, paccuppannagavesagA / te pacchA paritappanti, khINa Aummi jovaNe // 1 // [ sUH zru0 1, a0 3, u0 4, gA0 14] asatkarma se bhavipya me honevAle duHkho kI ora na dekhate hue jo kevala vartamAna sukho ko daTate hai, arthAt kAmabhoga meM manna rahate haiM, ve yauvana aura Ayu ke kSINa hone para pazcAttApa karate haiN| je ke sarIre yattA, vaNNe sve ya sacaso / maNamA kAya-vakeNaM, gave te dukkhasaMbhavA / / 2 // [uttaH a0 6, gA.10] jo koI manuSya garIra ke prati hI Asakta hai aura mana, kAyA tayA patrana se kevala spa aura raga me pUrI taraha sarAbora rahate haiM, ve saba duHkha utpanna karanevAle haiN| je iha sAyANagA naga, ajhAvavannA kAmehiM mucchiyA / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma-bhoga] [265 kivaNeNa samaM paganbhiyA, na vi jANaMti samAhimAhitaM // 3 // [sU0 0 1, bha0 2, u0 3, gA0 4 ] jo manuSya isa jagat me pUrvajanma ke sukRtyo ke phalasvarUpa sukhavaibhava ko prApta kiye hue haiM, aura kAya-bhoga me Asakta hokara vilAsI jIvana vitAte hai, ve kRpaNa kI taraha dharmAcaraNa me mithilatA pradarzita karate hai aura jJAnI purupo dvArA kathita samAdhi-mArga ko nahI jaante| bhogAmisadosavisanne, hiyanisseyasavuddhivoccatthe / bAle ya maMdie muDhe, bajjhaI macchiyA va khelammi // 4 // [utta0 a07, gA05 ] bhogarUpI mAsa-doSa me lubdha, hita aura mokSa me viparIta buddhi rakhanevAlA ajJAnI, manda aura mUrkha jIva karmapAza me isa prakAra phaMsa jAtA hai, jisa prakAra makkhI balagama me| ubalevo hoi bhogesu, abhogI novalippaI / bhogI bhamai saMsAre, abhogI vippamuccaI // 5 // [ utta0 a0 25, gA0 36] . bhoga me phaMsA huA manuSya karma se lipta hotA hai, abhogI karma se Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 ] [zrI mahAvIra-vacanAmRta lipta nahIM hotaa| bhogI saMsAra meM paribhramaNa karatA hai aura abhogI saMsAra se mukta ho jAtA hai| ullo sukko ya do chUDhA, golayA mttttiyaamyaa| do vi AvaDiyA kuDe, jo ullo so'ttha lggii||6|| evaM lagganti dummehA, je narA kAmalAlasA / virattA u na lagganti, jahA se sukkagolae // 7 // [u0 a0 25, gA0 42-43 ] gIlA aura sUkhA aise miTTI ke do golo ko yadi hama kisI dIvAra para pheMke to uname se jo gIlA hotA hai vaha dIvAra para cipaka jAtA hai aura sUkhA cipakatA nhii| ThIka usI taraha jo manuSya kAma-bhoga me Asakta hai aura duSTa buddhivAlA hai, vaha sAsArika banvano meM phaMsa jAtA hai aura jo kAmabhoga se virakta hai, vaha sAsArika banvanoM me phaMsatA nhii| giddhovamA u naccANaM, kAme saMsAravar3aNe / urago suvaNNapAse ba, saMkamANo taNu care // 8 // __ [ u0 a0 14, gA0 47] gIgha pakSI kI upamAvAle aura saMsAra ko baDhAnevAle ina kAmabhogoM ko jAnakara jaise sA~pa garur3a ke samIpa zakAzIla hokara calatA hai, usI prakAra tU bhI saMyamamArga me yala se cala / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma-bhoga] [297 je giddhe kAmabhogesu, ege kUDAya gcchii|| na me diTTe pare loe, cakkhu diTThA imA raI // 6 // [u0 a05, gA05] jo koI jIva kAma-bhoga me Asakta hotA hai, vaha naraka me jAtA hai| vaha aisA vicAra karatA hai ki maine paraloka to dekhA nahI, aura yahA~ kA sukha to mujhe pratyakSa dIkhatA hai| hatthAgayA ime kAmA, kAliyA je annaagyaa| ko jANai pare loe, atthi vA natthi vA puNo // 10 // jaNeNa saddhi hokkhAmi, ii bAle pagabbhaI / kAmabhogANurAeNaM, kesaM saMpaDivajjaI // 11 // [u0 bha0 5, gA06-7] ye kAma-bhoga to hAtha me Aye hue hai, jabaki bhaviSya me milane-vAlA sukha to parokSa hai / aura bhalA kauna jAnatA hai ki paraloka kA astitva hai yA nahI ? 'jo sthiti dUsaroM kI hogI, vahI merI bhI hogii|' aisA ajJAnI jIva bolatA hai| parantu vaha kAma-bhoga ke anurAga se kleza 'pAtA hai| tao se daMDaM samArabhaI, tasesu thAvaresu ya / aTTAe ya aNahAe, bhUyagAmaM vihiMsaI // 12 // [u0 bha0 5, gA08]] Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 [zrI mahAvIra-vacanAmRta bAda me vaha basa aura sthAvara jIvo me daDa kA Arambha karatA hai| kisI prakAra kA prayojana siddha hotA ho yA nahI, phira bhI vaha bhogI prANisamUha kI vividha prakAra se hiMmA kiyA hI karatA hai| hiMse vAle musAbAI, mAille pisuNe saDa / bhuMjamANe suraM maMsaM, seyameyaM ti mannaI // 1 // [ u0 a0 5, gA06] ajJAnI jIva hiMsA, asatya, kapaTa, cugalI, dhUrtatA Adi ke sevana karane lagatA hai| vaha madirA aura mAsa khAnevAlA banatA hai aura unako hI zreyaskara mAnatA hai| ___ kAyasA vayasA maca, vitte giddheya itthisu / duhao malaM saMciNaI, sisunAgo va maTTiyaM // 14 // [u0 a0 5, gA0 10] ghana aura striyo me Asakta banA huA bhogI puruSa kAyA se madamatta bana jAtA hai aura usake bacanoM me bhI mithyAbhimAna kI bhalaka A jAtI hai / vaha kaicuA kI bhAMti vAhya aura Abhyantara donoM prakAra se mala kA sacaya karatA hai| ___ vivecana -kaicuA kA AhAra hI miTTI hai, ataH vaha peTa me miTTI bharatA hai aura vAhara bhI miTTI se sanA rahatA hai / isI taraha bhogI puruSa bhI Antarika rUpa se malina karmoM kA samaya karatA hai, aura bAhya rUpa se bhI apavitra banatA hai| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma-bhoga] [ 266 tao puTTho AyaMkeNaM, gilANo pritppii|| pabhIo paralogassa, kammANuppehi appaNo // 15 // [utta0 a0 5, gA0 11 ] phira bhayAnaka rogo se pIr3ita hokara anekavidha duHkho ko bhogatA hai| tathA paraloka se bahuta hI Darakara-bhayabhIta bana apane duSkarmo ke liye niratara pazcAttApa karatA hai| sallaMkAmA visaM kAmA, kAmA AsIvisopamA / kAme ya patthemANA, akAmA janti doggaI // 16 // [utta0 a0 6, gA0 53 ] kAmabhoga zalyarUpa hai, kAmabhoga viSa ke samAna hai aura kAmabhoga bhayaGkara sarpa jaise hai / jo kAmabhogo kI icchA karatA hai, vaha use prApta kiye binA hI durgati meM jAtA hai| khaNasettasokkhA bahukAladukkhA, pagAmadukkhA aNigAmasokkhA / saMsAramokkhassa vipakkhabhUyA, khANI aNasthANa u kAmabhogA // 17 // [utta0 a0 14, gA0 13 ] kAmabhoga kSaNamAtra sukha denevAle hai aura dIrghakAla taka duHkha denevAle hai| kAmabhogo ke liye upayukta sAmagrI upalavya karane ke liye bahuta ho kara uThAnA par3atA hai. jabaki sukha to nAmamAtra kA ho Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300] [zrI mahAvIra-vacanAmRta milatA hai| phira sasAra se chUTane ke liye jo upAya haiM, unake ye pratipakSI haiM-pakke virodhI haiM aura anartha kI khAna haiN| jahA kiMpAgaphalANa, pariNAmo na suNdro| evaM bhuttANa bhogANaM, pariNAmo na suMdaro // 18 // [utta0 ma0 16, gA0 17 ] jaise kiMpAka phala khAne kA pariNAma acchA nahI hotA, vaise hI 'paribhukta bhogo kA pariNAma bhI acchA nahIM hotaa| vivecana--kipAka phala dIkhane meM sundara aura svAda me mIThA hotA hai, kintu usake khAte hI jahara caDhane lagatA hai aura zIghra hI prANa nikala jAte haiN| nahA ya kiMpAgaphalA maNoramA, raseNa vaNNeNa ya bhuJjamANA / te khuDDae jIviya paJcamANA, eovamA kAmaguNA vivAge // 16 // [utta0 ma0 32,gA020] jisa taraha kiMpAka phala svAdu aura varga se manohara hote haiM, kintu usake khAte hI prANa kA vinAza ho jAtA hai, ThIka aisA hI kAmabhoga kA vipAka samajhanA caahiye| tAtparya yaha hai ki kAmabhoga prathama kSaNa me manohara lagate haiM, kintu bhogane ke pazcAt atyanta duHkhaprada siddha hote hai| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma-bhoga] [301 savvaM vilaviyaM gIyaM, savvaM narse viDaMpiyaM / sabve AbharaNA bhArA, savve kAmA duhAvahA // 20 // [utta0 a0 13 gA0 16] ( kAmavAsanA kA poSaNa karanevAle tathA baDhAnevAle ) sabhI gIta vilApa tulya haiM, sabhI nRtya biDambanA ke samAna hai aura sarva AbhUSaNa bhArarUpa hai| isI taraha sarvaprakAra ke kAma-bhoga anta me duHkha ko hI lAnevAle haiN| accei kAlo tUranti zaio, na yAvi bhogA purisANa niccA / uvicca bhogA purisaM cayanti, ___ dumaM jahA khINaphalaM va pakkhI // 21 // [utta0 a0 13, gA0 31 ] samaya bahatA jAtA hai, rAtriyA~ vyatIta hAtI jAtI hai aura puruSoM ke kAmabhoga bhI nitya nahI haiN| jaise pakSo phalahIna vRkSoM ko chor3a dete hai, vaise hI kAmabhoga bhI kSINa zaktivAle puruSoM ke pAsa Akara unako chor3a dete haiN| purisorama pAvakammuNA, paliyantaM maNuyANa jIviyaM / sannA iha kAmamucchiyA, mohaM janti narA asavuDA // 22 // [sU0 a0 1, a0 2, u, gA0 10] he manupya ! tU jIvana ko zIghragAmI mAnakara pApakarmo se virata Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302] [zrI mahAvIra-vadhanAmRta ho jaa| jo manuSya asayamI banakara kAma-mUcchita ho jAte haiM, ve moha ko prApta hote hai arthAt hitAhita kA viveka karane me zaktimAn nahI -bnte| adhuvaM jIviyaM naccA, siddhi maggaM viyaanniyaa| . viNiaTTaja bhogesu, AuM parimiamappaNo // 23 // [daza0 ma08, gA0 34] - manuSya kI Ayu parimita ( alpa ) hai; aura prApta jIvana kSaNabhaMgura hai| mAtra siddhimArga ho nitya hai, aisA mAnakara bhogoM se nivRtta honA caahiye| saMbujjhaha ! kiM na bujjhaha ? saMbohi khalu pecca dullahA / no hUvaNamanti rAio, no sulabhaM puNarAvi jIviyaM // 24 // [sU0 zru0 1, bha02, u01 gA.1] he logo ! tuma samajho 1 itanA kyo nahIM samajhate ki paraloka me sambodhi arthAt samyagadarzana kI prApti honA atyanta kaThina hai| jo rAtriyoM vIta jAtI haiM, ve punaH lauTa nahI AtI aura manuSya kA jIvana bhI punaH prApta honA sulabha nahI hai| sArAza yaha hai ki kAmabhoga kA parityAga karake isa jIvana me jitanA bana sake utanA AtmakalyANa kara lo| iha jIviyameva pAsahA. taruNe vAsasayassa tuTTaI / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma-bhoga] [303 - ittaravAse ya bujjhaha, giddhanarA kAmesu mucchiyA / / 2 / / [sU0 zru0 1, a0, u0 32, gA08] isa sasAra meM tU jIvana ko hI dekha / use hI bhalI-bhA~ti parakha / vaha taruNAvasthA me athavA sau varSa kI Ayu me hI TUTa jAtA hai| yahA~ terA kitanA kSaNika nivAsa hai, ise tU acchI taraha samajha / Azcarya hai ki Ayu kA vizvAsa na hone para bhI manuSya kAmabhoga me Asakta rahate hai| iha kAmANiyahassa, attaTTha avarajjhaI / soccA neyAuyaM maggaM, jaM bhujo paribhassaI // 26 // [utta0 a07, gA0 25 ] isa sasAra me kAmabhoga se nivRtta na honevAle puruSa kA Atmaprayojana hI naSTa ho jAtA hai| mokSamArga ko sunakara bhI vaha punaH punaH bhraSTa ho jAtA hai| vAheNa jahA va vicchae, abale hoi gavaM pcoie| se antaso appathAmae, nAivahe avale visIyai // 27 // evaM kAmesaNaM viU, aja sue payahejja saMthavaM / kAmI kAme Na kAmae, laddhe vA vi aladdha kaNhuI // 28 // [sU0 zrR0 1, a0 2, u0 3, gAH 5-6] jaise vAhaka dvArA pIDA pahu~cAkara calAyA gayA bala thaka jAtA hai aura mAra khAne para bhI nirvala hone ke kAraNa cala nahI sakatA aura Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 ] [zrI mahAvIra-vacanAmRta vaha anta me kaSTa kA anubhava karatA hai, vaise hI kSINa manovalavAlA avivekI purupa sabodha prApta hone para bhI kAmabhogarUpI kIcaDa se bAhara nahIM nikala paataa| vaha prAyaH aise hI vicAra karatA rahatA hai ki 'maiM Aja athavA kla kAmabhogoM ko chor3a duuNgaa'| sukha kI icchA rakhanevAlA puruSa kAmabhoga kI kAmanA kadApi na kare aura prApta bhogoM ko bhI aprApta kara de arthAt choDa de| duppariccayA ime kAmA, no sujahA adhIrapurisehiM / aha santi sunvayA sAhU, je taraMti ataraM vaNiyA cA // 26 // utta0 ma08, gA06] kAmabhaugo kA tyAga karanA atyanta kaThina hai| nirvala puruSa inhe saralatA se nahI choDa skte| parantu jo suvrato ko dhAraNa karanevAle sAdhu puruSa hai, ve jahAja dvArA vyApAra karanevAle puruSoM ke samAna kAmavAsanA ke dustara samudra ko pAra kara jAte haiN| kAmANugiddhippabhavaM khu dukkhaM, sabassa logassa sadevagassa / jaMkAiyaM mANasiyaM ca kiMci, tassa'ntagaM gacchai vIyarAgo // 30 // [utta0 a0 32, gA016]] Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma-bhoga] [301 devaloka sahita akhila vizva meM jo koI zArIrika aura mAnasika duHkha hai, ve saba kAma-bhoga kI Asakti me se hI paidA hue hai| eka mAtra vItarAga hI unakA anta prApta kara sakate hai| kAmakAmI khalu ayaM purise, se soyai, jUrai, tippai, paritappai // 31 // [mA0 zru0 1, a0 2, u05] viSayo kA lolupI yaha puruSa (viSayoM ke cale jAne para ) zoka karatA hai, vilApa karatA hai, lajjA-maryAdA chor3a detA hai aura atyanta pIDA kA anubhava karatA hai| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 27 : pramAda pamAyaM kammamAhaMsu, appamAyaM tahAjvaraM / tabhAvAdesao vAvi, vAlaM paMDiyameva vA // 1 // [ 0 0 1, a0 8, gA0 3] tIrthaGkarAdi mahApuruSoM ne pramAda ko karmopAdAna kA kAraNa vatalAyA hai aura apramAda ko karmakSaya kA / isI karmopAdAna aura karma-kSaya ke kAraNavaza hI manuSya ko vAla aura paDita kahA jAtA hai / sArAga yaha hai ki jo pramAda ke vazIbhUta hokara karmopAdAna karatA hai, vaha vAla hai - ajJAnI hai aura jo apramatta vanakara karma kA kSaya karatA hai, vaha paNDita haiM-jAnI hai | vivecana - dharmArAvana meM Alasya aura viSaya kapAya me pravRtti isa prakAra ke pramAda kA ise sAmAnyatayA pramAda kahA jAtA hai / sevana karate hue karma kA upAdAna hotA hai, arthAt AtmA ko karma kA bandhana hotA hai aura usase AtmA bhArI vana jAtI hai| jabaki apramatta vanane se arthAt sadanuSThAna kA sevana karane se karma kA kSaya hotA hai aura AtmA halkI banatI hai / isaliye sujJa manuSya ke lie pramAda kA tyAga karanA hI ucita hai / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAda] [3.. imaM ca me atthi imaM ca natthi, imaM ca me kicca imaM akiccaM / ta evamevaM lAlappamANaM, harA haraMti tti kahaM pamAe // 2 // [utta0 a0 14, gA0 15] 'yaha merA hai,' 'yaha merA nahIM hai, 'yaha maine kiyA hai', 'yaha maine nahI kiyA ,' isa prakAra salApa karate hue puruSa kA AyuSya rAtri aura divasarUpI luTere lUTA karate hai, vahA~ pramAda kaise kiyA jAya ? asaMkhayaM jIviya mA pamAyae, ' jarovaNIyassa hu natthi tANaM / evaM vijANAhi jaNe pamatta, kiNNu vihiMsA ajayA gahinti ? // 3 // [utta0 bha0 4, gA0 1] jovana TUTa jAne ke bAda juDatA nahI aura jarAvasthA ke A 'pahuMcane para usase bacakara nahI rahA jA sktaa| jo pramatta hai, aneka prakAra kI hisA karanevAle haiM aura sayama-vihIna hai, ve bhalA anta samaya me kisakI zaraNa me jAeMge ? je pAvakambhehi dhaNaM maNussA, samAyayantI asaI gahAya / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [zrI mahAvIra-vacanAmRta pahAya te pAsapayaTTie nare, verANubaddhA narayaM uventi // 4 // [utta0 a0 4, gA0 2] jo manuSya kumati se pApa-karma karatA huA dhana sapAdana karate haiM, vaha viSaya rUpa pAza meM baMdha jAtA hai| aise manuSya sagraha kiye hue dhana ko yahA~ para choDa naraka meM jAte haiM, kyoMki unhone isa taraha dhana sapAdana karate hue kaI prANiyoM ke sAtha vairAnubandha kiyA hai| saMsAramAvanna parassa aSTA, sAhAraNaM jaM ca karei kammaM / kammassa te tassa u veyakAle, na bandhavA bandhavayaM uventi ||shaa [utta0 a0 4, gA0 4] sasArI jIva apane kuTumba-parivAra ke liye kRSi, vANijya Adi pravRttiyA~ kara karma bA~catA hai| para jaba vaha karma kA phala bhogane kA samaya AtA hai, taba bandhujana bandhutA nahI dikhalAte, arthAt una karmo ke phala kA baMTavArA nahI krvaate| ataH karmoM kA phala usa akele ko hI bhoganA paDatA hai| vitteNa tANaM na labhe pamatte, imammi loe aduvA paratthA / dIvappaNaDhe va aNaMtamohe, neyAuyaM dadrumadachameva // 6 // [utta0 bha04, gA05] Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAda] [308 pramAdI puruSa isa loka me athavA paraloka me kahIM bhI dhana ke dvArA apanA rakSaNa nahI kara sktaa| ananta mohavAle isa prANI kA vivekarUpI dIpaka bujha jAtA hai, ataH vaha nyAya-mArga ko dekhate hue bhI nahI dekha kara kArya karatA rahatA hai| tAtparya yaha ki vaha nyAya-mArga me pravRtta nahIM hotaa| suttesu yAvI paDibuddhajIvI, na vIsase paMDie Asupanne / ghorA muhuttA abalaM sarIraM, __ bhAraMDapakkhIva care'ppamatto // 7 // [utta0 a0 4, gA ] mohanidrA me gADha soye hue manuSyo ke bIca rahate hue bhI sadA jAgRta buddhimAn paNDita pramAda kA vizvAsa na kre| arthAt vaha pramAdI na bne| kAla bhayakara hai aura zarIra nirbala, aisA mAnakara vaha bhAraDa pakSI ke samAna apramatta banakara vicaraNa kre| chandaM niroheNa uvei mokkhaM, Ase jahA sikkhiyavammadhArI / punvAiM vAsAI care'ppamatto, tamhA muNI khippamuvei mokkhaM // 8 // [utta0 a04, gA8] jaise savA huA kavacadhArI ghoDA apanI svacchanda vRtti ko rokane ke pazcAt hI vijayI hotA hai, vaise hI manuSya bhI apanI svacchanda Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310] [zrI mahAvIra-vacanAmRta pravRtti para niyaMtraNa pAne para hI mokSa prApta kara sakatA hai| apramatta sAvaka ko dIrghakAla taka sayama kA AcaraNa karanA cAhiye, kyoMki aisA karane se vaha zIghra hI mokSa ko prApta kara sakatA hai| khippaM na sakei vivegameu, tamho samuTThAya pahAya kAme / samicca loyaM samayA mahesI, AyANurakkhI care'ppamatto // 6 // [utta0 a0 4, gA0 10] viveka zIghra hI prApta nahIM ho sktaa| ataH AtmAnurakSI sAdhaka kAma-bhoga kA parityAga kara aura samabhAva pUrvaka loka kA svarUpa jAna kara apramatta rUpa se vicaraNa kre| dumapattae paMDDayae, jahA nivaDai rAigaNANa accae / evaM maNuyANa jIviyaM, samayaM goyama ! mA pamAyae // 10 // utta0 a0 10, gA0 1] rAtri vItane para vRkSa ke pIle patte jhaDa jAte haiM, usI taraha manuSya ke jIvana kA bhI eka na eka dina anta AtA hI hai ; aisA samajha kara he gautama ! tU samaya mAtra kA pramAda mata kr| vivecana-kAla ke sUkSmatama vibhAga ko samaya kahate haiN| usakI tulanA me kSaNa bahuta vaDA kAla hai| kusagge jaha osavindue, thovaM ciTTha lambamANae / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAda / [311 evaM maNuyANa jIciyaM, samayaMgoyama ! mA pamAyae // 11 // utta0 a0 10, gA0 2] jaMne kuza ke agrabhAga para sthita osa kI bUMda girane kI taiyArI me rahatI hai aura thor3e samaya taka hI TikatI hai, vaise hI manuSya kA jIvana bhI naSTa hone kI sthiti me hI rahatA hai aura alpa samaya taka hI sthira rahatA hai / aisA mAnakara he gautama ! tU samayamAtra kA bhI prabhAda mata kr| ii ittariyammi Aue, __jIviyae bhupccvaaye| vihuNAhi rayaM pure kaDaM, samayaM goyama ! mA pamAyae // 12 // [utta0 a0 10, gA03] Ayu thor3A hai aura jIvitavya anekavidha vighnoM se bharA huA hai, ataH pUrva bhava ke karmoM kI raja dUra karane ke liye he gautama ! tU sayaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| dullahe khalu mANuse bhave, cirakAleNa vi sanvapANiNaM / gADhA ya vivAga kammuNo, samayaMgoyama ! mApamAyae // 13 // [utta0 a0 10, gA0 4] Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312] [zrI mahAvIra-vacanAmRta sarva prANiyoM ko dIrghakAla ke bAda bhI manuSya-janma milanA durlabha hai, kyoMki duSkarma kA vipAka atyanta gADha hotA hai| ataH he gautama ! tu samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / vivecana-kahane kA Azaya yaha hai ki prANI pahale kiye hue gAr3ha karmoM ko bhoga le aura puNya kA kucha saMcaya kare tava hI manuSya janma kI prApti hotI hai| evaM bhavasaMsAre saMsarai, suhAsuhehiM kammehiM / jIvo pamAyabahulo, samayaM goyama ! mA pamAyae // 14 // [utta0 bha0 10, gA0 15] isa prakAra pramAda kI adhikatAvAlA jIva apane zubhAzubha karmoM se saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| ataH he gautama ! tU samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| laLUNa vi mANusattaNaM, AriyattaM puNarAvi dullhN| vahave dasuyA milakkhuyA, -samayaM goyama ! mA pmaaye||1|| [utta0 a0 10, gA0 16 ] manuSya-janma milane para bhI Aryatva milanA atyanta kaThina hai, Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAda] [ 363 kyoMki manuSyo me bhI aneka dasyu aura mleccha hote hai, arthAt anArya hote haiM / isaliye he gautama ! tU samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| laghRNa vi AriyattaNaM, ahINapaMcadiyayA hu dullhaa| vigalindiyayA hu dIsaI, samayaM goyama ! mA pamAyae // 16 // [utta0 a0 10, gA0 17 ] Aryatva prApta karane ke uparAnta bhI pA~co indriyoM se pUrNa honA -durlabha hai, kyoki aneka manuSya indriyo kI vikalatA, nyUnatA athavA hInatA vAle hote hai| ataH he gautama ! tU samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| ahINapaMceMdiyattaM pi se lahe, uttamadhammasuI hu dullahA / kutitthinisevae jaNe, samayaM goyama ! mA pamAyae // 17 // utta0 a0 10, gA018] pA~ca indriyo se pUrNa hone para bhI uttama dharma kA zravaNa vastutaH durlabha hai ; kyoki bahuta se manuSya kutIbiyo kI sevA karanevAle hote haiM / isaliye he gautama ! tU samaya mAya kA bhI pramAda mata kr| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 ] laddUNa vi uttamaM suI, [ zrI mahAvIra vacanAmRta saddahaNA puNarAvi dullahA / jaNe, samayaM goyama ! mA pamAyae || 18 || [ utta0 a0 10, gA0 16 ] uttama dharmazravaNa kA avasara prApta hone para bhI usa para zraddhA honA atyanta duSkara hai, kyoki bahuta se loga uttama dharmazravaNa ke pazcAta bhI mithyAtva kA sevana karate dikhAI dete haiM / isaliye he gautama! tU samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / dhammaM pi hu maddahantayA, dullahayA kAeNa phAsayA / iha kAmaguNesu mucchiyA, samayaM goyama ! mA pamAyae // 16 // [ utta0 a0 10, gA0 20] dharma para aTUTa zraddhA baiTha jAne para bhI usakA kAyA se AcaraNa karanA ati kaThina hai, kyoMki dharma para zraddhA rakhanevAle loka bhI kAmabhogoM me mUcchita dikhAI dete hai / isaliye he gautama ! tU samaya. mAtra kA bhI pramAda mata kara / parijraraha te sarIrayaM, kesA paDarayA havaMti te / micchattanisevae Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAda] [316 se soyavale ya hAyaI, samayaM goyama ! mA pamAyae // 20 // [utta0 a0 10, gA0 21] terA zarIra jIrNa hotA jA rahA hai, tere keza sapheda hote jA rahe hai aura terA sArA bala bhI ghaTa rahA hai| isaliye he gautama ! tU samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| araI gaNDaM visUiyA, AyaMkA vivihA phusanti te / vihaDai viddhaMsai te sarIrayaM, samayaM goyama mA pamAyae // 21 // [utta0 a0 10, gA0 27 ] aruci, phor3e-phunsI, ajIrNa, dasta Adi vividha roga tujhe gherane lage haiN| terA zarIra dina ba dina durbala ho rahA hai aura vinAza kI antima sIDhI para A pahuMcA hai| ataH he gautama ! tU samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| vocchinda siNahamappaNo, kumuya sAraiyaM va pANiyaM / se sambamiNahavajie, samayaM goyama ! mA pamAyae // 22 // [ utta0 a0 10, gA028] Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316] zrI mahAvIra-vacanAmRta jaise zarad Rtu kA kamala pAnI se alipta rahatA hai, vaise hI tU bhI apane snehabhAva ko chinna-bhinna kara de aura apane samasta snehabhAva ko dUra karane me he gautama ! tU samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| ciccA Na dhaNaM ca bhAriyaM, ___ pavaio hi si aNagAriyaM / mA vantaM puNo vi Avie, samayaM goyama ! mA pamAyae // 23 // [utta0 a0 10, gA026] tU dhana aura bhAryA ko chor3a kara aNagAra dharma me dIkSita ho gayA hai| aba isa vamana kiye hue viSayabhogo ko punaH bhogane ko icchA mata kara / ataH isa kArya me he gautama ! tU samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| avaujjhiya mittavandhavaM, viulaM ceva dhaNohasaMcayaM / mA taM viiyaM gavesae, samayaM goyama ! mA pamAyae // 23 // [utta0 bha0 10, gA0 30] mitra, vandhuvarga tathA bahuta-sA dhana choDakara tU yahA~ AyA hai, ataH phira se usakI icchA mata kr| he gautama ! tu samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAda] [ 315 avasohiya kaTagApaha, ___ oiNNo'si pahaM mahAlayaM / gacchasi maggaM visohiyA, samayaM goyama ! mA pamAyae // 2 // [utta0 a0 10, gA0 32] kutIrtharUpI kaNTakamaya mArga ko choDakara tU mokSa ke virATa mArga para AyA hai| ataH vizuddhamArga para jAne ke liye he gautama ! tU samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / avale jaha bhAravAhae, mA magge visme'vgaahiyaa| pacchA pacchANutAvae, samayaM goyama ! mA pamAyae // 26 // [utta0 a0 10, gA0 33 ] jaise nirbala bhAravAhaka viSama mArga para nahI calatA, aura kadAcit calatA bhI hai to bAda me pachatAtA hai, vaise ho sayama kA bhAra vahana karanevAle ko cAhiye ki vaha viSayamArga para na cle| kadA. cit calA bhI jAya to bAda me pazcAttApa kare, isaliye he gautama ! tU samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / tiNNo hu si aNNavaM mahaM, kiM puNa ciTThasi tiirmaago| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318] [zrI mahAvIra-vacanAmRta __ abhitura pAraM gamittae, samayaM goyama ! mA pamAyae // 27 // [utta0 ma0 10, gA0 34] niHsadeha tU saMsArasamudra ko taira gayA hai, phira bhalA kinAre 'pahu~ca kara kyoM baiTha rahA hai ! usa pAra pahu~cane ke liye tujhe zoghnatA karanI caahiye| isame he gautama ! tU samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| aNAikAlappabhavassa sabassa duskhassa pamokkhamaggo / viyAhio jaM samuvica sattA, kameNa accantasuhI bhavanti // 28 // [utta0 bha0 32, gA0 111] anAdi kAla se utpanna samasta duHkho se chUTane kA yaha mArga vatalAyA gayA hai, jisakA pUrNatayA AcaraNa kara jIva kramazaH atyanta sukhI hote haiN| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA 28 : rAgassa heDaM viSaya rUvassa cakkhuM gahaNaM vayaMti, cakkhussa rUvaM gahaNaM vayaMti / samaNunnamAhu, dosassa heu amaNunnamAhu ||1|| [ utta0 a0 32, gA0 23 ] rUpa ko grahaNa karanevAlI cakSurindriya kahalAtI hai aura cakSurindriya kA grAhya viSaya rUpa (sondarya) hai / manojJa ( priya ) rUpa rAga kA kAraNa banatA hai evaM amanojJa (apriya) rUpa dveSa kA / rUvesu jo giddhimuve tinvaM, akAliyaM pAvar3a se viNAsa | rAgAure se jaha vA payaMge, Aloyalole samuve maccuM // 2 // [ uttaH a0 32, gA0 24 ] jaise snigdha dIpazikhA ke darzana ne AkRSTa banA huA rAgA + Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ] [ zrI mahAvIra-vacanATaka pataga akAla mauta kA zikAra banatA hai, vaise hI rUpa me atyanta Asakti rakhanevAlA asamaya meM hI vinAza kA bhoga banatA hai / je yAtri dosaM samuver3a tivyaM, taMsi kvaNe se u uve dukkhaM / duddaMtadoseNa saeNa jaMtU, na kiMci rUvaM avarajjhaI se || 3 || [ daza0 a0 32, gA0 25] jo jIva arucikara rUpa dekha kara tIvra dveSa karatA hai, vaha usI samaya duHkha kA anubhava karatA hai / vaha apane durdAnta doSa se hI duHkhI hotA hai / rUpa use kucha bhI duHkha nahI detA / / egaMtaraca ruiraMsi rUve, atAlise se kuNaI paosaM / dukkhassa saMpIlamuvei bAle, na lippaI teNa muNI virAgo || 4 || [ uttaH a0 32, gA0 26 ] jo jIva manohara rUpa ke prati ekAnta rAga rakhatA hai aura arucikara rUpa ke prati aikAntika dveSa rakhatA hai, vaha ajJAnI ananta duHkhoM kA zikAra banatA hai / jabaki virakta muni usame lipta nahIM hotA / ( isalie vaha usa duHkha samUha kA zikAra nahI banatA ) / ruvANugAsANugae ya jIve, carAcare hiMsai NegarUve / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya] [321 cicehi te paritAvei bAle, pIlei attadvagurU kiliDe // 5 // [utta0 a0 32, gA0 27] rUpa kI AzA ke vaza meM par3A huA ajJAnI jIva apane svArtha ke liye rAgAndha banakara carAcara ( trasa aura sthAvara ) jIvoM ko aneka prakAra se hiMsA karatA hai, unhe anekavidha kaSTa detA hai aura aneka se pIr3A pahu~cAtA hai| rUvANuvAeNa pariggaheNa, uppAyaNe rkkhnnsnnioge| vae vioge ya kahaM suhaM se, saMbhogakAle ya atittalAme // 6 // [utta0 a032, gA0 28] rUpa ke moha me phaMsA jIva manohara rUpavAle padArthoM kI prApti meM usake rakSaNa aura vyaya me tathA viyoga kI cintA me salagna rahatA hai / vaha sambhogakAla me bhI atRpta hI rahatA hai| phira bhalA use sukha kahA~ se mile ? rUve atitte ya pariggahammi, sattovasatto na uvei tuhi / attuTThidoseNa duhI parassa, lobhAvile AyayaI adattaM // 7 // [utta0 bha0 32, gA0 26] Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322] [zrI mahAvIra-cacanAmRta priya rUpa ko pAne kA lAlacI aura Asakta jIva kadApi santuSTa nahIM hotA aura asantuSTa hone ke kAraNa vaha duHkho kA bhogI banatA hai| tathA dUsare kI vastuo ke prati AkRSTa hokara unake svAmI ke diye binA hI le letA hai, arthAta usakI corI karane ke pApa taka hu~ca jAtA hai| tahAbhibhUyassa adattahAriNo, rUve atittassa pariggahe ya / mAyAmusaM vaDDhai lobhadosA, tatthAvi dukkhA na vimuccaI se // 8 // [utta0 bha0 32, gA0 30 ] tRSNA ke vazIbhUta huA corI karanevAlA aura rUpa ke parigraha me atRpta jIva lobha doSa se mAyA eva mRSAvAda kI vRddhi karatA hai, parantu phira bhI vaha dukhoM se mukta nahI ho sktaa| mosassa pacchA ya puratthao ya, paogakAle ya duho duraMte / evaM adattANi samAyayaMto, rUve atitto duhio aNisso // 6 // utta0 a0 32, gA0 31] vaha duranta AtmA jhUTha bolane ke pahale aura pazcAt aura bolane sagaya bhI duHkhI hotA hai| sAtha hI adatta vastu grahaNa karane ke Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya ] [ 323 'pazcAt bhI vaha rUpa se santuSTa na hone ke kAraNa sadaiva duHkhI rahatA hai| usakA koI sahAyaka nahI hotA / rUvANurattassa rassa evaM, katto suhaM hojja kayAi kiMci 1 / tatthovabhoge vi kilesadukkhaM, nivvataI jassa kae Na dukkhaM // 10 // [ utta0 a0 32, gA0 32 ] isa prakAra rUpa me Asakti rakhanevAle manuSya ko thoDA-sA bhI sukha kahA~ se mila sakatA hai ? jisa vastu ko prApta karane ke lie usane apAra kaSTa uThAyA, usakA upabhoga karane me bhI atyanta kaSTa hai / emeva rUvamma gao paosaM, uve dukkhohaparaMparAo | paTThacittoya ciNAi kammaM, jaM se puNo hoi duhaM vivAge // 11 // [ utta0 a0 32, gA0 33 ] isI taraha amanojJarUpa ke prati dveSa karanevAlA jIva bhI duHkha kI paramparA ko prApta hotA hai aura duSTa citta se karma kA upArjana karatA hai / phira vahI karma usake lie vipAka - kAla me duHkharUpa ho jAtA hai / rUve virata maNuo visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324] [zrI mahAvIra-vacanAmRta na lippaI bhavamajhe vi santo, jaleNa vA pukkhariNIpalAsaM // 12 // __ [usa0 a032, gA0 34] rUpa se virakta manuSya zokarahita ho jAtA hai| jaise jala meM rahate hue bhI kamalapatra jala se lipta nahIM hotA, vaise hI saMsAra me rahate hue bhI vaha virakta puruSa dukha-samUha se lipta nahIM hotA / sahassa soyaM gahaNaM vayaMti, soyassa sadaM gahaNaM vayanti / rAgassa heuM samaNunnamAhu, dosassa heuM amaNunnamAhu / / 13 / / [utta0 a0 32, gA0 36] zabda ko grahaNa karanevAlI zrotrendriya kahalAtI hai aura zrotrendriya kA grAhyaviSaya zabda hai| manojJa (priya) zabda rAga kA kAraNa banatA hai, jabaki amanojJa (apriya) ganda dveSa kA kAraNa vanatA hai| sadasu jo giddhimuvei tibaM, akAlizaM pAvar3a se viNAsaM / rAgAure hariNamie ba mujhe, sadda atitte samuvei maccuM // 14 // [Tatta00, gA0 37] - Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya [325 jaise madhura zabda kA zravaNa karane me sarala, rAgAtura hariNa asamaya me hI mRtyu ko prApta hotA hai, vaise hI zabda me atyanta Asakti rakhanevAlA bhI akAla me vinAza ko prApta hotA hai| vivecana isake pazcAt cakSurindriya ke liye jo kucha kahA gayA hai, vahI zrotrendriyAdi sabhI indriyoM ke bAre me samAna rUpa se samajhanA caahiye| gaMdhassa ghANaM gahaNaM vayaMti, ghANassa gaMdhaM gahaNaM vyNti| rAgassa he samaNunnamAhu, dosassa he amaNunnamAhu // 15 // [utta0 a0 32, gA0 46 } gandha ko grahaNa karanevAlI ghrANendriya kahalAtI hai aura nANendriya kA grAhyaviSaya gandha hai| manojJa gandha rAga kA kAraNa banatI hai, jabaki amanojJa gandha dvaSa kA kAraNa banatI hai| gaMdhesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliaMpAvai se viNAsaM / rAgAure osahigaMdhagiddha, sappe bilAo viva nikkhamaMte // 16 // [utta0 a0 32, gA050] jaise auSadhi kI suganca lene ke lie Asakta banA rAgAtura Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326] [zrI mahAvIra vacanAmRta sarpa vila se bAhara nikalate hI mArA jAtA hai, vaise hI gatva ke prati. Asakti rakhanevAlA bhI akAla me vinaSTa ho jAtA hai| rasassa jinbhaM gahaNaM vayaMti, jibhAe rasaM gahaNaM vayaMti / rAgassa heuM samagunnamAhu, dosassa heDaM amaNunnamAhu // 17 // [uttaH bha0 32, gA062] rasa ko grahaNa karanevAlI jihvandriya (athavA rasanendriya ) kahalAtI hai aura jihvendriya kA viSaya rasa hai| manojJa (priya ) rasa rAga kA kAraNa banatA hai, jabaki amanoja (apriya ) rasa dveSa kA kAraNa banatA hai| rasesu jo giddhimuveDa tinvaM, akAliyaM pAvai se vinnaasN| rAgAure vaDisavibhinnakAe, macche jahA Amisabhogagiddha // 18 // [utta0 ma0 32, gA0 63 ] jaise mAMsa khAne ke liye lAlacI vanA matsya vsI ke kATe me phaMsa kara akAla mRtyu ko prApta hotA hai, vaise hI rasa me ati Asakti rakhanevAlA bhI asAmayika mRtyu ko prApta hotA hai| 1. phAsassa kAyaM gahaNaM vayaMti, kAyassa phAsaM gahaNaM vayaMti / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya] [320 rAgassa heuM samaNunnamAhu, dosassa heu amaNunnamAhu // 16 // [utta0 bha0 32, gA0 75] / sparza ko grahaNa karanevAlI indriya kAyA ( athavA sparzendriya) kahalAtI hai aura kAyA kA grAhya viSaya sparza hai| manojJa (priya) sparza rAga kA kAraNa banatA hai, jabaki amanojJa ( apriya ) sparza dvaSa kA kAraNa banatA hai| phAsassa jo giddhimuvei tivvaM, akAliaM pAvai se viNAsaM / rAgAure sIyajalAyasanne, gAhaggahIe mahise va raNe // 20 // [utta0 a0 32, gA076 ] jaise zItala sparza kA lobhI bhaisA rAgAtura banakara jagala ke tAlAba me giratA hai aura magara kA bhakSya bana akAla me maraNa ko prApta hotA hai, vaise hI sparza me ati Asakti rakhanevAlA bhI akAla me hI vinaSTa hotA hai| bhAvassa maNaM gahaNaM vayaMti, maNassa bhAvaM gahaNaM vayaMti / rAgassa heuM samaNunnamAhu, dosassa he amaNunnamAhu // 21 // [ utta0 ma0 32, gA0 88 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328] [zrI mahAvIra-vacanAmRta __ mana bhAva ko grahaNa karatA hai aura bhAva mana kA grAhya viSaya hai| manojJa bhAva rAga kA kAraNa banatA hai, jabaki amanojJa ( apriya ) bhAva dveSa kA kAraNa banatA hai| bhAvesu jo giddhimuvei ti, akAliyaM pAvai se viNAsaM / rAgAure kAmaguNesu giddha, kareNumaggAvahie gaje vA / / 22 / / [utta0 a0 32, gA086] jaise rAgAtura aura kAmavAsanA me Asakta hAthI hathinI ke prati / vAkarSita hokara mRtyu pAtA hai, vaise hI jo manuSya bhAva me tIna vAsakti rakhatA hai, vaha ( unmArga me prerita hokara ) asamaya me hI vinAza ko prApta hotA hai| evindiyatthA ya maNassa atyA, dukkhassa heU maNuyassa rAgiNo / te ceva tho pi kayAi dukkhaM, na vIyarAgassa karenti kiMci / / 23 / / [Tata0 a032, gA0 100] indriya aura mana ke viSaya rAgo puruSa ke liye hI duHkha ke kAraNa snate haiN| ye viSaya yotarAga ko jarAmA bhI du. yA kaSTa nahIM iinaate| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 3 - 338] [zrI mahAvIra-vacanAmRta kasAyapaccakkhANeNaM bhante ! jIve ki jaNayai ? kasAyapacakkhANaNaM vIyarAgabhAva jaNayai / vIyarAgabhAvapaDivannevi yaNaMjIve samasuhadukkhe bhabar3A|13|| [ utta0 a0 26, gA0 36] prazna-he bhagavan ! kaSAya kA parityAga karane se jIva kyA upArjana karatA hai ? uttara-he ziSya ! kaSAya kA parityAga karane se jIva me vItarAgabhAva paidA hotA hai aura vItarAgabhAva ko prApta kiyA huA vaha jIva sukha-duHkha me sadA samAna bhAvavAlA hotA hai| kohavijaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayaha ? kohavijaeNaM khanti jaNayai, kohaveyaNijjaM kammaM na baMdhai, punnabaddhaM ca nijjareD // 14 // [utta0 a0 26, gA0 67] prazna- he bhagavan ! kroca ko jItane se jIva kyA Arjana karatA hai! uttara-he ziSya ! krodha ko jItane se jIva kSamAgaNa kA upArjana karatA hai| aisA kSamAyukta jIva kroSavedanIyakoca janyaro kA banca nahIM karatA aura pUrvavaddha karmo kI nirjaga kara detA hai| __ mANavijaeNaM bhante ! jIve ki jaNayaha ? mANavijaeNaM mahavaM jaNayai, mANaveyaNijja kammaM na bandhaTa, punyabaddhaM ca nijareha // 15 // [ugha 10 26, gA38] Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapAya ] [ 336 prazna - he bhagavan ! mAna kA mardana karane se jIva kyA upArjana karatA hai ? uttara - he ziSya ! mAna kA mardana karane se jIva mArdava (mRdutA ) ko prApta karatA hai / aisA mArdavayukta jIva mAnavedanIya mAnajanya karmo kA bandha nahI karatA aura pUrvabaddha karmo kI nirjarA kara detA hai / mAyAvijaaiNaM bhante ! jIve kiM jaNayai 1 jaNayaha, mAyAvijaeNaM ajavaM mAyAveyaNija kammaM na baMdhai, puvvabaddhaM ca nijarei // 16 // [ utta0 26, gA066 ] prazna - - he bhagavan ! mAyA ko jItane se jIva kyA upArjana karatA hai ? uttara - he ziSya ! mAyA ko jItane se jIva Arjava ( saralatA ) guNa upArjana karatA hai / aisA Arjavayukta jIva mAyAvedanIya-mAyAjanya karmoM kA bandha nahI karatA aura pUrvabaddha karmoM kI nirjarA kara detA hai / lobhavijaeNaM bhante ! lobhavijaeNaM saMtosaM jaNaya, lobhaveyaNiyajjaM kammaM jIve kiM jaNayai 1 na baMdhai, punvavaddhaM ca nijjarei // 17 // [ u0 bha026, gA0 70 ] Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ] [ zrI mahAvIra vacanAmRta prazna - he bhagavan ! lobha para vijaya pAne se jIva kyA upArjana karatA hai ? uttara - he ziSya ! lobha para vijaya pAne se jIva satoSa guNa kA upArjana karatA hai / aisA satoSayukta jIva lobhavedanIya - lobhajanya-karmo kA bandha nahI karatA aura pUrvabaddha karmoM kI nirjarA kara detA hai / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA :30: bAla aura paMDita eesu vAle ya pakubamANe, AvaTTaI kammasu pAvaesu // 1 // sU0 zru0 1, ma 10, gA05] pRthvIkAya Adi jIvo ke sAtha durvyavahAra karatA huA bAla jIva pApakarmoM se lipta hotA hai / / vivecana- jo AtmA sat aura asat ke viveka se rahita haiM, . ajJAnI haiM, unake liye yahA~ bAla zabda kA prayoga huA hai| rAgadosassiyA bAlA, pAvaM kuvaMti te bahuM // 2 // [sU0 50 1, ma08, gA08] bAla jIva rAga-dvaSa ke adhIna hokara bahuta pApa karate hai| jAvantavijA purisA, save te dukkhasaMbhavA / luppanti bahuso mUDhA, saMsArammi aNantae // 3 // [utta0 bha0 6, gA01] jo avidyApuruSa hai, ve sarva prakAra ke dukho ko bhoganevAle hai| ve mUrkha isa ananta saMsAra me aneka bAra pIDita hote haiN| vivecana-avidyA arthAt mithyAtva athavA jJAnahIna-avasthA / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 [zrI mahAvIra-vacanAmRta isase jo puruSa yukta haiM ve avidyApuruSa haiM / tAtparya yaha hai ki jo puruSa moha-mithyAtva ke kAraNa saccA jJAna prApta nahIM kara sake, unhe avidyApurupa samajhanA caahyei| ve pApa-pravRtti me sadA lipta rahane se karmavandhana karate haiM aura usI ke phalasvarUpa bhayaGkara duHkha bhogate haiN| aise bahukarmI AtmAoM kA sasAra baDha jAne se ve vividha yoniyoM me utpanna hokara marate hI rahate haiN| unakI isa janma-maraNa kI zRkhalA kA anta dIrgha kAla taka nahIM aataa| samikkha paMDie tamhA, pAsajAipahe vaha / appaNA saccamesejjA, mettiM bhUesu kappae / / 4 / / [utta0 a06, gA0 2] ataH paNDita puruSa ekendriyAdika pAzarUpa bahuta prakAra ke jAtipatha kA vicAra karake apanI AtmA ke dvArA satya kA anveSaNa kare aura saba prANiyoM ke sAtha maitrIpUrNa vyavahAra kre| niccubiggo jahA teNo, attakammehiM dummii| tAriso maraNaMte vi, na ArAhei saMvaraM / / / [daya0 50 5, 20 2, gA0 36] jame cora sadA bhayamIta rahatA hai aura apane pulamoM kI vajaha se hI duHzva pAtA hai, vaise hI anAnI manupya bhI nitya prati bhayabhIta rahatA hai aura apane kukarmoM ke kAraNa hI duHkha pAtA hai| ( usako ina sthiti meM unta taka poI panvirtana nahIM honaa|) mRtyu gA bhaya sAmane domane para bhI yaha maMyama ko bAganA nahIM krtaa| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAla aura paNDita ] vittaM pasavo ya nAio, taM bAle saraNaM ti mannai / ete mama tesuvi ahaM, no tANaM saraNaM na vijjaI ||6|| [ 343 [ sU0 zru0 1, a0 2, 303, gA0 16 ] vAla jIva aisA mAnatA hai ki dhana, pazu tathA jJAtijana merA rakSaNa kreNge| ve mere hai, meM unakA huuN| parantu isa prakAra usakI rakSA nahI hotI athavA unako garaNa nahI milatA / bhaNaMtA akarentA ya, baMdhamokkhapaiNNiNo / samAsArseti appayaM // 7 // vAyAviriyametteNaM, na cittA tAyae bhAsA, kuo vijjANusAsaNaM / visannA pApakammehiM vAlA paMDiyamANiNo // 8 // [ utta0 a0 6, gA0 10-11] banca aura mokSa ko mAnanevAlA vAdIgaNa saMyama kI bAteM karate hai, kintu sayama kA AcaraNa nahI karate hai / ve kevala vacanoM ke dala se hI AtmA ko AzvAsana dete haiM / aneka prakAra kI bhASAoM kA jJAna manuSya ko zaraNabhUta nahI hotA / vidyA- mantra kI sAdhanA bhI kahA~ se zaraNabhUta ho ? ve apane ko bhale hI diggaja paNDita mAneM, parantu pApakarma se lipta hone ke kAraNa vAstava me ajJAnI haiM / mAse mAse tu jo bAlo, kusaggeNaM tu bhuMjae / na so suakkhAyadhammasta, kalaM agghara solasiM // 6 // [ utta0 bha0 6, gA0 44 ] Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ] [ zrI mahAvIra vacanAmRta jo bAlajIva eka-eka mahIne taka bhojana kA tyAga kara kevala darbha ke agra bhAga para rahe utane bhojana se pAraNA karatA hai, vaha tIrthaGkaraprarUpita dharma kI solahavI kalA ko bhI prApta nahI kara sakatA / vivecana -- ina jagat meM bAla jIva bhI anekaviva tapasyAeM karate haiN| uname se kucha to atyanta klipTa hotI haiN| eka-eka mahIne kA upavAsa karanA aura pAraNA ke samaya nAma mAtra kA anna lenA, yaha koI aisI-vaisI tapasyA nahI hai / itanA hone para bhI vaha ajJAnamUlaka hone se usakA AdhyAtmika dRSTi se koI vizeSa mUlya nahI hai | tIrthaGkara bhagavanto ne jo dharma batalAyA hai, vaha jJAnamUlaka hai aura usame ahiMsA, saMyama tathA tapa ko yogya sthAna diyA gayA hai / aise jJAnamUlaka dharma ke sAtha ajJAnamUlaka tapazcaryA kI tulanA hI kaise ho sakatI haiM ? isaliye yahA~ para kahA gayA hai ki vaha isakI solahavI kalA ko bhI prApta nahI hote / jahA kumme saaMgAI, sae dehe samAhare | | evaM pAvAr3a mehAvI, ajappeNa samAhare // 10 // [ sU0 zru0 1, a0 8, bA0 16 ] jaise ( sakaTa AjAne para ) kachuA apane sabhI aGgoM ko sikor3a letA hai, vaise hI vivekI manuSya bhI apanI pApaparAyaNa sabhI indriyoM ko AdhyAtmika jIvana dvArA apane bhItara sikor3a leve / Dahare ca pANa buDhe ya pANe, te Attao pAsai sancaloe / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAla aura paMDita] [345 ucvehaI logamiNaM mahantaM, buddhe'pamattesu parivaejjA // 11 // [sU0 zru0 1, bha0 12, gA0 18] jJAnI puruSa isa sarva loka me raha kara choTe tathA bar3e prANiyo ko Atmatulya dekhate hai, arthAt apane samAna hI sukha-duHkha kI vRttivAle mAnate hai / ve SaDdravyAtmaka isa mahAn loka kA barAbara nirIkSaNa karate haiM aura jJAnI banakara apramatto ke sAtha vicaraNa karate haiN| sAra yaha hai ki ve ina choTe-baDe jIvo kI hiMsA na ho jAya isalie pravajita hokara apramatta dazA dhAraNa karate hai| na kammuNA kamma khaventi bAlA, akammuNA kamma khaventi dhIrA / mehAviNo lobhabhayAvatItA, saMtosiNo no pakarenti pAvaM // 12 // [sU0 zru0 1, bha0 12, gA0 15] ajJAnI jIva bhI pravRttiyA~ to kAphI karate hai, para ve sabhI karmotpAdaka hone se pUrvabaddha karmoM kA kSaya nahI kara paatii| jabaki 'dhIra puruSo kI pravRttiyA~ akarmotpAdaka arthAt saMyamavAlI hone ke kAraNa apane pUrvabaddha karmoM ko kSINa kara sakatI hai| jo puruSa vastutaH buddhimAn haiM, ve lobha aura bhaya-ina donoM vRttiyo se sadA dUra rahate hai| aura isa prakAra santoSaguNa se vibhUSita hone ke kAraNa kisI bhI prakAra kI pApamaya pravRtti nahI krte| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ zrI mahAvIra vacanAmRta tiuTTaI u mehAvI, jANaM logaMsi pAvagaM / tuTTaMti pAvakammANi, nayaM kammamakuvvao // 13 // [sU0 0 1, a0, 15, gA0 6 ] pApakarmoM ko jAnanevAlA buddhimAn puruSa sasAra me rahate hue bhI pApoM ko naSTa karatA hai / jo puruSa naye karma nahI bA~catA, usake sabhI pApa karma kSINa ho jAte hai / jahA junnAI kaTThAI havyavAho pamatthati, evaM attasamAhira aNihe ||14|| 346 ] [ bha0 zru0 1, a0 4, u0 3] jaise agni purAnI sUkhI lakaDiyoM ko zIghra jalA detI hai, vaise hI AtmaniSTha aura moharahita puruSa karmarUpI kASTha ko jalA DAlatA hai / paMDie / tuliyANaM vAlabhAvaM, abAlaM ceva caiUNa bAlabhAvaM, avAlaM sevaI muNI // 15 // [ utta0 a0 7, gA0 30 ] paNDita muni bAlabhAva aura abAlabhAva kI sadA tulanA kare. aura bAlabhAva ko choDa kara abAlabhAva kA sevana kare / -::-- 1 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 31: brAhmaNa kise kahA jAya ? jo na sajjai AgantaM, panvayanto na soii| ramai ajjavayaNammi, taM vayaM bUma mAhaNaM // 1 // jo manuSya-janma lekara svajanAdi me Asakta nahI rahatA aura unase dUra rahane para zoka nahI karatA tathA sadA Arya-vacano me hI ramaNa karatA hai, usako hama 'brAhmaNa' kahate haiN| jAyarUvaM jahAmahUM, niddhntmlyaavrg| rAga-dosa-bhayAIyaM, taM vayaM bUma mAhaNaM // 2 // jo agni ke dvArA zuddha kiyA huA svarNa ke samAna tejasvI aura zuddha hai, tathA rAga, dveSa evaM bhaya se rahita hai, usako hama brAhmaNa kahate hai| tavassiyaM kisaM dantaM, avaciyamaMsasoNiyaM / suvayaM pattanivvANaM, taM vayaM bUma mAhaNaM // 3 // jo tapasvI, kRza aura indriyo kA damana karanevAlA hai, jisake zarIra me mAsa aura rudhira kama ho gayA hai, jo vratazIla hai aura Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348] [zrI mahAvIra-vacanAmRta "jisane nirvANa-paramazAnti prApta kiyA hai, usako hama brAhmaNa kahate hai| tasapANe biyANettA, saMgaheNa ya thAvare / jo na hiMsai tiviheNa, taM vayaM vUma mAhaNaM // 4 // jo trasa aura sthAvara prANiyo ko saMkSepa aura vistAra se bhalIbhA~ti jAna kara usakI mana, vacana aura kAyA se hiMsA nahIM karatA, usako hama brAhmaNa kahate haiN| kAhA vA jai vA hAsA, lohA vA jai vA bhayA / musaM na vayaI jo u, taM vayaM vRma mAhaNaM ||shaa jo krodha hAsya, lobha athavA bhaya se kabhI jhUTha nahIM bolatA, usako hama brAhmaNa kahate haiN| cittamantamacitta vA, appaM vA jai vA vahu~ / na giNhAi adattaM je, taM vayaM vUma mAhaNaM // 6 // jo sacitta athavA acitta, alpa athavA adhika (padArtha) svAmI ke dvArA diye vinA grahaNa nahIM karatA, usako hama brAhmaNa kahate haiN| diba-mANusa-tericchaM, jo na sevai mehuNaM / ___ mANasAkAya-bakkeNaM, taM vayaM vUma mAhaNaM // 7 // jo mana-vacana-kAyA se deva, manuSya aura tiryaca ( pazu-pakSI) ke sAtha maithuna sevana nahI karatA, usako hama brAhmaNa kahate haiN| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmaNa kise kahA jAya?] [346 jahA pommaM jale jAyaM, novalippai vaarinnaa| evaM alittaM kAmehi, taM vayaM vama mAhaNaM / / 8 / / jaise kamala pAnI meM utpanna hone para bhI pAnI se lipta nahI hotA, vaise hI jo sasAra ke vAsanAmaya vAtAvaraNa me rahate hue bhI kAma-bhogoM se lipta nahI hotA, usako hama brAhmaNa kahate hai| aloluyaM muhAjIvi, aNagAraM akiMcaNaM / asaMsattaM gihatthesu, taM vayaM bUma mAhaNaM // 6 // jo lolupatA-vihIna, bhikSAjIvI, svecchA se tyAga karanevAlA aura akiMcana ho tathA gRhastho me Asakti rakhanevAlA nahI ho, usako hama brAhmaNa kahate hai| jahitA punasaMjogaM, nAisaMge ya bandhave / jo na sajai bhogesu, taM vayaM bUma mAhaNa // 10 // jo jJAtijana aura bandhujano kA pUrva sambandha choDa dene ke pazcAt bhoga me Asakta na hove, usako hama brAhmaNa kahate haiM / pasubaMdhA sabaveyA, jaTuMja paavkmmunnaa| na taM tAyaMti dussIla, kammANi balavaMti hi // 11 // sabhI veda pazuo ke vadha-bandhana ke lie hai aura yajJa pApakarma kA hetu hai| ataH ve veda athavA ve yajJa ( aura ve yajJa karanevAle AcArya Adi ) durAcArI kA uddhAra nahI kara sakate ; kyoki karma apanA phala dene me atyanta hI baliSTha hai ! Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 32 : vIrya aura vIratA duhA ceyaM sukkhAyaM, vIriyaM ti paccaI | kiM nu vIrassa vIrataM, kahaM ceyaM paccaI // 1 // [sU0 zru0 1, a0 8, gA0 1] vIrya do prakAra kA kahA gayA hai / ( yaha vidhAna sunakara mumukSu prazna karatA hai ki he pUjya ! ) vIra puruSa kI vIratA kyA hai ? aura kisa kAraNa se vaha vIra kahalAtA hai ? (yaha kRpA karake batalAie / ) kammamege pavedenti, akammaM vA vilvayA / jahiM dIsanti macciyA // 2 // ehiM dohi ThANehiM [ sU0 zru0 1, a0 8, gA0 2] ( pratyuttara me bhagavAn kahate haiM ) he suvratI ! koI karma ko vIrya kahate haiM aura koI akarma ko / mRtyuloka ke sabhI prANI ina do bhedo me vibhakta haiM / vivecana - vIrya AtmA kA mUla guNa hai, kintu isakA sphuraNa jisa avasthA me hotA hai, usake AdhAra para usake do bheda kahe gaye haiM-sakarmavIrya aura akarmavIrya / AtmA karmajanya audayika bhAva me rahatA ho taba jo vIrya kA sphuraNa hotA hai vaha sakarma athavA Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 353. vIrya aura vIratA] bAlavIrya kahalAtA hai aura jaba kSAyopazamika athavA kSAyika bhAva meM rahatA ho taba jo sphuraNa hotA hai vaha akarma athavA paNDitavIrya kahalAtA hai| manuSya me ina donoM me se eka vIrya kA sphuraNa avazya hotA hai| satthamege tu sikkhaMtA, ativAyAya pANiNaM / ege maMte ahijjaMti, pANabhUyaviheDiNo // 3 // [sU0 zru0 1, bha0 8, gA0 4] kucha vyakti zastravidyA sIkha kara prANiyo kI hiMsA karate haiM, to kucha vyakti mantrAdi bolakara yajJAdi anuSThAno me prANiyoM kI viDambanA karate haiM ( ise bAlavIrya samajhanA caahiye)| mAiNo kaTTa mAyA ya, kAmabhoge samArame / haMtA chittA pagambhitA, AyasAyANugAmiNo // 4 // [sU0 zru0 1, ma08, gA05] kevala apane hI sukha kA vicAra karanevAle mAyAvI puruSa mAyAkapaTa kA AdhAra lekara kAma-bhoga ke nimitta asakhya prANiyoM kI hiMsA karate haiM aura isa taraha ve unakA hanana karanevAle, chedana karanepAle tathA pAcha lagAnevAle banate haiN| maNamA vayasA ceva, kAyasA cetra antso| Arao parao vA vi, duhA vi ya asaMjayA // 5 // [s dhruH 1, ma08, gA06] Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [zrI mahAvIra-vacanAmRta / asayamI puruSa kAyA se azakta hone para bhI mana, vacana aura kAyA se apane liye tathA dUsaroM ke liye hiMsA karatA hai aura karavAtA hai| eyaM sakammavIriyaM, bAlANaM tu paveiyaM / itto akamma viriyaM, paMDiyANaM suNeha me // 6 / / [sU0 a0 1, a08, gA06] isa prakAra vAla jIvo ke sakarmavIrya kA varNana kiyaa| ava paNDitoM ke akarmavIrya kA varNana karatA hUM, vaha mujhase suno| danie baMdhaNumuke, sabao chinnabaMdhaNe / ghaNolla pAvakaM kamma, sallaM kaMtai antaso // 7 // [sU0 zru0 1, a0 8, gA0 10] bhavya puruSa rAga-dvaSa ke bandhana se mukta hote haiM, kaSAyarUpI bandhanoM kA sarvathA ucchedana kara dete hai tathA sabhI prakAra ke pApakarmoM se nivRtta hokara apanI AtmA se lage hue zalyoM ko jaDa mUla se ukhADa DAlate haiN| neyAuyaM suyakkhAyaM, uvAdAya samIhae / bhujo bhuJjo duhAvAsaM, asuhattaM tahA tahA // 8 // [sU0 zru0 1, a0 8, gA0 11] tIrthaGkaroM dvArA kathita samyagadarzana-jJAna-cAritrarUpI mokSamArga ko gahaNa kara usame pUrNarUpa se puruSArtha ko sphurita karanA caahiye| (yahI paNDitavIrya hai aura isakA pariNAma sukhadAyI hai, jaba ki) bAlavIrya punaH punaH duHkhadAyI hai| vaha jaise-jaise sphurita hotA jAtA hai, vaise-vaise duHkha baDhatA jAtA hai| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIrya aura vIratA] [354 ThANI vivihaThANANi, caissaMti Na saMsao / aNiyae ayaM vAse, NAyaehi suhIhi ya / / 6 / / evamAdAya mehAvI, appaNI giddhimuddhare / AriyaM upasaMpajje, savvadhammamakoviyaM // 10 // [sU0 zru0 1, bha08, gA0 12-13 ] yaha nirvivAda satya hai ki vividha sthAno me rahe hue manuSya kisI na kisI samaya apanA sthAna avazya choddege| jAti aura mitrajano ke sAtha kA yaha nivAsa anitya hai| isa taraha kA vicAra kara paNDita 'puruSa AtmA ke mamatvabhAva kA chedana kara deve tathA sarva dharmoM se anindya aise Aryadharma ko grahaNa kre| saha saMmaie NacA, dhammasAraM suNattu vA / samuvaTThie u aNagAre, paccakkhAyapAvae // 11 // [sU0 zru0 1, bha0 8, u0 3, gA0 14 ] apanI buddhi se athavA guru Adi ke mukha se dharma kA sAra jAnane ke bAda paMDita puruSa zramaNa banatA hai aura sarva pApo kA pratyAkhyAna karatA hai| aNu mANaM ca mAyaM ca, taM paDinnAya paMDie / AyataTuM suAdAya, evaM vIrassa cIriyaM // 12 // [sU0 601, 08, gA0 18] mAyA aura mAna kA phala hamezA burA hotA hai-aisA mAnakara paNDita puruSa usakA aNumAtra bhI sevana na kre| vaha AtmArtha ko acchI taraha grahaNa kre| yahI vIra puruSa kI vIratA hai| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 ] [ zrI mahAvIra vacanAmRta atikammaM ti vAyAe, maNasA vina patthae / AyANaM susamAhare // 13 // sancao saMbuDe dante, [ sU0 zru 1, a08, gA0 20 ] saccA vIra vANI se aura mana se bhI kisI prANI kI hiMsA na kare / vaha sarvathA sayamI bane, apanI indriyo ko jIte tathA samyagdarzanAdi mokSamArga ke sAdhano ko grahaNa kare / kaDaM ca kajamANaM ca, AgamistaM ca pAvagaM / sadhvaM taM NANujANaMti, AyaguttA jiiMdiyA || 14 || [ sU0 zru0 1, a0 8, gA0 21] jo puruSa Atmagupta ora jitendriya haiM, ve kisI ke dvArA kiye gaye, karate hue athavA bhaviSya me kiye jAnevAle kisI prakAra ke pApa kI anumodanA na kare / paNDie vIriyaM laddhuM nigghAyAya pavattagaM dhuNe pulvakaDaM kammaM gavaM vA'vi Na kuvvatI // 15 // [ sU0 zru0 1, bha0 15, gA0 22] paNDita puruSa karmoM kA ucchedana karane me samartha aise vIrya ko prApta karake navIna karma na kare tathA pUrvakRta karmoM kA kSaya kara de / je abuddhA mahAbhAgA, vIrA asammattadasiNo / asuddhaM tersi parakkataM, saphalaM hor3a savvamo // 16 // [ sU0 zru0 1, A0 8, gA0 22] Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrya aura vIratA] [357 samyagdarzana se rahita aura paramArtha ko nahIM samajhanevAle aise vizruta-yazasvI vIra puruSo kA parAkrama azuddha hai / ve sabhI taraha se sasAra kI vRddhi karane meM saphala hote haiN| sArAza yaha ki unase sasAra adhika bar3ha jAtA hai| ja ya buddhA mahAbhAgA, vIrA smmttdNsinno| muddhaM tesiM parakkaMtaM, aphalaM hoi savvaso // 17 // [sU0 1 0 1, a0 8, gA0 23 } samyagdarzanavAle aura paramArtha ke jJAtA aise vizruta yazavAle vIra puruSoM kA parAkrama zuddha hai| ve sasAra kI vRddhi me sarvathA niSphala hote haiM / sArAza yaha ki kisI bhI taraha unake sasAra kI vRddhi nahI hotii| kujae aparAjie jahA, akkhehiM kusalehiM dIvayaM / kaDameva gahAya no kaliM, no tIyaM no ceva dAvaraM // 18 // evaM logammi tAiNA, buie je dhamme aNuttare / taM giha hiyaMti uttama, kaDamiva sesa'vahoya paNDie // 16 // [sU0 zru0 1, bha0 2, u0 2, gA0 23-24 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 ] [ zrI mahAvIra vacanAmRta * jue me kula juArI khelate samaya jaise 'kRta' nAmavAle pAse ko hI grahaNa karatA hai, kintu 'kali' 'tretA' athavA 'dvApara' ko grahaNa nahI karatA aura aparAjita rahatA hai, vaise hI paNDita puruSa bhI isa loka meM jagattrAtA sarvajJoM ne jo uttama aura anuttara dharma kahA hai, usako hI apane hita ke lie grahaNa kare / zeSa sabhI dharmoM ko vaha isa prakAra choDa de, jisa taraha kuzala juArI 'kRta' ke atirikta anya sabhI pAso ko chor3a detA hai / jhANajogaM ? samAhaTTu, kArya viusejja titikkhaM paramaM naccA, mavvaso | AmokkhAe parivvajjAsi ||20|| [ sU0 zru0 1, a08, gA0 26] grahaNa kare, deha - bhAvanA kA sarvayA visarjana kare, titikSA ko uttama samajhe aura zarIra ke anta taka saMyama paNDita puruSa dhyAnayoga ko kA pAlana karatA rahe / -:0: Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 23: samyaktva nissagguvaesaruI, ANAruI suttabIaruimava / abhigama-vitthAraruI, kiriyA-saMkheva-dhammaruI // 1 // [utta0 a0 28, gA0 19] (1) kisI ko svAbhAvika rUpa se hI tattva ke prati ruci hone se, (2) kisI ko upadeza zravaNa karane se, (3) kisI ko bhagavAn kI aisI AjJA hai aisA jJAta hone se, (4) kisI ko sUtra sunane se, (5) kisI ko eka zabda sunakara usakA vistAra karanevAlI buddhi se, (6) kisI ko viziSTa jJAna hone se, (7) kisI ko vistAra pUrvaka artha zravaNa karane se, (8) kisI ko sakriyAoM ke prati ruci hone se, (9) kisI ko sakSepa me rahasya jJAta ho jAne se to (10) kisI ko dharma ke prati abhiruci hone se, yo dasa prakAra se samyaktva kI prApti hotI hai| vivecana-samyaktva kA sAmAnya paricaya AThavI dhArA meM diyA hai| yahAM usakA vizeSa paricaya diyA gayA hai| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' 360 ] [ zrI mahAvIra vacanAmRta nissaMkiya-nikkaMkhiya- nivvitigicchA amUDhadiTThI ya / vacchala - pabhAvaNe aTTha ||2|| uvavUha - thirIkaraNe, [ utta0 a0 28, gA0 31] samyaktva ke ATha aGga isa prakAra samajhane cAhiye :(1) niHzaGkita, (2) niHkAkSita, (3) nirvicikitsya, (4) amUdadRSTi, (5) upabRMhaNA, (6) sthirIkaraNa, (7) vAtsalya, ora (8) prabhAvanA / vivecana - (1) jinavacana me zaGkA nahI rakhanA, yaha niHzaGkita, (2) jinamata ke binA anya mata ko AkAMkSA nahI karanA, yaha niHkAkSita, (3) dharma-karma ke phala me sandeha nahI rakhanA, yaha nirvicikitsya, (4) anya matavAloM ke dikhAve me na AnA, yaha amUDhadRSTi, (5) samyaktvavArI ko uttejana denA, yaha upabRhaNA, - (6) koI samyaktva se vicalita hotA ho to use sthira karanA, yaha sthirIkaraNa, (7) sAdharmika ke prati vAtsalya dikhAnA arthAt usako pratyeka prakAra se bhakti karanA, yaha sAdharmika vAtsalya aura (8) jinazAsana kI prabhAvanA ho arthAt logoM meM usakA prabhAva baDhe, aise karma karanA yaha prabhAvanA / micchAdaMsaNarattA, saniyANA hu hiMsagA | iya je maraMti jIvA, tesiM puNa dulahA bohI ||3|| [ utta0 a0 36, gA0 258 ] jo jIva mithyAdarzana me anurakta hai, sAsArika phala kI apekSA hue dharmakarma me pravRtta hote hai tathA hiMsaka haiM, ve inhIM bhAvanAoM rakhate Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva] [361 me marane para durlabhabodhi hote hai, arthAt unheM samyagdarzanAdi kI prApti -zIghra nahI hotii| io viddhaMsamANassa, puNo saMbohi dullahA / dullahAo tahaccAo, je dhammaTuM viyAgare // 4 // [sU0 a01, a0 15, gA0 18] jo jIva samyaktva se bhraSTa hokara maratA hai, use punaH dharmabodhi prApta honA atyanta kaThina hai| sAtha hI samyaktvaprApti ke yogya antaHkaraNa ke pariNAma honA athavA dharmAcaraNa kI vRtti honA bhI kaThina hai| kuppavayaNapAsaMDI, savve ummggpttttiaa| sammaggaM tu jiNakkhAyaM, ema magge hi uttama // 5 // [utta0 a0 23, gA0 63 ] kupravacana ko mAnanevAle sabhI loga unmArga me sthita haiM / sanmArga to jina-bhASita hai aura yahI uttama mArga hai| sammadaMsaNarattA, aniyANA sukklesmogaattaa| iya je maraMti jIvA, tesiM sulahA bhave vohI // 6 // [ utta0 a0 36, gA0 256]. jo jIva samyagdarzana me anurakta haiM, sAsArika phala kI apekSA kiye binA dharma karma karanevAle haiM tathA zukla lezyA se yukta haiM, ve -jIva usI bhAvanA meM marakara paraloka me sulabhabodhi hote haiM arthAta unhe samyagdarzanAdi ko prApti zIghra hotI hai| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362] [zrI mahAvIra vacanAsta nAI ca buddhiM ca ihajja pAsa, bhUehiM jANe paDileha saayN| / tamhA'tivijje paramaM ti NaccA, sammattadaMsI Na karei pAvaM |||| [A0 a03, 30 2] he mAnava ! isa saMsAra meM janma aura jarA kI jo do mahAn duHkha hai, unhe tU dekha aura sabhI jIvoM ko sukha priya lagatA hai aura duHkha lapriya lagatA hai, isa gata ko gaharAI se samajha / uparyukta vAta kA jJAna hone se hI jJAnI puruSa samyaktvadhArI banakara hiMsAdi pApa nahI karate hai| jiNavayaNe aNurattA, jiNavayaNaMje karati bhaavennN| amalA asaMkiliTThA, te haoNti parittasaMsArI // 8 // [utta0 2036, gA0260] jo jinavacana meM zraddhAnvita hai, jo jinavacana me kahI gaI kriyAeM bhAva pUrvaka karate hai, jo mithyAtva Adi mala se dUra hai tathA jo rAgadveSayukta tIna bhAva dhAraNa nahIM karate, ve maryAdita sasAravAle banate haiM, arthAt usakA bhavabhramaNa kA pramANa alpa ho jAtA hai| dhammasaddhAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? dhammasaddhAeNaM sAyAsokkhesu rajjamANa virajjai // 6 // [uca0 a0 26 , gA03}. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva [363 prazna-he bhagavan ! dharmazraddhA se jIva kyA upArjana karatA hai ? uttara-he ziSya ! dharmazraddhA se zAtA-sukha me anurAga karatA r3hA yaha jIva vairAgya ko prApta kara letA hai| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA :34: paDAvazyaka anuyogadvAra-mUtra me vhA hai:nAvassaya avassakaraNijja, dhuva-nignaho visohI a| ajmayaNaThavago, nAo nArAha NA mango / / Avazyaka, avazyakaraNIya, va, nigraha, vizoSi, avyayanaSaDvarga, nyAya, ArAvanA aura mArga ye paryAyazabda hai| Avazyaka ke arya ke sambandha me usame kahA hai ki:samaNeNa sAvaraNa ya, avasta-vAyavya havai jnhaa| anto naho-nisassa ya, tamhA bhAvatsaya nAma / / jo dina aura rAtri ke antima bhAga meM bhramaNa tathA zrAvakoM dvArA avazya karane yogya hai, isaliye vaha Avazyaka pahalAtA hai| vartamAna meM isa kriyA ko pratikramaga mada meM pahacAnane kA pracalana hai| dina ke antima bhAga meM jo pratikramaga giyA jAya yaha devanika (devandhi ) pratikramaNa aura gami ke antamAna meM kiyA jAya vaha garira (ga) pratimA kahalAtA hai| ina ani. fDRE Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDAvazyaka ] [ 368 rikta pakSa ke anta meM, cAturmAsa ke anta me aura savatsara ke anta meM bhI pratikramaNa kI kriyA kI jAtI hai, use kramazaH pAkSika-prati-kramaNa, cAturmAsika pratikramaNa aura sAvatsarika pratikramaNa kahA jAtA hai / Avazyaka kriyA ke sambandha me adhika spaSTIkaraNa karate hue usame batAyA gayA hai ki : 'Avassayassa eso piDatyo vaNNio samAseNa / eto ekkeka puNa, ajjhayaNa kittaissAmi || taM jahA -- (1) sAmAiyaM, (2) cauvIsatyao, (3) vadaNaya, (4) paDikkramaNa, (5) kAussaggo, (6) paccakkhANa | Avazyaka kA yaha samudAyArtha sakSepa meM kahA hai / aba usame se eka-eka adhyayana kA maiM varNana karUMgA, jo isa prakAra hai (1) sAmAyika, (2) caturviMzati- stava, (3) vandanaka, (4) pratikramaNa, (5) kAyotsarga aura (6) pratyAkhyAna / tAtparya yaha hai ki Avazyaka kriyAeM chaH prakAra kI hai, jiname se pratyeka kA nAma isa prakAra samajhanA cAhiye / sAmAieNaM bhaMte! jIve kiM jaNayar3a ? sAmAieNaM sAvajjajogavirahaM jaNaya || 1 || [ utta0 a0 26, gA0 8 ] prazna - he bhagavan ! sAmAyika se jIva kyA upArjana karatA hai ? uttara - he ziSya ! sAmAyika se jIva sAvadyayoga kI nivRtti kA upArjana karatA hai / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366] [zrI mahAvIra-vacanAmRta vivecana sAvadyayoga aryAta pApakArI prvRtti| usakI nivRtti ayAMt usase virAma pA lenaa| tAtparya yaha hai ki koI bhI jIva sAmAyika ko kriyA aMgIkAra karatA hai, taba maiM mana-vacana-kAyA se koI pApa nahIM karUMgA athavA dUsare se nahIM karAUMgA' aisI pratijJA letA hai aura tadanusAra sAmAyika ke bIca koI bhI pApakArI pravRtti nahIM karatA hai| usa samaya yaha dharmadhyAnAdi zubha pravRtti hI karatA hai| eka sAmAyika kI avavi do ghaDI aryAta atAlisa minaTa kI hotI hai| cavIsatyaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayaDa ? cauvIsatyaeNaM daMsaNavisIhiM jaNayaha // 2 // [Taca na. 26, gA06] prazna-he bhagavan ! caturviMzati-stava se jIva kyA upArjana karatA hai ? __ uttara-he ziSya ! RtuviMgati-stava se jIva darzana-vizuddhi kA pArjana karatA hai| vivecana-nividdhi aryAt namyaktva kI nirmalatA / tAtparya yaha hai ki caubIsa tIryakaroM ke guNoM kA saibhata kIrtana-majana karane se samyaktva me raho huI azuddhi dUra ho jAtI hai aura deva-guna-dharmake prati zraddhA dRDha hoto hai| anya lavana, stuti tathA stotra Adi meM zrIjinezvara deva kI jo bhakti kI jAtI hai usakA phala bho yaha samannA caahiye| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahAvazyaka] [367 vaMdaNaeNaM bhante ! jIve ki jaNayai ? vaMdaNaeNaM nIyAgoyaM kammaM khavei, uccAgoyaM kammaM nibaMdhai / sohaggaM ca NaM apaDihayaM ANAphalaM nivvattei / dAhiNabhAvaM ca NaM jaNayai // 3 // [utta0 a0 26, gA0 10] prazna-he bhagavan ! vandanaka se jIva kyA upArjana karatA hai ? - uttara-he ziSya ! vandanaka se jIva nIcagotrakarma kA kSaya kara uccagotra ke lie karma bAMdhatA hai| sAtha hI vaha apratihata saubhAgya aura ucca adhikAra prApta kara vizvavallabha banatA hai| vivecana-guru ko vidhipUrvaka vandana karanA yaha vandanaka nAma kA tIsarA Avazyaka hai| guru ke prati vinaya kiye 'binA athavA unake prati atyanta Adara-sammAna kI bhAvanA rakhe binA AdhyAtmika prasAda prApta nahI hotaa| unhe pratidina prAta aura sAya vidhipUrvaka vandana karane se, Upara dikhalAye hai vaise lAbha prApta hote hai| paDikkamaNeNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? paDikkamaNaNaM vayachidANi pihei / pihiya-cayachidda puNa jIve niruddhAsave asabalacaritte aTThasu pavayaNamAyAsu uvautte apuhatte suppaNihiye viharai // 4 // [utta0 a0 29, gA0 11 ] prazna-he bhagavan ! pratikramaNa se jIva kyA upArjana karatA hai ? uttara-he ziSya ! pratikramaNa se jIva vratoM ke chidro ko DhaMkatA Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368) [ zrI mahAvIra-vacanAmRta hai aura isa taraha vrato ke chidro ko DhaMkane se vaha jIva Asrava rokanevAlA hotA hai| sAtha hI zuddha cAritravAn aura aTapravacana-mAtA ke prati upayogavAlA banatA hai tathA samAdhipUrvaka saMyamamArga me vicaraNa karatA hai| vivecana-ajJAna, moha athavA pramAdavaza apane mUla svabhAva se dUra gae kisI jIva kA apane mUlasvabhAva kI ora punaH lauTane kI pravRtti pratikramaNa kahalAtI hai| yaha eka prakAra kI AtmanirIkSaNa athavA Atmazocana kI kriyA hai| kyoki isa kriyA me AtmA dvArA kI gaI pratyeka pravRtti kA sUkSma nirIkSaNa kara usakI truTiyA~ DhUMDha nikAlane kA lakSya hotA hai aura usake liye pApa-jugupsApUrvaka pazcAttApa kiyA jAtA hai| jo truTiyA~ nire pazcAttApa se sudhare aisI na hoM unake liye prAyazcitta grahaNa kiyA jAtA hai| jaise ghara ko pratidina zuddha-svaccha rakhane se vaha rahane yogya banatA hai, vaise hI AtmA ko pratidina zuddha-svaccha karane se vrato kI ArAdhanA varAvara hotI hai aura usase cAritra uttama prakAra kA banatA hai| __ kAussaggeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? kAussaggeNaM tIyapaDupannaM pAyacchittaM visohei| visuddhapAyacchitte ya jIve niyahiyae ohariyabharu dhva bhAravahe pasatthajhANovagae suhaM suheNaM viharai ||shaa [utta0 a0 26, gA0 12] prazna-he bhagavan ! kAyotsarga se jIva kyA upArjana karatA hai| uttara-he ziSya ! kAyotsarga se jIva atIta aura vartamAna Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDhAvazyaka ] [ 366 kAla ke aticAro kI zuddhi karatA hai / prAyazcitta se zuddha banA huA jIva aise nivRtta hRdayavAlA ho jAtA hai jaisA ki sira se bojhA utara jAne para koI bhAravAhaka / isa prakAra nivRtta hRdayavAlA banakara vaha prazasta dhyAna ko prApta karatA huA sukhapUrvaka vicaraNa karatA hai / vivecana - kAyA kA utsarga karanA arthAt dehabhAvanA kA tyAga karake AtmanirIkSaNa athavA Atmacintana me lIna ho jAnA / isame eka hI Asana para monapUrvaka sthiratA se rahA jAtA hai / paccakkhANaM bhante ! jIve paccakkhANeNaM AsavadArAIM niraMbhar3a / icchAnirohaM jaNaya / icchAnirohaM gae ya NaM jIve sanvadavve viNIyatahe sIie viharai ) || 6 || kiM jaNayai 1 ( paccakkhANeNaM [ utta0 a0 26, gA0 13 ] prazna - he bhagavan ! pratyAkhyAna se jIva kyA upArjana karatA hai ? uttara - he zipya ! pratyAkhyAna se jIva Asrava dvAro ko roka rotA hai / (tathA pratyAkhyAna se jIva icchAo kA nirodha karatA hai / phira icchAnirodha ko prApta huA jIva sarva dravyo me tRSNArahita ho parama zAnti me vicaratA hai | ) " -::-- Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA . 35: bhAvanA tahiM tahiM suyakkhAya, se ya sacce suAhie / sayA sacceNa saMpanne, mettiM bhRehiM kappae // 1 // bhUehiM na virujjhejA, esa dhamme vusiimo| busimaM jagaM parinnAya, assiM jIvitabhAvaNA // 2 // bhAvaNAjogasuddhappA, jale NAvA va AhiyA / nAvA ca tIrasaMpannA, sabadukkhA tiuTTA // 3 // [sU0 zru. 1, a0 15, gA0 3 se 5] votarAga mahApuruSoM ne jo-jo bhAva kahe haiM, ve vAstava me yathArtha haiN| jisakA antarAtmA madA satya bhAvo se pUrNa hai, vaha sarva jIvo ke prati maMtrI-bhAva rakhatA hai| kisI bhI prANI ke sAtha vaira-virova nahIM karanA, yaha indriyoM ko vaza karanevAlA sayamI puruSa kA dharma hai| aisA mayamo purupa jagat kA svarUpa acchI taraha samajha le aura dharma me-dharmavRddhi ke liye jIvana kA utkarSa sAvanevAlI sadbhAvanAo kA sevana kre| bhAvanA-yoga se zuddha huI AtmA jala para naukA ke samAna sasAra me tairatI hai| jisa taraha anukUla pavana kA mahArA milane se Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanA] [371 naukA pAra pahuMcatI hai, usI taraha aisI AtmA saMsAra ke pAra pahuMcatI hai aura vahA~ usake sarva duHkho kA anta hotA hai| se hu cakkhu maNussANaM, je kaMkhAe ya aMtae / anteNa khuro vahaI, cakaM anteNa lohaI / / 4 / / antANi dhIrA sevanti, teNa antakarA iha // 5 // [sU0 zru0 1, a0 15, gA0 14-15 ] jo manuSya ( bhAvanA-bala se ) bhogecchA kA-vAsanA kA anta karatA hai, vaha anya manuSyo ke lie cakSurUpa hotA hai, arthAt mArgadRSTA banatA hai| ustarA apane anta bhAga para arthAt dhAra para calatA hai| gAr3I kA pahiyA bhI apane anta bhAga para arthAt dhAra para calatA hai| vaise hI mahApuruSoM kA jIvana antima satyoM para calatA hai aura sasAra kA anta karanevAlA hotA hai| jammaM dukkhaM jarA dukkhaM, rogANi maraNANi ya / aho dukkho hu saMsAro, jattha kIsanti jantavo // 6 // [utta0 bha0 16, gA0 15] janma duHkha hai, jarA bhI duHkha hai, roga aura mRtyu Adi bhI duHkha hai / aho ! yaha samasta saMsAra duHkhamaya hai, jisame prANI vahuta kleza pA rahe haiN| imaM sarIraM aNiccaM, asuI asuisaMbhavaM , asAsayAvAsamiNaM, dukkhakesANa bhAyaNaM // 7 // [utta0 a0 16, gA0 12] Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372] [ zrI mahAvIra vacanAmRta yaha zarIra anitya hai, apavitra hai, aura azuci se isakI utpatti hai / eva yaha zarIra duHkha aura klezo kA bhAjana hai tathA isameM jIva kA nivAsa bhI agAzvata hai / gabbhAr3a mijjaMti buyAvuyANA, parA pare paMcasihA kumArA / juvANagA majjhima - theragA ya, palINA ||8|| cayaMti te Auklae [ sU0 dhru0 1, a0 7, nA0 10 ] kitane jIva garbhAvasthA me kitane jIva dUdha pIte baccoM kI avasthA meM, to kitaneka jIva pacagikha kumAro kI avasthA me maraNa ko prApta hote haiM / phira kitane yuvA, proDha ( aver3a ) aura vRddha hokara marate haiM / isa taraha AyuSya-kSaya hone para manuSya hareka hAlata me apanA deha choDa detA hai | dArANiya suyA ceva, mittA ya taha bandhavA | jIvantamaNujIvanti, mayaM nANuvvayanti ya // 6 // [ utta0 bha0 18, gA= 14 ] striyAM, putra, mitra, aura vAncava sarva jInevAle ke sAtha hI jIte haiM arthAt usake upArjana kiye hue dhana se apanA jIvana-nirvAha karate haiM, kintu mare hue ke sAtha koI bhI nahI jAtA / taM ekagaM tucchasarIragaM se, ciIgayaM dahiya u pAvageNaM / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvavA] [ 373 bhajA ya putto vi ya nAyao vA, dAyAramannaM aNusaMkamanti // 10 // [utta0 a0 13, gA0 25 ] jIva-rahita isa tuccha zarIra ko citA me rakha kara agni ke dvArA jalAyA jAtA hai| phira usakI bhAryA, putra tathA jJAtijana anya dAtAra ke pIche cala paDate hai| na tassa dukkhaM vibhayanti nAio, namittavaggA nasuyA na vandhavA / ekko sayaM paJcaNuhoi dukkhaM, kattArameva aNujAi kammaM // 11 // [utta0 a0 13, gA0 23 ] usake duHkha kA jJAtijana vibhAga nahI kara sakate tathA na mitravarga, na putra aura na hI bhrAtA Adi kucha kara sakate hai, kintu vaha akelA svayameva usa duHkha kA anubhava karatA hai, kyoki kartA ke pIche hI karma jAtA hai| nIharanti mayaM puttA, piyaraM paramadukkhiyA / piyaro vi tahA putte, bandhU rAyaM tavaM care // 12 // [ utta0 a0 18, gA0 15] he rAjan ! putro parama dukhI hokara mare hue pitA ko ghara se bAhara nikAla dete hai, isI prakAra mare hue putra ko pitA tathA bhAI ko bhAI nikAla detA hai| ataH tU tapa kA AcaraNa kr| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374] [zrI mahAvIra-vacanAmRta abbhAgabhiyammi vA duhe, ___ ahavA ukkamie bhvntie| egassa gaI ya AgaI, vidumantA saraNaM na mannaI // 13 // [sU0 dhru0 1, a0 2, u0 3, gA0 17 ] duHkha Ane se akelA hI bhoganA par3atA hai athavA AyuSya kSINa hone se bhavAntara me akelA hI jAnA-AnA hotA hai| isaliye vivekI puruSa svajana-sambandhI varga ko zaraNa-rUpa nahI samajhatA hai| cicA dupayaM cauppayaM ca, khettaM gihaM dhaNadhannaM ca sanvaM / sakammabIo avaso payAi, paraM bhavaM saMdarapAvagaM ca // 14 // [utta0 a0 13, gA0 24] yaha jIva dvipada, catuppada, kSetra, ghara, dhana-dhAnya aura sarva vastu ko chor3a kara tathA dUsare karma ko sAtha lekara parAdhIna avasthA me paraloka ke prati prayANa karatA hai aura vahI karma ke anusAra acchI yA vurI gati ko prApta karatA hai| mAyA piyA ehasA bhAyA, bhajA puttA ya orsaa| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanA ] nAlaM te mama tANAe, luppaMtassa [ 37 sakammuNA // 15 // [ utta0 bha0 6, gA0 3] apane karmoM ke anusAra duHkha bhogane ke samaya mAtA, pitA, snuSA (putra-vadhU), bhAryA tathA apane aga se utpanna huA putra- ye saba merI rakSA karane meM samartha nahI ho sakate / arthAt karmaphala ke bhoga me ye bilkula hastakSepa nahI kara sakate / savvaM jagaM jai tuhaM, savvaM vAvi dhaNaM bhave / savvaM pi te apajjattaM, neva tANAya taM tava // 16 // [ utta0 a0 14, gA0 36 ] yadi yaha sArA jagat terA ho jAya, sAre ghanAdi padArtha bhI tere pAsa ho jAyaM, to bhI ye sarva aparyApta hI hai / ve sarva padArtha maraNAdi kaSTa ke samaya terI kisI prakAra kI rakSA karane meM samartha nahI haiM / ya, gAio ya pariggahaM / cicca vittaM ca putte ciccA Na aMtagaM soyaM niravekkho parivvae ||17|| " [ sU0 0 1, a0 6, gA0 7 ] vivekI puruSa dhana, putra, jJAtijana, parigraha aura Antarika viSAda ko choDa nirapekSa bane tathA sayamAdi anuSThAna kare / bandhappa mukkho ajjhattheva // 18 // [ A0 bha05, 302 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376] [zrI mahAvIra-vacanAmRta "bandhana se mukta honA" yaha kArya apanI AtmA se hI hotA hai / egabhUo araNNe vA, jahA u caraI migo| evaM dhammaM carissAmi, saMjameNa taveNa ya // 16 // [utta0 a0 16, gA0 78] (virakta manuSya ko aisI bhAvanA honI cAhiye ki ) jaise mRga araNya me akelA hI vicaratA hai, usI prakAra maiM bhI cAritrarUpa vana me sayama aura tapa ke sAtha dharma kA pAlana karatA huA eva AtmA ko akelI mAnatA huA vicaraNa kruuNgaa| taM mA NaM tumbhe devANuppiyA, mANussaesu kAmabhogesu / sajaha rajjaha gijjhaha, mujjhaha ajjhovavajjaha // 20 // [jJA0 a08] isaliye he devAnupriya ! tU mAnuSika kAmabhogo me Asakta na bana, rAgI na bana, gRddha na bana, mUcchita na vana aura aprApta bhoga prApta karane kI lAlasA bhI na kara / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA: 36: lezyA kiNhA nIlA pa kAU ya, teU pamhA taheva ya / sukalesA ya chaTThA ya, nAmAiM tu jahakamaM // 1 // [utta0 a0 34, gA03] chao lezyAo ke nAma anukrama se isa prakAra hai-(1) kRSNalezyA, {2) nIlalezyA, (3) kApotalezyA, (4) tejolezyA, (5) padmalezyA aura (6) shuklleshyaa| vivecana-AtmA kA sahaja rUpa sphaTika ke samAna nirmala hai| kintu kRSNa Adi ragavAle pudgalo ke samvanca se usa kA jo pariNAma hotA hai, usako lezyA kahI jAtI hai| ye lezyAye karmoM kI sthiti kA kAraNa hai [ karmasthitihetavo leshyaaH]| terahave guNasthAnaka taka ina lezyAo kA sadbhAva rahatA hai, aura jisa samaya yaha AtmA ayogI banatI hai, arthAta caudave guNasthAna ko prApta karatI haiM, usI samaya vaha lezyAo se rahita ho jAtI hai| jImUyaniddhasaMkAsA, gvlritttthgsnnibhaa| khaMjAMjaNanayaNanibhA, kiNhalesA u vaNNao // 2 // Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 ] [ zrI mahAvIra vacanAmRta cAsapicchasamappabhA / nIlAsogasaMkAsA, veruliyanibhasaMkAsA, nIlalesA u vaNNao // 3 // ayasI pupphasaMkAsA, koIlacchadasannibhA / pArevayagIvanibhA, kAUlesA u vaNNao // 4 // hiMguladhAusaMkAsA, taruNAicasannibhA | suyatuMDapaIva nibhA, teolesA u vaNNao ||5|| hariyAla bheyasaMkAsA, haliddA bheyasamappabhA | saNAsaNakusumanibhA, pamhalesA u vaNNao ||6 // saMkhaMkakuMdasaM kAsA, rayayahArasaMkAsA, khIrapUrasamappabhA / sukkalesA u caNNao // 7 // [ utta0 a0 34, gA0 4 se 9] kRSNalegyA kA varNa jalayukta megha, mahipa kA zRMga, kAka pakSI, arIThA, zakaTa kI kITa, kAjala aura netratArA ke samAna kRSNa hotA hai / nIllezyA kA varNa nIla azoka vRkSa, cAsa pakSI kI pala aura snigdha vaiDUryamaNi ke samAna nIla hotA hai / kApotalezyA kA varNa alamI ke puSpa, koyala ke para aura kabUtara kI grIvA ( gardana) ke samAna katyaI ( kiMcit kRSNa aura kiMcit rakta ) hotA hai / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ legyA ] [ 376 tejolezyA kA varNa higula dhAtu, taruNa sUrya, tote kI coca aura dIpazikhA ke raMga samAna rakta hotA hai / padmalezyA kA varNa haritAla, haldI ke TukaDe tathA saNa aura asana ke puSpa samAna pIlA hotA hai / zuklalezyA kA varNa gakha, akarala, mucakunda puSpa, dugdhavArA tathA rajata ke hAra ke samAna ujjvala- zveta hotA hai / jaha kaDuyatuM vagaraso, niMbaraso kaDuyarohiNiraso vA / etto vi anaMtaguNo, rasoya kinhAe nAyacI ||8|| jaha tigaiyassa yaramo, tikkho jaha hatthipippalIe vA / etto vi anaMtaguNI, rasou nIlAe nAyacI // 6 // jaha taruNa avagaraso, tuvarakavisya vAvi jArio / etto vi anaMtaguNI, rasou kAUe nAya // 10 // jaha pariNayaMcagaraso, pakkavi vAvi jAnio / etA va anaMtaguNo. sonAvanI ||11|| varavAruNIe carama, vivitANa va AsAna jaagii| maranera va rasa. enI pahA // 12 // pa N sajjagmuriyo, sIma eca pi anaguNa sonA 3T I // y : ? d 1 d ` d Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380] [zrI mahAvIra-vacanAmRta jitanA kaTu rasa koDe tUve, nimba aura kaTurohiNI kA hotA hai, usase bhI anantaguNa adhika kaTu rasa kRSNalezyA kA hotA hai| nIlalezyA ke rasa ko magha, mirca aura soMTha tathA gajapIpala ke rasa se bhI anantagaNa tIkSNa samajhanA caahiye| kApotalezyA ke rasa ko kacce Ama ke rasa, tuvara aura kaitha ke rasa se bhI anantaguNa khaTTA samajhanA caahiye| tejolezyA ke rasa ko pake hue Amraphala athavA pake hue kaitha ke rasa se bhI anantaguNa khaTTA-mIThA samajhanA caahiye| padmalezyA ke rasa ko pradhAna madirA, nAnA prakAra ke Asava tathA madhu aura maireyaka nAma kI madirA se bhI anantaguNa madhura samajhanA caahiye| zuklalezyA ke rasa ko khajUra, dAkha, dUdha, khA~Da aura zakkara ke rasa se bhI anantaguNa moThA samajhanA caahiye| jaha gomaDassa gaMvo, suNagamaDassa va jahA ahimaDassa / etto vi arNataguNo, lesANaM appasatyANaM // 14 // jaha surahikusumagaMdho, gaMdhavAsANa pissamANANaM / / etto vi aNaMtaguNo, pasatthalesANa tiNhaM pi // 1 // [utta0 a0 34, gA0 16-17] jaisI kharAva ganca mRtaka gau, athavA mare hue kutte kI, athavA mare hue sarpa ko hotI hai, usase bhI anantaguNa adhika kharAva gandha aprazasta lezyAoM kI hotI hai| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ legyA] [381 jaisI sundara gandha kevaDA Adi sugandhita puSpo kI athavA sugandhayukta pise hue candanAdi padArthoM kI hotI hai, usase bhI anantaguNa. adhika sundara gandha tIno prazasta lezyAo kI hotI hai| jaha karagayassa phAso, gojimAe ya sAgapattANaM / etto vi aNaMtaguNo, lesANaM appasatthANaM // 16 // jaha bUrassa na phAso, navaNIyassa va sirIsakusumANaM / etto vi aNaMtaguNo, pasatthalesANa tiNhaM pi||17|| [utta0 bha0 34, gA0 18-16 ] __ jaisA karkaza sparNa ArA, gAya kI jIbha aura sAgauna ke patto kA hotA hai, unase ananta guNa adhika karkaza sparza aprazasta lezyAo kA hotA hai| jaisA komala sparza bUra ( vanaspativizeSa ), makkhana aura sirasa ke puSpo kA hotA hai, unase ananta guNa adhika komala sparza tIno prazasta lezyAo kA hotA hai| paMcAsavappavatto, tIhiM agutto chasuM avirayo ya / tivAraMbhapariNao, khuddo sAhasio naro // 18 // niddhaMsapariNAmo, nissaMso ajiiNdiyo| eyajogasamAutto, kiNhalesaM tu pariName // 16 // [utta0 a0 34, gA0 21-22 ] pA~coM Asravo me pravRtta, tIno guptio se agupta, paDkAya kI hiMsA me Asakta, utkaTa bhAvo se hiMsA karanevAlA, kSudrabuddhi, binA Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382] [zrI mahAvIra-vananAmRta vicAre kAma karanevAlA, nirdayI, pApa kRtyoM me zaMkArahita, ajitendriya aura ina kriyAoM se yukta jo puruSa hai vaha kRSNalezyA ke bhAvoM se pariNata hotA hai, arthAt vaha kRSNalezyAvAlA hotA hai| issA amarisa atavo, avijamAyA ahIriyA / gehI paose ya saDhe, rasalolue sAyagavesae // 20 // AraMbhAo avirao, khuddo sAhasio naro / eyajogasamAutto, nIlalesaM tu pariNase // 21 // [utta0 na0 34, gA0 23-24] nIlalezyA ke pariNAmavAlA purupa IrpAlu, kadAgrahI, atapasvI, ajJAnI, mAyAvI, nirlajja, viSaya-lampaTa, dvapI, rasalolupI, gaTha { dhUrta ), pramAdI, svArthI, ArambhI, kSudra aura sAhasI hotA hai| bake cakasamAyAre, niyaDille aNujjue / paliuMcagaovahie, micchadiDI aNArie // 22 // upphAlagadulavAI ya, teNe yAvi ya maccharI / eyajogasamAutto, kAUlesaM tu pariName // 23 // [utta0 sa0 34, gA0 25 26 ] jo purupa vakra bolatA hai, vana AcaraNa karatA hai, chala karanevAlA hai, nijI dopoM ko chipAtA hai, saralatA se rahita hai, mithyASTi tathA anArya hai, isI prakAra dUsaroM ke marmoM kA bhedana karanevAlA, duSTa volanevAlA, corI aura asUyA karanevAlA hai ; vaha kApotalelyA me yukta hotA hai| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aizyA ] [ 382 nIyAvittI acavale, amAI akuUhale | viNIyaviNae daMte, jogavaM uvahANavaM // 24 // piyadhamme daDhadhamme'vajabhIrU hiesae | eyajogasamAutto, teolesaM tu pariName ||25|| [ utta0 a0 34, gA0 27-28] namratA kA vartAva karanevAlA, capalatA se rahita, amAyI, akutUhalI, param vinayavAn, indriyo kA damana karanevAlA, svAdhyAya me rata aura upadhAna Adi karanevAlA, dharma me prema aura dRDhatA rakhanevAlA, pApabhIru ora sabo kA hita cAhanevAlA puruSa tejolezyA ke pariNAmo se yukta hotA hai / payaNukohamANe ya, mAyAlobhe ya payaNue / pasaMtacitte daMtappA, daMtappA, jogavaM uvasaMte tahA payaNuvAI ya, eyajogasamAutto, pamhalesaM tu uvahANavaM // 26 // jiiMdie / pariName ||27|| [ utta0 a0 34, gA0 26-30 ] jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha bahuta alpa hai, tathA jo prazAnta citta aura mana kA nigraha karanevAlA hai, jo yoga me rata aura upadhAna Adi karanevAlA hai, jo atialpabhASI, upazAnta aura jitendriya hai, ina lakSaNo se yukta vaha puruSa padmalegyAvAlA hotA hai / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384] [zrI mahAvIra-vacanAmRta aTTarudANi vajitA, dhammasukkANi jhAyae / pasaMtacitta daMtappA, samie gutte ya gutti su // 28 // marAgo cIyarAgo vA, uvasaMte jiiMdie / eyajogasamAutto, sukalesaM tu pariName // 26 // [utta0 ma0 34, gA0 31-32 ] Arta aura rudra ina do dhyAno ko tyAga kara jo puruSa dharma aura zukla ina do dhyAnoM kA Asevana karatA hai tathA pragAntacittadamitendriya, pA~ca samitiyoM se samita, tIna guptiyoM se gupta evaM alparAgavAn athavA vItarAgI, upagamanimagna aura jitendriya hai vaha zuklalezyA se yukta hotA hai| kiNhA nIlA kAU, tinni vi eyAo ahmmlesaao| eyAhi tihi vi jIvo, duggaiM uvavajaI // 30 // [utta0 a0 34, gA056] kRSNa, nIla aura kApota ye tInoM adharmalezyA haiN| ina lezyAoM se yaha jIva durgati me utpanna hotA hai| teU pamhA sukkA, tinni vi eyAo dhammalesAo / eyAhi tihi vi jIvo, suggaiM ubavaJjaI // 31 // [utta0 a0 34, gA0 57] teja, padma aura zukla, ye tInoM dharmalezyA haiN| ina lezyAoM se yaha jIva sadgati me utpanna hotA hai| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ leNyA ] [385 lesAhiM sabAhiM, paDhame samayammi pariNayAhiM tu / na hu kassai uvavatti, pare bhave atthi jIvassa // 32 // lesAhiM savAhi, carama samayambhi pariNayAhiM tu / na hu kassai uvavatti, pare bhave asthi jIvassa // 33 // aMtamuhuttaMmi gae, aMtamuhuttaMmi sesae ceva / lesAhiM pariNayAhiM, jIvA gacchanti paraloyaM // 34 // [utta0 a0 34, gA058 se060 ] sarva lezyAo kI prathama samaya me pariNati hone se kisI bhI jIva kI paraloka me utpatti nahI hotI, arthAt yadi lezyA ko Aye hue eka samaya huA ho to usa samaya jIva paraloka kI yAtrA nahIM krtaa| sarva lezyAo kI pariNati me antima samaya para kisI bhI jIva kI utpatti nahIM hotii| ___antarmuhUrta ke bIta jAne para aura antarmuhUrta ke zeSa rahane para lezyAo ke pariNata hone se, jIva paraloka me gamana karate hai / tamhA eyAsi lesANaM, aNubhAve viyaanniyaa| appasatthAo vajittA, pasatthAo'hiTThie munnii||3|| [utta0 bha0 34, gA0 61] isalie ina lezyAo ke anubhAva ( rasavizeSa ) ko jAnakara sAdhu aprazasta lezyAo ko chor3akara prazasta lezyAo ko svIkAra kre| 25 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 37: mRtyu mANussaM ca aNiccaM, vAhijarAmaraNaveyaNApauraM // 1 // [aupa0 sU0 34] manuSya deha anitya (kSagabhaMgura ) hai tathA vyAvi, jarA, maraNa aura vedanA se pUrNa hai| DaharA buTTA ya pAsaha, ganbhatthA vi cayanti mANavA / seNa jaha vaTTayaM hare, evaM Aukhayammi tuTTaI // 2 // [s0 zru. 1, bha0 2, Tha0 1, gA..] dekho-jagat kI ora dRSTipAta kro| bAlaka aura vRddha sabho mRtyu ko prApta hote haiN| kaI manuSya ke to garbhAvasthA me hI avamAna ho jAtA hai| jame bAja pakSo titara para mapaTA lagA ke una mahAra pharatA hai, ThIka vame ho Ayunya kA nA hone para mRtyu manuSya para coTa lagAtA hai aura unakA prANa haratA hai| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtyu [387 ___ jaheha sIho ya migaM gahAya, ___ maccU naraM nei hu antkaale| na tassa mAyA va pitA ya bhAyA, kAlammi tammaM saharA bhavanti // 3 // [utta0 a0 13, gA0 22] jaise isa loka me siMha mRga ko pakaDa kara le jAtA hai, usI prakAra mRtyu anta samaya me manuSya ko pakar3a kara paraloka meM le jAtI hai| usa samaya usake mAtA, pitA, bhrAtA Adi koI bhI sahAyaka nahIM ho skte| iha jIvie rAya asAsayammi, dhaNiyaM tu puNNAI akubamANo / se soyaI maccumuhovaNIe, dhammaM akAUNa paraMmi loai // 4 // [u0 a0 13, gA0 21] he rAjan ! isa azAzvata jIvana me puNya ko na karanevAlA jIva mRtyu ke mukha me pahuMcakara soca karatA hai aura dharma ko na karanevAlA jIva paraloka me jA kara soca karatA hai| jassatthi maccUNA sakkhaM, jassa va'sthi palAyaNaM / jo jANe na marissAmi, sohu kakhe sue siyA // 5 // [utta0 a0 14, gA0 27] Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] [ zrI mahAvIrancacanAmRta jo koI puruSa pAtheya-rahita kisI mahAn mArga kA anusaraNa karatA hai, vaha mArga me calatA huA kSudhA aura tRSNA se pIDita ho kara duHkhI hotA hai / isI prakAra dharma kA AcaraNa kiye binA jo jIva paraloka me jAtA hai, vaha jAtA huA ( vahA~ jA kara ) vyAdhi ora rogAdi se pITita hone para duHkhI hotA hai / ( yahA~ vyAvi se mAnasika kaSTa aura roga se zArIrika pIr3A kA grahaNa karanA / ) jo koI puruSa pAtheyayukta ho kara kisI mahAn mArga kA anusaraNa karatA hai, vaha mArga me kSudhA aura tRSNA kI vAdhA se rahita hotA huA sukhI hotA hai / isI prakAra jo jIva dharma kA saMcaya kara ke paraloka ko jAtA hai, vaha vahA~ jA kara sukhI hotA hai aura asAtAvedanIya karma alpa hone se vizeSa vedanA ko bhI prApta nahI hotA / iha jIviyaM aNiyamettA, patrabhaTThA samAhijoaihi / te kAmabhogarasagiddhA, uvavajjanti Amure kAye ||6|| [ utta0 a0 8, gA0 14] jina jIvoM ne ( sAvR-vRtti ko grahaNa kara ke bhI ) apane amayamI jIvana ko (bAraha prakAra ke tapa dvArA ) vA me nahI kiyA, ve kAmabhogoM ke rasa me mUcchita hote hue samAviyogoM se sarvathA bhraSTa hokara amara kumAroM me utpanna hote haiM / je ker3a vAlA haha jIviyaDI, pAvA kammAhaM karenti rudA / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parabhava] [395 te ghorarUve tamisaMdhayAre, tibvAmitAve narae paDaMti // 7 // [sU0 a0 1, bha05, 10 1, gA0 3] jo ajJAnI manuSya apane jIvana-nirvAha ke lie kara hote hue pApakarma karate hai, ve tIva duHkha se bhare hue ghora andhakAramaya naraka me girate haiN| mA paccha asAdhutA bhave, accehI aNusAsa appagaM / ahiyaM ca asAhu soyaI, se thaNaI paridevaI vahuM // 8 // [sU0 dhru0 1, a0 2, u0 3, gA07 ] paraloka me durgati kI prApti na ho, isa vicAra se viSaya-saga ko dUra karo aura AtmA kA anuzAsana kro| duSTa karmoM se durgati me gayA huA jIva zoka karatA hai, Akrada karatA hai aura bahuta vilApa bhI karatA hai| jahA''esaM samuddisa, koi posejja elayaM / oyaNaM javasaM dejjA, posejjAvi sayaMgaNe // 6 // tao se puDhe parivUDhe, jAyamee mhodre| pINie viule dehe, AesaM parivarUe // 10 // Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366] [zrI mahAvIra-vacanAmRta jAva na ei Aese, tAva jIvai se duhI / aha pattammi Aese, sIsaM chattaNa bhuJjaI // 11 // jahA se khalu oranbhe, AesAe samIhie / evaM vAle ahambhiTTa, IhaI narayAuyaM // 12 // [utta0 ma07, gA0 1 se 4] jaise koI puruSa kisI atithi Adi ke nimitta apane ghara me bakarA ko pAlatA hai aura usako jo Adi acche padArtha khAne ko detA hai| bAda me jaba vaha bakarA puSTa sAmarthyavAn, carbIvAlA, vaDA 'peTavAlA aura sthUla dehavAlA ho jAtA hai taba pAlaka atithi kI pratIkSA karatA hai| jaba taka ghara me atithi nahI AtA tava taka vaha vakarA jItA hai, kintu atithi ke Ane para vaha duHkhI sira chedana karake khAyA jAtA hai| jisa taraha vaha bakarA atithi ke lie kalpita hai, usI taraha ajJAnI adharmiSTha jIva narakAyuSa ke lie kalpita hai| tAtparya yaha ki aisA jIva avazya naraka me jAtA hai| hiMse vAle musAvAI, addhANaMmi vilovae / annadattahare teNe, mAI kaM nu hare sahe // 13 // itthIvisayagiddhe ya, mahArambhapariggahe / - bhuMjamANe suraM maMsaM, parivUDhe paraMdame // 14 // Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parabhava] [397 ayakakkarabhoI ya, tuMdille ciyalohie / AuyaM narakaM kaMkhe, jahA''esaM va elae // 15 // utta0 a0 7, gA0 5 se 7 ] jo ajJAnI hiMsA karanevAlA, jhUTha bolanevAlA, mArga me lUTanevAlA, binA diye kisI kI vastu uThAnevAlA, corI karanevAlA, chalakapaTa karanevAlA, aura "kisakI corI karUM'aisAduSTa vicAra karanevAlA, phira strI aura viSayo me Asakta, mahAn Arambha aura parigraha karane vAlA, madirA tathA mAsa kA sevana karanevAlA, balavAna hokara dUsaroM ko davAnevAlA tathA bhuje hue cane kI taraha bakare kA mAsa khAnevAlA, baDA peTavAlA aura puSTa zarIravAlA hai, vaha narakAyu kI AkAkSA karatA hai, jisa taraha poSA huA bakarA atithi kI / / tAtparya yaha kI usakI durgati nizcita hai| asaNaM sayaNaM jANaM, vittaM kAme ya bhujiyaa| dussAhaDaM dhaNaM hiccA, bahuM saMciNiyA rayaM // 16 // tao kammagurU jaMtu, paccuppannaparAyaNe / aya vya AgayAese, maraNaMtambhi soyaI // 17 // [utta0 bha07, gA08-6] jisane vividha prakAra ke Asana, zayyA aura vAhana kA upabhoga kiyA hai eva sapatti aura zabdAdi viSayo ko acchI taraha bhoga liyA hai, vaha bahuta karma-raja kA sacaya karake aura ati kaSTa se ekatrita kiyA huA dhana idhara choDa ke maraNa ke samaya aisA zoka Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 368] [zrI mahAvIra-vacanAmRta satApa karatA hai, jaisA ki atithi ke lie poSA huA bakarA marane ke samaya me| tao AuparikkhINe, cuyAdehA vihiNsgaa| AsuriyaM disaM vAlA, gacchanti avasA tamaM // 18 // [utta0 a0 7, gA010] anantara ve hiMsAdi meM pravRtti rakhanevAle ajJAnI jIva Ayu ke kSaya hone se garIra ko chor3a kara karmoM ke adhIna hote hue ancakArayukta naraka dizA-naraka gati ko prApta hote haiN| jahA kAgiNie heDaM, sahassaM hArae nro| apatthaM azvagaM bhoccA, rAyA rajjaMtu hArae // 16 // evaM mANussagA kAmA, devakAmANa antie / sahassaguNiyA bhujjo, AuMkAmA ya dinciyA // 20 // aNegavAsAnauyA, jA sA paNNavao ThiI / jANi jIyanti dummehA, UNe vAsasayAue // 21 // [utta0 a07, gA0 11 se 13] jaise eka kAkiNI* ke lie koI ajJAnI manuSya hajAra (kArpApaNa ) ko kho detA hai aura kupathyalpa Amra ke phala ko khAkara rAjA rAjya (prANa) so ho detA hai usI prakAra ajJAnI jIva thor3e se viSayajanya sukhoM ke nimitta devaloka ke mahAn sukha ko kho detA hai| kAkiNI-1 kaapaaNpnn| - bhArata kA eka purAnA sikkA / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parabhava] [ 366 aise manuSyo ko samajhanA cAhiye ki mAnuSika kAma-bhoga devoM ke kAma-bhogo ke sAmane sahastraguNa adhika karane para bhI nyUna haiM tathA devo kI Ayu aura unake kAma-bhoga divya hai| prajJAvAn arthAt jJAna-kriyA ArAdhaka AtmA mRtyu ke bAda devaloka me jAtA hai aura vahA~ unakI sthiti aneka nayuta varSoM taka arthAt amuka palyoghama vA sAgaropama taka hotI hai| usako mUrkha manuSya kucha kama sau varSa kI Ayu me viSayabhogo ke vazIbhUta hokara hAra dete haiN| vivecana-kAkiNI aura Amraphala ke dRSTAnta uttarAdhyayana sUtra kI vRhadvRtti se dekhanA caahiye| jahA ya tinni vaNiyA, mUla ghettUNa niggayA / ego'ttha lahaI lAbhaM, ego mUleNa Agao // 22 // ego mUlaM vi hArittA, Agao tattha vaannio| vavahAre uvamA esA, evaM dhamme viyANaha // 23 // [utta0 bha0 7, gA0 14-15 ] kisI samaya me tIna vyApArI apanI-apanI mUla pUMjI ko lekara vyApAra ke nimitta videza me ge| una tIno me se eka ko to vyApAra me lAbha huA, dUsarA apanI mUla pUMjI ko kAyama rakhatA huA ghara ko A gayA aura tIsarA mUladhana ko bhI kho karake ghara A gyaa| yaha jaise vyAvahArika upamA hai, usI prakAra dharma ke viSaya me bhI smjhnaa| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.] [zrI mahAvIra vacanAmRta mANusattaM bhave mUlaM, lAbho devagaI bhave / mUlaccheeNa jIvANaM naragatirikkhattaNaM dhuvaM // 24|| [uttaH bha7, gA0 16] manuyala yaha mUla dhana hai aura rAma ke namAna devatva ko prApti hai| ataH mUla ke nAga hone se ina jIvoM ko nararagati aura tinaMca gati ko hI prApti hotI hai| duhI gaI bAlamma, aacrddvhmuuliyaa| devattaM mANumattaM ca, jaM jie lolayAnaI // 25 // nao jie maI hoDa. duvihaM dugga] ge| dullahA tamma ummaggA, addhApa munirAdapi // 26 // [raNaH mA., gA* 18] devanya aura manuSyatya ko hAra jAnevAre dhAM aura mAMgA pAra annAnI pInAra aura viyara do kilo hai| inameM darakA aura dage yaar| evaM jira mahAe. nuliyA bAlaM ca paMTiyaM / makara ne paramanni, mAguni jAnimanni je || my m.] xr morrfan / * :, 7 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'parabhava] [401 vemAyAhiM sikkhAhiM, je narA gihisuvvayA / uventi mANusaM joNiM, kammasaccA hu pANiNo // 28 // [utta0 bha0 7, gA0 20] jo manuSya vividha prakAra kI zikSA dvArA gRhastha-jIvana me bhI suvratI hai, ve manuSya-yoni ko prApta hote hai / nizcaya hI karma satya hai arthAt jaise ve kiye jAte hai, vaise hI phala dete haiN| jesiM tu viulA sikkhA, mUlaM te aicchiyA / sIlavantA savisesA, adINA janti devayaM // 26 // [utta0 a0 7, gA0 21 ] jina jIvo kI zikSAeM adhika vistRta ho gaI haiM aura jo sadAcArI, vizeSa guNoM se yukta aura dInatA se rahita haiM, ve mUla dhana kA atikramaNa karate hue devaloka me cale jAte haiN| agAri sAmAiyaMgAI, sar3I kAraNa phAsae / posahaM duhao pakkhaM, egarAyaM na hAvae // 30 // evaM sikkhA samAvanne, gihivAse vi sunvae / muccaI chavipavAo, gacche jakkhasalogayaM // 31 // [ utta0 bha05, gA0 23-24 ] zraddhAvAn gRhastha kAyA se sAmAyika ke ago kA sevana kare, donoM pakSo me pauSadha kare, parantu eka rAtri to kabhI bhI hIna na kare, arthAt eka mAsa me eka rAtri bhara to saMvararUpa se dharmajAgaraNa avazya kre| 26 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402J [zrI mahAvIra-vacanAmRta ina prakAra zikSAyukta suvratI jIva gRhasthAzrama me rahatA huA bhI isa audArika zarIra ko choDakara yakSaloka arthAta devaloka me calA jAtA hai| gAraM pi a Avase nare, aNupunvaM pANehiM saMjae / samatA samvattha sanvattha subbate, devANaM gacche sa logayaM // 32 // s0 zruH 1, a0 2, u0 3, gA0 13] gRhasya bhI ghara me vasatA huA apanI zakti ke anusAra prANiyoM kI dayA pAle, sarvatra samatA dhAraNa kare, nitya arhata-pravacana ko sune to vaha mRtyu vAda devaloka me utpanna hotA hai| kusaggamettA ime kAmA, saliruddhammi Aue / kassa he purAkAuM, jogakSemaM na saMvide // 33 // [utta0 a07, gA0 24 ] ye kAma-bhoga kuza ke anna bhAga para rahe hue jalavindu ke samAna hai aura Ayu atyanta sakSipta hai| to phira kisa hetu ko Age rakhakara tuma yogakSema ko nahI jAnate ? vivecana-aprApta kI prApti ko yoga aura prApta hue kA pAlana karanA kSema kahalAtA hai / isa sAre kathana kA tAtparya yaha hai ki manuSya kI samRddhi aura Ayu vahuta hI svalla hai| isa svalla samRddhi bora Ayu me use jo dharma kI prApti huI hai tathA usa dharma se jo svarga Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parabhava] [403 aura mokSasukha kI AzA hai usa dharma kI ora avazya dRSTi rakhanI caahiye| pacchA vi te payAyA, khippaM gacchanti amrbhvnnaaii| jasiM piyo tavo saMjamo, __ya khaMtI ya baMbhacaraM ca // 34 // [daza0 bha0 4, gA0 28] jina puruSo ko tapa, sayama, kSamA aura brahmacarya priya hai / pichalI avasthA me bhI dIkSita ho jAne para ( tathA sayama-mArga nyAyapUrvaka calane se ) zIghra hI devaloka me cale jAte hai| aha je saMvuDe bhikkhU, dohaM annayare siyaa| sambadukkhapahINe vA, deve vAvi mahiDie // 3 // [utta0 a0 5, gA0 25] jo saMvarayukta bhikSu hai, vaha do me se eka gati ko avazya prApta ho jAtA hai| vaha sarva duHkha se rahita siddha hotA hai, anyathA mahARddhi vAlA deva banatA hai| iDDI juI jaso vaNo, AuM suhamaNuttaraM / bhuJjo jattha magussesu, tattha se uvavajaI // 36 // [utta0 a07, gA0 27 ] devaloka kA AyuSya pUrNa kara vaha puNyAtmA jIva mAnava-kula me Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408] [zrI mahAvIra-vacanAmRta jIva rAta-dina karuNa svara se Anada karate haiN| phira paramAvAmI unake chede hue agoM ko agnijvAlA se jalAte haiM aura usa para jalda meM jalda kSAra chir3akate haiM, ataH ina aMgo me se rakta aura mAsa adhika pramANa me jharate rahate haiN| ruhire puNo vaccasamussiaMge, bhinnuttamaMge vrivttyNttaa| payaMti NaM Neraiye phurate, sajIvamacche va ayokavalle // 6 // [sU0 0 1, bha0 5, u0 1, gA0 15 ] jaba pApI jIva naraka me utpanna hote haiM, tava paramAvAmI usakA sira kATate haiM, usake zarIra me se rakta nikAlate haiM aura ghavakte lohe ke kaDAha me pheMka kara khUba ubAlate haiN| isa samaya ve pApI jIva jisa taraha tape hue tave para machalI taDaphar3AtI hai, usI taraha asahya dukhoM se pIDA pAte tar3aphar3Ate haiN| no ceva te tattha masIbhavaMti, Na mijjati tibbabhiveyaNAe / tamANubhAgaM aNuvedayaMtA, dukkhaMti dukkhI iha dukkaDeNaM // 10 // [sU0 0 1, bha05, u0 1, gA0 16] nArakIya jIvo ko paramAvAmI ubAlate aura muMjate haiM, to bhI ve Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garaka kI vedanA] [406 bhasmasAt nahI hote haiN| phira jo bhayakara tADana-tarjana kiyA jAtA hai, isIse bhI ve marate nahI haiN| kintu apane duSTa karmoM kA phala bhogane ke lie ve duHkhita jIva niyata samaya taka duHkha bhogate hI rahate hai| te NaM tattha NicA bhItA NiccaM tasitA NiccaM chuhiyA NiccaM ubvigA NiccaM appuA NiccaM vahiyA NiccaM paramamasubhamaulamaNubaddhaM nirayabhavaM paccaNubhavamANA viharaMti // 11 // [jIvA0 prati 3, u0 2, sU0 86 ] ve naraka ke jIva sadA bhayabhIta, trasta, kSudhita, udvigna aura vyAkula rahate haiM aura nitya vadha ko prApta hote hai| ve hamezA azubha aura atula paramANuo se anubaddha hote hai| isa taraha naraka me utpanna hue jIva pIr3A kA anubhava karatA huA apane dina nirgamana karate hai| neraiyANaM bhaMte ! kevaikAlaM ThiI pannattAgoyamA! jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM // 12 // [jIvA0 prati 3, u0 3, sU0 222 ] prazna-he bhagavan ! nArakIya jIvo kI sthiti kitane kAla kI hai ? uttara--he gautama ! nArakIya jIvo kI sthiti jaghanya se daza hajAra varSa kI aura utkRSTa se tetIsa sAgaropama kI hai| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410] [zrI mahAvIra-vacanAmRta eyANi soccA NaragANi dhIre, na hiMsae kiMcaNa sabaloe / egaMtadiTThI apariggahe u, bujhinjha loyassa vasaM na gacche // 13 // [sU0 0 1, bha05, u0 2, gA0 24 ] naraka ke ina duHkhoM kA vicAra kara dhIra puruSa sarva loka me kisI bhI prANI kI hiMsA na kre| usako vAhiye ki vaha nizcaya samyaktva dhAraNa kare, parigraha ko chor3a de aura laukika mAnyatAo ke vaza na hokara tAttvika bodha grahaNa kre| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArA : 40 : zikSApada iha mANussae ThANe, dhammamArAhi narA // 1 // [sU0 zru0 1, a0 15, gA0 15 ] isa manuSya-loka me dharma kI ArAdhanA karane ke liye hI manuSyoM kI utpatti hai| jAimaraNaM parinnAya, care saMkamaNe daDhe // 2 // [mA0 dhru0 1, bha0 2, u03] janma-maraNa ke svarUpa ko bhalIbhAti jAnakara cAritra me haDa hokara vicre| kasehi appANaM, jarehi appANaM // 3 // [mAH dhru0 1, bha0 4, u0 3] (tapazcaraNa dvArA ) apane Apako peza karo, apane Apako jIrNa kro| sancaM suciNNaM saphalaM nANaM // 4 // [usaH 13. gA0 10] manuSyo kA acchA jiga hunA nava parma kapha hotA hai| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412] [zrI mahAvIra vacanAmRta saMsayaM khalu so kuNaI, jo maggo kuNaI dhrN| jattheva gantumicchejjA, tattha kuvija sAsayaM // 1 // [utta0 a0 9, gA0 26] jo puruSa mArga me ghara banAtA hai, vaha nizcaya hI saMzaya-grasta kArya karatA hai| jahA~ para jAne kI icchA ho vahI para gAzvata ghara vanAnA caahiye| verAiM kubaI verI, tao verehiM rajaI / pAvovagA ya AraMbhA, dukkhaphAsA ya antaso // 6 // [sU0 zru0 1, ma08, gA07] eka manuSya ne kisI ke sAtha vaira kiyA, phira vaha aneka prakAra ke vaira karatA hai aura ina vairoM se khuzI hotA hai, kintu vaha jAnatA nahI ki sabhI duSpravRttiyA~ pApamaya hotI haiM aura anta me ve duHkha kA hI anubhava karAtI haiN| kiriaM roae dhIro, akiriaM parivajjae / diTThIe diTThIsampanne, dhamma cara suduccaraM // 7 // [utta0 ma018, gA0 33] dhIra puruSa kriyA me ruci kare aura akriyA kA parityAga kara deve| vaha samyag dRSTi se dRSTi-sampanna hokara dharma kA AcaraNa kare jo ki atiduSkara hai| kohaM mANaM nigimhittA, mAyaM lobhaM ca sabao / iMdiyAiM vase kAuM, appANaM upasaMhare // 8 // [utta0 a0 22, gA048] Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSApada] [413. krodha, mAna, mAyA aura lobha ko jItakara tathA pA~co indriyo ko. vaza me kara apanI AtmA kA upasahAra karanA cAhiye, arthAt pramAda kI ora baDhI huI AtmA ko pIche haTAkara dharma me sthira karanI caahiye| jasaM kittiM silogaM ca, jA ya vaMdaNapUyaNA / sabaloyaMsi je kAmA, taM vijjaM parijoNiyA / / 6 / / [sU0 zru0 1, a0 6, gA0 22] yaza, kIrti, prazasA, vandana, pUjana aura sarva loka me jo bhI kAmabhoga hai, inako apakArI samajhakara choDa denA caahiye| aTThAvayaM na sikkhijjA, vehAiyaM ca No vae // 10 // [sU0 zru0 1, bha0 6, gA0 17 ] juA khelanA mata sIkho aura dharma ke viruddha mata bolo / AvaNNA dIhamaddhANaM, saMsArammi aNantae / tamhA sabadisaM passaM, appamatto parivvae // 11 // [utta0 a0 6, gA0 13] ajJAnI jIva isa ananta sasAra me janma-maraNa ke baDe lambe cakkara me paDe hue hai| isalie unakI sArI dizAo kA avalokana karatA huA mumukSu puruSa sadA pramAdarahita hokara isa sasAra me vicare / je rakkhasA vA jamaloiyA vA, je vA surA gaMdhavA ya kaayaa| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ zrI mahAvIra vacanAmRta AgAsagAmI ya puDhosiyA je, puNo puNo vipariyA suventi // 12 // [sU0 0 1, a0 12, gA0 13] jo rAkSasa haiM, jo yamapuravAsI haiM, jo deva haiM, jo gandharva haiM aura jo anya kAyAvAle haiM tathA AkAzagAmI athavA pRthvInivAsI hai, ve sabhI mithyAtva Adi kAraNo se hI vAra vAra bhinna-bhinna rUpa me janma dhAraNa karate haiM / ihamege u bhAsanti, sAyaM sAyeNa vijjaI | je tattha AriyaM maggaM, paramaM ca samAhiyaM // 13 // [sU0 zru0 1, a0 3, u04, gA0 6 ] koI kahate haiM ki sukha se ho sukha kI prApti hotI hai, kintu vaha satya nahI hai | usame jo AryamArga hai, vahI parama-samAdhi denevAlA hai / mA eyaM avamannantA, appeNa lumpahA bahuM / 414 ] eyassa u amokkhAe, ayohAri va jUraha ||14|| [sU0 dhru0 1, na0 3, 204, gA0 7 ] isa parama - mArga kI avajJA karake alpa sukha ke liye bahu sukha kA nAza mata kro| bhoga-mArga amokSa kA hai / jo tuma itanA nahI samajhoge, to lohe ke badale sonA na lenevAle vaNika kI taraha paJcAttApa karoge / jahA ya aMDappabhavA valAgA, aMDaM balAgappabhavaM jahA ya / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSApada] [415 emeva mohAyayaNaM khu taNhA, mohaM ca taNhAyayaNaM vayanti // 1 // [utta0 a0 32, gA06 ] jaise bagulA kI utpatti aDA se aura aDA kI utpatti bagulA se hotI hai, isI prakAra tRSNA kI utpatti kA sthAna moha hai aura moha kI utpatti kA sthAna tRSNA hai / mAyAhiM piyAhiM luppai, no khulahA sugaI ya peccao // 16 // [sU0 zru0 1, a0 2, u0 1, gA0 3] jo mAtA, pitA ( patnI, putra Adi ) me moha karatA hai, usako paraloka me sadgati sulabha nahI hai| paDiNIyaM ca buddhANaM, vAyA aduva kammuNA / AvI vA jai vA rahasse, Neva kujA kayAi vi // 17 // [utta0 bha0 1, gA0 17] vacana se athavA kAyA se logo ke samakSa athavA ekAnta me AcAryoM ke pratikUla AcaraNa kadAcit bhI nahI karanA caahiye| paDhamaM nANaM tao dayA, evaM ciTThai sannasaMjae / annANI kiM kAhI, kiMvA nAhii cheya-pAvagaM // 18 // [daza0 a0 4, gA0 10 ] prathama jJAna hai, pIche dyaa| isI prakAra sarva sayata-varga sthita Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 ] [zrI mahAvIra-vacanAmRta hai arthAt mAnatA hai| ajJAnI kyA karegA ? vaha puNya aura pApa kA mArga ko kyA jAnegA? tANi ThANANi gacchanti, sikkhittA saMjamaM tavaM / bhikkhAe vA gihatthe vA, je saMti parinibuDA // 16 // [utta0 a05, gA0 28] pUrvokta sthAnoM ko ( devaloka ko ) ve hI sAdhu athavA gRhastha prApta hote haiM, jo ki saMyama aura tapa ke abhyAsa se kaSAyoM se rahita ho gae haiN| dullahA tu muhAdAI, muhAjIvI vi dullhaa| muhAdAI muhAjIvI, do vi gacchanti soggaI // 20 // [daza0 a05, u0 1, gA0 100 ] isa saMsAra me niHsvArtha vaddhi se denevAle dAtA aura niHsvArtha buddhi se lenevAle sAdhu-donoM hI durlabha haiN| ataH ye dono hI sadgati prApta karate hai| jattheva pAse kai duppauttaM, kAraNa vAyA adu mANaseNaM / taheva dhIro paDisAharijA, Ainnao khippamiva kkhalINaM / / 21 / / [ daza0 cU0 2, gA0 14] Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSApada] [417 apane Apa ko jaba mana se, vacana se eva kAyA se skhalita hotA huA dekhe taba sayamI puruSa ko zIghra hI saMbhala jAnA caahiye| jisa prakAra jAtivanta zikSita ghoDA niyamita mArga para calane ke liye zIghra hI lagAma ko grahaNa karatA hai, usI prakAra sAdhu bhI saMyama-mArga para calane ke lie samyak vidhi kA avalambana kre| mIhaM jahA khuDDamigA caraMtA, dUre caraMti parisaMkamANA / / evaM tu mehAvi samikkha dhamma, dUreNa pAvaM parivajaejA // 22 // [sU0 zru0 1, a0 10, gA0 20 ] araNya me vicarate hue kSudra vanapazu jisa taraha (apane ko upadrava karanevAle) zera kI zaMkA se dUra ho dUra rahate hai, usI taraha buddhimAn puruSa dhama ko vicArakara (apane ko upadrava karanevAle) pApo se ati dUra rhe| savaNe nANe ya vinANe, paccakkhANe ya saMjame / aNhavaNe tave ceva, vodANa akiriyA siddhI // 23 // [bhaga 20 2, gA05] jJAniyoM ko payupAsanA karane se dharmazravaNa kI prApti hotI hai| dharma-zravaNa se jJAna kI prAti hotI hai| jJAna se vijJAna (viziSTa jJAna ) kI prApti hotI hai| vijJAna se pratyAzyAna (virati ) kI Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 ] [zrI mahAvIra-vacanAmRta prApti hotI hai| pratyAkhyAna se saMyama kI prApti hotI hai| sayama se anAsrava kI prApti hotI hai| anAsrava se tapa kI prApti hotI hai| tapa se karma-kSaya hotA hai| karma-kSaya se akriya avasthA (galegI avasthA ) prApta hotI hai aura akriya avasthA se siddhi kI prApti hotI hai| AloyaNa niravalAve, AvaIsu dadhammayA / aNissi ovahANe ya, sikkhA nippaDikkamayA // 24 // aNNANayA alobhe ya, titikkhA aJjave suI / sammadiTThI samAhI ya, AyAre viNaovae // 25 // dhiImaI ya saMvege, paNihi suvihi saMvare / attadosovasaMhAre, savvakAmAvirattayA // 26 // paccakkhANe viussagge, appamAde lavAlave / jjhANa saMvarajoge ya, udae mAraNaMtie // 27 // saMgANaM ya pariNAyA, pAyacchittakaraNe vi ya / ArAhaNA ya maraNaMte, battIsaM jogasaMgahA // 28 // [sama0 sU0 32] (1) AlocanA karanA arthAt jAnate hue ayavA nahI jAnate hue koI bhI dopa kA sevana ho gayA ho to apane sadguru ke sAmane prakaTa karanA, (2) AlocanA kA prakAza na karanA, (3) Apatti ke samaya Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [416 zikSApada] dharma me dRDhatA rakhanA, (4) AzArahita tapa karanA, (5) sUtrArtha-grahaNa karanA, (6) zarIra ke zRgAra kA parityAga karanA, (7) ajJAta kula kI gocarI karanA, (8) icchita vastu kI prApti hone para vaha jyAdA mile, aisI bhAvanA na rakhanA, (9) titikSA dhAraNa karanA, (10) Arjava-bhAva rakhanA, (11) zuci rakhanA-vrato me doSa na lagAnA, (12) samyag-dRSTi bananA, (13) samAdhiyukta honA, (14) pacAcAra kA pAlana karanA, (15) vinayayukta honA, (56) dhRtiyukta honA, (17) savega dhAraNa karanA, (18) citta vyavasthita rakhanA, (16) sundara anuSThAna kA pAlana karanA, (20) Asrava kA nirodha karanA, (21) AtmA ke doSo kA parihAra karanA, (22) sarva prakAra ke kAmabhogoM se virakta honA, (23) tyAga-dharma me Age baDhanA, (24) kAyotsarga karanA, (25) pramAda na karanA, (26) niyata samaya para kriyAnuSThAna karanA, (27) dhyAna dharanA, (28) yogoM ko savara me lagAnA, (29) mAraNAntika kaSTa ko sahana karanA, (30) svajanAdi ke saga kA parityAga karanA, (31) doSa lagane para prAyazcita kA grahaNa karanA aura (32) anta samaya meM ArAdhaka hone kA sakalpa dhAraNa karanA, ye battIsa zikSApada jJAniyo ne kahe haiN| nANassa savvassa pagAsaNAe, annANamohassa vivajaNAe / rAgasa dosassa ya saMkhaeNaM, egantasokkhaM samuvei mokkhaM // 26 // [utta0 ma0 32, gA02] Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420] [zrI mahAvIra-vacanAmRta sampUrNa jJAna ke prakAza se, ajJAna aura moha ke sampUrNa tyAga se __ tathA rAga aura dveSa ke sampUrNa kSaya se, ekAnta sukharUpa mokSa ko yaha jIva prApta kara letA hai| Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 Anm vacanoM kA akArAdi krama prathama vacana kA Adha bhAga diyA hai, gAva meM mins jAti bilkula samAna hai, vahAM dvitIya pada kI bhinnatA dilAne ke liTHI prathama zabda vacana ke sAmane phoDa meM diyA gyaa| aNNarAtAgamA aibhUmi na gacchejA 237 agarana rAno zana akasAyamahabakhAyaM ! obhaar'nnfir akuvvao Nava Natyi 404 zahAdvinitAnA akkomeja paro bhikyu 256 aradANi fatar agAri sAmAzyagA 401 jAgA Thrents aguttI vabhacerassa 202 jaTAyaNanAmA accaNa rayaNa ceva 190 adA yaNAyAno acce kAlo tUranti 301 andara gahamA gaha adhinimIlayamatta 406 aDhAvA milA macchile mAhae bacci 40 agAyA ajaya yAmamANo ra gyaas 4 bajava caramANo u praNAma /am ajaya ciTamANo u ajaya bhAmamANo da 134 zraNAvAma bagara bhunamANI ra aNAvAuntim in ajaya mayamANI 133 minAya gamA Yt5 H ommmmm Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhibhUya kAyeNa pari0 amaNunnasamuppAya kakkarabhoI ya ayasIpupphasakAsA araI gaNDa visUiyA arasa virasa vAvi arUviNo jIvavaNA aloe pahiyA siddhA alolabhikkhU na alolaya muhAjIvI alole na rase giddhe avaujjhiya mitta0 avasohiya kaTagA0 avi pAparikkheva asai vosaTThacattadehe asaccAmosa sacca ca asaNaM pANaga vAvi asaNa sayaNa jANa asurA nAga-suvvaNA asakhya jIviya mA asaMsattaM paloijA assi ca loe adu [ 423 ] 252 263 367 378 315 245 24 21 253 346 246 316 317 274 252 138 240 367 45 307 235 53 aha aTThahiM ThANehiM aha koi ma icchijjA aha coddasahi ThANehiM aha je savuDe bhikkhU aha ta pavejja bajbha aha paharasahi ThANeha aha pacahi ThANehiM aha sArahI vicite ahase'NutappaI pacchA ahAvarA tasA pANA ahiappA hiyappannANe ahiMsa sacca ca ategaga ca ahINapacediyatta ahe vaya koNa aho jiNehiM asAvajjA aMgapaccagasaThANa atamuhuttami gae adhiyA puttiyA ceva A Aukvaya ceva a0 ANAnidda sakare ( igiyA0 ) ANAniddesakare ( paDaNIe ) 275 244 273 403 261 272 275 288 156 125 261 117 313 335 243 161 385 40 168 272 273 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbhottA Na nIsesaM vAyadaNDasamAyare Ayariya kuvina nacA AryArae nArAhei Avariehi vAhito AyAtule pavAlu AvAdayati gimhenu AyAvayAhI caya ArabhAmo aviro Ao thIjaNAigo bAlavate lavate vA AlavaNeNa kAleNa AloyaNa niravalAve jAvaNNA dIhamANa sAvaraNijANa tumhapi lAsaNagaona pucchejA AsaNe uvaciTThejA vAsadIpaliaketu Ahaca caDAliya Ahacca savaNa lchu vAhAramicche miyame0 i ii ittariyammi [ 424 ] 242 182 282 205 280 122 206 177 382 156 ima ca me atyi imaM 280 ima narIra aNiccaM 217 iriyAbhAsesaNAdANe 418 istA amarisa atavo 413 iha kAmANiyaTTasya 72 iha jIvie rAya a0 iha jIviyameva pAhA iha jIviya aNiya 0 250 27e 201 136 78 187 ii cauriMdiyA ee ijo viddhasamANasta ii veidiyA ee icveya chatrIvaNiya 311 iDDhIgAravie ege iDDhI juI jaso vaSNo ityIo je na sevanti itthI purisasiddhA ya ityIvisayagiddhe ya iha mANUsvae ThANe ihamege u bhAsanti iha loe nippavAsasta ihevammo jayaso haMgAla agaNi aci - 41 361 36 16 286 403 154 17 366 307 371 215 3=2 303 387 302 364 42 414 262 201 re Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 426 ] / 166 266 357 401 180 328 230 121 226 eya pacaviha nANa 11 evameyANi jANittA eya sakammavIriya 354 eva lagganti dummehA eyAi kAyAi pa0 128 eva logammi tAiNA eyAi maTha ThANAi 216 eva sikkhA-samAvamne eyAo aThThasamiIyo (duvAla0) 216 eva sehe vi appuLe eyAo paMcasamiIo ( utto) 224 evindiyatyA ya ma0 eyAo pacasamiIo ca0 esaNAsamimo lajjU esa dhamme dhubve nicce eyANi socA NaragANi esa mamo AriehiM eva u samaNA ege 184 esA pavayaNamAyA eva kAmesaNa viU 303 eva guNasamAuttA orAlA tasA je u eva tava tu duviha 267 ohovahovaggahiya eva tu samaNA ege eva tu sajayastAvi eva dhamma akAuNa 363 kaNakuNDaga cahattA Na evaM dhamma pi kAuNa kaNNasoktehiM saddehi eva dhamma vikkamma kapAtalimijA ya eva dhammanta viNao kppAIyA uje devA kappovagA ya vArasahA eva bhavatsasAre sana kammamege pavedenti eva mANussagA kAmA kamnasagehi sammUDhA evamAdAya mehAvI kammANa tu pahANAe evamAvaTTanoNInu 75 kammuNA vabhaNo hoDa 351 U 220 292 kaDa ca kajamANaca w. m m m m ar 356 261 ha 176 386 46 231 rar r 398 352 75 355 75 350 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaparAi aThThaluhumAi kalahaDamaravajie kasAyapaccakkhANeNa kasiNapi jo ima kasehi appANa, jarehi kaha care ? kaha ciTThe ? kahaM tu kujA sAmaNNa kahiM pahiyA siddhA ? kadappakukkuyAi taha kadappAbhioga ca kasesu kaMsapAesu kAusaNaM bhate ! kAmakAmI khalu aya kAmANugiddhippabhava meha ya sathavehi giddhA mate ! kAyaguttiyA kAyasA vayasA matte kAle nikkhame bhikkhu kAvayA jA imA kiNhA nIlA kAU, tinti kiNhA nIlA ya kAU ya kiNhA nIlA ya ruhirA ya [ 427 ] 198 272 338 171 411 210 186 20 391 361 200 368 305 304 54 228 268 231 261 384 376 26 kimiNo somaMgalA ceva kiria ae dhIro kukuDe siMgirIDI ya kujae aparAjie kuppavayaNapAsaDI kuvvati sathava tAhiM kusaggamettA ime kAmA kusagge jaha osa O kuthu pivIliyA dasA ia ruia gIma hAsa0 iya ruiya gIya hasiya kohavijaeNa bhate ! koha ca mANa ca ta0 koha mANa ca mAya ca koha mANa nigimhittA kohA vA jai vA hAsA kohe mANe mAyA, lobhe kohe mANe yamAyAe koho pIi paNAsei koho ya mANo ya a0 kha khajjUramuddiyaraso khaNamettasoklA vahu 0 38 412 40 357 361 158 402 310 36 156 162 338 333 333 413 348 145 216 333 334 371 296 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ salakA jArisA jonA khaluke jo u joei savitA puvvakammAi savitA puvyakammAi (siddhi) sippa na sakke vivega0 khuba pivAsa dustejja khetta vatyu hiraNa pa0 ca kheta vatyu hiraNga ca pu0 ga gaIlaktaNo u ghammo gattabhUsaNamica ganmAi mijjati buvA 0 gahaNenu na ciJjiA gavansa ghANa gahaNa gadhenu jo giddhimuvei gabhIravijayA ee gAratyehiya sahi gAravenu kamAem cAra pina lAdane nare giddhovamA unaccANa guNApamAnao davva gumvinIe ut [ 428 ] 285 284 100, 266 210 310 176 = 1 170 6 156 372 197 325 325 202 256 175, 191 402 da 13 23e gavasaNAe gahaNe ya goaramApaviTThalsa gomeja va tyAge aMke goyakamma tu duviha govAlo bhaMDavAlo vA ca caTaNha khalu bhAsANa cappA va parisappA caTaraga dulaha nanvA caridiyA u je jIvA cavIvatyaeNa bhate / calihe vi bAhAre caktumacattU johimsa cakkhA paDilehittA cattaputtaklattanna cattAri paramagANi cAri vane savA campe ulomapaktI ya caritamohana kamma care pavAI parisaka0 caNasya-hasa cadArA ya navattA 21e 202 30 71 185 136 43 82 40 363 214 63 117 56 74 246 44 uu 110 20 45 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 107 [ 426 ] cisA Na dhaNaM ca 316 jamiya jagaI puDho jagA cicA dupaya cau0 374 java care jaba ciThe ciyA vitta ca putteya 375 jayA phamma khavittANa 'vittabhittiM na nijhAe 162 javA gaDa bahuviha cittamatamacittaM vA, a0 147 javA cayai sajoga cittamatamacittaM vA, pa0 167 jayA jIvamajIve cittamantamacitta vA (na giNhADa) 348 jayA joge nirU bhittA cira duijamANassa 207 jayA dhruNai kammaraya pIrAjiNa nagiNiNa 260 jayA nividie bhoe jayA puNNa ca pAva ca chajIvakAe asamA0 186 jayA muNDe bhavittANaM chanda niroheNa uveI 306 jayA ya pRimo hoi 'chintAle chindaI selli 285 jayA yA cayai dhamma chidati bAlassa khureNa jayA logamaloga ca jayA savattaga nANa jai ta kAhisI bhAva 162 janA savaramukTThi jaganissiehi bhUehiM 130 jayA hematamAsammi jaNavayasammayaThavaNA jarA jAva na pIDei jaNeNa saddhi hokkhAmi 267 jassantie dhammapayAi jatukubhe jahA uvajoI 156 jasa kitti siloga ca jatyeva pAse kai javiNo migA jahA satA jamma dukkha jarA dukkha 371 jarAmaraNavegeNa 106 108 263 263 407 106 106 108 180 142 270 413 261 113 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 430 ] 346 57. 164 262 235 346 ra62 414 jatlatyi mancuNA vakta jati kule samuppanne jallevamappA u haveja jaha kaDuyatuvagaraso jaha karagayasa phAco jaha gomatta gayo jaha jIvA vajjhati jaha tatNaagarato jaha tigaDDayansa ya raso jaha pariNayavagarato jaha dUrasta va phAso jaha miulevAlita jaha rAgeNa kaDANa jaha surahikunumagayo jahA aggirihA dittA jahA''ena samudina jahA iha agaNI unho jahA iha ima sIpa jahA kAgiNIe heDa jhA vipAgalANa jahA pukkuDapogna jahA kunne tamagAi 387 jahA junnAi kachADa 170 jahA daDDANa bIyANa 84 jahA davanI paridhaNe 376 jahA dukta bhareu je 381 nahA dumatta pupphenu 380 jahA poma jale jAya 57 jahA bhuyAhi tarita 376 jahA mahAtalAgata 376 jahA ya aDappabhavA 376 jahA ya kipAgaphalA ma0 381 jahA ya vinti vaNiyA 58 jahA lAhA tahA loho 58 jahA virAlAvasahasta 380 jahA sagAnakAlamni jahA sAgaDio jANa 365 jahA guNI puikannI 406 jahA tUI manuttA jahA se talu auranne 368 jahAlinI jalna 300 jahinA puJcanajoga 160 jaheha nIhI miga 344 ja kiMvakama jAge 366 337 160 184 260 266 407 266 m 346 35. Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ je vinnavaNAhibajoliyA -je'saGkhyA tuccha0 je siyA sannihi kAme pesi tU viulA siktA jehiM nArINa sajogA jo nIThe vina jANeha jo jIve vivicANei jo na tajjai Agantu jo pavvaittANa jovagana u jo tatya jo sahA hu gAma0 jo mahasta nahasmANa sa0 jo sahasa sahasmANa mA0 jha bhANaloga samAhaTTu Tha ThANI vivihANANi ThANe nisIpaNe caiva [ 432 ] 154 330 185 401 155 taiya ca adattAdANa 104 tamo bAupariklINe 105 to kammara jatu -347 to jie saI hoi 86 tano puTTho ApakeNa 23 tao se daDa samA0 251 tatro se puTThe parivRDhe 85 to te maraNantammi 258 358 355 227 Da DaharA vuDDA ya pAnaha 386 Dahare va pANe buDDhe ya 125 uhare ya pANe vaDDe ya (uhaI) 344 Na NamukkAreNa pAritA No rakkhasI gi0 ta tapana chidijA tahAbhibhUyatva a0 tatya AlavaNa nANa tatya ThiccA jahAThANa tatya daDeNa navIte tatya pacaviha nANaM tatya mandA vitIyanti tatya se cimANanta tatvima paDhamaM ThANa tamAha loe paribuddha 0 243 153 246 325 327 400 222 27 325 38 197 149, 322 217 80 183 86 31 238 131 = Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 435 ] 343 254 373 0 278 254 duvihA vi te bhave 41 na cittA tAyae bhAsA duhA vaNassaIjIvA 33 na jAimatte na ya sva0 na tassa jAI va kula ghaNadhannapesavaggesu 167 na tassa dukkha vibhayanti ghaNu parakkama kiccA 101 na ta arI kaThachittA dhammajjiya ca vavahAra 263 na pakkho na purao dhammapannavaNA jA sA 262 na para vaijjAsi dhammaladdha miya kAle 165 na pUyaNa ceva siloya0 dhammasaddhAeNa bhate / 362 na vAhira paribhave dhamma pi hu saddahantayA 314 na ya pAvaparikkhevI dhammAu bhaTTa sirio 207 nava bhoyaNammi giddho dhamme harae bambhe . 118 na ya buggahiya kaha dhammo mahammo AgAsa, kA0 4 na rUvalAvaNNavilAsa0 dhammo ahammo AgAsa, dava na lavijja puTTho dhammo magalamukkiTTha na vA labhejjA niuNa ghiImaI va savege na vi tA ahameva ghuva ca paDilehijA na vi muDieNa samaNo na sammamAloiya hujjA na ima sanvesu bhikkhUsu na saya gihAi kubvijjA na kammuNA kamma khaventi 345 na satasati maraNate na kAmabhogA samaya 326 na kovae Ayariya 282 na sA mama viyANAi na careja vAse vAsate 232 na so parimgaho vutto 186 276 272 241 251 161 188 183 350 243 176 360 287 360 173 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahu pANavaha aNujANe nAiucce nAinIe nAIdUramaNAsanne nAivAijja kiMcaNa nANassa kevalINa nANassa savvassa pagAsaNAe nANassAvaraNijja nANa ca dasaNa ceva ( eyamagga ) nANaM ca dasapa ceva ( vIriya ) nANAvaraNa pacaviha nANeNa jANaI bhAve nAdasaNissa nANa nA puTTho vAgare kiMci nAmakamma ca goya ca nAmakambha tu duviha nArIsu no pagijjhejA nAsadIpaliasu nAsIle na visIle vi nikkhammamANAi a nicca tase pANiNo viggo jahA teNo nijjUhikaNa AhAra [ 436 ] 131 238 236 121 362 416 61 88 12 63 88 4 278 60 70 257 201 275 247 148 342 193 niTThANa rasanijjUDhaM nidda ca na vahu mannejjA niddA taheva payalA niddhasapariNAmo nimmo nirahakAro ni0 nimmamo nirahakArI vI0 nivvANa ti avAha ti nisagguvae saruI nissante siyA amu0 nissakiya - nikka khiya nIya sijja gai ThANaM nIyAvittI acavale nIlAsogasakAsA nIvAre va na lIejA noharanti maya puttA neyAya sukkhAya neraiyANa bhate / kevai0 neraiyAtirikkhAu neraiyA sattavihA nerayaittAe kamma neva palhatyiya kujA no idiyagejjha 241 186 63 381 161 163 24 356 277 360 276 383 378 156 373 354 406 70 41 405 280 48 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 437 ] 383 no ceva te tatya no tAsu cakkhu sajA 180 168 314 261 167 206 38 237 255 408 payaNukoha mANe ya 158 payAyA sUrA raNasIse paramatyasaMthavo vA 274 parigahaniviThThANaM 366 parijUrai te sarIraya 418 pariyANiyANi sakatA 200 parivvayante aNi 403 parIsahariUdatA 120 palloyANullayA ceva 367 pavisittu parAgAra 234 paveyae ajapaya 244 pasubaghA savvaveyA 415 pakAbhA ya dhUmAbhA 221 pacAsavapariNAyA 415 pacAsavappavatto 22 paciMdiya tirikkhA.u 122 paciMdiyA u je jIvA 164 paMciMdiyANi koha 356 pacaviho paNNatto 33 pAyacchitta viNao 127 piyae ego teNo 306 piyaghamme daDhaSamme paiNNavAI duhile paJcakkhANeNa bhate ! paJcakkhANe viussagge pacchAkamma pure kamma pacchA vi te payAyA paDati narae ghore paDikkamaNeNa bhate / paDikuTTha kula na pavise paDiggaha salihitA NaM paDiNIya ca buddhANa paDilehei pamatte paDhama nANa tao dayA paNayAlasayasahassA paNayA vIrA mahAvIhiM paNIya bhattapANa tu paNDie vIriya laTu patteasarIrAo pabhUdose nirAkiccA pamAya kammamAhasu 346 175 381 146 205 353 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 438 ] 265 190 pisAya-bhUyA jakkhA ya 45 phAnupammi aNAvAhe 207 puLe gimhAhitAvega 181 va puTho va dasamasagehiM 182 vanyappamukto ajjhatyeva 375 puDhavi na khaNe khaNA. 247 bala yAma ca pehAe puDhavi mittiM mila lelu 164 vahiyA uDDhamAdAya 118 puDhavI-AukAe (paDilehaNApamatto)222 bahu lu muNiNo madda 257 puDhavI-AujhAe (paDilehaNA Au0) 222 vahu paraghare natyi 241 puDhavI AujIvA ya 26 bahu suNeI kannehiM . 255 puDhavI jIvA puDho sattA 125 vamacera uttamatava0 puDhavI ya AU agaNI 128 vAyarA je u pajjattA ( u0 ) 37 puDhavI ya sakkarA vAluyA ya 30 bAyarA je u pajjattA (mahA) 26 puDhavo sAlo javA ceva 337 vAyarA je u pajjattA (sAhA0 ) 33 purao jugamAvAe 232 vAyarA je u pajjattA ( suddho0 ) 33 puritA / attANameva 87 vAyarA je u pajjattA'Nega 37 purisA saccameva sa0 135 vAranahiM jovaNehiM purisorama pAvakammuNA 301 vAlamaraNANi bahuso 362 pUyaNaLA asokAmI 337 vAlANa kAma tu pesiyA paliucanti 287 viDamumbheima loNaM 172 pogalANa pariNAma 166 veidiyA u je jIvA bha * phAvasta gahaNa kAya - 326 bhaNantA akarentA ya 343 phAsassa jo giddhimuvei 326 bhAvaNAjogasukhappA 386 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 436 ] 113 46 236 361 353 285 bhAvassa maNaM gahaNaM bhAvesu jo giddhimuvei bhAsamANo na bhAsejjA bhAsAi dose ya gaNe bhikkhAlasie ege bhiktimaca na keyavva bhuoragaparisappA ya bhujittu bhogAi 50 bhUehiM na virujjhajjA bhUyANamesamAdhAo bhogAmisadosavisanne bhoccA mANusae bhoge 414 277 338 400 327 marihisi rAya jayA 328 mahAsukkA sahassArA 276 mahukArasamA buddhA 140 matA joga kAu 286 mAiNo kaTu mAyA ya 230 mAI muddhaNa paDaI 43 mA eya avamannantA 208 mA galiyasseva kasa 370 mANavijaeNaM bhate / 166 mANusattammi AyAo 265 mANusatte bhave mUla 81 mANussa ca aNicca mANussa viggaha laddha mA paccha asAdhutA mA peha purA-paNAmae 157 mA ya caNDAliya kAsI 353 mAyA piyA ehasA bhAyA 44 mAyAvijaeNaM bhante / 275 mAyAhiM piyAhiM luppai 225 mAse mAse tu jo bAlo 206 mAhaNA khattiyA vaisA 326 micchAdasaNarattA 78 227 365 163 277 374 macchA ya kacchabhA ya maNaguttayAeNa bhate / maNapalhAyajaNaNI maNasA vayasA ceva maNuyA duvihabheyA u maNogaya vaktagaya maNo sAhasio bhImo maNoharaM cittadharaM mandA ya phAsA vahu0 336 415 343 168 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [ 440 ] 81 roianAyaputtavayaNe 246 135 mr 313 314 161 154 mr 140 ladrUNa vi nAriyattaNaM 326 labhrUNa vi uttama sui 268 lakhUNa vi mANusattaNaM lAbhAlAme suhe dukkhe letAhiM savvAhiM carama 322 letAhi savAhiM paDhame loguttama ca vayamiNaM lobhavijaeNaM bhate ! 326 lohatseta aNupphAse 1pUra 385 151 336 173 289 mittava nAiva hoi musAvAo ya logammi muhuttaduklA u havanti muhaM muhu mohaguNe mulAo khandhappabhavo mUlameyamahammatta moktAbhikalitva u bhIsatva pacchA mohaNijja pi duviha ramae paMDie sAta rasatsa jinmaM gahaNaM rasetu jo giddhimuvei rAgadosastiyA vAlA rAgo ya doso viya rahire puNo vacca khvasta cakkhaM gahaNa khvANugAsANugae svANurattasta naratna khvANuvAeNa pari0 sve atitte ya pari0 sve viratto maNuo svetu jo gidimuvei 326 185 228 341 vaDDi suDiyA tasta 56 vattaNAlakSaNo kAlo 408 vatyagaMdhamalakAraM 319 vayagutayAe NaM bhate ! 320 varavAruNIe va rato 323 vara me appA daMto 321 valayA pavvayA kuhaNA 146, 321 vahaNaM tasacAvarANa hoI 323 vahage vahamANasta 316 vake vakasamAyAre 24 264 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 34 198 236 417 76 245 mavehiM bhUehiM dayA0 saha samaie NaccA nakhakakudasakAnA ( rayaya ) nakhakakudasakAsA (sIyAe) sagANa ya pariNAyA matattA kesaloeNa satime suhumA pANA gha0 sathAra phalaga pIDha sapatte bhikkhakAlambhi savujjhaha / kiM na bujjhaha / savujjhamANe u nare sarabha samArabhe ( kAya) sarabhasamArabhe ( maNa) sarabha samArabhe ( vaya ) sasaya khalu so kuNaI sasAratyA u je jIvA sasAratyA ya siddhA va sasAramAvanna parassa sANa sUia gAviM sAmAieNa bhate / sAmAiya tya paDhama sAhare hatyapAe ya [ 443 ] 256 sAhavo to ciyattaNa 355 sAhAraNasarIrAo 378 siNeha pupphamuhuma 62 siyANa aduvA kakka 204 418 siyA ya samaNaThAe 182 sIodagasamArambhe 200 203 sIodaga na sevijA 165 221 sIha jahA khuDumigA 231 sui ca laddha saddha ca 302 sukaDa ti supakka ti 123 sukkajmANa jhiyAejA . 227 sukkamUle jahA rUkkhe 225 suNivA bhAva sANassa 226 suttesu yAvI paDibuddha0 309 412 suddhapuDhavI na nisIe 164 26 sura vA meraga vA vi 17 suvakkasuddhiM samu0 141, 163 308 suvaNNarUpassa u 233 susavuDA pacahiM sa0 260 365 susANe sunnagAre vA ___65 sussUsamANo uvAsejA 225 suhasAyagassa samaNassa 110 187 281 204 171 206 26 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 444 ] sUra maNgai appANa se gAme vA nagare vA se jANa ajANa vA se hu caksu maNuyANa socA jANai kallANa so tassa savvasna molasavihabheeNa to vi atarabhAmillo sohI ujjubhUyasta 253 276 267 162 378 176 hatyanajae pAyajae 232 hatya pAya ca kAya ca 87 hatyAgayA ime kAmA 371 hammamANo na kuppejjA 104 hariyAlabhepanakAsA 332 hariyAle hiMgulae 67 hAta kihu rai dappa 287 hiya vigapabhayA buddhA 76 hiMgulaghAusakAtA hiMse vAle musAvAI ma0 156 hiMse vAle musAvAI mA0 rarara 378 hatya pAyapaDicchinna 268