Book Title: Jain Dharm aur Jatibhed
Author(s): Indralal Shastri
Publisher: Mishrilal Jain Nyayatirth Sujangadh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010348/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma 3658 AL permane marrial -- - jAtibheda indralAla zAstrI, vidyAlaMkAra Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira dillI krama samyA kAla na0 khaNDa prAdhAgAra prakAzakamizrIlAla jaina zAstrI nyAyatIrtha sujAnagar3ha rAjasthAna) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aya-- nivedana | prati saptAha dehalI se prakAzita hone vAle 'jaina gajaTa' ke yazasvI aura kuzala saMpAdaka, aneka pustakoM ke levaka prasiddha paMDita indralAlajI zAstro vidyAlaMkAra jayapura ke vizruta nAma aura kArya ko prAyaH sabhI jAnate haiM / Apane apanI dUradarzitA aura anubhava se pUrNa evaM parimArjita levanazailI aura pravacana praNAlI se jaina samAja tathA itara samAja kA bhI bar3A bhArI hita kimA hai / 1 ukta vidyAlaMkAra zAstrIjI ne jitanI bhI pustakeM likhI haiM ve sabhI prabhAvaka aura mananIya haiM / Apane varNa vyavasthA ke vivecana para bhI 100 pRSTha kI eka pustaka nigvo haiM, jo prakAzita ho cukI hai| prastuta pustaka meM Apane jAti bheda para bar3A sundara vivecana kiyA hai / maiMne Apake dvArA likhita isa pustaka ko AdyopAMta par3hakara aparicita janatA kI jAnakArI ke lie isake prakAzanArtha Apako nivedana kiyA to Apane svIkRti dekara merI AzA ko saphalatA dI / isa pustaka kI cAra cAra sau pratiyAM zrImAn seTha bhaMvara lAlajI bAkalIvAla lAlagar3ha (bIkAnera) tathA zrImAn seTha bhUmaramalajI jayacandalAlajI kalakattA ne saharSa lene kA bacana diyA jisase utsAha aura bhI dviguNita ho gayA / pustaka ke prakAzana ke lie 800 pratiyoM kA kharIda lenA sAdhAraNa bAta nahIM hai / ukta mahAnubhAvabar3e hI premI aura loka hita kI bhAvanA se ota prota Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM / Apane jarA se saMketa para hI isa Arthika bhAra ke uThAne kI svIkRti dI, jisakA mukhya kAraNa isa pustaka ke vidvAn lekhaka kI dharma-loka-priyatA hI hai| yaha zAstrIjI kI mArmika aura prabhAvaka lekhana zailI kA hI prabhAva hai ki Arthika samasyA ko hala karane ke lie loga Age se bhAge te rahate haiN| ukta sajjanoM kA sAbhAra dhanyavAda mAne binA nahIM rahA jA sktaa| maiM cAhatA thA ki aise sAmayika, sAtvika aura vijJa dAtAoM ke citra bhI prakAzita kiye jAyaM parantu bahuta prayatna karane para bhI maiM saphala na ho skaa| jAti bheda kImaulikatA ke saMbaMdha meM jinakI vicAra dhArA bhrAnta hai ve tathA anya sajana bhI isa pustaka ko AdyopAMta par3he aura dUsaroM ko par3hAkara lekhaka ke prayAsa ko saphala kareM / sacce nidAna ke binA roga kA ilAja nahIM hotaa| Aja hamAre deza para jo vipatti aura saMkaTa ke bAdala haiM unakA nidAna ThIkaThIka na hokara g2alata ho rahA hai jisI se roga ghaTane ke sthAna meM baDhatA hai / lekhaka ne roga kA sahI nidAna kiyA hai| deza kA sundara bhaviSya hone para hI usakI ora lakSya jA sakatA hai| pustaka pratyeka dRSTi se paThanIya aura mananIya hai| sujAnagaDha [rAjasthAna pauSa zuklA pUrNimA vikrama saMvat 2007 kRtajJa mizrIlAla jaina, zAstrI nyAyatIrtha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / zrIH / / jaina dharma aura jAti-bheda sajjAtitvAdisaptazrIparamasthAnamaMDitAn / jinAnnaumi trizudhyAhaM sarvasaukhyavidhAyakAna / jAti--zabda / yaha siddhAnta sunizcita hai ki pratyeka vAcyArtha usake bAcaka zabda meM hI nihita hotA hai| vAcya, vAcaka se bhinna rahakara kAryakArI nahIM ho sakatA / jAti zabda saMskRta bhASA kA hai / joki 'janI prAdurbhAve ' dhAtu se ktin pratyaya karane para banatA hai / prAdurbhAva kA artha utpatti, janma athavA paidAyaza hai| vAstava meM janma sthAna kA nAma jAti hai arthAt janma prAdheya aura jAti prAdhAra hai| jAti aura janma meM AdhAra Adheya bhAva vaisA hI hai jaisA ki hAtha aura hAtha meM hone vAlI rekhAoM meM hai / isa AdhAra kA kAla tabhI se hai jabase ki zrAdheya kA / jaise ki hAtha aura rekhA kA AdhAra Adheya bhAva hai / jaba se hAtha hai tabhI se rekhA hai to bhI vyavahAra meM yahI bolA jAtA hai ki 'hAtha meM rekhA' vaise hI 'jAti meM janma ' aisA tAtparyArtha hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isase yaha siddha hotA hai ki jAti zabda kA saMbaMdha hI janma se hai isalie jAti, janma se hI hotI hai / jAti aura janma kA tAdAtmya saMbaMdha hai| jAti, janma binA nahIM hotI aura janma, jAti binA nahIM hotA isalie kahanA par3egA ki jo jAti ko janma se nahIM mAnate ve zabda kA artha taka aura usakI vyutpatti taka bhI nahIM jAnate / 'jAti' zabda kI vyutpatti yaha hai ki ' jAyate yasyAM sA jAtiH ' arthAt jisameM utpatti ( janma ) ho usakA nAma jAti hai / isa vyutpatti aura zabda se jAti kA janma ke sAtha kitanA saMbaMdha hai, yaha sarva sAdhAraNa bhI acchI taraha samajha sakate haiM / jAti aura jaina siddhAnta / jaina siddhAnta meM karma ke ATha maida mAne gaye haiM / jJAnA varaNa, darzanAvaraNa, atarAya, mohanIya, Ayu nAma, gotra aura vedanIya | ina saba karmoM ko prakRtiyAM bhI kahate haiM / inake uttara bheda 148 haiM, jinameM nAma karma ke 63 bheda haiN| gati, jAti, zarIra, gopAMga Adi / gati ke 4 bheda haiM, jAti ke pAMca bheda, zarIra ke pAMca Adi / ye cAra, pAMca, pAMca Adi saba milakara hI 63 bheda hote haiM / jAti ke pAMca bheda isa prakAra haiM- ekeMdriya jAti, dvindriya jAti, trIndriya jAti, caturiMdriya jAti aura paceMdriya jAti / nAma karma ke 63 bhedoM meM manuSya jAti nAmakA koI bheda nahIM hai| paMceMdriya jAti kA hI manuSya jAti nAmaka eka upabheda Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. - hai | paMceMdriya jAti ke lAkhoM bheda haiM / jAtiyoM ke samasta 84 lAkha bheda haiM / jAti aura yoni ye donoM zabda prAyaH ekArthaka haiM / " jAti ' kA lakSaNa zrI rAjavArttika graMtha meM bhagavAn akalaMka svAmI ne isa prakAra kahA hai- ' tatra vyabhicAri sAdRzyaikIkRto srthAtmA jAtiH " arthAt zravyabhicArI sAdRzya se jo samAna artha svarUpa hai usakA nAma jAti hai / vaha sAdRzya ( samAnatA ) eka dUsare se biruddha nahIM hotA kintu binA kisI vyabhicAra (anekAMtika) ke eka tagata samAnArtha kA dyotaka hotA hai| usa jAti kA nimittabhUta jo karma hai vahI jAtI nAmA karma hotA hai / manuSya jAti ke bhI isa vivecana se yaha bAta phalitArtha hotI hai ki manuSya jAni bhI nAma karma kI 63 prakRtiyoM meM bheda rUpa na hokara eka upabheda rUpa hai / jisa prakAra paMceMdriya jAti kA manuSya jAti nAmaka karma upabheda kA bhI upabheda hai usI prakAra aneka bheda prabheda hai| jaba samasta manuSya, sUkSmatA se vicAra karane para sarvathA samAna nahIM hote aura kucha kucha bhinna hI hote haiM to unako vibhinnatA denevAlA karma bhI bhinna bhinna hI honA cAhiye, anyathA bhinnatA kyoM ? zrataH manuSya jAti manuSyatvena eka hokara bhI fearbheda rUpa hai jaise ki paMceMdriya jAti, manuSya tiyaMca Adi aneka rUpa hai| tiryagjAti bhI paMceMdriya jAti kA hI eka upabheda hai aura hAthI, ghor3A, bhaiMsA, bakarA, hariNa, kuttA mArjAra Adi aneka bhedoM meM vibhakta hai| jaise inameM aneka bheda Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabheda hote huye bhI eka tiryagjAtitva hai| usI prakAra manuSyoM meM bhI vibhinna jAtiyAM hote huye bhI eka hI manuSya jAti kahI jAtI hai| jisa prakAra tiryagjAti kI aneka bheda rUpa hAthI. ghor3A hariNa Adi jAtiyoM meM paraspara maithuna varjanIya aura aprAkRtika hai usI prakAra manuSyoM kI vibhinna jAtiyoM meM bhI paraspara rajo vIrya sambandha varjanIya ho to Apatti nahIM ho sktii| paceMdriya jAtigata manuSya jAti ke samAna eka bheda tiryagjAti ke prabhedoM hAthI ghor3e vaila Adi meM jisa prakAra maithuna karma aura usase honevAlA pariNAma avAMchanIya hai usI prakAra manuSya jAti ke prabhedoM meM bhI vaha sambaMdha varjanoya honA ucita hai / jAti bAra krm| ___ jAti nAmakA nAma karma hai to usake jitane bhI bheda upabheda prabheda haiM ve bhI saba nAma karma janita hI haiM yaha to nirvivAda siddha hai hii| manuSya jAti cAra varSoM meM vibhakta hai,brAmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra / aisI avasthA meM manuSya jAti ke ye cAra bheda vA ina cAra bhedoM se Age, jo bhI inake upabheda prabheda hoMge yA haiM ve saba nAma karma janita hI ho sakate hai isIlie prAcIna zAstra kAroM ne brAhmaNa kSatriyAdiko karma se kahA gayA hai| yahAM karma kA artha nAma karma hai parantu kucha loga apane svacchada vicAroM ko zAstra kA rUpa dene ke lie karma kA artha vRtti ( jIvikA) karake janatA ko bhrama meM DAlate hai parantu yaha Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvathA ucita nahIM hai 1 kammaNA bammaNo hoI baIso kammA hoI kammaNA hoi khattizro / suho havai kammarayA | arthAt - karma se hI brAhmaNa, karma se ho kSatriya, karma me hI vaizya aura karma se hI zUdra hotA hai / yaha padya uttarAdhyayana nAmaka graMtha kA hai jise jAti pAMti virodhI sajjana apane pakSa-poSa ke lie upasthita karate haiN| jahA taka mAnuna haiM - yaha padya zvetAmbarIya zrAgama kA hai, kucha bhI ho - karma kA artha jo mana mAne taura para vartamAna kAlIna jIvikA kiyA jAtA haiM vaha sarvathA asaMgata hai| yahAM karma zabda spaSTa hai jisakA spaSTa Azaya nAma karja se hai| vicAra karane kI bAta hai ki manuSya jAti jaba nAma karma se hai tA manuSya jAti ke upabheda prabheda bhI to usI karma se hoge ? usa karma zabda kA artha jabardastI vRtti karanA sarvathA anucita aura akSamya hai / vAstava meM jo bhI ghaTanA ghaTita hotI hai usakA nimitta kAraNa kucha bhI ho parantu usameM upAdAna kAraNa zraSTa vidha karma hI hotA hai / jIva ke sAtha karma kA anAdi saMbaMdha hai| jIna aura karma donoM hI anAdi haiN| jAti nAma kA bhI karma hai jisakA jIva ke sAtha anAdi saMbaMdha hai / isIlie zrI somadevAcArya ne jAtiyoM ko anAdi batalAyA hai / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6 - vRtti aura karma / kahA jAtA haiM ki brAhmaNAdi varNa vRtti bheda se hai aura isI ke pramANa meM nimnalikhita pramANa bhI upasthita kiyA jAtA manuSyajAtirekaiva jAtinAmodayodbhavA / vRttibhedAhitAdbhadAccAturvidhyamihAznute // bhAvArtha-jAti nAma karma ke udaya se manuSya jAti eka hI hai aura vRtti bheda dhAraNa karane ke kAraNa vaha cAra prakAra kI hojAtI haiN| yahAM vicAraNIya viSaya yaha hai ki jaba manuSya jAti, nAma karma ke udaya se utpanna hotI hai to brAhmaNa jAti, brAhmaNa nAma manuSya jAti ke karma ke udaya se prApta hogii| isI prakAra se kSatriya jAti Adi bhii| upajAtiyoM meM utpanna hone vAle vyakti tattadupajAtiviziSTa manuSya jAti nAmaka nAma karma se utpanna hote haiM / uttara bhedoM meM mUla kAraNa yadi chUTa jAya to usa mUla se uttara bheda kA saMbaMdha hI nahIM raha sakatA isaliye yaha spaSTa siddha hai ki koI bhI jAti yA upajAti nAma karma se hI prApta hotI hai| jIva se saMbaMdha rakhanevAlI jitanI bhI zArIrika adhasthAe~ hai una saba meM do kAraNa hote hai| eka upAdAna aura dUsarA nimitta / brAhmaNAdi varNa meM upAdAna kAraNa manuSyagati Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmaNa nAmA jAti nAmaka karma haiM aura nimitta kAraNa hai usameM brata saMskArAdi / koI bhI manuSya koI vRtti karatA hai to usameM bhI to koI karma hI to kAraNa haiN| jaise eka manuSya daTTI sApha karane kI vRtti karatA hai to usameM bhI koI na koI upAzana kAraNa to hai hI, jisake ki kAraNa vaha usa vRtti vAlI jAti meM paidA huA isalie yaha mAnanA par3egA ki vRtti meM bhI jAti nAmA nAma karma hI kAraNa hai| bhagavAn zrI AdinAtha svAmI ne varNa-prAdurbhAva karate samaya cAhe jisakA cAhe sohI aTakala paJca varNa sthApita nahIM kara diyA thA kintu jisameM jo yogyatA karma anita thI use hI kAryAnvita kI thI isa viSaya ko mere dvArA likhe gaye varNa vijJAna nAmaka graMtha meM vizeSatA se dekhanA adhika upayukta hogaa| isalie kevala vartamAna dRSTigocara vRtti bheda se hI brAhmaNAdi mAna lenA anucita hogaa| isake atirikta yaha bAta bhI hai ki manuSya jAti meM vRtti bheda kI sthApanA to bhagavAn zrAdinAtha svAmI ne kI thI vRtti bheda pahale thA bhI kahA~ ? jisase ki usake anusAra brAhmaNAdi varNa kI sthApanA kI jAtI ? vAstava meM bAta yaha hai ki jina 2 manuSyoM meM kSatatrANAdi guNa pahale se vidyamAna the kintu bhoga bhUmi ke kAraNa avyakta the unameM hI se bhagavAna ne avadhilocana se jAnakara kSatriyAdi varNa vyakta kiyA thaa| koI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navIna racanA nahIM kI thii| yadi yoM vartamAna vRtti bheda se jAti-parivartana hone lage to bar3I bhArI avyavasthA ho sakatI hai aura kabhI kisI kA kucha patA hI na rahe-kyoMki pratyeka AdamI hI prAyaH prAtaH kAla uThakara zaucAdi karatA hai to harijana zUdra huA, pIche apane ghara meM jhADU buhArI karatA hai to vaisA hI rahA, snAnAdi kara pUjA pATha karatA hai to brAhmaNa hogayA, kisI zatru ko lar3akara harAtA hai to kSatriya hogayA, vyApArAdi karatA hai to vaizya hogayA isa prakAra dina bhara bhinna 2 kAryo ke karate rahane se vaha kaunaso jAti yA varNa kA kahalAyegA aura jaba rAta ko 8 ghaMTe sojAtA hai to koI bhI kAma nahIM karatA to usakA kaunasA varNa yA jAti kahalAvegI ? kyA kevala vartamAna vRtti bheda se jAti kalpanA karane vAloM ne kabhI isa bAta ko viveka pUrvaka socane kA kaSTa kiyA eka vyakti prati samaya corI na kara samasta janma meM kevala eka bAra karake bhI cora hI kahalAtA haiM / vezyA, pratisamaya bezyAtva na karake bhI pratisamaya vezyA hI kahalAtI haiM. eka vyakti prati samaya dharma na karatA huA bhI dhArmika hI kahalAtA hai isI prakAra badalatI rahanevAlI vRtti mAtra ke kAraNa koI brAhmaNAdi nahI kahalA sakatA kintu paMceMdriya jAtigata manuSyagata brAhmaNa jAti nAmaka nAma karma ke udaya se ho bAharaNa hotA hai, Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naki kevala vRtti mAtra se / vRtti kA saMbaMdha bhI pUrva karmo se hI hotA hai| pravacana kI praNAlI / AcArya jo upadeza karate haiM usakI bhI praNAlI aura naya vivakSA hotI haiM / jo usa praNAlI aura vivakSA ko nahIM samamate aura eka zabda ko pakar3akara durAgraha karate haiM ve paMDita nahIM kintu paThina mUrkha hote haiM aura ve durAgrahavAsanA se janatA kA bar3A bhArI hita karate hai| eka jagaha jisa vastu ko AcArya burI batalAte haiM to dUsarI jagaha usakI AvazyakatA bhI batalAte haiM to isakA yaha artha nahIM ho sakatA ki zAstroM meM pUrvApara viruddha kathena haiM / vAstava meM AvazyakatA ke anusAra hI unakA upadeza hotI haiM / jaise putra mitra kalatrAdi ke moha meM jo loga phaMsa rahe haiM aura apanA Atmahita nahIM karanA cAhate unake lie putrAdi moha kI niMdA meM na jAne kitane zAstra bhara diye haiM jaise ki - jAdo hara kalattaM bar3hato baDhimA haraI / tthaM harai samatyo puttasamo vairio sAtthi / zra dha. bhAvArtha- putra, utpanna hote hI strI sukha ko naSTa kara detA hai. bar3A hojAne para pitA kI vRddhi ko hara letA haiM aura samartha hone para artha (dhana) chIna letA haiM isalie putra ke samAna saMsAra meM koI dUsarA zatru nahIM haiN| parantu bhaviSya meM gRhasthAzrama calAne Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 10 - aura munidAnAdi dhArmika paraMparAoM ko avicchinna banI rakhane ke lie jisake putra nahI haiM usake putra kI AvazyakatA bhI hai aura yahAM taka kahA gayA hai ki 'aputrasya gatirnAsti' arthAt putra rahita kI sadgati nahIM hotii| isI dhAraNA se to aputra loga dattaka taka lete hai| yadi ekAnta se putra ko anAvazyaka aura burA hI mAna liyA jAya to vaha cIja vyAvahArika nahIM ho sakato aura na pAramArthikatA hI niyata raha sktii| pUjya pAda mahA mahanIya prAcAryavarya zrI somahava sUri ne apane yazastilaka nAmaka graMtha meM putra ko naraka kA hetu bhI batalAyA hai to putra kI AvazyakatA bhI ba- lAI haiM: tagdehaM vanameva yatra zizavaH khelaMta na prAMgaNe teSAM janma vRthaiva locanapathaM yAtA na yeSAM sutAH / teSAmaMgavilepanaM ca nRpate ! paMkopadehai: samaM yeSAmaGgavidhUsarAtmaja rajazcarSA na vakSaHsthale / / bhAvArtha-he rAjan ! vaha ghara jaMgala hI haiM jisake ki AMgana meM bacce nahIM khelate / unakA janma hI vyartha haiM jinheM putra dRSTigocara nahIM hue| jinake zarIra ke vakSaHsthala para khelate huye baccoM kI miTTI dhUla nahIM lagI aura jo kevala apane zarIra para caMdanAdi kA lepana karate haiM to usa raja ke binA usa caMdanAdi lepana ko kIcar3a ke lepana ke samAna hI kahanA caahiye| yaha hai pravacana kI praNAlI aura pravacana meM uddezya kI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhi / isI prakAra jo loga brAhmaNa jAti meM utpanna hAne mAtra se hI apane ko ucca mAnate haiM aura brAhmaNya karma nahIM karate unake lie prAcArya zrI amitagati svAmI kA kahanA haiM ki na jAtimAtrato dharmo labhyate dehadhAribhiH / satyazaucatapaH zIladhyAnasvAdhyAyabajitaiH / / AcAra mAtra bhedena jAtInAM bheda kalpanam / na jAti brAhmaNoyAsti niyatA kvApi tArikhakI / brAhmaNa kSatriyAdInAM caturNamapi tatvataH / ekaiva mAnuSI jAti rAcAreNa vibhajyate // saMyamo niyamaH zIlaM tapo dAnaM damo dayA / ghidyate tAtviko yasyAM sA jAtimahatI satAm / / guNaiH saMpadyate jAtiguNadhvaMsaivipadyate / yatastato vudhaiH kAryo guNepvevAdaraH paraH / / jAtimAtra madaH kAryo na nIcatva pravezakaH / uccatvadAyakaH sadbhiH kAryaH zola samAdaraH / / bhAvArtha-koI yaha kahe ki satya zauca tapa zIla dhyAna aura svAdhyAya se rahita hAne para bhI prANiyoM ko jAtimAtra ( kevala jAti ] se hI ucyatA prApta ho jAtI hai mo bAta nahIM hai yahAM dharma dhAraNa ke lie jAti kA niSedha karanA hotA to jAtitaH yA jAteH aisA pATha hotA parantu ' jAtimAtrataH ' aisA pATha hone se spaSTa vidita hotA haiM phi dharma lAbha meM kevala jAti hI kAraNa nahIM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu satya zaucAdi bhI kAraNa hai arthAt jAti to hai hI kintu jAti ke atirikta ye bhI paramAvazyaka haiN| jAtimada karanevAle vyakti ke lie jo satyazaucAdi se hIna aura zunya thA aura kevala jAti ke kAraNa abhimAna karatA thA use zrI amitagati AcAryavarya kahate haiM ki kevala jAti hI dharma meM kAraNa nahI hai kintu jAti ke sAtha satyazaucAdi bhii| ___ jAtimada karane vAle vyakti ko umake jAti mada ko cUra karane ke lie ukta AcArya zrI kahate haiM ki prAcAra bheda se jAti bheda ko kalpanA hai, koI brAhmaNIya jAti niyata ho so bAta nahIM hai / mUla kA patA lagAyA jAya to manuSya jAti eka hI hai kintu prAcAra me bhinnatA hai isalie tujhe jAti kI urucatA kAyama rakhanI hai to sadAcAra kA pAlana kara, kyoMki kevala jAti se ho koI ucca nahIM ho sakatA / jisa jAti meM saMyama niyama zIla tapa dAna dama dAna hote haiM, tatva se vahI jAti bar3I hotI hai| guNoM se jAti saMpattizAlinI hotI hai aura guNanAza athavA doSoMse vipattizAlinI / isalie vidvAnoM kA kartavya hai ki guNoM kA parama Adara kre| jAti mAtra ( kevala jAti ) kA mada karanA nIcatA kI ora lejAne vAlA hai isalie satpuruSoM kA kartavya hai ki zIla kA Adara kre| 'zIla samAdaraH' isa pada se vidita hotA hai ki kisI upa jAtIya abhimAnI kintu vyabhicArI vyakti ko lakSya meM rakhate huye Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 - yaha upadeza diyA gayA hai| yahAM prAraMbha aura anta meM donoM hI jagaha 'jAtimAtra' pada AyA hai jisase pUrNataH spaSTa hai ki svadAra saMtoSa zIla satya zauca Adi se hIna hone para bhI jo kevala brAhmaNa mAtA pitA ke yahAM janma mAtra lene ke kAraNa apane ko ucca mAnatA thA aura satya zaucAdi dhAriyoM kA apamAna karatA thA aise brAhmaNa kA brAhmaNya mada naSTa kara satya zaucAdi kI ora pravRtta karane ke lie yaha kahA gayA hai / isakA yaha artha kadApi nahIM ki jAti koI vastu hI nahIM / jAti vastu avazya hai parantu kevala jAti se hI koI UMcA bana jAya, yaha kadApi nahIM hosakatA / ucca jAti bhI uccatA meM kAraNa hai parantu usameM uccatA banI rakhane ke lie satya zauca zIlAdi kA pAlanA bhI parama Avazyaka hai| yaha saba bAteM ukta pramANoM hI pramAgita hotI haiN| "guNaiH saMpayate" adi zloka se spaSTa prakaTa hai ki guNoM se jAti saMpattizAlinI hotI hai aura guNanAza se vipatti zAlinI hojAtI haiM arthAt jAti ke sAtha guNa bhI hone cAhiye / isakA yaha artha nahIM ki jAti koI vastu hI nahIM, jAti hI na hotI to vaha guNoM se saMpati zAlinI bhI kaise hotI ? : dIvAra para hI to citra likhe jA sakate haiM ? ; isa pramANa se jAti mAtra kA mada avazya niMdita aura khaMDita hotA hai kintu jAti bheda nahI / jaba jaina siddhAnta meM uccagotra aura gotra aise gotra karma ke do bheda mAne gaye haiM to uccatA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIcatA meM ucatA kI samAnatA ke prAzrita aura nIcatA kI samAnatA ke Azrita bhI aneka bheda hojAte haiN| kathana meM saapeksstaa| jaina siddhAMta meM jitanA bhI kathana hotA hai, maba sApekSa hotA hai| kisI bhI kathana meM kucha bhI apekSA hotI hai| apekSA vAda ko samajhanA ho pAMDilya aura vidvattA hai samasta prameya marmako samajhane ke lie naya dRSTi kI bar3I bhAro AvazyakatA hai / jo nayadRSTisaMpanna vyakti hote haiM ve hI samyagdRSTi bhI ho sakate haiN| nayadRSTi vihIna vyaktiyoM ko vastusvabhAvarUpa dharma ko upalabdhi nahIM hotii| AcAryoM ne kahA bhI hai ki je NyadiTTivihUNa tAraNa raNa utthU sahAba uvaladdhI / vatthu sahAba viNA sammAiTThI kahaM hoti / / bhAvArtha-jo mAnava naya dRSTi se vihIna hote hai unako vastusvabhAva kI upalabdhi nahIM ho sakatI aura jo vastusvabhAvApalabdhi se vihIna haiM ve samya STi kase hosakate haiM ? jo loga ekAntabAda se apekSAvAdako na samajha kara yA samajhate huye bhI durbhAvanA vaza eka zabda ko pakar3a kara apanA mana mA artha kara DAlate haiM ve apanA aura deza kA bar3A bhArI ahita karate haiM aura aisA karanA mahA pApa hai| bhagavAna zrI kunda kundAyArtha svayaM digaMbara ( nagna ) the aura Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 15 - digaMvaratva ke pratIka bhI the parantu unhoMne AcaraNa hIna kevala nagnatva kA virodha kiyA hai / yathA " Naggo pAbai dukakhaM raNago saMsAra sAgare bhm|" athAt--kevala nagna rahane vAlA duHkha pAtA hai aura vaha saMsAra meM bhramatA hai| yahAM AvaraNahIna kevala nagna rahane aura phirane vAle ko lakSya meM rakha kara kahA gayA hai parantu nagna digaMvaratva kA virodha karane vAle isa vA pArA se anucita lAbha uThAkara janatA ko bhrama meM DAlane hI rahate haiM aura digaMbara vItarAgI muniyoM kI niMdA karate hue usa vAkyoM ke bahAne se unako anAvazyakatA siddha karane kI ceSTA karate haiN| sAdhAraNa janatA pUrvApara prakaraNa aura saMdarbha ko jAnatI nahIM, mUrkha bhI hotI hai, bhAvuka hI adhika hotI hai| unake sAmane yaha gAthA dharadI aura manamAnA athe kara diyA, basa ! vahaka jAtI hai| jahAM nizcaya se kathana hotA hai vahAM jitane bhI zubha nimitta yA bheda sUcaka kArya hote haiM unako heya batalA diyA jAtA hai| sAdhAraNa janatA, aise adhyAtma vAdI logoM se ThagI bhI jAtI hai munirAja ke sAmAyikAdi chaha karmo meM pratikramaNa nAmaka karma ko AcArya bhagavAn kudakuda svAmI ne viSa rUpa batalAyA hai parantu vaha kathana nizcaya dRSTi se hai kyoM ki pratikramaNa meM zrAtmA, zarIra, aparAdha aura aparAdhoM kA mithyA rUpa cAhanA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye saba bheda hote haiM aura nizcaya dRSTi meM bheda bhAvanA kA nirasana ho jAtA hai / zuddha nizcaya dRSTi meM jJAtA jJAna jJeya yaha trayAtmaka mati bhI nahIM rhtii| aisI avasthA me yadi koI mAnava pratikramaNa ko anAvazyaka aura avyavahArya samajha baiThe to kitanA anartha hojAya ? kyA yaha apekSita ho sakatA hai ki munirAja pratikramaNa na kare ? yadi SaDAvazyaka choDa diye to munitva kaise rahe ? Aja kala upAdAna aura nimitta kI carcA khUba calatI hai| adhyAtmavAdI prAyaH vyavahAra zUnya adhyAtma niSThA meM phaMsa byAvahArika nimitta sAdhanoM ko anAvazyaka akiMcit aura avyavahArya samajhane lage haiN| cAhe, anyAnya viSayabhogAdi AjIvikopArjana dhana saMgrahAdi kArya svacchaMdatA aura anargalatA pUrvaka karate raheM parantu bhagavadarzana, pUjA, abhiSeka Adi nimitta sAdhanoM kI avahelanA kara chor3ate jAte haiM / nizcaya dRSTi kA pAtra kauna hai aura nizcaya dRSTi ko kisa samaya aura kisa ke lie upAdeya hai yaha nahIM socA jAtA / socA bhI kyoM jAya ? kyoM ki cAritra pAlana karanA par3e ? isI prakAra jAti vyavasthA ke saMbaMdha meM bhI svArtha mayI vicAra dhArA Aja kala kAma kara rahI hai kyoM ki jAti vyavasthA banI rahane se anargala svacchadatA meM parama vAdhA upasthita hotI hai isI lie eka brAhmaNa, kevala brAmhaNa ke ghara para janma lene mAtra se satya zaucAdihIna Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA huA bhI anya logoM kA tiraskAra karatAthA usakI buddhi ko ThikAne para lAne ke lie use amita gati AcArya parya jAti mAtra ( kevala jAti ) kA mada na karane ke lie upadeza de rahe haiM parantu usase Ajakala ke anargala svacchaMdatA premI loga anucita lAbha uThA rahe haiM / aneka saMskRta aura dharma ke jJAtA kahalAne vAle vidvAn bhI pAzcAtya vAyu kI preraNA se yadvA tadvA aikAntikatA aura sApekSazUnyatA ke zikAra ho rahe haiN| zAstrIya rahasyoM ko samajhane ke lie samanvaya dRSTi, apekSAvAda aura kathana ke uddezya ko buddhi meM utArane kI bar3o bhArI AvazyakatA hai isake binA samasta jJAna aura usakA pracAra yaha saba ADambara aura Aropa mAtra hai| kevala jAtivAda arthAt kevala jAti ko hI sarvotkRSTa mAna kara saMsAra bhara ke pApoM ko karake bhI apane ko koI bar3A mAnatA rahe, aisA koI bhI nahIM cAhatA, usako sAgalocanA aura niMdA to pratyeka vyakti karegA aura sAtha sAtha usake usa thothe jAti mada kI prazaMsA bhI kauna karegA ? jAti kA astitva aura jAti kA md| jAti kA hI kyoM ? mada to pratyeka bAta kA hI burA hai / mada yukta prANI samyagdRSTi nahIM ho sakatA parantu mada kahate kise hai yaha bhI to dekhanA aura samajhanA hai / 'mada' zabda 'madI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harSe' dhAtu se banatA hai| mada zabda kA artha yaha hai ki kevala apane meM hI itanA harSita hojAnA ki dUsare ko kucha na samajhanA / mada kA lakSaNa 'parApraNatirmadaH / arthAt dUsare kA avinaya karanA hI mada hai / yaha mada, jJAna, pUjA ( satkAra ) kula, jAti, bala, Rddhi, tA ra zarIra kA kiyA jA sakatA hai isIlie pATha prakAra kA kahA gayA hai| jJAna mada kA yaha artha hai ki anya jJAnavAnoM kA apamAna karanA, pUjA mada kA yaha artha hai ki anyAnya satkAra yukta pratiSThita puruSo kA apamAna karanA, kunanada yaha hai ki anya kulIna vyaktiyoM kA apamAna, jAti mada yaha hai ki anya jAti vAloM kA apamAna karanA, Rddhi mada yaha hai ki anya RddhivAriyoM kA apamAna karanA, tapomada yaha hai ki anya tapastriyoM kA apamAna karanA aura zarIra mada yaha hai ki anya zarIradhAriyoM kA apamAna krnaa| bhAvArtha-apane jJAna satkArAdi meM ho to parama harSita itane hAnA ki jisase dUsaroM kA apamAna hojAya, isI kA nAma mada hai| ___eka guru aura ziSya hai| guru ziSya ko par3Ate samaya yA anya samaya bhI uccAsana para baiThatA hai to kyA isase apamAna mAnA jAyagA ? kadApi nhiiN| guru kA bhAva apamAna karane kA na hokara ziSya ko vinIta banAne ke lie hai| isI prakAra eka AdamI yadi kisI ke sAtha eka thAlI meM bhojana nahIM karatA to Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA usakA bhAva apamAna karane kA hai ? kadApi nahIM / eka saMkrAmaka rogI se dusarA nIroga vyakti alaga rahatA hai to kyA usakA bhAva usase ghRNA karane kA hotA hai ? kadApi nahIM usakA uddezya kevala Atma rakSA hai| Aja bhinna jAtIya hote huye bhI kyA kisI kA koI apamAna karatA hai ? yadi yahI bAta hai to nAI ke sAtha vivAha saMbaMdha bhojana vyavahAra na hote huye bhI viSAhAdi avasaroM para tilaka nikAlakara kyoM rupayA nAriyala diyA jAtA hai ? vivAha meM vedikA ke lie bartana lAte samaya kumhAra kA kyoM satkAra kiyA jAtA hai ? zrI mahAvIrajI meM ratha yAtrA ke samaya sabase pahale camAra kA satkAra kyoM kiyA jAtA hai ? vAstatra meM apanoM apanI jagaha sabho sammAna ke pAtra hote haiN| koI kisI kA apamAna nahIM karatA, na koI sahana kara sakatA kintu sabhI sabakA sammAna karate hai isalie jAtimada kA jo artha kiyA jA rahA hai vahI bhramAtmaka aura janatA ko gumarAha karane vAlA hai| mada ko burA batalAyA gayA hai jisakA mada hotA hai usako to nhiiN| di jisakA mada hotA hai vaha bhI tyAjya ora burI cIja ho to ina pATha madoM meM saba se pahale jhAna mada hai to jJAna kA hI prabhAva hojAnA cAhiye aura samasta skUla kAleja vidyAlayAdi zAstrAdi jJAna ke sAdhana hai unako naSTa kara denA ucita hogA parantu bAta na aisI hai aura na ho hI sakatI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 20 - isalie yahI spaSTArtha hai jJAna prApti to sarvathA ucita aura upAdeya hai parantu jJAna mada upAdeya ora kartavya nahIM / jJAnamada na karane kA artha yaha hai ki apane sAdhAraNa jJAna ke Age dUsaroM ke jJAna kA apamAna athavA tiraskAra mata kro| saMsAra meM sabhI jJAnavAna haiM aura sabhI ajJAnI haiN| pratyeka vyakti pratyeka viSaya ko pUrNata. kabhI nahIM jAna sakatA / jo jisa bAta ko nahIM jAnatA hai vahI usameM ajJAnI hai isIlie AcAryokA kahanA hai ki kisI kA bhI apamAna na kro| isI prakAra dhana mada choDane kA yaha artha hai dhana pAkara dhana kA abhimAna mata karo / yaha nahIM ki usa dhana ko hI naSTa kara diyA jAya / isI prakAra anyAnya bala zarIra Adi kA bhI mada hI tyAjya hai. ve cIje nahIM ki jinakA mada choDanA batalAyA gayA hai. agara kisI kA vinaya bhI nahIM karanA hai to avinaya bhI mata karo, madhyasthahI raho / yogyatA, zrAdeya kI icchA se AtI hai, upekSA se nahIM / isI prakAra jAtimada na karane kA artha yaha hai ki cAhe koI vyakti kisI jAti pAMti kA ho, apamAna kA bhAva bhI usake prati mata karo ora sabhI ko apane 2 kArya ke lie apanI 2 jagaha para Avazyaka samajho jaise ki hAtha pAMva nAka kAna zira saba eka zarIra ke aMgo pAMga haiN| eka kA eka ke binA nahIM calatA to bhI pAMva kI jagaha pAMva ora mastaka kI jagaha mastaka hai / eka hI zarIra ke aMga hone ke kAraNa ina me abhedabhI hai aura bheda bhI isa lie hai ki mastaka kI bajAya pAMva se kisI kA abhivAdana nahIM kiyA jA sakatA / jaise eka Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra meM zira, udara, hAtha, pAMva ye cAra bheda haiM usI prakAra eka manuSya meM bhI haiM parantu zira kA kAma pAMva se to nahIM kiyA jA sktaa| yadi mastaka ko vajAya koI kisI bhale AdamI kA pAMca se abhivAdana karato kitanI asabhyatA aura anaucitya ho? jisa prakAra jJAnamada ke niSedha meM jJAna tyAjya nahIM hotA to phira jAtimada ke niSedha meM jAti kaise tyAjya ho sakatI hai ? jai me jJAna ke tAratamya se jJAna ke bhI aneka bheda haiM jaise hI aneka bAtoM ke kAraNa jAtibheda bhI usevaNIya nahIM hosktaa| yadi jAti bheda hI nahIM thA aura manuSya mAtra ko eka jAni mAnanekA hI sidvAnta hai to aMgrejoM ko bhAratavarSa ke zAsana se kyoM nikAlA ? ve bhI to manuSya hI the ? aMgrejoM kA abhAratIya hone ke kAraNa hI to haTAyA gyaa| yadi yaha kahara jAya ki bhAratIya abhAratIya isa taraha do jAti haiM to manuSya jAti eka hI hai yaha siddhAnta nahIM ThaharatA / bhArata kA vibhAjana bhI jAti bheda ke AdhAra para hI huA hai / pAkistAna kA nirmANa jAti pAMti ke AdhAra para jAti pAMti na mAnane vAloM ne hI kiyA hai vAstava me saba manuSyoM kI eka jAti mAnanA hI avyavahArya hai / manuSya jAti eka hai yaha jo kathana hai vaha manuSyatvena sAmAnyApekSayA hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 nyAya zAstra ora jAti padArtha | nyAya zAstra, eka aisA zAstra hai jisameM pratyeka bAta tarka kI kasauTI para kaso jAtI haiN| nyAya zAstra kA bahuta bar3A sammAnya graMtha zrI prameyamalamArtaNDa haiM jisake praNetA pUjya pAda zrI prabhAcaMdrAcArya haiN| jaina siddhAnta meM jo padArtha mAne gaye haiM ve saba tarka saMgata haiM aura vaizeSikAdidvArA mAne gaye padArtha tarka saMgata na hone se mAnya koTi meM nahIM Ate yahI isa graMtharAja kA viSaya hai / vaizeSika matAvalaMbiyoM ne dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya ora abhAva aise sAta padArtha mAne haiM unako tarka se inted batalAte hue zrI prabhAcandrAcArya mahArAja graMtha meM sAmAnya padArtha kA bhI khaMDana karate haiN| sAmAnya aura jAti donoM ekArthaka haiN| " jAtiH sAmAnyam sAmAnya kA artha samAnatA aura jAti zabda bhI samAnatA kA vAcaka hai| jaise jitane bhI manuSya haiM una sabameM manuSvatva sAmAnya rahatA hai| manuSyatva sAmAnya aura manuSyatva jAti donoM kA eka hI - 39 hai / isa sAmAnya padArtha kA jo ki jAti kA vAcaka athaNa vAcya bhI hai zrI prabhAcandrAcArya ne khaNDana kiyA hai jise hamAre Ajakala ke katipaya nyAyatIrtha athavA anyAnya loga bhI jAti kA khaMDana samajhate haiN| jaba ATha karmoM kI upaprakRti jAti nAmaka hai aura jo bhagavatprIta saidhdAMtika tatva hai usakA khaMDana zrIprabhA candrAcArya sarIkhe prabala mahAzraddhAlu vyakti kaise karate ? Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 zrIprabhAcandrAcArya ne sAmAnya padArtha kA khaMDana karate sAmAnya ko lakSya meM rakhakara huye udAharaNa rUpa se brAmhaNatva kahA hai ki- -- " kiM cedaM brAhmaNa vaM jIvasya zarIrasya ubhayasya vA syAt, saMskArasya vA vedAdhyayanasya vA gatyaMtarAbhAvAt / na tAvajjIvasya kSatriyaviTzUdrAdInAmapi brAhmaNyasya prasaMgAt teSAmapi jIvasya vidyamAnatvAt / nApi zarIrasya, asya paMcabhUtAtmakasyApi ghaTAdivadbrAhmakhyAsaMbhavAn / na khatu bhUtAnAM vyastAnAM samastAnAM vA tatsaMbhavati / vyastAnAM tatsaMbhava kSitijalahutAzanA kAzAnAmapi pratyekaM brAhmaNyaprasaMga : samastAnAM ca tethA tatsaMbhave ghaTAdInA mapi tatsaMbhavaH syAttatra teSAM sAmastyasaMbhavAt / nApyubhayasyo bhayadoSAnuSaMgAt / nApi saMskArasya asya zUdrabAla ke kartuM zakti tastatrApi tatprasaMgAt / kiMca saMskArAtprAg brAhmaNa kAsya tadasta na vA ? yadyasti saMskArakaraNaM vRthA | abrAhmaNasyApyato brAhmaNyasaMbhave zUdrabAlakasyApi tatsaMbhavaH kena vAryeta ? pa vedAdhyayanasya zUdre 'pi tatsaMbhavAt zUdro'pi kazciddezAMtaraM gatvA veda paThati pAThayati vA, na tAvatAsya brAhmaNAM bhavadbhirabhyupagamyata iti / " " bhAvArtha:- "yaha brAhmaNatva sAmAnya jIvakA hai, yA zarIra kA yA donoM kA yA saMskAra kA hai athavA vedAdhyayana kA ? kyoMki ina vikalpoM ke ati rakta aura vikalpa to ho hI naha sakatA / inameM se jIvakA to brAmaNatva Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 1 bana nahIM sakatA kyoMki kSatriya vaizya aura zUdra meM bhI jIvatva hone se brAhmaNatva prasaGga A jAyagA kyoM ki jIva to unake bhI hai| zarIra ko bhI brAhmaNatva nahIM mAnA jA sakatA hai kyoM ki jisa prakAra ghaTa meM brAhmaNatva nahIM hai usI prakAra paMcabhUtAtmaka zarIra meM bhI nahI ho sakatA kyoM ki ghaTa aura zarIra donoM hI paMcabhUtAtmaka hai / yadi paMcabhUtoM ko brAhmaNava mAnA jAya to sabakA sAmudAyikatA se yA pRthak 2 kA ? donoM hI pakSa yukti se siddha nahIM hote| isI prakAra jIva aura zarIra ina donoM kA bhI brAhmaNatva svIkAra nahIM kiyA jA sakatA kyoM ki ubhayadoSa kA prasaMga A jAtA hai / saMskAra kA bhI brAhmaNatva svIkAra yogya nahIM kyoM ki saMskAra to zUdra bAlaka meM bhI kiyA jA sakatA hai taba phira saMskAra ke kAraNa use bhI brAhmaNa mAnanA pdd'egaa| eka bAta yaha bhI jAnane yogya hai ki saMskAra ke pahale brAhmaNa bAlaka meM brAhmaNatva thA yA nahIM ? yadi thA to saMskAra karanA phira vyartha hai yadi nahIM hai to nayA karanA bhI vyartha haiM kyoM ki kSatriya Adi meM bhI saMmkAra kiyA jA sakatA haiM, saMskAra to usakA bhI ho sakatA hai / isI taraha vedAdhyayana ko bho brAhmaNatva kA hetu nahIM mAnA jA sakatA kyoM ki vedAdhyayana to zUdra meM bhI ho sakatA hai / kisI gudra ko cAhe usa nagara kA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 jAnakAra veda na paDAve parantu koI zUdra bhI dezAntara meM jAkara veda par3ha sakatA hai aura phira par3hA bhI detA hai phira bhI usakA brAhmaNatva nahIM mAnA jaataa|" paravAdiyoM ke abhiprAya aura abhimata ko nirAkaraNa karane ke lie tArkika vidvAnoM kA dhyeya unako nigraha sthAna kI ora jAnA hotA hai aura aneka tarkapUrNa hetuvAda se unheM parAjita kiyA jAtA hai| isa ukta kathana kA abhiprAya yaha kadApi nahIM ho sakatA ki zrI prabhAcandrAcArya jAti aura varNavyavasthA ko nahIM mAna kara usakA khaMDana kara gaye haiM / yadi vedAdhyayanAdi se brAhmapatya ko na mAnA jAya to amitagati zrAcArya varya ke ukta kathana se hI virAdha AtA hai kyoMki ukta zrAcAryapAda svayaM likhate haiM ki "guNaiH saMyate jAti guNadhvasai vipadyate " arthAt guDoMse jAtimeM viziSTatA tathA guNadhvaMsase hInatA AtI haiM / jainadharma meM cAra zranuyogoM ko cAra veda mAnA gayA hai| cAra anuyoga ke jJAtA meM vidvatva jAti kaise na zrAvegI ? vidvAna tathA satyazIlavatva kA nAmahI zabdArthatA se brAhmaNatva hai ukta 'prameya kamala mArtaNDa ke uddharaNa se yahabhI spaSTa vidita hotA hai ki mAsa ke atirikta hone svayaM kokaNa kSatriya vaizya aura zUdroM kAbhI ' hai kyoMki unakA ullekha kiyA hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prabhAcaMdrAcArya kI dRSTi meM jAti nAmaka koI zabda ho nahIM hai to "vRttibhedAhitArdra dAcAturvidhyamihAznute" yaha pramANabhI paTita nahIM hosktaa| zrI jinasena svAmI tathA amitagati svAmI svayaM vRtti bhedase jAti meM cAturvidhya svIkAra karate hai / :bhAcaMdrAcArya kA abhiprAya sAmAnya padArtha kI bhinnasattAkA khaMDana karate samaya yaha hai ki jisa prakAra dvyame guNa bhinna nahIM hotA arthAt guNa bhAvAtmaka honeme dravyAzritahI rahatA hai usI prakAra sAmAnya Sastu se alaga nahIM hotaa| vastu para rahanevAle dharmakA nAmahI sAmAnya hai jaise ki ghaTase ghaTatva bhinna nahIM hotA vaiseho brAdhaNase brAhmaNatva bhinna nahIM hotA isalie sAmAnya kA bhinna padArtha mAnanA nitAnta bhUla hai| jAtivAcaka sAmAnya nAmaka abhipreta padArtha kI bhinna siddhi ke khaMDana ko casyAnu yogase saMbadha rakhanevAlI jAti vyavasthA aura jAtibheda maryAdAkA khaMDana samajhA jAnA buddhi daubalya aura pazyatoharatA mAtra hai| zAstrakAra ke abhiprAya ko jAnanA parama Avazyaka paDitya hai| usa abhiprAya ko jAnane ke lie prakaraNa ko bhI dekhanA hogA sAthameM yahabhI socanA hogA ki yaha pratha kisa viSayakA hai / vicAraNIya sthalahe ki tarkazAstrake prathameM AcAra vyavahAramUla jAtibhedake gbaMDanase kyA prayojana ? parantu hathakaMDebAja loga apanA dUSita abhimata siddha karane ke lie "kahIM kI ITa kahoM kA rodA aura bhAnumatI ne kunabA joDA" kahAvata caritArtha karate haiN| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 zrAcaraNa se hI jAti nizcita karane meM bAgha cAra se hI jAti mAnane meM sabase bar3I bAdhA yaha hai ki eka manuSya ke guNa to aise dIkhate haiM jo kSatriya jAti ke haiM parantu usakA vaha varNaM nahI hai isI prakAra varNa to kSatriya hai parantu kAma usakA vaisA nahIM dekhA jAtA aisI vyavasthA meM usakA varNa yA jAti kaise nizcita kiyA jAya ? aura manuSya ke asalI AcaraNa kI parIkSA kaise ho ? vAhya rUpa se kisI kA ThIka patA nahIM cala sakatA aura dhokhA ho jAtA hai| kaI manuSya bAhara se to bar3e kaThora aura uma dIkhate haiM parantu hRdaya unkA bar3A sarala aura bhAdra hotA hai / isI prakAra kaI loga upara se bar3e madhura bhASI hote haiM parantu bhItara se bar3e mAyAdhArI kora kta hRdaya hote haiN| eka vyakti ko aneka sajjana samamate haiM to aneka durjana bhI / prAyaH dekhA gayA hai ki jo janmabhara bhale AdamI se rahate haiM ve bar3I duSTatA bhI karate haiN| isI prakAra janma bhara pApa kamAne vAle ko anta meM dhArmikabhI dekhA jAtA hai / aJjana cora ne janmabhara corI karake pIche dharma lAbha kara svarga prApta kiyA / mAghanaMdi muni janma bhara muni taka raha kara anta meM patita ho gye| ina saba bAtoM ko dekhate huye yaha bar3A kaThina hai ki eka paryAya meM kisI ke AcaraNa ko nizcita kara jAti nizcita kI jA sake / isIlie jAti vyavasthA yA varNa vyavasthA janma se hI baiTha sakatI hai, AcaraNa se nhiiN| isI prakAra eka hI paryAya meM - - Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nahIM kintu eka hI dina meM bhI aneka AcaraNa jaise pUjA pATha, zastradhAra vyApAra sevA Adi bhI samaya samaya para badalate rahate hai to kyaa| bAra bAra meM varNa jAti bhI badalate raheMge ? yadi aisA hogA to koI vyavasthA hI na baiTha sakegI / isaliye jAti varNa L vyavasthA kA nizcaya janma se hI ho sakatA hai aura vahI ucita bhI hai / jAttiyoM ke nAma kyA zrAcaraNa se haiM ? brAhmaNAdi jo cAra varNa haiM unameM pratyeka varNa meM aneka jAtiyAM haiM / kahA jAtA hai ki-brAhmaNoM kI eka jAti, sAra svata brAhma jAti ko 436 zAkhAaiM he kSatriyoM kI 560 aura vaizyoM kI chahasoM se Upara haiN| zUdroM kI bhI saiMkar3oM zAkhAeM haiM parantu ye saba AcaraNa ke kAraNa hI hoM sI bAta nahIM hai / jaise svaNDelavAla jAti - vaMDela yA khaMDelavAla nAma kA koI AcaraNa nahIM hai| yA to khaMDela nAmakA koI vyakti ho sakatA hai yA koI nagara ? isI prakAra agaravAla jAti ke nAma meM agara nAmakA koI vyakti, grAma yA nagara hI saMbhava hai agara nAmakA koI acaraNa nahIM / isI prakAra mAhezvaro jAti meM maddezvara nAma kA koI vyakti yA grAma hI ho sakatA haiM, mahezvara nAma kA AcaraNa to koI hotA nahIM / brAhmapra meM dAtrIca nAmaka eka jAti hotI haiM jisakI utpatti dadhIci nAmaka vyakti se hai, dadhIci nAma kA koI AcaraNa nahIM | kSatriyoM meM lAvA aura kuzavAhA nAmaka Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtiyoM kI utpatti bhI lava aura "kuza se hI batalAI jAtI hai, lava aura kuza nAmakA koI AcaraNa nahIM / agravAla Ati agramena ke nAma para hai jinakI jayantI Aja bhI loga manAte haiN| vijayavargIya jAti meM vijayavarga nAma kA koI AcaraNa nhiiN| kSatriyoM kI rAjAvata, nAthAvata Adi jAtiyoM meM rAjA, nAthA nAma ke koI AcaraNa nahIM kintu vyakti hI hue haiN| aise hI hajAroM dRSTAMta haiM jinase spaSTa pratIta hotA hai ki jAtiya ke nAma AcaraNa ke kAraNa na hokara pUNyavAna pUrvajoM Adi ke nAma se hai| varNa bheda to AcaraNa bheda se ho bhI sakatA hai parantu use bhI janmajAta mAne vinA kAma nahIM cala sakatA kyoM ki eka dina meM hI aneka prakAra kA AcaraNa mAnava karatA hai taba kaunasA varNa ho? isIliye pUrSAcAryoM tathA sarvajJa bhagavAn ne pitA pitAmahAdi pUrvajoM ke varNa se hI tadutpanna saMtati meM varNa mAnA hai| isalie AcaraNa se jAti bheda kI kala nA karake use Adhunika aura avyavahArya mAnanA tarka aura yukti ke viruddha hone ke atirikta pratyakSa ke bhI viruddha hai| camAra, luhAra, kumhAra Adi kucha loga aise haiM jinakA nAma kAma ke AdhAra para bhI ho sakatA hai| jaise carma vyavasAya keAdhAra para camAra, loha ke byavasAya para luhAra Adi / ina logoM meM bahuta se loga aise bhI haiM jo dUsarI jAti ke hone para bhI kAma ke kAraNa luhAra darjI Adi kahalAte haiM / Aja bahuta se brAhmaNa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAdi bhI lohe, vastra sIne Adi kA kAma karate haiN| dukAnoM para sAinanorDa bhI rakhate haiM loha ke vyApArI, TelariMga hAusa Adi, parantu ve luhAra darjI Adi jAtiyoM ke nahIM haiN| vAstava meM bAta yaha hai ki kucha logoM ne eka vyavasAya kara liyA aura dUsare loga unheM usI vyavasAya ke karane vAle ke nAma se pukArane lge| saMbhava hai ki kucha samaya bAda usa varga ko jAti kA rUpa bhI de diyA gayA ho ? yaha avazya hai ki jAtiyoM ke nAma AcaraNa se nahIM aura kucha kA AcaraNa se bhI par3a gayA ho to asaMbhava nahIM parantu jitanI bhI jAtiyAM haiM unake nAma AcaraNa se hI hoM, yaha samajha meM Ane lAyaka bAta nhiiN| jAti kA anaaditv| ___ jAtIyatA anAdi he / jIva anAdi hai to karma bhI anAdi hai / kyoM ki usake sAtha nirantara rahane vAlA jAti eka nAma karma hai / jAti nAmaka nAma karma ke hajAroM lAkhoM karoDoM bheda haiM isalie ve bhI anAdi haiM isIliye prAtaH smaraNoya pUjyapAda AcAyavarya zrI somadeva sUrine apane yazastilaka campU ke aSTamAzvAsa ke cautIsaveM kalpa meM kahA hai ki jAtayo'nAdayaH sarvAstakriyApi tthaavidhaa| zrutiH zAstrAMtaraM vAstu pramANaM kAtra na kSatiH / / bhAvArtha-saMpUrNa jAtiyAM anAdi haiM aura unakI kriyAeM bhIjaisI hai vaisI hI haiM, yA raheM / yadi isa bAta me veda aura Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 31 anya zAstra bhI pramANa hoM to hamAre koI hAni nahIM hai / kyoM ki: svajAtyaiva vizuddhAnAM varNAnAmiha ratnavat / takriyAviniyogAya jainAgamavidhiH param // bhAvArtha:-jo apanI jAti se vizuddha ho, usako usakI kriyA meM viniyoga ke lie jainAgama meM batalAI vidhi zratrazyaka hai / arthAt apanI jAti se zudhda eka varNa ke ratnoM ko jisa prakAra ekatra karake mAtA Adi AbhUSaNa banAye jAte haiM usI prakAra apanI jAti se vizuddha mAnavoM ko jainakriyA viniyoga ke liye jainAgama vidhi upAdeya hai| kyoM ki - yadravabhrAMtiniktihetudhIstatra durlabhA / saMsAravyavahAretu svataH siddha e vRthA''gamaH // bhAvArtha:-saMsAra bhramaNa se chUTane meM hetu rUpa buddhikA honA bar3A durlabha hai arthAt yaha saMsAra bhramaNa jisa nimitta yA kAraNa se chUTa sake vahI nimitta saMsAra meM sabase bar3A durlabha aura kaThina hai| jAti pAMti ke svataH siddha saMsAra vyavahAra meM Agama pramANa ko DhUMr3hanA yA usakI khoja karanA vRthA hai arthAt jAtibheda aura jAtivyavahAra to anAdi aura svataH siddhahai / usakI siddhi yA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -32 virodhameM lar3anA jhagar3anA yA Agama pramANa TaTolanA vRthA hai ! Age jAkara yehI somadevAcArya kahatehaiM ki'dIkSAyogyAstrayo varNAzracatvArazca vidhocitAH / manovAkAyadharmAya matAH save'pi jaMtavaH / / bhAvArya-brAhmaNa, kSatriya,vaizya aura zUdrameM dIkSAyogya to prAraMbhake tIna hI varNa haiM, yoM cAroMhI varNa apane 2 kArya aura prakArameM ucita hai / bAkI sabhI jaMtu mana vacana kAyase dharma ke lie yathAzakti mAne gaye haiN| jAtiyoM ke nAma kaise par3a gaye ? yaha to narvivAda mAnanA par3egA ki manuSyajAti anAdi kAlIna hai| yahabhI niyama hai ki asatkI utpati nahIM hotI agara jAti, vAstava meM na hotI to usakI utpatti bhI nahIM hotii| utpattikA artha jo naye rUpase honA mAnate haiM ve sarvathA bhUla karate haiM, utpattikA artha prakaTa honA hai / . manuSyabhI the hI, strI puruSabhI the hI, jAtinAma karma jo anAdikAlIna AtmAke sAtha saMbaddha hai vaha bhI thA hI-ina saba bAtoM se yaha tomAnalenA par3egA ki jAtIyatA to anAdi kAlIna hI hai| aba rahI ina khaMDelavAla osavAla mAhezvarI mAthura bhArgava Adi nAmoM kI vibhinnatA kI bAta ? so bAta yaha hai ki kisI kAraNase nAma Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badalate rahate haiM / jaise jayapura se dakSiNa kI ora 6mAilapara jhAlAnA nAmaka eka relave sTezanathA usake bilakula pAsahI kAMgresa kA jayapurameM 55yAM adhivezana huzrA / kAMgresI hI sarakAra thI usa jhAlAnA kA nAma aba gAMdhInagara kara diyA gayA / morenA meM jo vidyAlaya thA usakA nAma gopAla vidyAlaya kara diyA gayA / jhAlAvAr3akA nAma brajanagara kara diyA gayA, / IsarI sTezana kA pArasa nAtha kara diyA gyaa| paToMdA roDa kA nAma zrImahAvIrajI kara diyA gayA-aise hajAroM udAharaNa haiM / ___ isa prakAra jaise agrase jIse 'agravAla jAti' yaha nAma par3A, to agrasenajIbhI to kinhIM mAtA pitAke putra the aura unakIbhI koI jAti to thI hii| jaise isa samaya gAMdhIjI bhAgyazAlI huye aura unake nAmase mAlAnA kA nAma gAMdhInagara hogayA, kisI aura pradeza kA nAma gAMdhIcauka rakha diyA gayA, vaisehI una logoM kI jAtiko agrasenajIke nAmapara apravAla jAtIya ghoSita kara diyA gyaa| isa prakAra nAma badala jAte haiM kintu vAstavikatA nahIM / vAstavameM eka prakArako vastuoMkA nAma, jAti hai| jo mAnadhoM meM hI nahIM kintu pazu pakSiyoM evaM jar3a padArtho meM bhI hai kyoMki samasta saMsAra ke padArtha eka samAna kabhI nahIM ho skte| unameM jo bheda-darzana hai vahI jAti-vyavasthA hai / mAnavameMbhI bhinna zrAcAra vicAra ghArAse usa vibhinna AcAra vicAra dhArAke mukhya netAoM Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 34 - ke nAmase yA grAma dezAdi ke nAmase prakAra kalpanA hotI rahatI hai aura bhinna rucitva, bhinnAcAra vicAratva anivArya aura prAkRtika tatva haiM / isa bhinna rucitvAdimeM kAraNa pakSapAta kaSAya aura svArtha buddhike atirikta tatvAnabhijJatAbhI hotI hai| tatvakI anabhijJatA honese evaM usameM zraddhA aura cAritra ke abhAvase thokabaMdI hojAtI hai aura vaha vividha rUpa rUpAMtaroMko dhAraNa kara letI hai / udAharaNa meM vartamAna kAMgresa hI le lIjIye - bhAratavarSa se videzIya zAsana ko samApta karane ke lie kAMgresa sthApita huI / isa uddezya taka kAMgresa kA kisI se virodha na rahA aura kAMgresa eka bar3I rAjanaitika pArTI ( jAti ) banI rhii| aMgreja loga bhArata meM binA kisI bImArI ke lagAye huye jAne vAle na the kyoMki unheM apane cira zAsana kI yAda dilAte rahanA thA, bhAratavarSa ke do Tukar3e kara dene kA prastAva rakha diyaa| jise zAsana lobha se kAMgresa ke coTI ke netAoM ne mAna kara akhaMDa bhArata ke Tukar3e kraaliye| jisase kucha logoM ne kAMgresa ke pratikriyA vAdI banakara apanI eka pArTI (jAti) banAI, to kucha logoMne upatara vicAroM ke kAraNa apanI pArTI (jAti) banAI. kucha logoM ne ugratama vicAroM ke kAraNa aura hI pArTI (jAti) banAI, to kucha logoM ne kAMgrasa meM rahakara bhI thokabaMdI banAlI, jisakA jItA jAgatA udAharaNa rAjasthAna meM hai / isa taraha ekahI kAMgresa meM aneka pArTiyoM (jAtiyoM) kI racanA ho gii| pahale ke jamAne meM jAtibheda se Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 vivAhAdi baMda kara dete the kyoMki rAjA logoM se atirikta logoM kA rAjanIti se koI saMbaMdha na thA / rAjanIti kA saMbaMdha rAjA logoM se thA, prajAjana zAsita rahate the taba prajAjana jAtibheda ko vivA - hAdi baMda karane meM hI kAryAvinta karate the / Aja bhArata kA baccA 2 rAjanaitika cakkara meM pada rahA hai isalie vivAhAdi kI roka Toka kI tarapha na jAkara apane guTTameM kisIko nahIM ghusane detA, apanI sabhA meM dUsare vicAra vAloM ko bolane nahIM detA, apane hAtha meM zAsana bhAra AjAya to apanI pArTI ke mUrkha se mUrkha vyakti ko bhI sacitra yA zAsaka banAdiyA jAtA hai aura dUsare dala ke vidvAnse vidvAn ko bhI upekSita karadiyA jAtA hai / apane thoka ke vyakti ke hajAra aparAdha bhI mApha hojAte haiM jabaki dUsare thoka bAlA vinA aparAdha bhI varSoM jela meM sar3AyA jAtA hai aura usake bAlavaccoM kI sivila Daitha karAI jAkara apanI ahiMsA aura satya kA nagna pradarzana karAyA jAtA hai / kyA ye jAtibheda kI bAte nahIM haiM ? vAstaSa meM jAtibheda miTa aura anivArya hai / jabataka saMsAra meM kaSAyAdhyavasAya bane raheMge taba taka jAti bheda bhI banA hI rahegA / kaSAyAdhyavasAya anAdi kAla se hai to jAtibheda bhI anAdi kAla se hI hai, kapAyAdhyavasAya anaMta kAla taka raheMge to jAti bheda bhIta kAla taka rahegA / isalie parama anubhavI AcArya zrI somadeva sUrine jAtiyoM ko anAdi batalAyA hai / saMsAra ke calane aura bar3hane meM kAraNa hiMsAdika paMca pApa aura krodhAdi cAra kaSAya haiM / tyakka gRha aura vItarAgI muniyoM meM Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI Apasa meM thoDA matabheda hojAne para bhI alaga 2 saMgha bana jAte haiM aura aneka bAtoM meM unake padhi vidhAna bhI alaga 2 se dIkhate haiM / yadi ve saba milakara vItarAga buddhi se tatvanirNaya kara eka mArga para caleM to unakI ekatA ka prabhAva se sArA samAja sukhI aura saccaritra bana sakatA hai paraMtu aisA isalie nahIM ho pAtA ki pariNAmoM me kaSAyoM kA sadbhAva hai to jaba kapAya itanI prabala hai ki jo sAdhu po taka kA pIchA nahIM chor3atI to gRhasthoM kA choDade, yaha azakyAnusThAna hai / muniyoM ke strI parigraha to nahIM hotA parantu bhojana parigraha to thoDA bahuta hotA hI hai unameM jisa taraha yahadekhA jAtA hai ki amaka muni usake cauke meM calA gayA to amuka mani nahIM jAtA aura usa caukeko apavitra mAnatA hai / basa, yahI muniyoM meM jAtibheda hai / jaba munijana hI apane bhojana kI zuddhi ke saMzaya meM anya saMdigdha ni kA cauke meM calA jAnA taka varjita samajhate haiM to gRhastha manuSya ma.tra ke sAtha bhojana aura strI kA parigraha kaise karegA ? usake to kapAyAdhyavasAya munijana se bhI anaMta guNa hotA hai| aba yahAM yaha koI prazna kare ki kaSAyoM kA tyAga hI to apekSita hai isaliye kapAya tyAga ke liye sabake sAtha khAnA aura vivAha karanA ucita aura nitAnta Avazyaka hai, phira aise atyutama aura paramAvazyaka kAma kA virodha kyoM ? isake uttara meM itanA hI nivedana karanA hai ki jAti bheda miTAne ma kaSAya tyAga kAraNa na hokara lobhakapAya kI prabalatA hI kAraNa hai| kisI bhI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra ke khAne pIne tathA kaisI bhI strI ke pariNaya meM pratiSandha na rahe aura anargala viSaya pravRtti cale, yahI anna tAnubandhI loma kaSAya isa dhvani meM kAraNa hai| vartamAna munijanoM meM pArasparika mataikya nahIM isameM to kaSAya ko hI kAraNa rahane dIjie parantu sarvathA zAstroktavidhi se calane vAle munijana bhI bhojanAdi meM bahuta sI vastuoM kA tyAga kara dete haiM / eka jaina gRhastha mAMsa bhakSaNa, madirA pAna, madhu sevanAdi nahIM karatA to kyA isa tyAga ko krodha kaSAya [dvaSa] kA rUpa diyA jAyagA ? isa prakAra to yadi sabhI cIjoM ko grahaNa kiyA jAyagA to rAga kaSAya hogayA ora sabhI ko chor3A gayA to dveSa kaSAya ho gayA, tA na kisI kA grahaNa ucita aura na kisI kA choDanA hI ucita, kyoM ki rAga dveSa ke tyAga karanA hI cAhiye, to phira yaha mAnava kaise jIvana vyatIta kare ? isa asamaMjasatA meM yahI ucita hotA hai ki burI vastuoM kA tyAga kare aura acchI kA grahaNa kre| acchI burI kI yahI pahacAna hai ki AtmA ke liye hitakara ho vaha to accho, vAkI burI / aba dekhanA yaha hai ki jAti bheda prAtmA ke liye hitakara hai yA ahita kara ? tAtvika dRSTi se vicAra karane para yahI pratIta hotA hai ki yadi jAti bheda uTha jAtA hai to viSayabhogoM meM anargala pravRtti kI atyanta vRddhi ho kara rAga bhASa kI vizeSatA se AtmA kA aniSTa hotA hai isalie madhyama mArgagRhasthocita yaha hai ki bahuta choTe 2 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNoM se jAtiyoM meM paraspara virodha phaila kara alaga alaga TukaDiyAM banAne kI naubata Ave una kAraNoM ko vahIM zAMta kara dene kA prayatna kara denA cAhiye aura isa sundaratA se karanA cAhiye ki jisase jAti meM asadAcAra aura durAcAroM ko protsAhana bhI na mile aura pArasparika vaimanasya bhI na baDhe / rahI purAnI jAtiyoM kI sattA kI bAta-to inake astitva ke lAbhoM ko bhI socanA par3egA aura isake liye bar3I bhArI niSpakSatA, dharma buddhi aura vicAra zIlatA kI AvazyakatA hai| kevala pAzcAtya dezoM kI praNAlI dekha kara usase bhAvukatA ke kAraNa prabhAvita hokara jaina dharma meM jAtivAda kI niHsAratA jainadharma meM jAtibheda ko sthAna nahIM isa taraha ke avyAvahArika nAre lagAnA yA ina nAroM para lekhanI calAnA pariNAma meM bahuta bhayAvaha hogaa| jAti bandhana aura saMyama / . jabase bhAratameM jAti-baMdhana zithila huAhai tose bhAratakA naitika stara giratA canA jArahAhai / naitika stara ke saMrakSaNa aura utthAna meM sabase bar3A kAraNa iMdriya saMyamahai aura iMdriya saMyama kA upAyahai-indriyoMke viSayoM kA parityAga aura indriya vijayakA upAya hai jAtibaMdhana | jAtibaMdhanahI eka aisI vastu hai jisase sparzana aura rasana iMdriyakI anargala pravRtti nahI hosakatI / jAti baMdhana ke kAraNa yadvA tadvA dAra-parigraha nahIM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 36 - ho sakatA aura na yadvA tadvA bhojya grahaNa hii| koI bhI vyakti yatheSTa strI kA grahaNa cAhatA huA bhI jAti baMdhana ke kAraNa hI rukatA hai aura jo kucha prApta hai usI para saMtoSa grahaNa kara letA hai| athavA anupAdeya ke graha e se baca jAtA hai| icchA hote hue bhI vaha aneka anarthoM se jAti bandhana aura jA tacyuti A da ke bhaya se baca jAtA hai / loka-lajjA, jAti-bhaya Adi bhI aise tatva haiM jinakI loga majAna to ur3Ate haiM parantu ye tatva bhI bar3e bhArI upayogI haiM aura deza kI pratiSThA rakhane vAle haiN| jisa deza meM jitane sadAcArI hoMge vaha deza utanA hI pratiSThA pAtra hogaa| Aja bhArata deza ke naitikastara ke nipAta se sabhI dezanetA AMsU bahAte haiN| bar3e 2 vyAkhyAna dete haiM parantu phala isIlie nahIM nikalatA ki iMdriya vijaya ke sAdhana nahIM hai aura iMdriya vijayake sAdhanoM ko miTAyA jArahA hai| Ama jAti kI bAta to dUra rahI, yuSaka aura yuvatiyAM mAtA pitA aura gurujanoM kA kahanA nahIM mAnate aura unheM murkha samajhate haiN| svabuddhivAda ko hI mahatva diyA jA rahA hai| svabuddhivAda ke hI rgata gAye jArahehaiM / apanI buddhi kA upayoga bhI paramAvazyaka aura upAdeya hai parantu isakA yaha artha nahIM ki apanI buddhi ke Age aura kisI kI buddhikA koI mahatva hI nahIM : Aja kA bar3e se bar3A netA kahalAne vAlA bhI yahI kahatAhai ki apanI buddhi ke Age kisI kI koI bAta na mAno / prAcIna Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 40 - zAstrakAra maharSiyoM vAkyoM kI tathA prAcIna zAstroM kI avahelanA kI jAtI hai, mAtA pitA tathA gurujanoM kA tiraskAra kiyA jAtA hai, jAti baMdhana tor3e jAte haiM, bhakSyA bhakSya peyApeya kA vicAra chor3A AtA hai, strI pariprahameM jAti pAMtikA vicAra chor3A jAtA hai| taba ina saba bAtoM kA pariNAma durAcAroM kA phailanAhI hai / ghUsakhorI, cora bAjArI Adi anartha durAcAroM kI bhAvanA kehI phala svarUpa hai | adhika lobha isIlie hotA hai ki anargala viSaya bhogoMkI prAptimeM dhanakI kamI kAraNa na bana jAya tabhI vaha vyakti aucitya anaucityakA vicAra na kara anargala pravRtti karatA hai / bhAratavarSa meM agrejoM ne Akara bhAratavAsiyoM ko yaha par3hAyA aura samajhAyA ki jAtibhedanehI tumhArA nAza kiyA hai / cUMki zikSA bhI jo ke hI hAthameM thI aura zAsana bhI unhIM ke hAthameM | apanI zikSAse bhAratavAsiyoM ko aisA prabhAvita kiyA ki ve usI zikSA dIkSA meM itane saMlagna hogaye ki pratyeka bAta zrakha makara, kAna badakara, hRdayake kapATa jur3a kara, mAnane lage / 'joM ne yahabhI sikhalAyA aura par3hAyA ki tumAre saba zAstra saba rivAja pUrvaja Adi rahI aura nikamme the / prAcIna maharSiyoM, rItirivAja aura pUrvajoM meM eka to cAkapikya nahIM thA, isa ke atirikta unake tatvoM ko samajhAne vAle bhI yAto akarmaNya hogaye yA naye raMga meM raMga gaye yA kevala svArthI bana gaye / phalataH janatA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzcAtya vicAroM aura AgharaNa se prabhAvita hotI gaI / sArI janatA nahIM bhI huI to usakI akarmaNyatA aura paramukhApekSitA se dUsare logoM ne anucita lAbhauThAyA aura unhIM kA bolavAlA tathA rAja pATa hogyaa| pAMco indriyoM meM sa prathama kIdo sparzana aura rasana indriyoM ke viSaya bahuna prabala aura prabhAvaka hote haiN| ina dono indriyoM ka viSayoM kI pravRtti baDhAne meM nArI aura bhojana pradhAna hai| nArI aura bhojana meM jitanI saMyama pravRtti hogI utanAhI mAnava jIvana sukhamaya vyatIta hogA / nArI aura bhojana kI zranagela pravRti se hI mAnava jIvana duHkha-saMkara-citAmaya jAtA hai aura pIchebhI mukti lAbha nahIM hotA isa liye mAnava jIvana sukhamaya banAne ke lie nArI aura bhojanameM sImA ko nirdhAra karanA paramAvazyaka aura paramopayogI hai| inameM sImA kA nirdhAraNahI jAtivyavasthA athavA jJAtibaMdhana hai / jAti-sImAmeM ina kAryoM ke calate rahane se mAnava anaucitya pUrNa viSaya-pravRtti se bahuta kucha baca sakatA hai| Aja bahuta se netA tathA sarakArI gAr3I ke saMcAlaka bhI natikastara ke saMrakSaNa aura utthAna ke lie kitanA kahate aura upadezAdeza dete haiM parantu lAbha ke badale ulaTI hAni hI hotI dekhI hai| jyoM jyoM davA hotI hai tyoM tyoM marja bar3hatA hai / jisakA kAraNa yahI hai ki svayaM ve netAjana sadAcAra bhUSita nahIM hai / blekamArke Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TiMga aura ghUsakhorI meM kAraNa hai-anargala viSaya pravRtti kI icchA kI pUrti ke liye hai dhana kI AvazyakatA / yadi yaha prAvazyakatA banI rahatI hai to usakI pUrti ke liye bhI mAnava prayatna kiye binA na rhegaa| cAhe vaha prayatna vaidha ho yA avaidha ? ucita ho yA anucita ? Aja ke mAnava ko anarga viSaya pravRtti kI bar3I bhUkha hai vaha apane jIvana meM saMyama nahIM rakhanA caahtaa| vaha saMyama kA zatru bana rahA hai aura use banAyA bhI paisA hI jA rahA hai / usako rAta dina sAThoM ghaDI yahI sikhalAyA jA rahA hai ki khAne pIne aura nArI parigraha meM kisI prakAra kI sImA mata rakkho / manuSya jAti eka hai isaliye kisI kI bhI nArI yA kanyAle Ao evaM kaise bhI kisI ke bhI anna jalAdi se apanA peTa bharalo aura jina kAryo se saMyama rakSA evaM iMdriya vijaya ho use uThAkara tAka meM rakha do| jisI kA pariNAma yaha hai ki Aja ke bhArata kA naitika AcaraNa dekha lajjA se mastaka nIcA ho jAtA hai| eka durbhAgya kI bAta yaha bhI hai ki jina pAzcAtya dezoM meM ghora naitika patana aura asaMyama hai use Adarza mAnA jAkara usI kA anukaraNa kiyA jA rahA hai| maiM pUchatA hUM ki jina dezoM ko Adarza mAna kara Aja bhArata caraNanyAsa karatA hai una dezoM meM kyA iMdviya saMyama kI kahIM carcA bhI hai ? vahAM to itanA saMgharSa hai ki prati dina aura prati kSaNa yuddha kI hI AzaMkA banI rahatI hai| sparzana aura rasana iMdriyoM ke viSaya kI pravRtti ke atirikta koI carcA hI nahIM, paralaukika vizvAsa nahIM, Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArAMza yaha hai ki saMyama kA to kahIM darzane bhI nahIM hotA / Aja unhIM dezoM kA kevala bhautika Adarza bhArata ke sAmane hai, bhArata kA vaha tyAgamaya jIvanAdarza prathama to bhArata meM videzI zAsana ne hI kosoM dUra calA diyA parantu aMgrejoM ke zAsana ke bAda to aura bhI dUganudUra ho gayA / Aja ke bhArata netA kahalAne vAle aMgrejoM ke aurasa putroM se bhI adhika uttarAdhikArI siddha ho rahe haiN| jaina dharma kA uddezya parama pavitra aura tyAgamaya jIvana vitAnA rahA hai| usake pratyeka padapada meM tyAga aura saMyama kI bhAvanA tathA pravRtti hai / jo vyakti jainadharmI kahalA kara anagela bhoga aura asaMyama ko bAta karatA hai vaha 'gomukhavyAghra jaina' kahA jA sakatA hai, vAstavika nahIM / saMsAra meM jaina dharma isIlie sammAnya aura pUjya hai ki mAnava jIvana ke nirvAha kI praNAlI usa meM bahuta sImita hai usakA pratyeka prakAra aura kArya, saMyama bhAra tyAga se zrota prota aura saMvaddha rahatA hai| jaina siddhAMta meM dharma kA phala bhoga rAga mAnanA niSiddha hai / dharma kA phala bhoga aura rAga na ho kara Atmadarzana aura Atmavizuddhi haiN| Atmadarzana aura zrAtmavizuddhi ke lie bhoga viSaya kAMkSA ko aparAdha aura doSa mAnA gayA hai| dharma, sukha kA hI kAraNa hotA hai sukhAbhAsa athavA duHkha kA nahIM / bhogarAgAdi sukhAbhAsa athaSA pariNAma meM duHkha rUpa hI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 haiN| dharma se inake lAbha kI apekSA karanA dharma ka natva kI pUrNa anabhijJatA hai| eka sImA athavA dAyare meM raha kara sAMsArika mAnava jIvana ko calAnA pratyeka jaina dharmI kA uddezya aura pratrartana honA cAhiye aura usI kA pratIka yaha jAti bandhana hai / Sarfa bandhana tor3a kara viSaya bhogoM kI anargalatA karanA jaina dharma ke isalie bhI anukUla nahIM ki usa se bhoga aura asaMyama kI anargala vRddhi hatI hai / jAtiyAM aura vyavasthA / jisa prakAra samUce bhArata dezakI zAsana vyavasthA canAne ke lie alaga 2 prAMtoM kA nirmANa hai usI prakAra manuSya jAti eka hone para bha takastara ke saMrakSaNa kI vyavasthA ke liye alaga 2 jAtiyoM kI bhI AvazyakatA hai| prAMto meM jisa prakAra alaga 2 kamiznariyAM, jile, tahasIleM Adi hotI haiM usI prakAra choTI jAtiyoM kI vyavasthA kI gaI thii| jisa prakAra bhinna 2 prAMtoM ko nirmANa binA zAsana vyavasthA sundaratayA nahIM cala sakatI usI prakAra tyAga saMyamAdi bhI jAti vyavasthA ke binA sucAru rUpa se nahIM raha sakate / tyAga aura saMyama Adi kI rakSA ke liye viSaya bhogoM meM kSetra sImA ke nirdhAraNa ke binA kAma nahIM cala sakatA / jainadharmI ke liye bAraha prakAra ke vratoM ko dhAraNa karanA batalAyA gayA hai / ina bAraha vratoM meM eka 'bhogopabhoga parimANa' Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 Mon nAmakA bhI vrata hai | bhogopabhoga parimANa kA yaha prayojana hai ki bhoga aura upabhoga kI sAmagriyoM kA parimAraNa kara lenA cAhiye / yadi mAnava mAtra meM hI nArI - grahaNa ke liye sparzana iMdriya kA vyApAra aura vyavahAra kisI bhI pratibandha ke binA rakkhA jAya to bhogopabhoga parimANa vrata nahIM raha sakatA isaliye yaha nizcita karanA mAna ke liye Avazyaka hai ki amuka varga ke vyaktiyoM meM se hI kisI kI lar3akI se vivAha karanA / usI varga kA nAma jAti zabda se vyavahRta hotA hai / Ajakala bhI dekhA jAtA hai ki eka zikSita yuvaka zikSita yuvatI sehI vivAha karanA cAhanAhai to zikSitoM zikSitoM kI eka jAti ho jAyagI / eka dhanika lar3ake kA pitA dhanika kI lar3akI se hI vivAha karanA cAhatA hai, to dhanikoM dhanikoM kI eka jAti vana jaaygii| mAnava kA yaha svabhAva hai ki samAna zIla vyasana vyaktiyoM se hI vaha pArasparika vyavahAra cAhatA hai / samAna zIla vyasana vyaktiyoM ke samUha kA nAma hI jAti hai / vAstava meM jAtIyatA ke binA koI raha nahIM sakatA / jAtIyatAkA virodha karanA prakRti se amaphala yuddha karanA hai / yahabhI anucita evaM bhUla bharA kAryahI kahA jAyagA ki eka jAti ko miTAkara dUsarI jAti sthApita kI jAya / yadi hama kevala apane svArtha vaza manamAne taura para aisI aisI jAtiyoM kI racanA karate raheM aura purAnI ko miTAte raheM to durvyavasthA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -46 - phaila jAyagI aura anuzAsana bhaMga honese bar3A bhArI vilaya maca jAyamA / vartamAna kAlIna kAMgresa nAmaka saMsthAko jAti pAMni hIna saMsthA kahI jAtI hai parantu kAMgresa meMhI kitane dala (jAtiyAM) haiM / kAMgresa sehI samAja vAdI dala banA, kAMgresa sehI abhI hAla hI meM kisAna majadUra dala banA, kAgresa sahI kamyuniSTa dala bhI banA / vidita huA ha ki bIkAnera kI kAMgresa meM 3 dala hogaye aura ve vyaktiyoM ke nAma se kahe jAte haiM / rAjasthAna kA kAMgresa ma bhI aneka dala haiN| eka ko eka jela kI havA khilAnA cAhatA hai| madhya bhArata meM bhI mata bheda hai| prAyaH sabhA prAMtoM meM dala badI na jora pakar3a rakakhA haiM / jisakA kAraNa krodhAdi cArakaSAya haiM / inake sarvathA naSTa huye vinA samabhAva aura ekatyabhAva kamI nahIM hosktaa| kisIkI bhI saMsAra ke padArtho meM samaSTi tabhI ho sakatI haiM jaba ki usake rAga dvaSAdi bhAva sarvathA naSTa hogaye ho anyathA kevala samabhAva kA pradarzana mAtra hai aura nijasvArtha siddhi ke lie mAyAcAra kA ADambara hai| rAga dveSarUpa-pariNati kA nAma hI saMsAra hai| pitA, putra, strI, mitra, dhana, daulata, jAti, pAMti, kAMgresa, rAmarAjya pariSad, hindusabho, rA. sva0 se0 saMgha, samAjavAda, sAmyavAda Adi ye saba rAgada SapariNati ke hI svarUpa haiM / saMsAra meM raha kara sAMsArika Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jar3a vastuoM kI prApti aura unnati ke liye to prayatna karanA aura samabhAva kA jo ki sarvathA bItarAgatAmaya hotA hai, kA nAma lenA paryApta dhokhA denA hai / aisI bAtoM se saMsAra meM samabhAva kA AbhAsa bhI nahIM hotaa| Aja aisA kaunasA vyakti hai jo apane khAsa putra aura sAdhAraNa anya manuSya meM pratyeka bAta meM hI samAnatA rakhatA ho ? aise mahApurupa to atIta-saMsAra bItarAgI nimrantha ve sAdhu hI ho sakate haiM ki jinake zarIra taka para eka naMtu bhI nahIM hai aura jinake pAsa raMcamAtra bhI parigraha nahIM hai| sarvathA paripahalIna aura sAMsArika viSayoM meM taspara ho kara bhI sabako samAna samajhane kI bAta kahanA ghora chadma hai / jAtibheda aura deza kI paratantratA / jAti pAMti ke virodhI arthAn anargala bhoga pravRtti ke icchuka jAtibheda ko deza kI parataMtratA meM kAraNa mAnate aura janatA ko apanI ora AkRSTa karate haiM parantu vAstava meM deza ko parataMtratA aura durdazA kA kAraNa svArtha buddhi aura rAgadvapAdi kaSAya ho haiM / jAti bheda anAdi kAla se calA AyA hai aura calatA bhI rhegaa| bhArata kevala 200 varSa se parAdhIna thaa| yavanakAla ke pUrva bhArata para bhAratIya zAsana thA arthAt bhArata para bhAratIyoM kA hI zAsana thA jisakA itihAsa sAkSI hai / yavana bhI bhAratIya hI mAne jAte haiM / yadi yavana, bhAratIya na the to bhAratavarSa kA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 w eka bahuta bar3A bhAga yavanoM ko baMTavAre meM kisa AdhAra para de diyA gayA evaM Aja bhI jo yatrana bhArata meM rahate haiM ve bhAratIya nahIM haiM to unako kyoM rahane diyA jAtA hai ? bhArata dosau varSa pahale bhI paratatra thA, isa kI itihAsa kabhI sAkSI nahIM detA / hAM joM ke zAsanakAla se bhArata ko avazya parataMtra kahA jAyagA | aba dekhanA yaha hai ki kyA bhAratavarSa jAtisa ke kAraNa parataMtra huA thA ? 1 vAstava meM bAta yaha thI ki yavana zAsana meM vanetaroM para bar3e atyAcAra hue | yavanetaroM ko jabardastI yavana banA liyA jAtA thA, jo na mAnate unako mAra DAlA jAtA thA, yavanetaroM ko dharmasthAna naSTa kiye jAte the isI prakAra aura bhI atyaMta ghora atyAcAra hote the / jisase yavanetara loga pUrNa trasta the / yavanetara yavana-zAsana ke kAraNa nirbala aura zastrahIna me bhI ho gaye the / Arya rAjAoM ko bhI sattA ke hAtha hI bikanA par3A thA kyoM ki nirbala zAsana kabhI svataMtratA kA upabhoga nahIM kara sakatA, jaisA ki vartamAna 562 svataMtra riyAstoM kA hAla huA hai / isa prakAra mana hI mana yavana zAsana ke bhArata kI bahubhAga AryA viruddha thii| zAsana sattA ke prAbalya kAraNa bahubhAga janatA apanA saMghaTana bhI nahIM kara sakatI jaise ki Aja ke zAsana ke prabhAva se anya bahubhAga janatA mAnasika ; virodha hote huye bhI saMghaTana nahIM kara sakatI / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI kA bhI utthAna athavA patana apane hI guNoM athavA doSoM se hotA hai / rAjAoM se zAsana-sattA jAne kA kAraNa bhI unako mAnasika, baudvika, athavA anya nirbalatA thI to yavana zAsana ke cale jAne kA kAraNa mA unakI vahI nyUnatA thI / yadi jAti bheda hI yavana-zAsana ko vidAi meM kAraNa hotA to yavanoM meM bhA ziyA aura sunnI aiso do prabala jAtiyAM ke atirikta zekha, satyada, tugalaka mugala, paThAna, Adi aneka jAtiyAM hai| zAsana, zAsana ke niyamoM ke ullaMghana karane evama durnIti para utara jAne se hI jAtA hai, jAti bheda ke kAraNa na zAsana jA sakatA aura na A hI sakatA / 3 / / varSa pUrva bhArata ko svataMtratA milI thI taba bhArata meM jAtibhedoM kI kamI nahIM thii| kamase kama usa samaya 10000 jAtiyAM hoMgI parantu phira bhI svataMtratA milii| jAti bheda ne svataMtratA meM kyA koI bAdhA DAlI ? kyA kimI ne bhI yaha kahA ki yaha svataMtratA amuka jAti ke vyakti ko hI milanI cAhiye ? kyA kisa jAti ke logoM ne svataMtratA-lAbha meM jarA so bhI bipratipatti kI thI ? zrAja bho yaha koI nahIM kahatA hai ki amuka jAti kA hI rAjya ho, phira bhI jAti bheda se paratatratA kI bAta kahanA eka bAdarAyaNa saMbaMdha jaisI bAta hai| bhAratabarSa se aMgraja apanI prAMtarika viSama paristhiti ke kAraNa hI gaye haiN| unako bhAtarI paristhiti aisI ho gaI thI ki ve bhArata meM zAsana calA nahIM sakate the| isake sAtha 2 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata ke sAtha umakA vyavahAra bhI durnIti pUrNahIthA isI lie unako jAnA par3A / koI bhI zAsana taba hI vahAM se haTatA hai jaba ki usa meM bhItarI doSa ghusa jAte aura aMdara hI aMdara sar3AMdha paidAho jAtI hai| vatamAna meM jo kAMpa mI zAsana hai usakI samAptibhI ki pI ke karane meM ma hogI kintu usameM samAviSTa doSoM se hI hogii| deza kI pataMtratA tathA paratatratA bhI apane hI guNa doSoM para nirbhara hai| yadi zAsana ke niyamoM tathA zrAdaza sundara nIti ke sAtha saba dharmoM tathA jAtiyoM ke sAtha niSpakSatA kA vyavahAra karate huye janatA ko apanI aurasa saMtati ke samAna samajhA jAkara zAsana calAyA jAya tA kabhI koI deza parataMtra naha' ho sktaa| gRhakalaha utpanna na hone denA hI svatatratA aura zAMtikA sAdhana hai / gRhakalahameM kAraNa anucita rAga dvapa hai jAti bheda kadApi nahIM / eka jAti ke logoM meM hI nahIM kintu bhAiyoM bhAiyoMmeM bhI Aja saMgharSa dekhA jAnA hai jaca ki ve donoM bhAI bhAI aura sapAna jAti ke hI haiM / usa saMvarSa meM eka mAtra kAraNa kapAya tathA avyavahArtha rAga dvaSa hI hai| vibhinna jAti vAloM meM bhI pArasparika prema dekhA jAtA hai aura vaha bhI aisA ki sage bhAiyoM meM bhI nahIM ! isIlie kahanA par3atA hai ki jAti bheda deza kI paratantratA meM na kabhI kAraNa banA aura na bnegaa| akhaNDa-bhArata ke khaMDita hone meM jAti-bheda ko kAraNa mAnanA nitAMta bhUla hai| vAstava meM bhUla rAjanaitika netAoM kI Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjya lAlasA hI kAraNa hai / yavana netA misTara jinnA yaha cAhate the ki yadi bhArata akhaNDa rahA to mujhe kabhI bhI pUrNa zAsaka banane kA saubhAgya prApta na hogA isIlie misTara jinnA ne kAMgre. sI rAjanatika netAoM ko kucakra meM lekara bhArata meM pRthak nirvAcana kI nIMgha Da lii| bhAratIya yavanetara netA, jinnA mahodaya kI isa kUTanIti ko yA to samajha na sake yA unake hRdaya meM bhI yavanoM se pIchA chUTa jAne para niSkaMTaka rAjya zAsana kI lAlasA thI, usa jAla meM phaMsa gaye / yaha pRthak nirvAcana kI durnIti san 1618 meM lakhanaU meM saphala huI thii| phira to gaNita kI bhUla kI taraha eka jagaha kI huI bhUla hisAba ko sahI baiThane hI nahIM detii| usI bhUla kA pariNAma akhaNDa bhArata kA khaMDita honA hai| jAti bheda ko bhArata ke khaMDa hone kA kAraNa mAnanA tatvajJatA kI kamI hai| yadi kAMgresI netA pRthak nivAcana svIkRta nahIM karate to bhArata ke baMTavAre kI naubata bhI na AtI / pRthak nirvAcana ke bAda bhI yadi baMTavArA svIkAra na karate to rAjya zAsana kI mauja se to unheM avazya vaMcita rahanA par3atA kintu karoDoM mAnavoM ko saMkaTa kA zikAra bhI na bananA pdd'taa| jAti bheda to bhArata me sadA se hai| aMgrejoM ke pahale bhI jAti bheda thaa| agara yavanetara loga cAhate to yavanoM se unake zAsana kAla meM bhI baMTavArA karA sakate the parantu ve akhaNDa bhArata ke khaMDa khaMDa karanA nahIM cAhate the ! jAti bheda kyA usa samaya nahIM thA ? jAti bheda miTAne vAle bhI jAti bheda ko bahuta prAcIna mAnate haiM aura taba kA prAcIna mAnate haiM jaba Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki bhArata sarvathA svatantra thaa| jisa amerikA ke Adarza para bhArata calanA cAhatA hai / usameM bhI romana, kaitholika, aiDalIkonsa, kAlavinisTasa, proTesTeMTasa, DisseMTara, hyagonoTasa, lUtharansa, vannekarasa, yahUdI aura nAstika jAtiyAM haiN| garIba, amIra, madhyamasthitika, kisAna, vyApArI, zilpakAra, saudAgara, mallAha, sipAhI, julAhe, bar3haI, Adi sabhI prakAra ke loga haiM, phira bhI vaha deza svatantra hai| jyoM jyoM jAti bheda miTAne ko kahA sAtA hai tyoM tyoM hI jAti bheda ulaTA panapatA hai| kAMgresI logoM athavA pAzcAtya pravAhita sudhAravAdiyoM ne jAti bheda miTAne ko kahA to yavanoM ne yaha samajhA ki hamArA to alpa saMkhyA ke kAraNa astitva hI rahane vAlA nahIM hai, taba unhoMne pRthak nirbAcana kI nIva DalavAkara bhArata kA baMTavArA karAyA / yadi aMgrejI rAjanIti ke cakkara meM na par3akara yaha kahA jAtA ki svatantratA milane para kisI kI jAti aura dharma para koI hastakSepa nahIM kiyA jaaygaa| apanI 2 jAti aura dharma ke utthAna meM saba svatantra raheMge to yavanoM ko apane vinAza kI na cintA hotI aura na ve vaMTavArA hI karAte / Aja bhI jo bhArata meM gRha kalaha maca rahI hai usakI bhUla meM vAstava meM devA jAya to jAti dharma bheda ke miTAne kI bhAvanA aura pravRtti hI kAraNa hai / bhAratavAsI yavana Aja bhI isI bAta se sazaMka haiM to sikkha athavA aura koI jAti vAle bhI zaMkita haiM ki hamArI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ coce 53 - saMskRti aura sabhyatA to adhikAMzoM meM vilIna ho jaaygii| isI ciMtA se saba loga duHkhI haiM aura svarakSA athavA svazAsana kI icchA rakhate haiN| yadi Aja bhI yaha vizvAsa hI nahI dilAyA jAya kintu vaisI pravRtti bhI kI jAya ki saba loga apanI 2 jAtiyoM aura dharmo meM svatantra raheMge, vibhinna jAtiyoM aura vibhinna dharmoM kI mAnyatAoM aura pravRttiyoM meM gavarnameMTa koI hastakSepa nahIM kare to kisI ke bhI hRdaya meM pratikriyA kI bhAvanA na ho aura rAjya zAsana meM sabakA AMtarika pUrNa sahayoga hojAya / isake sAtha pArTI gavarnameMTa banAne ko pAzcAtya paddhati kA anukaraNa na kara samasta daloM se yogya vyaktiyoM kA nirvAcana kara sabakI sammati se deza ke zAsana kI gAr3I calAI jAya to deza ke sAre saMkaTa dUra ho sakate haiM / kheda hai ki jAti bheda miTAne kI bAta kahI jAtI haiM aura jAtIyatA ke AdhAra parahI gavarnameMTa calAne kA prayAsa kiyA jAtA hai| jAti eka varga ke logoM ke samudAya kA nAma hai| kAMgresa bhI eka varga kI hI hai| kAMgresa samasta vargo kI pratinidhi saMsthA nahIM hai / isalie usase jAtIyatA athavA jAti bheda ko hI puSTi hotI hai| isake atirikta yadi vAstava meM vicAra kiyA jAya to bhArata ko svataMtratA jAti bhedake AdhAra para hI milI hai| joM kA zAsana bhAratavarSa se haTAne meM yahI to kahA jAtA thA ki ja bhAratIya nahIM the usa samaya yahI nArA thA ki bhArata para bhAratIyoM kA ho rAjya honA caahiye| bhAratIyatA aura abhAratIyatA bhI to jAtiyAM hai| eka bAta aura bhI hai ki yadi bhArata ne bhAra Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 tItA nAmaka jAti bheda ko miTA diyA to bhArata para dUsarI jAti kA bhI zAyana hojAyagA kyoMki manuSya jAti eka hone ke nAte saba eka haiM / - jAti aura dharma / dharma ke lie kisI jAti vizeSa kI AvazyakatA nahIM huA karatI kyoMki dharma dhAraNa kA saMbaMdha AtmA se hai aura AtmA dharma dhAraNa karane meM dravya kSetra kAla bhAvAnusAra svatantra hosakatA hai tathApi prAyaH vyakti kA dharma bhI vahI dekhA jAtA hai jo ki usake mAtA pitA kA hotA hai| dharma ko parIkSA karake koI dhAraNa nahIM karatA / mAnava meM dharma kI parIkSA karane kI buddhi bhI nahIM hotI / parIkSA ke lie parIkSya se hajAra guNI vidyA aura buddhi kI AvazyakatA hai| mAtA pitA meM dharma kI bAsanA apane mAtA pitAoM tathA unameM apane mAtA pitAoM se AtI hai| isa prakAra jAti se hI dharma kI vAsanA calatI hai| agara jAti nahIM rahatI to dharma kA tatva bhI miTa jAyagA / dharma kA astitva miTanA bar3A bhArI bhayaMkara siddha hogA / Aja ke logoM ko dharma eka ghAtaka vastu dIkhatI hai parantu yaha sarvathA bhUla hai / dharma, sukha kA hI kAraNa hotA hai, duHkha kA kadApi nahIM / dharma ko jo ghAtaka vastu samajhanA hai vaha atyanta bhala ke sAtha 2 dharma ke svarupa ko hI na samajhanA hai| dharma kA svarUpa, vastu kA svabhAva hai / saMsAra meM do hI vastuyeM hai / eka AtmA aura Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarI jar3a / saMsAra ke samasta padArtha inahI do vastuoM meM garmita ho jAte haiM, inase bhinna koI padArtha nahIM hai / ina dono vastuoM kA asalI svabhAva hI inakA dharma hai| AtmA kA asalI svabhAva kSamA mArdavArjavAdi hai| kSamA, krodha kA abhAva hai| krodha se hiMsA hotI hai isalie hiMsA dharma nahIM, kintu ahiMsA hI dharma hai| AtmA kA asalI svabhAva mArdava (mRdutA) hai| mRdutA, mAna ke prabhAva se AtI hai mAna se asatyocAraNa rUpa rAga dveSAdi hote haiM ataH sarvathA nirabhimAnatA hI dharma hai / isI prakAra prArjava, satya nirlobhatA, tyAga, saMyama, aparigraha Adi hI dharma kI kasoTI para utarate haiN| isa dharma ke pAlana meM zrAtmA me viziSTatA aura pavitratA AtI calI jAtI hai / yadi isa dharma ko bhI ghAtaka vastu samajhanI jAve to cora bAjArI zrAdi pApoM kA virodha kisa AdhAra para aura kaise hoM ? Aja ke bigar3e huye deza ko ukta dharma kI bar3I bhArI AvazyakatA hai| dharma kI nyUnatA athavA abhAva se hI Aja deza kI durdazA ho rahI hai| ___ jina upAyoM se vastu svabhAvopalabdhi AtmA ko ho usako bhI dharma hI kahA jAyagA / jo sAMsArika viSaya bhogoM ko dharma kA phala mAnate haiM ve dharma ke svarUpa tathA phala se anabhijJa hai| sAMsArika viSaya bhoga to karmAdhIna sAMta aura kaza pariNAmI haiN| dharma sevana se aise sukhoM kI bAMdhA karanA to doSa aura mAlitya hai| dharma kA phala to ananta sukha, anaMta jhAna, anaMta darzana aura Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 anaMta vIrya kA lAbha ho jAnA hai| una upAyoM ko chor3anA athavA ADambara samajhakara unakI khillI ur3AnA aura usa bhAvAtmaka svarUpa ke jabAnI gIta gAnA deza ko mahAgarta meM DhakelanA hai / jaise hiMsA hiMsA pukAranA aura mAMsa madirA Adi kA upabhoga karanA, koI ImAnadArI kI cIja nahI / zrahisA kA pAlana karanA hogA to mAMsa madirA hi prANa ghAtottha padArthoM kA tyAga karanA hI hogA / mAsAdi, prANi- hatyA ke binA utpanna nahIM hote ataH jIva dayA bhI apane Apa dharma kA svarUpa hojAtA hai / yadi jIva dayA abhISTa hai to jIva dayA ke virodhI jitane bhI sAdhanopasAdhana haiM unase bhI alaga honA hI par3egA / jaise rAtri bhojana se jIva dayA meM bAdhA AtI hai to use chor3anA hI par3egA, jina phaloM meM trasa jIva rahate haiM, aise udaMbara phaloM kA tyAga karanA hI par3egA / paradAra aura paradhana ke grahaNa se asatya bhASaNA dI karane kI naubata AtI hai ataH inako bhI chor3anA hI par3egA / binA ne pAnI pIne se jIva hiMsA hotI hai to bina bane pAnI pIne kA bhI tyAga karanA hI pdd'egaa| isa prakAra dharmopalabdhi ke jo upAya haiM unakA pAlana karanA bhI dharma hI hai / jo ina dharmoM ke sAdhanoM kI upekSA karate haiM ve svarUpolabdhi bhAvanA se kosoM dUra baiThe huye haiM / vastusvabhAvopalabdhi rUpa sAdhanoM kA pAnnana, vinA jAti ke nahIM ho sakatA / jaise jaina kulotpanna vAlaka prArambha se hI jAtIya Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa se inakA apane Apa pAlana karatA hai, use inakI zikSA kI AvazyakatA nahIM / Ajakala ke samaya kI bAta dUsarI hai ki kucha vAlaka bigar3ate hoM, jisameM bhI jAti va dhana kI zithilA kA hI doSa hai| Aja se 25, 30 varSa pahale kI bAta yAda hai ki jaina kulotpanna eka bhI vyakti vaisA hisaka nahIM dIkhatA jaisA kahIM kahIM abhI dekhA jAtA hai| vaha saba jAtIyatA ko argalA thii| zrAja usa argalA ke zithila hojAne se ho anarthoM kA samAveza dIkhane lagA hai| jainetaroM meM jaina samAja jitanI bhI ahiMsA nahIM dIkhatI, sikhalAne se hI nahIM aatii| eka bAta aura bhI kaha denA anucita na hogA ki saMkhyA ke anupAta se hiMsA corI Adi niSiddha aparAdhoM ke kAraNa jaina loga kitanI sajA bhogate haiM tathA anyAnya kitane ? jAtIya prabhAva se jaina kA hRdaya hI kisI ke prANAMta karane kA nahIM hotA / usake rakta meM hI hiMsA-pApa kA Dara hai| jainoM se kama, anya ahiMsaka samAja meM vaha pravRtti dekhI jAtI hai| vaha bhI jAtoya prabhAva se hI haiN| kaI loga jAtIya prabhAva se hI mAMsa madirAdi kA sevana karate haiM aura ghora hiMsA karate bhI nahI cUkate / yadi jAti bheda ko uThA diyA gayA to saba ke saba hiMsaka Adi hojAeMge aura hiMsA janita pApoM ke phala se jaise Aja hiMsaka pAzcAtya deza dukhI aura cintA yukta hai, bhArata bhI hojaaygaa| bhArata meM jo sukha zAMti hai vaha dharma se hI hai| bhArata ke loga kucha bhI vastu -svabhAvopalabdhi kI bhAvanA aura pravRtti bhI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakhate haiM, jisI se yahAM zAMti ke kucha cinha bhI hai aura yaha saba prabhASa jAtIyanA athavA jAti bheda kA hai / yadi yaha saba uThAkara sabako ekAkAra banAyA gayA to jo ahiMsaka haiM ve bhI hiMsaka bana jAyaMge aura sAdhanopAyAbhAva se hiMsaka kabhI ahiMsaka na bana sakeMge kyoMki jAtibaMdhana TUTa jAne ke atirikta dharma ko bhI sarvathA tilAMjuli ho jAyagI taba svArtha vAsanA ko pUrti ke ati. rikta aura kucha bhI na raha jAyagA / isaliye yaha sunizcita hai ki jAtibaMdhana ko tor3anA bhAratIya saMskRti ke lie sarvathA anarthakArI hI siddha hogaa| samAnadharmatA aura vivAha / kucha logoM tathA vidvAnoM kA bhI kahanA hai ki eka dharma dhAraNa karane vAlI upa jAtiyoM meM vivAha-saMbaMdha hone lage to koI Apatti nahIM honI cAhiye / isa para itanA hI kahanA hai ki bhAja ke pAzcAtya pravAhI yuga meM yadi koI Apati kare bhI to vaha svayaM Apattigrasta ho sakatA hai kyoMki sarakAra kI nIti bhAratIva saMskRti ke saMrakSaNa kI ora nhii| bhAratIya saMskRti ke saMrakSaNa kA nAma bahuta loga lete avazya haiM parantu bhAratIya-saMskRti kA svarUpa apanA manamAnA hI nizcita aura nirdhArita karate haiN| vAstava meM sabI aura Adarza bhAratIya saMskRti "jAti varNa vyavasthA" hI hai aura vaha hai janma se / isI saskRti ke pIche bhAratavarSa aba taka jIvita raha sakA hai / vaha paratantra bhI huA to apanI prasa Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liyata para yakiMvit jame rahane se usakI nIMva paryApta na hila sakI / parantu aba bhAratavarSa kI asaliyata meM aMgrejoM ke gata zAsana ne dImaka lagA dI hai so unakI zikSA dIkSA se prabhAvita aura pravAhita hokara unake uttarAdhikArI kAle aMgrejoM ne isa Adarza aura anugamya saMskRti ko sarvathA mUlocchinna karane ke lie hI kamara bAMdhalI hai ataeva vAstavika bhAratIya saMskRti ke saMrakSaNa ke cinha nahIM dIkha rahe haiN| vidhAna hI isa prakAra ke banAye jArahe hai so daNDa bhaya se kaTTara se kaTTara vyakti ko bhI cupa hojAnA par3atA hai vivAha ke lie eka dharmatA utanI Avazyaka nahIM, jitanI ki sajAtIyatA Avazyaka hai / sajAtIyatA ke sAtha samAna dharmatA bhI ho to sone meM sugandhavAlI kahAvata caritArtha hojAtI hai parantu savase adhika aura anivArya sajAtIyatA Avazyaka hai| dharma kA sambandha prAtmA se hai aura vivAha kA sambandha bhAvI saMtati aura rakta mizraNa se hai| dharma ko pratyeka mAnava hI nahIM, pazu bhI dhAraNa kara sakatA hai aura samAnadharnA ho sakatA hai parantu sajAtIya nahIM ho sakatA / Ati kA sambandha janma se hai aura dharma kA sambandha mAnasika vicAra praNAlI se haiN| vivAha-sambaMdha meM sajAtIyatA kI anivAryatA aura sadharmatA kI gauNatA ke udAharaNa vartamAna meM bhI sAmane hai| jaise vaiSNava apravAloM aura jaina agravAloM meM paraspara vivAha saMbadha / khaMDela Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAloM meM vaiSNava sampradAyI mathurA ke seThoM joki khaMDelavAla haiM tathA anya di0 jaina khaMDelavAloM meM pArasparika vivAha sambandha / ajainoM meM bhI vivAha meM sajAtIyatA hI anivArya dekhI jAtI hai| AryasamAjiyoM tathA sanAtanadharmiyoM kintu sajAtIyoM meM hI vivAha saMbaMdha hotA hai| yaha vaijJAnika tatva hai ki jitanA rakta-saMbaMdha nikaTa hotA hai utanA hI usake prati AkarSaNa hotA hai| jitanA apane aurasa putra putrI ke prati mAtA pitA kA sneha aura AkarSaNa hotA hai unanA anya kauTumbika ke putra putrI ke prati nahIM evaM jitanA unake prati AkarSA hotA hai nA aDomI par3osI ke prati nahIM hotA yoM jyoM jyoM uttarottara adhika dUratA calI jAtI hai tyoM tyAM hI adhika upekSA hojAtI hai| eka lar3akA jaba raktahIna hoka maraNAsanna hojAtA hai to DAkTara usake zarIra meM rakta saMcAra kara use jIvita rakhanA cAhatA hai / DAkTara yaha rakta cAhe jisa vyakti kA na lekara usake aninikaTa saMbadhI pitA yA bhAI kA hI nikAlatA hai aura usa maraNAsanna bAlaka ke zarIra meM praviSTa karatA hai / vAstava meM putra ke rakta meM pitA ke rakta ko hI AkRSTa tathA sammi. karane kI zakti hai, pratyeka ko nhiiN| daMpatti meM paraspara AkarSaNa kI bar3I bhArI AvazyakatA hai| paraspara AkarSaNa samAna pravRti Adi se hI hotI hai| samAna pravRtti sajAtIyatA meM hI mila sakatI hai, vijAtIyatA meM nhiiN| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka svArthoM se, vijAtIya daMpati meM bhI kucha pAya AkarSaNa ho sakatA hai parantu Antarika AkarSaNa vahAM bhI nahIM hotaa| prAyaH vijAtIya daMpatiyoM meM kalaha-rAjya hI dekhA jAtA hai| abhI kucha dina pahale eka khaMDelavAla jAtIya sajjana Aye the jo kahate the ki maiMne kucha logoM ke bahakAne se eka setavAla jAtIya lar3akI se vivAha kara liyA. parantu maiM mahA duHkhI hUM aura aba to vaha mere pAsa rahanA bhI nahIM caahtii| mere aura usake prAcAra vicAra meM bhI aMtara haiN| isI prakAra jinhoMne bhI vijAtIya saMbaMdha kiye haiM unako saMtuSTa aura sukhI nahIM dekhA / vijAtIya vivAha se pAralaukika aura aihalaukika donoM hI jIvana sukhamaya nahIM hote, prAyaH dekhane sunane se aisA hI samajha meM AyA hai| nizcita rUpa se yahI dekhA gayA hai ki yadvA tadA viSaya bhogoM kI pravRtti karane ke lie yadvA tavA vivAha-sambandha jArI karane ke pUrva hI, janato adhika na uttejita na hojAya, isalie samAna dharmatA kI madhuratA se usa viSa ko lipta kiyA gayA hai bAkI dhyeya aura lakSya to vahI hai jisake aneka udAharaNa bhI sAmane vidyamAna haiN| jo loga vivAha sambandha meM sajAtIyatA kI bAta kahate the, unhoMne svayaM vidharmiyoM meM dAmpatya sambandha sthApita kiyA aura jina anyAnya logoM ne kiyA, unako protsAhana aura samarthana bhI diyA isalie yaha aMgulI pakar3ate 2 pahu~cA pakar3ane kI tarakIba hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 62 - - pAka ke samaya kA vAtAvaraNa gar3havAda kA samarthaka hai / zrAtma bAda jo bhArata kA mukhya dhyeya yA usase janatA kI manovRtti dra gati se haTatI jArahI hai| jisakA kAraNa jar3avAda meM pratyakSa AkarSaNa ra lAbhAsa hai / prAtmikatA kA alaukika AkarSaNa sAdhAraNa bhAvuka janatA ko upalabdha nahIM honA kyoMki vaha sarala nahIM hai| yaha siddhAnta hai ki zAsaka kI manovRtti ke anusAra hI janatA kA zAsana hotA hai aura vaisI hI manovRtti janaga kI bana jAtI hai| Aja ke zAsana kI manovRtti a rakA athabA rUsa kI ora hai / bharikA se bhI rUsa kI ora adhika hai| jinheM bhAratIya saMskRti meM zrAnandopabhoga kA anubhava hai ve jitane bhI tAtvikatA ko bhora raheM utanA hI acchA hai kyoMki eka kavi ne kahA hai ki utpatsyate hi mama ko'pi samAnadharmA kAlo ho niravadhirvipulA ca pRthvI // arthAt - samaya bhI niravadhi hai aura pRthvI bhI bahuta bar3I hai so mere samAna dharma arthAt samAna vicAra vAlA kabhI to koI kahIM para milegA hI / isake atikti eka bAta yaha nagaroM ko milAkara eka prAnta banA kI avasthA mAnoM jesI, aura prAmoM hai usI prakAra aneka jAtiyoM ko bhI hai ki jisa prakAra kaI diyA jAtA hai to cana namaroM kI jaMgaloM jaisI ho jAnI milAkara eka jAti banA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DAlane se una choTI jAtiyoM ke lakke jinameM ki dhanikatA aura pAkaviyAdikA prabhASa hai kukAre raha jAyane aura unakI lar3akiyoM ko dhanika loga lejaayNge| jaba dhana aura cArvAkya hIna navayuvaka kuMvAre raheMge to anAcAra aura mAlapAra kI pravRtti hone lgegii| rAjasthAna kI kaI riyAsatoM ko milAkara eka rAjasthAna prAMta banA diyA gayA jisakA pariNAma yaha humA ki rAjasthAna ke bar3e bar3e zaraH grAma jaise bana gaye hai| vahAM cahala pahala haiM aura na koI vizeSatA rhii| rAjadhAnI jayapura meM kAphI tagI hogii| anya riyAsatoM kI gainaka jAtI rahI aura jayapura kI aisI sthiti hogaI ki zahara kI galiyAM aura rAste sar3ate haiN| rahane ko makAnoM kI taMgI, kirAyA jyAdA arthAt sarvatra hI azAMti phaila gaI haiN| jisa prakAra prAmoM kI unnati se deza samunnata ho sakatA hai usI prakAra alya saMkhyaka jAtiyoM ko umati karane se samAja sukhI hogA, unheM miTAkara nhiiN| jAtIyatA kI aitihaasiktaa|. pAzcAtyoM athavA pAzcAtyAnugAmI logoM ne bhAratIya pradhAna aura Adarza saMskRti parsa jAti vyavasthA ko naSTa karane ke lie yaha kahanA aura likhanA prArambha kiyA ki bhArata meM jAti bheda pahane nahIM thA aura zruti smRtiyuga se calA hai / isalie jAtibheda kA mAnanA anupayukta hai| yadi unhIM ke kavanAmusAra yahamI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 mAna liyA jAya ki zruti smRti yuga se hI jAti bheda calA hai to zruti smRti yuga ke kAla kA bhI to nirNaya karanA hI pdd'egaa| : mycom vAstava meM dekhA jAya to jAti bheda anivArya aura anAdikAlIna haiM / jaina Agama kA to yaha niyama hai ki tIrthakara bhagavAn kSatriya jAti meM hI hote haiN| jaba tIrtha-karatva zranAdikAlIna haiM to kSatriya jAti bhI svata eva anAdi kAlIna siddha ho jAtI haiM / bhagavAn AdinAtha svAmI ke pahale bhI to tIrthaMkara ho cuke haiN| tIrthakara bhagavAn anAdikAla se hote Aye haiM aura kAla kramAnusAra ananta kAla taka hote raheMge / vaidika dharma kI dRSTi se zruti smRti yuga bhI bahuta prAcIna 'hai / vaidika dharma meM zrutiyoM [ vedoM ) ko to apauruSeya mAnA jAtA haiM isa dRSTi se bhI zruti smRti kAla kA nirNaya anizcita haiM / isake atirikta jAti bheda itanA anivArya hai ki jo bhArata meM hI nahIM kintu cIna, jApAna, mizra Adi sabhI dezoM meM thA tathA aba bhI hai / jAtIyatA ko naSTa kara sabako ekAkAra karane ke lie bhArata meM bauddha dharma ne prayatna kiyA, parantu vaha bhArata meM jahAM ki vaijJAnikatA aura tAtvikatA kA kendra hai panapa hI na sakA aura use bhArata se bAhara hI bhaganA pdd'aa| bauddha dharma ke kendra cIna jApAna Adi deza haiM parantu bauddha dharma ke siddhAntoM ke pracAra aura saMrakSaNa kI dRSTi se vahAM bauddha dharma kI kyA sthiti haiM ? vahAM ke loga kevala paraMparAgata paddhati se hI apane ko Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha kahate haiM parantu bauddhAcAra aura bauddha vairAgya vahAM kitanA hai..? ahiMsA kitanI hai ? kahate haiM ki vahAM mAMsa bhakSaNAdikA paryApta pracAra haiN| mRta pazuoM kA mAMsa khAne meM mAMsAzana kA doSa hI nahIM samajhA jaataa| ___ bhArata meM jaina dharma bhI nahIM rahane pAtA yadi dharma ko jAtIyatA kA avalambana nahIM milatA / yaha ho sakatA haiM ki jAtIyatA ke Azraya se dUsare loga use patI na samajha parantu jisa jAti kA jo dharma hotA haiM usa jAti ke loga to use bapautI samajhate hI haiM isa taraha eka mukhya Azraya se vaha cIja TikI rahatI hai aura kAlAMtara me pracArAdi bala se panapa bhI jAtI hai| mukhya Azraya ke binA koI cIja Tika bhI nahIM sktii| Aja jina jAtiyoM meM jaina dharma hai yadi ve usako chiTakA deM yA usakI rakSA kA prayatna na kara zithilatA dhAraNa karaleM to usakI rakSA kA prayatna karane dhAlA kauna hai ? mahAvIra jayantI kI sArvajanika chuTTI ke lie kyA jainetara bhI prayatna karate haiM ? saMbhavataH jainetaroM meM kucha aise bhI hoMge jo mahAvIra jayaMtI kI chuTTI kA virodha bhI karate hoMge / yadi ye jAtiyAM na hotI to na jaina dharma kI paraMparA calatI aura na bhArata meM parama kalyANakArI jaina dharma kA astitva hI kahIM bauddha dharma kI taraha upalabdha hotA ? kucha vyaktiyoM kA kahanA hai ki jAti bheda 500-700 varSa se calA hai, pahale nahIM thaa| pahale to 'ekaiva mAnuSI jAtiH' yaha Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ 66 - siddhAnta pracalita thaa| mAnava mAtra meM paraspara vivAha sambandha aura bhojana vyavahAra pracalita vAparantu yaha kathana aitihAsikatA ke sarvathA virukha hai| IsA ke anumAna 300 varSa pUrva, pazcima eziyA ke prIka deza ke samrATa selyukasa ke rAjadUta megAsthinIja bhArata Aye the aura unhoMne bhArata ke AcAra vicAra kA citraNa apanI pustaka meM likhA hai| yaha pustaka to kAla doSa se upalabdha nahIM hotI parantu usa pustaka ke anekoM uddhAraNa Traivo, DiyoDorasa Adi lekhakoM dvArA likhita prathoM meM milate haiM jina se bhArata kI 2300 varSa kI pUrva kI sthiti kA patA to sahaja meM hI cala jAtA megAsthinisa kA kahanA hai ki; "No one is allowed to marry out of his own ceste or to exercise any calling or art except his own: for iostarice a Soldier can not become a husbandman or an artisan a philosopher. (P.41) "No one is allowed to marry out of his own caste, or to exchange one profession or trade for another, or to follow more than one business. An exception is mode in favour of the Philosopher who for his virtue is allowed this privilege." (Md Grindle Magasthenes, P. P. 85 88.) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67. - bhAvArtha - kisa ko na to apano jAti ke bAhara vivAha karane kI aura na apanI vRtti ko chor3akara anya vRtti ko praha karane kI anumati hai / udAharaNArtha-yoddhA, kRSaka nahIM bana sakatA aura zilpI dArzanika nahIM bana sakatA / anyatra bhI likhate haiM ki apanI jAti ke bAhara kisI ke bhI vivAha kA anumodana nahIM kiyA jAtA athavA kisI ko bhI panI vRtti kiMvA vyavasAya kA parivartana nahIM karane diyA jAtA athavA koI ekAdhika vRtti ko nahIM le sktaa| kevala dArzanikoM ke lie hI isakA vyatikrama hotA hai / dArzanika dhArmika haiM isa lie ve vaiziSTya bhoga rahe haiM / " megAsthanIe jarrata ke sanbandha meM bahuta kucha likhA hai / rAjAoM ke sambandha meM likhA hai ki " rAjA dina bhara nyAyasabhA meM rahate haiN| yahAM kA kAryakrama kabhI banda nahIM rhtaa| yahAM taka ki jaba rAjA kA zarIra mardana kiyA jAtA hai usa samaya bhI rAjakArya baMda nahI hotaa| idhara cAra sevaka mardana kA kAma karate haiN| aura udhara rAjA abhiyoga sunate rahate haiN| " 1 megAsthanIsa me yaha bhI kahA hai ki " bhArata ke loga kaI isaliye yahAM durbhikSa kA dhArmika niyamoM kA anusaraNa karate haiM, nivAraNa hotA rahatA hai / / anya dezoM ke loga to yuddha ke samaya sAdhAraNatayA bhUmi aura khetoM ko ujAr3a dete haiM, jamIna ko khetI ke yogya nahIM rahane dete parantu yahAM jisa bhUmi kA karSaNa hotA hai } Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa para yahAM ke nivAsI loga koI upadrava karanA anucita samajhate haiN| par3osa meM yuddha calatA rahatA hai parantu kisAna binA kisI bAdhA vipati ke apanA kAma karate rahate haiN| donoM pakSoM ke sainika paraspara raktapAta karate huye bhI khetI meM lage huye logoM ko kisI prakAra bho satAnA nahIM cAhate / isake atirikta ve zatruoM ke deza meM bhI kabhI zrAga nahIM lagAte aura na vRkSoM ko hI kAdate haiM" megAsthinIsa ke isa 2300 varSa pahale ke kathana se spaSTataH vidita hotA hai ki bhArata kI kaisI sudazA thii| bhArata meM vijAti vivAha nahIM hotA thaa| varNasaMkaratA aura karmasaMkaratA bhI nahIM thii| saba apane 2 niyata kAma karate the| gajA loga pratisamaya prajAjanoM kI pukAra sunane meM rakta rahate the| yuddhArthI yuddhArthI hI Apasa meM lar3ate the / anya prajA kA vinAza nahIM karate the| zatru deza meM bhI Aga nahIM lagAte the| Aga lagAnA to dUra, vRkSa taka bhoM nahIM kATate the| Aja ke aura pahale ke bhArata meM bar3A pharka hogayA / aAja to vijAti vivAha na karane vAle aura ucchiSTa na lAne vAle ko saMkINa aura dakiyAnUsI samajhA jAne lagA hai| rAjA logoM taka prajA ke loga pahuMcane taka nahIM pAte the, va mauja maje meM hI masta rahate the / vartamAna zAsaka bhI mASaNoM, mAnapatroM evaM apanI kusiyoM ke saMrakSaNa tathA adhika boTa milane kI udher3a-buna meM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 lage rahate haiM / rAjA logoM kA rAjya bhI isIlie gayA aura yaha zAsana bhI aisI hI vAtoM se apriya hogayA hai / anAja anAja pukArA jAtA hai parantu kRSakoM ko senA Adi anyAnya kAmoM meM lagAyA jArahA hai| pahale kRSaka, kRSi ke atirikta dUsarA kAma bhI nahIM karate the / Aja to zatru deza meM Aga bhI lagAI jAtI hai / zraNutrama hAIDrojana bama sarIkhe pralayakArI zastrAstroM kA nirmANa kara nirIha janatA ko bhI naSTa kiyA jAtA hai / kitanA sundara samaya thA ? parantu Aja vaisA samaya na cAhA jAkara Ane vAle mahA bhayaMkara samaya kA Age hokara svAgata kiyA jAtA hai / isI se ta kahanA par3atA hai ki ' vinAza kAle viparIta buddhi: " - -- A. 'megAsthinIsa eka zrAgantuka ke nAte AyA, thor3e dina rahA hogA ? yahA~ kI bhASA bhI nahIM jAnatA thA to bhI usa ukta . abhiprAya, bAle lekho se suspaSTa ho jAtA hai ki usa samaya arthAt Aja se 2300 varSa pUrva yahAM jAti bheda thA aura vijAti vivAha tathA varNa vRtti sAMkaya taka sarvathA niSiddha thA / yaha bAta to huI 2300 varSa pahale kI / IsA kI sAtavIM zatAbdI arthAt zrAja se 1300 varSa pUrva cInI parivrAjaka hona sAMga nAmaka jo sambhavataH bauddha dharmI thA aura bhArata meM usane bahuta samaya taka nivAsa kiyA usane apane bhAratetivRtta meM likha hai ki Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "yaha vibhinna jAtiyoM meM vivAha nahIM hotA / prathama jAti meM prAmaNa dhArmika puruSa haiM / ve dharma rakSA karate haiM, pavitra jIvana yApana karate haiM evaM atyanta kaThora niyamoM kA pAlana karate haiN| dvitIya kSatriyoM kI jAti hai ve yuga yuga se zAsana karate A rahe haiM, kartavya parAyaNa evaM dAnazAla haiN| tRtIya vaizya vaNika jAti hai ve vANijya meM kraya vikraya-karate haiM eva deza videzoM meM lAbha janaka vyavasAya karate haiN| caturtha kRSi jIbI haiM, ve khetI aura kheta ke kAmoM meM parizrama karate hai| ina cAroM varNo meM jAti kI zuddhatA aura azuddhatAM se apanA 2 sthAna nizcita hotA hai| nikaTa AtmIyoM meM vivAha niSiddha hai| koI strI eka vivAha ke bAda dUsarA svAnI sahaja nahIM kara sakatI , "The first is cailed the Brahmans, men of pure Contact they guard themselves in relgion, live purely and observe the most correot principles. The second is called the Kshattrias, the real caste. For ages, they bevo.buen the governing class. They apply themselves to virtue ( humanity) and kindness. The third is called vaisyas, the merchant class: they engage in commercial exchange, and they follow profit at home and abroad. The fourth is called Sudras, the agricultural class: they labour in ploughing and tillage. In the four classes, purity or impurlty of caste assigns every one to his place. X X X They do not allow promir arous marriage between relatives A women once married can never take another husband." ( Beal : Hiventsaha. P. P. 7980) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtIyatA kI anAditA ayA mati prAcInatA meM aura bhI aneka aitihAsika pramANa itihAsa kI pustakoM meM bhare par3e haiM to bhI jAti bhedaM ke virodhI janatA ko bhrAnta karane ke lie aneka prakAra se uttaradAyitvahIna Andolana karate haiM jo deza hita ko dRSTi se bahuta hI citanIya hai| jitanA asaphala prayatna jAti bheda ke naSTa karane meM kiyA jAtA he utanA yadi abhyutthAna ke lie kiyA jAya to bar3A bhArI hita ho sakatA hai| 1-jAtIya logoM meM praviSTa doSoM ko jAti baMdhana kI dRr3hatA se dUra kiyA jA sakatA hai / samasta jAtIya netAoM ko ye kar3e Adeza diye jAte hai ki apane 2 kSetra meM sadAcAra kI rakSA ke lie amuka prayatna kiye jAva aura unake pratikUlagAmiyoM ko jAtIya daNDa diye jAva / yadi sarakAra aisA kare to usakA zAsanavya bahuta kama hosakatA hai sAtha meM cintAaiM bhI kama ho sakatI hai| 2-jisa prakAra Aja bhI aneka agravAla, khaMDelavAla, mAhezrarI, pArIka Adi hAIskUloM aura kAlejoM se sarakAra ko zikSA para kama byaya karanA par3atA hai yadi vaise hI samasta jAtiyoM ke skUla alaga alaga banA diye jAveM to sarakAra kA jo itanA zikSA para vyaya hotA hai, na ho aura zikSA pracAra bhI svata eva anivArya ho Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .72 sakatA hai, sAtha meM jo uddaNDato Aja kI zikSA praNAlI se phailatI hai, vaha ruka sakatI hai| - F 3 - aura bhI sarakAra ke sahayogI anekAneka kArya usI prakAra saMpanna ho sakate hai jaise ki pUrvakAla meM sapanna huA karate the / ... $9. 4. yaha jAti bheda se sAMpradAyikatA aura jAtIyatA kI gaMdha lenA eka prakAra se buddhi kA divAliyApana hai / Aja ke kAMgresa saMghaTana meM sabhI jAti ke loga haiM jo vivAha bhI prAyaH apanI 2 jAti meM hI karate haiM parantu vibhinna jAtIya logoM ke sAtha prema meM koI bAdhA nahIM hai / paraspara vivAha hI ekatA me kAraNa hA, bAta nahIM hai ! paraspara vivAha to nikaTa sambandhiyoM meM bhI nahIM hotA hai parantu usameM pArasparika prema dekhA jAtA hai / yavanoM meM cAcA kI lar3akI byAhane kI prathA hone para bhI lar3AI jhagar3e dekhe jAte haiM / vAstava meM prema aura jhagar3e meM rAga dveSa aura svArtha buddhi kI tarasatA hI kAraNa hai 1 anuloma- pratiloma vivAha | - : vivAha ATha prakAra ke hote haiM : brAhmo daivastathA cArSa: prAjApatyastathA''suraH / gAMdha rAkSasazcaiva paizAcazcASTamo mataH // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-brAhma vivAha, daiva vivAha. ArSa vivAha, prAjApatya vivAha, Asura vivAha, gAMdharva vivAha, rAkSasa vivAha aura paizAca vivAha / inameM Adi ke cAra dharmya vivAha aura antima cAra avamya vivAha kahalAte haiN| dharmya-vivAha sajAti meM hI hotA hai / aSamya vivAha to vijAmeM bhI sambhava ho sakatA hai parantu pratiloma hI hotA hai, anuloma nahIM / anuloma viyAha sajAti meM hI hotA hai| saba jAti kA puruSa nIca jAti kI kanyA se vivAha karale vaha pratiloma vivAha hotA hai / nIca jAti vAle kA ucca jAti kI kanyA se vivAha karanA na anuloma dhivAha hai aura na pratiloma vivAha hI hai| pratiloma vivAha pahale bhI hote the aura aba bhI hote haiM . parantu usase lAI huI patnI dharmapatnI nahIM hotI vaha bhoga patnI hI kahalAtI hai| bhogapatnI se utpanna saMtati ko mAtA pitA kI cala acala saMpatti kA pUrNa adhikArI bhI nahI hotA / zrI AdinAtha purANa prantha ke 16ve parva meM jo nimnalikhita 247-248 ke do zloka haiM ve bhI pratiloma vivAha ke hI sUcaka Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 zUdrA zUdra eNa boDhavyA nAnyA, tAM svAM ca naigamaH | vatsvo tAM ca rAjanyaH svAM dvijanmA kvacizca tAH // svAmimAM vRttimutkramya yamtvanyAM vRttimAcaret / sa pArthivairniyantavyo varNasaMkINiranyathA // - bhAvArtha-zUdra purUSa zUdra strI se hI vivAha kare, anya se nahIM, vaizya puruSa vaizya strI ke atirikta zUdra strI se bhI vivAha kara sakatA hai| kSatriya puruSa, kSatriya strI ke atirikta vaizya aura zUdra strI se bhI aura brAhmaNa puruSa brAhmaNa strI ke atirikta kSatriya vaizya zUdra strI ke sAtha bhA / jo isa pravRtti ko chor3akara anya pravRtti ko AcaraNa kareM to rAjA zAsaka kA kartavya hai ki use daNDa de anyathA varNa saMkaratA jAtI hai / varNa saMkaratA bar3A bhArI aparAdha hai / isa pramANa se yaha sumpasTa hai ki ucca jAti kA puruSa nIca jAti kI strI se saMbaMdha kara yadi vizeSa AvazyakatA hI ho to bhogapatnI banA sakatA hai / 'kacit' zabda se vizeSa AvazyakatA yA anivAryatA prakaTa hotI hai / pahale ke bar3e AdamI bhogapatniyAM aneka rakhate the Aja bhI rAjA loga evaM anyAnya bhI rakhate haiM / bhogavatnI se utpanna saMtati sajAtIya evaM sarvathA zuddha bhI nahIM kahalAtI unako pitA kI saMpatti kA bhI pUrNAdhikAra nhiiN| jaise jayapura ke bhUtapUrva nareza Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI 108 zrI mAdhavasiMha ke aneka bhogapatniyAM thI aura unase aneka saMtAneM thI parantu unameM se kisI ko bhI rAjyAdhikAra prApta na hosakA aura unheM apanI dharmapatniyoM se putra na hone para IsaradA se dattaka putra hI lAnA par3A jo ki vartamAna meM jayapura nareza aura rAjasthAna ke rAjapramukha haiN| brAmaNAdi varNa meM jo daksA darogA Adi jAtiyAM banatI haiM ve bhogapatnI se utpanna satatiyoM kI hI jAtiyAM haiM / mAtA nIca jAti kI hone para usase jo saMtati paidA huI unameM vizuddha jAtIyatA jaba nahIM rahI to unakI jAti ke ve nAma ghoSita kiye gye| vAstava meM 'zUdrA zUdraNa boDhavyA' Adi zloka pratiloma vivAha kA hI sUcaka hai| Adi purANa ke raciyatA bhagavAn zrI jinasena svAmI eka jagaha to mAtA pitA kI anvaya zuddhi vAle ko hI sajjAti batalAveM evam 'vivAha jAti saMbaMdha vyavahAraM ca tanmata ' aisA pratipAdana kareM aura dUsarI jagaha pratiloma vivAha se upalabdha stro ko bhI dharmapatnI mAneM, yaha pUrvA para virodha nahIM ho sakatA / dharmapatnI aura bhogapatnI meM tathA unase utpanna saMtAnoM meM jo bheda hai vaha lATI sahitA zrAvakAcAra ke nimnalikhita pramANa se bhI spaSTa hojAtA hai aura 'zUdrA zUdraNa boDhavyA' zloka pratiloma vivAha se upalabdha bhogapatnI kA hI sUcaka hai yaha parvathA suspaSTa ho jAtA hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --76 - devazAstra gurUnnatyA baMdhuvargAtma sAkSikam / patnI pANigRhItA syAttadanyA ceTikA matA / / 3 / / tatra pANigRhInA yA mA dvidhA lakSaNAdyathA / Atma AtiH parajAtiH karma bhU "sAdhanAt / / 84 // pariNItAtmajAtizca dharmapatnIti saiva c| dharmakArya hi sadhrIcI yAgAdau zubhakarmaNi / / 85 / / sUnustasyAM samutpannaH pitu rdhame'dhikArabAna / sa pitA tu parokSaH svAdai vAtpratyakSa evaM vA / / 86 // saH sUnuH karmakArye'pi gotrarakSAdi lkssnne|| sarvalokAvirudvatvAdadhikArI na cetaraH / / 7 / / pariNItAnAtma nAliyo pitRsAkSipUrvakam / / bhogapannIti sA kSeyA bhogamAtraikasAdhanAt / / 88 / / AtmajAtiH parajAtiH sAmAbhyavanitu yA / / pANigrahaNa zUnyA cceTikA suratapriyA / 86 / / ceTikA bhogapatnIca dvayorbhogAMgamAtrataH / laukikoki vizeSe'pi na bhedaH pAramArthikaH // 10 // bhogapatnI niSiddhA syAtsarvato dharmavedinAm / grahaNasyAvizeSe'pi doSo bhedasya saMbhavAt // 11 // dravyabhAva vizuddhatvaM hetuH puNyArjanAdiSu / evaM vastusvabhAvatvAttahate tahinazyati // 12 // bhAvArtha- apane vandhu varga kI sAkSI pUrvaka devazAstra guru ko Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAra kara hAtha se grahaNa kI huI to patnI hotI hai aura yoM hI rakhI huI ceTikA (rakhela) hotI hai| patnI bhI do prakAra kI hotI hai, dharmapatnI aura bhogapatnI / sajAtIya vivAhitA strI dharmapatnI aura vijAtIya vivAhitA strI bhogapatnI hotI hai| dharmapatnI hI dharmakAryo tathA pUja' pratiSThAdi zubha kAryo meM sahayoginI ho sakatI hai aura umI se utpanna putra samasta dharma kAryoM tathA saMpatti kA adhikArI ho sakatA hai cAhe utpAdaka pitA jIvita ho yA mRta / kuTumba rakSA Adi kA bhAra bhI usI dharmapatnI me utpanna putra para AsakatA hai kyoki vahI dharma tathA loka ke aviruddha hai| pitRjanoM kI sAkSI se vivAhitA vijAtIya strI bhogapatnI kahalAtI hai| vaha kerala bhoga mAtra kA hI mAdhana hai| cAhe apanI jAti kA ho yA vijAti kI ho, nadi vigaha ke binA hI usa stro banAlI gaI ho to vaha ceTikA (rakhela) kahalAto hai| ceTikA aura bhogapatno donoM hI bhoga mAtra kI sAdhana se cAhe lokokti meM kucha vizeSatA ho to bhI samAna hI hai kyoMki donoM hI se pAramArthika dharmarakSaNa athavA kula sacAlana nahIM hotA / ___ jo dharma ke jJAtA sadAcArI purupa haiM unako cAhiye ki jhogapatnI athavA ceTikA kisI se bhI saMbaMdha na kare kyoMki dravya zuddhi aura bhAvazuddhi donoM hI se puNya sAdhana hotA hai / vastu Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 78 - kA svabhAva bhI aisA hai| donoM kI zuddhi ke binA dharma puNya sAdhana nahIM hotaa| isa pramANa se yaha suspaSTa hai ki vijAtIya strI dharmapatnI nahIM ho sktii| yadi koI vijAtIya strI le Ave to vaha bhogapatnI yA ceTikA hI ho sakatI hai| bhogapatnI yA ceTikA rakhanA dhArmika purUSoM ke lie niSiddha hai to bhI yadi koI cAritra moha karma ke udaya se rakhale to use dharmapatnI nahIM kahA jA sakatA / na usase utpanna saMtati dharmAdhikAriNI hosakatI aura na vaha svaya bhI pati ke sAtha dharma kAryo meM sahakAriNI hosktii| jo loga zrI Adi purANoka * zUda zUdeNa boDavyA' Adi loka se vijAti vivAha kA samarthana karate haiM unheM ise pratilobha vivAha kA vidhAyaka kintu kvacit hI samajhanA cAhiye / itanA hone para bhI dharmajJa puruSoM ke lie ise koI mukhya rUpa se vidhimAge nahIM batalAyA hai| yaha kacit avasarAgata apavAda mAtra hai| jaina zrAgama graMtha zrAra jAti bheda / jaina siddhAnta ke Agama graMthoM meM yatra tatra jAti, kula sajAti Adi kA varNana AyA hai jisako bhI dRSTi bAhya nahIM kiyA jAsakatA kyoMki jaina vahI hai jisakI jainAgama graMthoM para avi-la zradvA ho / hamora jAti pati virodho jaina badhu athavA vidvAn ina Agama vAkyoM kI ora bhI dRSTipAta kareM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 76 - (1) chappaMcAdhiyavIsaM vArasakula koDisada shssaaii| suraNeraiyaNarANaM hAkama hoti NeyANi / / (zrI gommaTasAra jIvakAMDa gAthA 116) bhAvArtha- devoM ke chaha gvaraba, nArakiyoM ke bIsa kharaba aura manuSyoM ke bAraha kharaba kula hote haiN| ___ yahAM manuSyoM ke jo bAraha kharaba kula batalAye haiM to 'kula' se kyA abhiprAya nikAlA jAyagA ? bhagavAna AdinAtha mahArAja ko jinako vRSabhanAtha bhagavAn bhI kahate haiM / ve tIrthakara aura kulakara bhI hai| yahAM 'kulakara' kA kyA abhiprAya liyA jAyagA yathA vRSabhastIrthakRncaiva kulakRccaiva saMmataH / bharatazcamabhRccaiva kuladhRccaiva varNitaH / / (mahApurANa tIsarA parva 213 zloka) zrI harivaza purANa meM gaNadhara bhagavAn kA zreNika rAjA se vArtAlApa karate samaya kA varNana hai jisameM vazotpani batalAI hai| bhagavAna AdinAtha svayaM ikSvAku nagarIya the| ikSvAku prathamaM pradhAnamadagAdAdiyazastattaH tasmAdeva ca sAmavaza iti yasyanya kuruupaadyH| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAcchIvRSabhAdabhUdRSigaNaH zroza uccastarA mitthaM he nRpa ! khecarAnvayayutA vaMzAstaboktA mayA / / ( harivaMza purANa parva 13 zlo0 33 ) bhAvArtha :-he zroNaka ! sarva prathama ikSvAku vAMza, tadanaMtara sUryavaMza somavaMza, kumAMza, ugravaMzAdi kramazaH utpanna huye / vRSabha nAtha bhagavAna se zrIvaza kI unnati huii| isa prakAra vidyAdharoM ke aMzoM se anvita jo kula hai ve pahale kahe jA cuke haiN| bhagavAn zrAdi nAtha svAmI ke pitA zrI nAbhi rAjA ko jaba bhagavan ke vivAha kA vicAra huA, taba unhoMne nizcaya kiyA ki kisI yogya kulakI kanyA kA prabandha karanA cAhiye, cAhe jisA kanyA kA nahIM jo ki 'ucinAbhijanA' zabda se prakaTa hai: tataH puNyavatI kAciducitAbhijanA vadhUH / kalahaMsava ni:paMkamasyA vasatu mAnasam // (A0 pu0 parva 15 zlo0 187) yathA svasyocitaM karma prajA dadhurasaMkaram / vivAha jAtisaMbaMdhavyavahAraM ca tanmatam / / (zrA0 pu. parva 15 zlo0 187) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 yahAM vivAha ko asaMkara arthAt apanI jAti meM karane ko kahA gayA hai| Eng - - ( 6 ) mAnava ko muktilAbha ke lie sAta parama sthAna batalAye hai jinameM pahalA 'sajjAti' hai / sajAti kA lakSae yaha batalAyA gayA pituranvayazuddhiyA patkulaM paribhApyate / mAturantrayazuddhistu jAtirityabhilapyate // trizuddhirubhayasyAsya sajjAtiranuvarttitA / yatprAptau sulabhAMbhoverayatno panate guNaiH // 66 // (zrI 0 pu0 parva 38) arthAt mAtA aura pitA donoM ko vaMza zuddhi kA nAma 'sajjAti' hai / ( 7 ) bhavato nanu puNyamatra heturyadavijJAtakulena tena noDA / tadiyaM strakareNa dIyatAM me haThakAraH kriyate mayA na yAvat // (candraprabha ca0 sarga 6 zloka 64 bhagavAn candraprabha svAmI ke pUrva janma ko kathA meM yaha varNana hai ki jayavarmA ne apanI kanyA zaziprabhA kI sagAI ajinase . Tea ke sAtha karadI thI ba dharaNIdhara ne kahA ki tumhAra Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha puNya hI hai ki abhI taka usa 'avijJAta kula' ke sAtha zaziprabhA kA vivAha nahIM ho pAyA hai arthAt-jisakA jAti kula avijJAta ho use lar3akI nahIM denA caahie| isa pramANa se bhI siddha hai ki vivAha meM jAtikula kA vicAra avazyameva karanA hI caahiye| 'nItisAra' meM likhA hai ki usa samaya jAti saMkaratA se Darane vAle bar3e logoM ne samasta janatA ke upakAra ke lie grAmAdi ke nAma para kula sthApita kara diye tadA sarvopakArAya jAtisaMkara bhIrubhiH / mahaddhikaH paraM cakra grAmAdyabhidhayA kulam / / 5 / / yahAM jAti saMkaratA ko bhaya ko vastu batalAI hai| 'lATI saMhitA zrAvakAcAra' meM likhA hai ki svajAti kI parigItA kanyA hI dharmapatnI kahalAtI hai aura usI dvArA utpanna putra bhaviSya meM dharmakAryAdi kA uttarAdhikArI ho sakatA hai / pariNItAtmajAtirdi dharmapatnIti saiva ca / dharmakArye hi sadhIcI yAgAdau zubhakarmaNi // 85 // sUnustasyAM samutpannaH pitudharme'dhikAravAn / sa pitA tu parIkSaH syAdevAtpratyakSa eva vA / / 86 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM bhI svajAti kI hI pariNItA kanyA ko 'dharmapatnI' kahA hai| (10) mAnava jAti ke eka bheda rUpa kSatriya jAti bIja vRkSa ke samAna anAdi patalAI hai| tIrthakara bhagavAna kSatriya jAti meM hI hote haiM aura tIrthakara anAdikAla se hote Aye haiM / videha kSetra meM to sadaiva 20 bIsa tIrthakara rahata haiM: rakSaNAbhyudyatA ye'tra kSatriyAH syustadanvayAH / so'nvayo 'nAdisaMtatyA bIjavRkSavadipyate / / 11 / ' vizeSatastu tatsargaH kSetrakAlavyapekSayA / taSAM samucitAcAraH prajArthe nyAyavRttitA / / 12 / / __ (zrA' pu0 parva 42) bharatAdi kSetra meM bhI varNa vyavasthA sarvathA naSTa nahIM hotI kintu kAla doSa se kabhI kabhI aprakaTa rahatA hai / vidaha kSetra meM sadaiva vidyamAna rahatI hai| kSatracUr3AmaNi nAmaka graMtha ke dvitIya lamba meM varNana hai ki nandagopa gvAle ne apanI kanyA ko jIvaMdhara rAjA ko denA cAhA thA parantu jIvandhara ne use padmAsya ke yogya samajhakara usake sAtha vivAha karA diyA kyoMki nandagopa kI jAti jIvandhara ke anukUla na thii| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIpaMdharastu jagrAha vArdhArAM tena pAtitAm / padmAsyo yogya ityutkA na yogye satAM spRhA / / 74 / / (12) zUdro'dhuyaskarAcAra vapuH zudvAcA'stu tAdRzaH / jAtyA hIno'pi kAlAdilabdhau hyAtmAsti dharmabhAk / / 22 / / __(sA0 dha0 hi a0) yahAM "jAtyA hInaH" isa prakAra ke pada ke Ane me vidita hotA hai ki jAti se hInatA aura uccatA bhI koI vastu hai / / isa zloka kI saMskRta TIkA meM svayaM prathakAra likhate haiM ki jAtigotrAdikagANi zukladhyAnasya hetavaH / yeSu syumte bhayo varNAH zegaH zUdrAH prakIrtitAH / / bhAvArtha- jinake jAti gonna tathA karma zukla dhyAna ke sAdhaka hoM ve trivarNa vAle haiM bAkI saba zUdra haiN| isa pramANa se bhI siddha hotA hai ki mokSa lAbha ke pradhAna kAraNabhUta zukla dhyAna meM jAti gotrAdi bhI kAraNa hote hai| isake atirikta gotra karma ke do bheda haiM- ucca gotra aura nIca gotra / ucca gotra kA lakSaNa yoM batalAyA hai ki " yasyodayAllokapUjiteSu kuleSu janma kAraNaM ta ducargotraM tadviparIteSu gahitepu janma kAraNaM nIcairgotram" adhyAya 8 sUtra 12] Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gu bhASArtha - jisake udaya se loka pUjita kuloM meM janma ho usa kA nAma nIca gotra kAraNa karma kA nAma ucca gotra hai tathA isake viparIta niMdita kuloM meM jisa kAraNa me janma ho usa kAra hai| isase zrI jAti kI uccatA nocatA prakaTa [13] hoto hai / dubbhAva sui sUgayapubaI jAisaMkarAdIhi / kadANA va kupatte jIvA kuNaresu jAMyate / / [ triloka sAra gAthA 614 ] arthAt durbhAva se, apavitratA se, sUtakAvasthA meM athavA rajasvalA strI dvArA, jAtisaMkara dvArA athavA isI prakAra ke anya logoM dvArA kupAtra meM dAna bhI diyA jAya to dene vAle mAnava kumArga bhUmi ke kumanuSyoM meM utpanna hote haiM / yaha bhI jAtisaMkaratA ko doSa batalAyA hai arthAt jAti saMkara AhAra dAna bhI de to jAti saMkaratA ke kAraNa kubhogabhumi 'kumanuSya hotA hai / meM [14] zrAvakAcAra meM varNana hai ki kulajAtikriyAmaMtraH samAya sadharmaNe / bhUkanyAhe bharatnAzvarathadAnAdi nirvapet // 202 // isa pramANa se bhI suspaSTa hai jo jAti se samAna ho yathAt jAtIya ho use hI kanyA denI cAhiye / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -86 - [15] sajmatiH sagdahitvaM ca pArivAjyaM surendratA / sAmrAjyaM paramAIntyaM paranirvANamityapi // [zrI zrA0 pu0 parva 38 zloka 84] artha-sajjAti, sagDa hasthatA, pArivAjya, surendratA, sAmrAjya, sarvotkRSTa prArhantya aura nirmANa ye sAva paramasthAna haiN| ___ sajjAti kA artha kiyA gayA hai-mAtA aura pitA kI kula zuddhi / kula zuddhi, donoM kI sajAtIyatA se hI raha sakatI hai vijAtIyavA me nhiiN| jAti pAni birodhI sajjana isa sajAtitva se jAti pada kA apakSA kaise kareMge? ityAdi aura mI anekAneka pramANoM me zAstra bhare haiM yadi sabakA ullekha kiyA jAya to bahuta vistAra ho jaay| hameM kisI bhI kArya ko karate samaya usakA jaina zrAgama se bhI samanvaya karanA cAhiye : yadi Agama me samanbaya kiye binA thavA tadA kucha bhI kAma karate raheM to hamArI saMskRti naSTa ho jaaygii| saMskRti kA mUla strota Agama hI hai| yaha pAgama kI avahelanA hotI rahI aura kevala viSaya bhogoM kI anargala pravRtti bar3hAI jAtI rahI to cAhe vartamAna me vaha cIja acchI lage parantu pariNAma usakA bhayakara hI hogaa| jisa Agama ke hama anuyAyI haiM usakI mAnyatA karanA bhI hamArA kartavya honA cAhiye / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira pustakAlaya Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka dvArA likhI huI pustakeM1-dharma sopAna-poM meM [ aprApya ] 2-zreyomArga-kalyANa ke mArga para sundara nibaMdha [aprApya] 3-mahAvIra dezanA-bhagavAna mahAvIra svAmI kI saMkSipta jIvanI aura upadeza / 4-ahiMsA tatva-ahiMsA para prabara vivecana / 5-varNa vijJAna-varNa vyavasthA para saiddhAntika, vaijJAnika aura sayuktika vivecana / bhuu0||) 6-jaina dharma sarvathA svatantra dharma hai-viSaya nAma se spaSTa / 7-sAmyavAda se morcA-sAmyavAda [kamyunijma se bacane kA vAstavika upAya / mU0) 8-jaina mandira aura harijana-pUjya zrI kSu0 gaNezaprasAda jo varNI ke abhimata para vivecn| 1-tatvAloka [ padyoM meM J-deza kI dizA aura sudhAra kI rUpa rekhA / tIna saMskaraNa chapa cuke / (mUlya cAra bAne) 10-Atma vaibhava (padyoM meM)-aneka viSayoM para mArmika kvitaa| 11-viveka maMjUSA-aneka viSayoM para mArmika pravacana (mUlya chaha pAne) 12-jaina dharma aura jAti bheda-jo Apake hAtha meM hai| (mUlya ATha pAne ) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- Page #95 -------------------------------------------------------------------------- _