Book Title: Jain Bal Shiksha
Author(s): Amarmuni
Publisher: Sanmati Gyan Pith Agra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003424/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina bAla-zikSA (bhAga 4 UATILITA upAdhyAya amara muni lain Education Internativa sanmAta nAnapIThA For Private & Penal Use Only www.iainelibrary SSC- Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati sAhitya ratnamAlA pA~cavA~ ratna jaina bAla-zikSA (cauthA bhAga) upAdhyAya amaramuni panmati jJAnapITha, lohAmaNDI AgarA-282002 ___ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka : jaina bAla zikSA (cauthA bhAga) lekhaka : upAdhyAya amara muni bArahavA~ saMskaraNa : 2002 mUlya : 6.00 rupaye prakAzaka : sanmati jJAnapITha lohAmaNDI, AgarA-282002 mudraka ravi oNphasaiTa prinTarsa eNDa pablizarsa (prA.) li 5/169/1 latAkuMja, AgarA-mathurA roDa, AgarA-2 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka kI ora se jaina bAla zikSA kA yaha cauthA bhAga pAThakoM ke hAthoM meM pahu~cAte hue hameM atyanta prasannatA ho rahI hai| / jaina vidyAlayoM meM bAlakoM ko dhArmika evaM naitika zikSA dene vAlI pustakoM kI mA~ga bahuta dinoM se cala rahI thii| __zraddheya zrI upAdhyAyajI ne navIna bAla-manovijJAna kI paddhati ke anusAra vizuddha asAmpradAyika dharAtala para jaina-bAla-zikSA (cAra bhAga) kA praNayana karake jahA~ isa bar3I kamI ko dUra kiyA hai, vahA~ jaina-jainetara vidyArthiyoM para bahuta bar3A upakAra bhI kiyA hai| saMkSepa meM, sarala tathA sarasa DhaMga se dhArmika tathA naitika zikSA kI saMyojanA isa pustaka meM kI gaI hai, vaha sarvatra Adara ke yogya hogii| basa, isI vizvAsa ke sAtha mantrI, sanmati jJAnapITha bArahaveM saMskaraNa ke bAre meM jaina-bAla-zikSA (cAroM bhAga) jaina-vidyAlayoM meM jisa ruci evaM Adara ke sAtha apanAyI jA rahI hai, use dekhakara hameM atyanta prasannatA hai| mahArASTra, gujarAta, rAjasthAna, madhyapradeza, uttara pradeza, dehalI, paMjAba, hariyANA tathA jammU-kAzmIra Adi prAntoM ke jaina vidyAlayoM meM dhArmika evaM naitika zikSaNa ke lie yaha atyanta upayogI siddha huI hai| yahI kAraNa hai| ki isakI mA~ga nirantara bar3hatI hI jA rahI hai| caturtha bhAga kA yaha bArahavA~ saMskaraNa isI bAta kA pramANa hai| AzA hai, isase anya vidyAlayoM ke vyavasthApaka evaM adhyApaka gaNa bhI preraNA lekara ise apane vidyAlayoM ke pAThyakrama meM sthAna deNge| mantrI, sanmati jJAnapITha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (viSaya-sUcI) - pRSThAMka (kavitA) (kavitA) 15 (kavitA) 18 20 (kavitA) 23 25 kramAMka 1. vinaya 2. jIvoM ke bheda 3. maMgala-AcAra 4. par3hanA kyoM cAhie ? 5. jIvoM kI pA~ca jAti 6. bhagavAn pArzvanAtha 7 deza meM aisI nArI hoM 8. cAra gati 9. prayANa-gIta 10. ahaMkAra para vijaya 11. acche kAma 12. zikSA kA uddezya 13. samrATa candragupta maurya (1) 14. samrATa candragupta maurya (2) 15. mAtA-pitA kI sevA 16. ahiMsA 17. candanabAlA 18. nava-tattva 19. kAlakAcArya 20. bhAratavarSa 21. eka udAra jaina mahilA 22. neminAtha aura rAjula 23. bhagavAn kA bhajana 3.3 (kavitA) 42 46 49 (kavitA) 52 54 58 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAMka 2 11 15 18 2 0 0 0 0 * PS PS www ~ N N N 6 8 20 23 25 28 33 36 39 41 42 46 49 52 54 58 62 vandanA jaya jaya sanmati, vIra hitaMkara ! jaya jaya vItarAga, jaya zaMkara ! Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 dayAmaya ! aisI mati ho jAya / kalyANa-kAmanA, tribhuvana kI dina-dina bar3hatI auroM ke sukha ko sukha samajheM, sukha kA kareM upaay| apane duHkha saba saheM, kintu paraduHkha nahIM dekhA jAya / / bhUlA-bhaTakA ulTI mati kA, jo hai use sujhAe~ saccA jaag|| jana-samudAya | satpatha, nija sarvasva satya dharma ho, satya karma ho, satya dhyeya satya - sAdhanA meM hI jIvana aba 2 lagAya // bana 'premI', laga jaay| jAya // vinaya Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvoM ke bheda tuma yaha to jAnate hI ho ki jIva kise kahate haiM, jIva kA kyA lakSaNa hai? agara yaha yAda na ho to suno "jisameM jAna ho, jAnane aura samajhane kI tAkata ho, jise sakha-da:kha kA anubhava hotA ho. vaha jIva kahalAtA hai|" acchA, aba tumheM yaha batAyeMge ki jIva kitane haiM ? bhagavAn mahAvIra ne kahA hai ki- "jIva ananta haiN|' ananta kA artha hai- "jisakA anta na ho, jisakI ginatI na ho ske|" jIva ananta haiM, parantu ve do bhAgoM meM bA~Te jA sakate haiM- eka mukta, aura dUsare sNsaarii| ye jIvoM ke do prakAra haiM, do bheda haiN| 1.mukta jIva mukta jIva unheM kahate haiM, jo saMsAra se chUTa gaye haiM, mokSa meM pahu~ca gaye haiM, jo phira kabhI saMsAra meM nahIM Ate haiM, janma-maraNa nahIM karate haiM, Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) jinako eka bhI karma kA bandhana nahIM hai, to saba prakAra se sadA ke lie zuddha ho gaye haiN| mukta jIvoM kA na zarIra hotA hai, aura na koI rUpa-raMga hotA hai| bhUkha-pyAsa, roga-zoka Adi koI bhI, kisI bhI taraha kA duHkha vahA~ kabhI nahIM hotaa| mokSa meM AtmA kevala zuddha AtmA hI rahatA hai| mukta jIva kauna hote haiM ?-isa kathana kA uttara bhI tumheM batA duuN| bhagavAn RSabhadeva Adi caubIsa tIrthaMkara mukta jIva haiN| aba ve janma-maraNa ke bandhana se sadA ke lie chUTa gaye haiN| purAne kAla meM rAmacandrajI, hanumAnajI, gautama svAmI tathA jambU svAmI Adi bhI mokSa pAkara mukta jIva ho gaye haiN| 2.saMsArI jIva aba rahe dUsarI taraha ke saMsArI jiiv| saMsArI jIva ve haiM jo karma ke bandhanoM se ba~dhe hue haiM, jo saMsAra meM janma-maraNa karate haiN| saMsArI jIva mukta jIvoM se bilkula ulTI taraha ke haiN| mukta jIva zuddha haiM, to saMsArI jIva ashuddh| mukta jIva zarIra se aura roga-zoka Adi duHkhoM se bilkula rahita haiM, to saMsArI jIva zarIra vAle haiM aura Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) roga-zoka Adi duHkhoM se ghire hue haiN| saMsArI kA matalaba hai, saMsAra meM ba~dhA rahane vAlA praannii| saMsArI jIva kauna hote haiM ? - isa prazna kA uttara bhI tumheM samajhA duuN| isa saMsAra meM jo bhI gAya, bhaiMsa, ghor3A, U~Ta Adi pazu haiM, saba saMsArI jIva kahalAte haiN| AkAza meM ur3ane vAle haMsa, totA aura koyala Adi jitane bhI pakSI haiM, saba saMsArI jIva haiN| aura to kyA, Aga, jala, havA, vRkSa, kIr3A-makor3A, makkhI, macchara, devatA, nArakI, aura manuSya Adi saba saMsArI jIva haiN| kendriya jIva se lekara pacendriya jIvoM taka saba saMsArI jIva haiN| abhyAsa 1. jAvoM ke kitane bheda haiM ? 2. mukta jIva kise kahate haiM ? 3. saMsArI jIva kA kyA lakSaNa hai ? 4. saMsArI jIva kauna-kauna-se haiM ? 5. manuSya aura pazu Adi saMsArI haiM yA mukta ? Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 1. pUjya janoM kI sevA karanA, laghu jana se karanA, nita pyAra ! 2. mAtA-pitA kA Adara karanA, rakhanA saba vidhi ziSTAcAra ! nIca janoM ke saMga na rahanA, hai yaha uttama maMgalAcAra !! maMgala - AcAra 3. dAna-dharma ke premI bananA, rakhanA hara dama citta udAra caraNoM meM nita vandana karanA, hai yaha uttama maMgalAcAra !! dIna-duHkhI kI pIr3A haranA, hai yaha uttama maMgalAcAra !! Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) 4. mana, vANI, tana ko zubha rakhanA, rakhanA saba sundara vyavahAra ! 3 5. kSamAzIla mitabhASI bananA, vANI meM madhu kA saMcAra ! lakSya eka jina-pada kA rakhanA, hai yaha uttama maMgalAcAra !! 7. sIdhA-sAdA 6. saba jIvoM para nizidina karanA apanI mamatA kA vistAra kaDuvA bola kabhI mata kahanA, hai yaha uttama maMgalAcAra !! satya, zIla para avicala rahanA, hai yaha uttama maMgalAcAra ! rahana-sahana ho, ho na kahIM bhI jarA vikAra ! rahe sadA jAgrata mAnavatA, hai yaha uttama maMgalAcAra !! Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3hanA kyoM cAhie ? ___Aja maiM tumheM eka bahuta sundara bAta batAtA huuN| tuma abhI bacce ho, apane hita aura ahita kI bAta acchI taraha nahIM samajha sakate ho| para sadA bacce hI to nahIM rhoge| tumheM apane bhaviSya ko zAnadAra tathA sukhamaya banAne ke lie abhI se prayatna karanA cAhie, agara abhI se tumane isa ora dhyAna na diyA, to tumheM Age calakara pachatAnA pdd'egaa| ___hA~, to apane bhaviSya ko zAnadAra tathA sukhamaya banAne kA kyA sAdhana hai ? vaha sAdhana aura kucha nahIM, adhyayana hai, par3hanA hai| bhaviSya meM yaha vyartha kA lar3anA-jhagar3anA, khAnA-pInA, sundara-sundara vastrAbhUSaNa, kucha kAma nahIM aayeNge| bhaviSya meM tumheM kaise sukha mila sakegA ? kaise tumheM sammAna mila sakegA ? unakA eka hI upAya hai--mana lagAkara adhyayana kara loge, kevala vahI kAma aayegaa| na taba ye khela-kUda, tamAze kAma AyeMge, na sinemA aura na dUsarI ciijeN| tuma abhI par3hane kA mUlya nahIM samajhate, isalie tumhArA par3hane ko jI nahIM caahtaa| parantu, jaba tuma par3hane kA mUlya samajhoge, taba tumheM Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisA jAna par3egA ki par3hane meM sustI karake, hamane bhArI bhUla kI hai| jo bacce aba nahIM par3hate haiM ve Age bar3e hone para pachatAyA karate haiN| zikSA kA sthAna, saMsAra ke saba padArthoM meM uttama aura zreSTha sthAna hai| vidyA-dhana kA kabhI nAza nahIM hotaa| dUsaroM ko dene se yaha ghaTatI nahIM, varan bar3hatI hI jAtI hai| vidyA vaha gupta dhana hai, jise na cora curA sakatA hai aura na rAjA chIna sakatA hai| vidyA se hIna manuSya kI ginatI pazuoM meM kI jAtI hai| jisa ghara meM vidyA kA nivAsa hai, usa ghara meM sadA sukha zAnti, sadAcAra aura dhana-dhAnya kA nivAsa hai| jahA~ isakA prakAza nahIM hai, vahA~ sadA kalaha, vaira aura virodha Adi durguNoM kA hI DerA jamA rahatA hai| bhagavAn mahAvIra ne bhI mAnava-jIvana meM jJAna ko hI pahalA sthAna diyA hai| jaina-dharma mAnatA hai--binA jJAna ke zAnti nhiiN| yaha yAda rakho ki jo bAlaka par3hA-likhA nahIM hai, vaha bhale hI rUpavAna ho, gahanoM se ladA rahatA ho, parantu anapar3ha hone ke kAraNa kabhI bhI Adara nahIM paataa| usakA sabhI jagaha tiraskAra aura upahAsa hI hotA hai| vidyA par3hane kI yahI avasthA hai| agara abhI Alasya karoge, to Age usakA phala acchA nahIM rhegaa| abhI bacapana meM tuma para koI ghara ke kAma-kAja kI phikara nahIM hai, tumhArA mana bhI sApha hai, parizrama bhI acchA kara sakate ho| Age jyoM-jyoM Ayu bar3I hotI jAyegI, jyoM-jyoM cintA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) aura jaMjAla bar3hatA jAyegA, tyoM-tyoM mana aura zarIra kI asvasthatA ke kAraNa utsAha evaM jIvana-zakti ghaTatI jAyegI, phalata: vidyA prApta karanA kaThina ho jaayegaa| yahI sundara avasara hai, isase lAbha utthaao| abhyAsa 1. par3hane se kyA lAbha hai ? 2. binA par3he bacce kaise pachatAte haiM ? 3. kauna-sI cIja hai jo dene se bar3hatI hai ? 4. Adara kisa cIja se milatA hai ? 5. batAo, tuma kyA karoge ? Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 jIvoM kI pA~ca jAti jAti kA artha-varga hai, vibhAga hai| jo padArtha eka jaise hoM, unako eka jAti kA kahate haiN| saba manuSya rUpa se eka haiM, isalie saba manuSyoM ke lie mAnava-jAti zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| manuSya cAhe kaise hI kAle, gore, hindustAnI, yUropiyana, amarIkana aura habzI bagairaha hoM, parantu sabakA AkAra, zakla-sUrata eka-jaisI hI hai, isIlie saba manuSya kahe jAte haiN| isI prakAra pazu-jAti, pakSI-jAti, vRkSa-jAti Adi ke sambandha bhI samajha lenA caahie| ___ aba yahA~ isa pATha meM saMsArI jIvoM kA varNana kiyA jAtA hai| indriya ke bheda se sabake-saba saMsArI jIva pA~ca prakAra ke hote haiN| jaina-dharma meM ina pA~ca prakAra ke jIvoM ke samUha kI jAti kA nAma diyA hai| bhagavAn mahAvIra ne batAyA hai, ki sabake saba saMsArI jIvoM kI pA~ca jAtiyA~ haiN| kahane kA abhiprAya yaha hai, ki sabake-saba saMsArI jIva pA~ca jAtiyoM meM haiM, yAnI pA~coM bhAgoM meM ba~Te hue haiN| ve pA~ca jAti isa prakAra haiM-1.ekendriya jAti--eka indriya vAle jIva, 2. dvIndriya jAti-do indriya vAle jIva, 3. trIndriya jAti Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) tIna indriya vAle jIva, 4. caturindriya jAti - cAra indriya vAle jIva, aura 5. paMcendriya jAti - pA~ca indriya vAle jIva / 1. ekendriya jAti ke jIva unheM kahate haiM, jinake eka sparzana indriya (zarIra - tvacA) hI pAI jaaye| jaise------ kaccI miTTI, jala, Aga, per3a-paudhe, phala-phUla aadi| havA aura 2. dvIndriya jAti ke jIva unheM kahate haiM, jinake eka sparzana (tvacA), aura dUsarI rasana ( jIbha), ye do indriyA~ pAI jaaeN| jaise--laTa, zaMkha, jauMka aura kecuA Adi / 3. trIndriya jAti ke jIva unheM kahate haiM, jinake eka sparzana (tvacA), dUsarI rasana ( jIbha), aura tIsarI ghrANa (nAka), ye tIna indriyA~ pAI jaaeN| jaise - ciu~TI, makor3A, khaTamala, jUM, aura kunthuA Adi / 4. caturindriya jAti ke jIva unheM kahate haiM, jinake eka sparzana (tvacA), dUsarI rasana ( jIbha), tIsarI ghrANa (nAka), cauthI cakSu (A~kha), ye cAra indriyA~ pAI jaaeN| jaise--- makkhI, macchara, tataiyA, bhauMrA aura bicchU Adi / 5. paMcendriya jAti ke jIva unheM kahate haiM, jinake eka sparzana (tvacA), dUsarI rasana ( jIbha), tIsarI ghrANa (nAka), cauthI cakSu (A~kha), aura pA~cavIM karNa (kAna), ye pA~ca indriyA~ pAI jaaeN| jaise--AdamI, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ) aurata, ghor3A, gAya, kabUtara, meDhaka, machalI, sA~pa, mora, kuttA, billI, hirana aura siMha aadi| saMsArI jIvoM ke sthAvara aura trasa ke nAma se bhI do bheda kiye haiN| jaina-dharma meM hareka cIja kA varNana bahuta vistAra ke sAtha, kaI-kaI taraha ke bheda batA-batA kara kiyA gayA hai| Upara jo saMsArI jIvoM kI pA~ca prakAra kI jAtiyA~ batAI gaI haiM, saMkSepa meM, ye pA~coM jAtiyoM svara aura vasa ke bhera meM samA jAtI haiN| ina pA~coM jAtiyoM meM se pahale nambara ke ekendriya jAti ke jIva sthAvara kahalAte haiN| pRthvIkAra kaccI miTTI, apkAya-kue~ Adi kA pAnI, tejaskAya = jalatI Aga, vAyukAya-ThaNDI havA aura vanaspatikAya-hare vRkSa, se saba sthAvara jIva apane-Apa cala-phira nahIM sakate, idhara-udhara A-jA nahIM skte| inameM cetanA-zakti bahuta thor3I hotI hai| sthAvara se bilkula ulTe trasa hote haiN| basa jIva apane saMkalpa ke anusAra cala-phira sakate haiM, idhara-udhara A-jA sakate haiM, inameM sthAvaroM kI apekSA cetanA-zakti adhika hotI hai| sthAvaroM meM saMkalpa-zakti nahIM hai, kintu sa meM hai| basa apane bhale-bure kA vicAra karate haiN| do indriya jIvoM se lekara pA~ca indriya taka ke jIva Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) basa kahalAte haiN| laTa, ciu~TI, makkhI aura pazu-pakSI Adi saba trasa jIva haiN| do indriya vAle jIvoM se lekara cAra indriya vAle jIvoM taka ko vikalendriya bhI kahate haiN| abhyAsa 1. jAti kise kahate haiM ? 2. saMsArI jIvoM kI kitanI jAtiyA~ haiM ? 3. pA~ca jAtiyA~ kisa apekSA se haiM ? 4. ekendriya jIva kise kahate haiM ? 5. dvIndriya jIva kise kahate haiM ? 6. paMcendriya jIva kise kahate haiM ? 7. jala, vRkSa, laTa, ciu~TI, macchara, U~Ta, hAthI, cUhA, machalI, mora, ye kisa jAti ke jIva haiM ? 8. sthAvara kauna jIva haiM ? 9. trasa jIva kauna haiM ? 10. sthAvara kise kahate haiM ? 11. basa kise kahate haiM ? Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 bhagavAn pArzvanAtha bhagavAn pArzvanAtha kA samaya haThayogI tApasoM kA samaya thA / usa samaya bhArata kI janatA jar3a kriyA-kANDoM meM ulajha kara satya-bhraSTa ho gaI thii| kucha sAdhaka apane cAroM ora agni jalAkara tapa karate the / kucha vRkSa kI zAkhA se paira bA~dhakara auMdhe mu~ha laTake rahate the| kucha sUkhe patte cabAkara hI jindagI bitA rahe the| isI yuga meM, kAzI ke rAjA azvasena ke yahA~ poSa badI dazamI ke dina bhagavAn pArzvanAtha kA janma huaa| bhagavAn kI mAtA kA nAma vAmA devI thaa| eka bAra kAzI meM gaMgA ke taTa para yuga kA prasiddha tapasvI kamaTha AyA / vaha rAta-dina apane cAroM ora agni jalAkara tapa kiyA karatA thaa| hajAroM nara-nArI kamaTha ke darzanoM ko umar3a par3ate the| apanI pUjA pratiSThA dekhakara sAdhu ko mithyA ahaMkAra ho gayA thaa| mahArAnI vAmA devI bhI usake darzana ko giiN| rAjakumAra pArzva bhI . sAtha the| rAjakumAra ko janatA kI dharma - mUr3hatA para bahuta duHkha huA / pArzva apane jJAna netra se dekhA ki dhUnI ke eka lakkar3a meM, jo andara se khokhalA hai, nAga-nAgina kA eka jor3A jala rahA hai| pArzva kumAra ne | kahA- tapasvI! tuma to dharma kI jagaha adharma kara rahe ho| dekho, dhUnI si sA~pa kA jor3A jala rahA hai| 15 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) ghamaNDI sAdhu yaha zikSA kaise grahaNa karatA ? vaha bahuta bigar3A aura jhaTa se uThakara kulhAr3I se jalatA huA lakkar3a phAr3ane lgaa| sacamuca, usameM se bila-bilAtA huA adhajalA sA~pa kA jor3A bAhara niklaa| sAdhu kI pratiSThA bhaMga ho gii| khisiyAnA hokara bhAga gyaa| dayAlu rAjakumAra ne sA~pa ke jor3e ko upadeza kiyaa| navakAra mantra sunaayaa| jisake prabhAva se ve mara kara dharaNendra aura padmAvatI nAmaka nAga kumAra jAti ke deva aura devI ho ge| ___ eka bAra kAzI-nareza ke mitra rAjA prasenajit para kisI videzI rAjA ne car3hAI kii| vaha rAjA prasenajit kI sarvazreSTha sundarI rAjakumArI prabhAvatI se vivAha karanA cAhatA thaa| rAjakumArI isake lie taiyAra na thii| bar3A bhayaMkara yuddha huaa| zatru kI senA adhika thii| phalata: rAjA prasenajit ghabarA utthe| jyoMhI yaha samAcAra kAzI pahu~cA, to rAjakumAra pArzva senA lekara pahu~ce, zatru rAjA parAsta ho gyaa| prabhAvatI kA vivAha pArzva kumAra se huaa| rAjakumAra pArzva kA mana saMsAra se udAsIna rahane lgaa| deza kI dhArmika AcAra-vicAra kI duravasthA bhI unako asahya ho gaI thii| phalataH apanI apAra sampatti garIba janatA ko arpaNa kara ve muni bana gye| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) eka bAra eka jaMgala meM bhagavAn pArzvanAtha, jo dhyAna lagAye khar3e the ki vaha kamaTha tapasvI, jo marakara aba meghamAlI devatA ho gayA thA, A phuNcaa| mUsalAdhAra pAnI barasA kara usane bhagavAn ko kaSTa phuNcaayaa| bhagavAn apane dhyAna meM tallIna rahe, jarA bhI nahIM ddige| anta meM dharaNendra-padmAvatI ne Akara bhagavAn kI sevA kii| meghamAlI hAra kara prabhu ke caraNoM meM A giraa| kSamA mA~gane lgaa| prabhu dayAlu the, use kSamA ka diyaa| bhagavAn ne vizAla saMyama sAdhanA ke bAda kevala-jJAna prApta kiyA aura janatA ke vAstavika bhagavAn ho gye| bhagavAn ne jar3a kriyA-kANDa ke sthAna meM viveka-pUrvaka dharma-sAdhanA kA upadeza diyaa| nAnA prakAra ke pAkhaNDa naSTa kara diye gye| bhagavAn ne magadha, videha, kaliMga, baMgAla, kAzI aura kauzala Adi dezoM meM bhramaNa kara jaina-dharma kA pracAra kiyA aura anta meM bihAra pradeza ke sammed-zikhara parvata para nirvANa prApta kiyaa| abhyAsa 1. bhagavAn pArzvanAtha kA samaya kaisA thA ? 2. kamaTha se kyA bAta haI ? 3. prabhAvatI se vivAha kaise huA ? 4. meghamAlI ne kyA upasarga diyA ? Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deza meM aisI nArI ho vizvabhara kI upakArI hoM, satya, zIla guNa-dhArI ho ! dharma meM rata avikArI hoM, duHkhI ke prati sukhakArI hoM ! sadA-sanmArga-vihArI hoM ! deza meM aisI nArI hoM !! prema kI saritA bahatI ho, svArtha kI dAla na galatI ho ! rASTra kI dIpti damakatI ho, sukha kI vRSTi barasatI ho ! jagata meM mahimA-dhArI hoM ! deza meM aisI nArI hoM !! dikhAdeM bijalI kA-sA kAma, na cAheM kevala apanA naam| karma meM nirata , raheM niSkAma, zIla kA dhyAna rakheM aviraam| vIra-guNa garimA dhArI hoM ! deza meM aisI nArI hoM !! 18 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 19 ) banAyeM Apa bhAgya apanA, dikhA kara bala-pauruSa apanA ! na dekheM jhUThA kucha sapanA, karma kA mantra sadA japanA ! satya para nita balihArI hoM ! deza meM aisI nArI hoM !! duHkhoM ke saha leveM jo zUla, na ghabarAveM nija patha ko bhUla ! karma para Apa car3hAveM phUla, sikhAdeM jaga ko jIvana mUla ! deza kI, kula kI pyArI hoM ! deza meM aisI nArI hoM !! Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra gati bhArata ke prAcIna dharmAcAryoM ne saMsArI jIvoM ko naraka -gati, tiryaMca-gati, manuSya - gati, aura deva-gati, isa prakAra cAra gatiyoM meM bA~TA hai| gati kA artha hai, jIva kI vaha khAsa avasthA, jise pAkara vaha acche-bure karmoM kA phala bhogatA hai, sukha-duHkha pAtA hai| jaba taka usa avasthA meM bhogane yogya bA~dhe hue karmoM ko bhoga nahIM letA, taba taka vahA~ se mara kara dUsarI avasthA meM nahIM jA sakatA / naraka -gati 8 naraka -gati, isa bhUmi ke nIce hai| kula sAta naraka haiM jo eka-dUsare ke nIce haiN| sabase bar3I sAtavIM naraka hai| naraka meM duHkha hI duHkha haiN| sukha to nAma mAtra ko bhI nahIM hai| naraka ke jIvoM ko bhUkha, pyAsa, saradI garamI, chedana-bhedana, mArapITa Adi nAnA prakAra ke duHkha bhogane par3ate haiM naraka meM janama lene vAle jIvoM ko nArakI kahate haiN| nArakI jIvoM ve zarIra Adhe jale hue murde ke samAna bar3e hI bhadde aura beDaula hote haiM unake zarIra se bar3I bhayaMkara durgandha AtI hai| naraka meM kauna jAte haiM. jo loga bar3e nirdaya hote haiM, zikAra karate haiM, mA~sa khAte haiM, zarA pIte haiM, ve naraka meM jAte haiM, bure karmoM kA burA phala bhoganA hI hotA hai 20 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) tiryaMca-gati pRthvIkAya ke jIva, jalakAya ke jIva, agnikAya ke jIva, vAyukA ke jIva aura vanaspatikAya ke jIva-ye saba ekendriya jIva tirya kahalAte haiN| kIr3e, makor3e, makkhI Adi tInoM vikalendriya, tathA paMcendri meM jalacara-machalI Adi, sthalacara-gAya, bhaiMsa, sA~pa, cUhA, Adi khecara-totA, haMsa Adi paMkSI bhI tiryaMca kahalAte haiN| yaha tiryaMca-gati saba baDI hai| ananta jIva isI gati meM haiN| tircaya-gati meM kauna jAte haiM ? jo prANI jhUTha bolate haiM, chala-kapaTa karate haiM, dUsaroM ko dhokhA dete haiM, vyApAra Adi meM beImAnI karate haiM, ve tiryaMca-gati meM janma lete haiN| yaha gati bhI bare karmoM kA phala bhogane ke lie manuSya-gati cAra gatiyoM meM manuSya-gati sarvazreSTha hai| bar3e bhArI puNya kA udaya hotA haiM, taba kahIM jAkara manuSya banA jAtA hai| bhagavAn mahAvIra manuSyoM ko devAnupriya ke nAma se sambodhana kiyA karate the| devAnupriya kA artha hai-devatAoM ke bhI pyaare| arthAt devatA bhI manuSya banane kI kAmanA karate haiN| aura kisI gati se mokSa nahIM milatI hai| manuSya jIvana meM hI sAdhanA ke dvArA mokSa prApta hotI hai| manuSya kauna ho sakate haiM ? jo prANI svabhAva se sarala ho, vinayavAna hI, dayAlu ho, paropakArI ho aura kisI kI unnati ko dekhakara DAha vagairaha Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) na karatA ho, vaha mara kara manuSya-gati meM janma letA hai| manuSya hone ke lie santoSI aura udAra jIvana kA honA Avazyaka hai| deva-gati jaina-dharma meM devatAoM ke cAra bheda batAye haiM-1.bhavana-pati-asura, nAga Adi, 2. vyantara--bhUta, preta, rAkSasa Adi, 3. jyotiSka-candra, sUrya, nakSatra Adi aura 4. vaimAnikA vaimAnika deva saba devatAoM meM zreSTha mAne gaye haiN| ina devoM ke Upara AkAza loka meM saudharma, IzAna Adi chabbIsa svarga haiN| devagati sukha bhogane kI gati hai| devatA rAta-dina sukha meM magna rahate haiN| devatA apane zarIra ko choTA-bar3A manacAhA banA sakate haiN| devagati meM kauna janma letA hai ? jo prANI sAdhu-dharma athavA zrAvaka-dharma kA pAlana karatA hai, dAna detA hai, tapa karatA hai, dIna-duHkhiyoM kI sevA karatA hai, vaha marakara deva-gati meM janma letA hai| abhyAsa 1. gati kise kahate haiM ? 2. gati kitanI hotI haiM ? 3. naraka meM kauna jAtA hai ? 4. manuSya kauna hotA hai ? 5. deva kauna hotA hai ? 6. sabase acchI gati kauna-sI hai, aura kyoM ? Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 dharma ahiMsA sabakA payArA, haratA hai jaga kA duHkha sArA / jaya jaina-dharma kI bolo, jaya jaina-dharma kI bolo| prema kI misarI gholo, jaya jaina dharma kI bolo| tyAgo vaira-virodha burAI, karo sabhI kI sadA bhalAI / mana kI kuNDI kholo, jaya jaina-dharma kI bolo| mahAvIra kA nAma sumaranA, jIvana kA patha ujjvala karanA / pApa - kAlimA dho lo, jaya jaina-dharma kI bolo| 23 prayANa gIta Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) anekAnta kI jyoti jagAnA, pakSapAta kA bhAva haTAnA, 'amara' sacAI tolo, jaya jaina-dharma kI bolo| yaha gIta julUsa ke rUpa meM calate hue gAyA jAtA hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ahaMkAra para vijaya hAthI ne kahA- "maiM bar3A huuN|' bandara ne kahA--- "maiM bar3A hU~" hAthI aura bandara vana meM rahate the| donoM meM bhAIcArA thA, pakkI mitratA thii| eka dina bar3appana ko lekara donoM meM jhagar3A ho gyaa| donoM meM bar3A kauna hai ? hara eka ne apane-apane bar3appana kA dAvA kiyaa| __hAthI ne kahA- "pAgala, bandara !'' yaha merA pahAr3a jaisA zarIra to dekha ! tU mere Age kyA cIja hai ? dekha maiM kitanA moTA aura balavAna huuN|" ___ bandara ne kahA- "DIMga mArane se kyA phAyadA ? Ao, sAmane pahAr3a para cddh'e| dekheM kauna car3hatA hai pahale ? donoM meM kAphI dera taka saMgharSa hotA rhaa| parantu, kisI nirNaya para nahIM pahu~ce ske| Akhira, paMca phaisalA karAne kA nizcaya huaa| bandara ne kahA-- "hAthI bhAI, ullU bahuta catura aura gambhIra mAnA jAtA hai| calo, ullU se phaisalA karA leN| hAthI aura bandara donoM ullU ke pAsa ge| donoM ne apane-apane bar3appana kA dAvA peza kiyaa| 25 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) - ullU ne A~kheM tarerate hue sUkhe mu~ha se kahA eka kAma kro| sAmane nadI ke paralI pAra para Ama kA per3a hai| usakI sabase U~cI TahanI para tIna pake hue Ama laTaka rahe haiN| ve pahile mujhe lAkara do, phira maiM tumhArA phaisalA kruuNgaa| hAthI aura bandara jhaTapaTa Ama lAne ko daudd'e| nadI para Ate hI bndrjii| siTa-piTA ge| nadI vega se uchAla khAtI huI baha rahI thii| becArA kaise pAra kare ? hAthI ne kahA- "DaratA hai ? A, merI pITha para baiTha jA !'' bandara jhaTa uchala kara hAthI kI pITha para baiTha gyaa| hAthI masta jhUmatA huA nadI meM ghusA aura pAra ho gyaa| Ama kA per3a bahuta purAnA aura bahuta U~cA thaa| usakI sabase U~cI TahanI para tIna pake hue Ama laTaka rahe the| Ama lene ke lie hAthI ne apanI sUMDa ko bahuta U~cA kiyA, para sUMDa usa U~cAI taka pahu~ca na skii| ___ hAthI ne sUMDa se TahanI ko nIce jhukAne kI bhI ceSTA kI, parantu isa kAma meM bhI use nirAzA hI milii| bandara ne kahA- " hAthI bhAI, jarA khar3e rho| maiM abhI Ama tor3akara lAe detA huuN| isameM hai kyA ?" bandara jhaTapaTa per3a para gyaa| palaka mArate Ama tor3a kara nIce utara aayaa| hAthI kI pITha para baiThakara phira pahile kI taraha nadI pAra kara lii| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) hAthI aura bandara donoM ne ullU kI sevA meM tIna Ama upasthita kara diye| ullU ne kahA- "tuma ye Ama kaise lAe, mujhe batAo ?' hAthI aura bandara ne saba bAta saca-saca kaha dii| ullU ne kahA- "basa, phaisalA ho gyaa| tuma hI batAo, donoM meM kauna bar3A hai| kyoM bandarajI; tuma akele nadI pAra kara jAte aura kyoM hAthIjI, tuma akele U~cI TahanI se Ama tor3a kara le Ate ? basa, donoM apane-apane kAma meM bar3he-car3he ho| koI choTA nahIM aura koI bar3A nhiiN| acchA jAo phira kabhI isa taraha mata jhgdd'naa|'' __ bacco, tumheM bar3appana kA abhimAna nahIM karanA caahie| saMsAra meM koI bar3A-choTA nahIM hai| saba apane-apane kAmoM meM bar3e haiN| saMsAra kA kAma milajula kara hI calatA hai| isalie tuma kabhI ahaMkAra na kro| sabase prema ke sAtha milakara rho| ___bhagavAn mahAvIra kA upadeza hai-- "jo ahaMkAra ko jItatA hai, vaha sampUrNa vizva ko jItatA hai|" abhyAsa 1. bandara aura hAthI meM jhagar3A kyA thA ? 2. ullU ne kaise phaisalA kiyA ? 3. kauna bar3A aura kauna choTA hai ? 4. isa kahAnI se kyA zikSA milatI hai ? Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 acche kAma Apa vicAra meM hoMge ki-- "hama abhI bacce haiM, hama kyA acche kAma kara sakate haiM ? acche kAma to ve kara sakate haiM, jo Ayu meM bar3e haiM, ghara ke mAlika haiN| jinakA Adeza ghara meM aura bAhara meM calatA hai| jinakA kahanA saba mAnate haiN| hama itanI choTI-sI Ayu meM bhalA acche kAma ko kyA samajheM?'' ApakA yaha samajhanA bilkula galata hai| Apa choTe haiM, to kyA huA? kyA choTI Ayu meM acche kAma nahIM kie jA sakate ? bhalAI karane ke lie dila cAhie, phira manuSya kabhI bhI acche kAma kara sakatA hai| yadi tuma bacapana se hI satkarma karane kI ora mana na lagA sake, to phira bar3e hokara bhI kucha na kara skoge| zubha saMskAra bacapana se hI apane andara utpanna karane caahie| ___hA~, to tuma kyA-kyA acche kAma kara sakate ho ? dekho, kisI lar3ake kI peMsila kho gaI ho aura tumhAre pAsa phAlatU ho, athavA usa samaya tumheM apanI peMsila kI jarUrata na ho, to tumheM apanI pensila upayoga ke lie use de denI caahie| ___kisI lar3ake kI davAta gira gaI ho, yA koI lar3akA kisI kAraNa se apanI davAta skUla meM na lA sakA, ho, apanI davAta se use likhane ke lie de denA caahie| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 29 ) kisI kAma ke kAraNa. tumhArI kakSA kA koI lar3akA skUla na A sakA ho aura vaha tumase pUche ki Aja kauna-sA pATha par3hA hai, aura kisa taraha par3hA hai, to tumheM usako vaha pATha batA denA cAhie / koI baccA yA bUr3hA rAstA bhUla gayA ho aura tumheM usakA ghara yA muhallA mAlUma ho, to tumheM use ThIka-ThIka rAstA batA denA caahie| kisI garIba bAlaka ke pAsa pustaka na ho, aura vaha pustaka tumhAre pAsa, agalI kakSA meM cale jAne ke kAraNa, nikammI par3I huI ho, to vaha use upayoga karane ke lie de denI caahie| tumhAre par3osa meM koI andhA, lUlA, laMgar3A, bImAra duHkhI manuSya ho, athavA koI strI ho, aura vaha tumheM kisI samaya koI aisA kAma kara dene ko kahe, jise tuma kara sakate ho, to tumheM vaha kAma prasannatA se kara denA caahie| asahAya kI sevA karanA parama dharma hai| koI bhUkhoM maratA kuttA tumheM dIkha par3e, to apanI mA~ se kahakara roTI kA Tukar3A use DAlanA caahie| bhUkhA kuttA roTI pAkara kitanA sanna hotA hai, yaha tuma use duma hilAte hue dekhakara jAna sakate ho| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) jaina-dharma dayA kA dharma hai| jahA~ dayA hai, vahA~ jaina-dharma hai| jahA~ dayA nahIM hai, vahA~ jaina-dharma bhI nahIM hai| abhyAsa 1. kauna-sA acchA kAma hai ? 2. koI rAstA bhUla jAe, to tuma kyA karoge ? 3. andhe aura laMgar3e se kaisA bartAva karanA cAhie ? 4. jaina-dharma kahA~ hai? Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA kA uddezya AcArya vizvazruta ke tIna ziSyoM ne zikSA samApta karake gRhasthAzrama meM praveza karane ke lie anumati maaNgii| AcArya kI A~kha sneha se DabaDabA AIM, kintu karttavya ko lakSya meM rakhate hue anumati de dii| usa samaya saMdhyA ho rahI thii| tInoM ziSya apanI-apanI taiyArI karane lge| sahasA AcArya ke mastiSka meM eka yojanA aaii| prAta: jAkara unhoMne rAha meM kA~Te bikhera diye aura khuda chipakara baiTha ge| jAte hue tInoM ziSyoM ne kA~Te bikhare dekhe| pahalA, jaise-taise lAMghakara Age bar3ha gyaa| dUsarA pala bhara ThiThakA, phira vApasa lauTane lgaa| tIsarA, apanA sAmAna eka ora rakhakara una kA~ToM ko bInane lgaa| AcArya ne usa tIsare ziSya ko jAne diyA, para una donoM ziSyoM ko yaha kahakara roka liyA, ki- "vatsa ! tuma donoM kI zikSA abhI pUrI nahIM huI hai| tumane zikSA kA uddezya abhI nahIM samajhA hai| zikSA vahI hai, jisako pAkara manuSya apane aura dUsare ke mArga kI bAdhAoM ko dUra kara ske| apane aura dUsaroM ke mArga meM bikhare hue kA~ToM ko dUra 31 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) haTAkara jIvana-patha ko sApha-sutharA banA ske| isalie tuma donoM abhI Thaharo aura jIvana jIne kI zikSA prApta kro|" abhyAsa 1. AcArya ne mArga meM kA~Te kyoM bikhere ? 2. donoM ziSyoM ko kyoM nahIM jAne diyA ? 3. zikSA kA uddezya kyA hai ? Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samrATa candragupta maurya : 1: candragupta maurya kA nAma itihAsa meM tumane par3hA hogaa| vaha bhArata kA prathama sArvabhauma samrATa kahalAtA hai| yadyapi usase pahale kitane hI cakravartI rAjA ho cuke haiM, kintu bhagavAn mahAvIra ke pazcAt usane hI sarva prathama sAre bhArata ko jItakara use eka sUtra meM bA~dhA thaa| vaha choTe-se moriya-gaNatantra kI eka zAkhA kA rAjakumAra thaa| kintu apane guru cANakya kI sahAyatA se aura apanI vIratA se tatkAlIna atyAcArI rAjAoM ko jItakara samagra bhArata kA samrATa bana gyaa| agara saccI icchA ho aura sahI prayatna kiyA jAye, to kauna-sA kAma pUrA nahIM ho sakatA ? candragupta apane nAnA ke yahA~ rahatA thaa| usake nAnA 'moriya' nAmaka gaNatantra ke adhyakSa the| ve rAjA kahalAte the| kumAra candragupta vahIM khele-kUde aura bar3e hue| jaba ve abhI bacce hI the, tabhI se unameM dUsare bAlako se kucha vizeSatAe~ thiiN| ve hamezA rAjA kA khela khelte| svayaM to rAjA banate aura apane sAthiyoM meM se hI kisI ko mantrI, kisI ko senApati aura kisI ko aura kucha bnaate| isalie to kahA hai "honahAra biravAna ke, hota cIkane paat|' 33 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) eka dina ve isI prakAra kA khela, khela rahe the| tabhI cANakya nAma ke brAhmaNa parivrAjaka udhara A nikle| unhoMne dekhA ki baccoM kA darabAra lagA huA hai| unameM eka tejasvI bAlaka rAjA banA huA hai| sAmane eka bAlaka aparAdhI ke rUpa meM khar3A hai| bAlaka rAjA usakA nyAya kara rahA hai| bAlaka ke nyAya kA DhaMga dekhakara, cANakya ko bar3A kutUhala huA / vaha Age bar3hA aura bolA, 'mahArAja kI jaya ho| maiM brAhmaNa huuN| mujhe kucha bhikSA mila jaaye|' bAlaka candragupta eka rAjA kI taraha bar3e roba se bolA- 'jAo, tumheM sau gAyeM bhikSA meM de diiN| ve sAmane gAyeM cara rahI haiM, tuma unheM le lo|' cANakya bole-- 'lekina mahArAja ! ve gAyeM to dUsare kI haiM ? vaha kaise lene degA ?' candragupta kA mukha roSa se surkha ho gyaa| bolA- 'kauna kahatA hai, ve gAyeM dUsare kI haiM, ve unakI haiM, jo unheM lene kI tAkata rakhatA ho| tumame tAkata ho, to saba kucha tumhArA apanA ho sakatA hai / ' basa, darabAra samApta ho gyaa| bAlaka apane-apane ghara jAne lge| cANakya ko yaha vizvAsa ho gayA, ki yaha bAlaka honahAra hai| unhoMne bAlaka se usakA nAma pUchA aura usake pitA se jAkara mile| cANakya bole- 'ApakA bAlaka bar3A honahAra hai| maiM cAhatA hU~, Apa isa bAlaka ko mujhe de deN| maiM ise vidyA par3hAU~gA / ' Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) cANakya sAdhAraNa vyakti nahIM the| ve bahuta bar3e vidvAna the| candragupta ke mAtA-pitA cANakya kI bAtoM se bar3e prabhAvita hue| unhoMne candragupta ko cANakya kI sevA meM arpita kara diyaa| AcArya cANakya ne candragupta ko sabhI zAstra, zastra aura rAjanIti kI zikSA dii| candragupta par3ha-likha gayA aura sabhI vidyAoM meM nipuNa ho gayA, taba cANakya kI sahAyatA se candragupta ne nanda vaMza ke rAjA mahApadma nanda ko jItane kI socii| abhyAsa 1. candragupta kahA~ ke rAjakumAra the ? 2. cANakya ne canadragupta se kaba kyA kahA thA ? 3. candragupta ne cANakya se kyA kahA ? Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 : 2: AcArya cANakya eka rAsAyanika vidyA jAnate the| usase sonA banA sakate the| mahApadma nanda bahuta zaktizAlI rAjA thaa| use harAne ke lie bahuta senA kI AvazyakatA thii| basa cANakya sonA banAne lage aura usase senA bhartI karane lge| samrATa candragupta maurya jaba senA bhartI ho gaI, to cANakya ne candragupta ke sAtha nanda vaMza kI rAjadhAnI pATaliputra para sIdhA AkramaNa kiyaa| una dinoM rAjA loga apanI rAjadhAnI meM kAfI phauja rakhate the| ataH candragupta kI choTI-sI senA yuddha meM nandarAja kI vizAla senA ke sAmane Tika na sakI aura bhAga khar3I huI / jaba senA hI bhAga gaI, taba akele cANakya aura candragupta kyA kara sakate the ? ve bhI avasara dekhakara apane prANoM kI rakSA ke lie bhAge / unako pakar3ane ke lie rAjA nanda ke sipAhI bhI unake pIche-pIche daudd'e| cANakya aura candragupta bhAge jA rahe the| tabhI eka gA~va meM eka gRhastha ke ghara ke dvAra se cANakya ne sunA -- eka bAlaka jora-jora se ro 36 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ( 37 ) rahA thA aura usakI bUr3hI dAdI use DA~Ta rahI thii| tU to cANakya kI taraha mUrkha hai| mUrkhatA karegA, to kaSTa pAyegA hii| cANakya ko apanA nAma sunakara bar3A Azcarya huaa| vaha ghara ke bhItara gayA aura bolA- 'mAtA ! maiM bhItara Ane ke liye kSamA cAhatA huuN| abhI Apa cANakya ko mUrkha batA rahI thI so kyoM ?' - vRddhA bolI- "beTA ! cANakya ne mUrkhatA kI ki usane sImAnta ke dezoM ko to jItA nahIM, sIdhA rAjadhAnI para AkramaNa kara diyaa| aise hI isa mUrkha bAlaka ne bhI galatI kii| maiMne isako khicar3I parosI thii| khicar3I garma thii| ise khicar3I ThaNDI karake kinAre se khAnI cAhie thI kinArA jaldI ThaNDA hotA hai| lekina, isane bIca meM hAtha DAla diyaa| isase isakA hAtha jala gyaa|" cANakya vahA~ se bAhara A gye| unheM apanI galatI kA anubhava ho gyaa| unhoMne phira senA ikaTThI kI aura taba candragupta ne sImAnta pradezoM ko jItanA zurU kiyaa| isI taraha jItate-jItate unhoMne bahuta dUra taka kA pradeza jIta liyA aura eka dina nanda rAjA ko harAkara pATaliputra para apanA jhaNDA laharA diyaa| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) candragupta mauryavaMza ke prathama samrAT the| unhoMne sAre bhArata aura usake Asa-pAsa ke dezoM ko jItakara apanA vizAla sAmrAjya sthApita kiyaa| unake rAjya meM prajA bar3I santuSTa aura mAladAra thii| coroM, DakaitoM kA nAma taka na thA / loga apane gharoM meM tAle taka nahIM lagAte the| isa prakAra AcArya cANakya kI sahAyatA se canadragupta maurya ne bhArata ko svarga banA diyaa| jaba samrAT vRddha ho gaye, taba ve jaina muni bana gye| unhoMne bar3I dRr3hatA se jaina muniyoM ke dhArmika niyamoM kA pAlana kiyA / vAstava meM candragupta eka Adarza rAjA thaa| abhyAsa 1. cANakya kisa vidyA se sonA banAte the ? 2. vRddhA ne cANakya se kyA kahA ? 3. candragupta vRddhAvasthA meM kauna bana gaye the ? Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 mAtA-pitA kI sevA mAtA-pitA kA pada bahuta U~cA pada hai| isa pada kI tulanA saMsAra ke kisI bhI ucca pada se nahIM kI jA sktii| apanI santAna para mAtA-pitA kA bar3A upakAra hai| vicAra karo ki hamAre mAtA-pitA yadi hamArA janma se pAlana-poSaNa na kareM to hamArA kyA hAla ho ? hamAre bImAra hone para ve hamArI dekha-bhAla na kareM, to hama kaise jI sakeMge ? ve hameM na par3hAe~, to hama bilkula jaMgalI jaise bana jaayeNge| adhika.kyA, ve yadi hameM pratyeka bAta meM sahAyatA na kareM, to hamArA kaisA burA hAla ho ? hamAre mAtA-pitA hameM khAne-pIne ko dete haiN| pahanane ko kapar3A dete haiM, hamArI sukha-suvidhA ke lie saba sAdhana juTAte haiM, hamAre liye garamI-saradI jhelate haiM, dUsaroM ke apamAna sahate haiN| hamAre kAraNa unako aneka prakAra ke jhaMjhaToM meM, jhagar3oM meM par3anA par3atA hai| hamAre mAtA-pitA itane dayAlu haiM ki ve hamase kucha nahIM maaNgte| unakA hama para bar3A prema hai| unake upakAra kA badalA hama kisI bhI dazA meM nahIM cukA skte| hameM to basa yahA~ eka kAma karanA cahie ki sadaiva unakA 39 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) kahanA maaneN| unakI Tahala-sevA kreN| jisa taraha bhI ve khuza raheM, vahI karanA caahie| saMsAra ke bar3e se bar3e mahApuruSa apane mA~-bApa kA kahanA mAnA karate the| bhagavAn mahAvIra apanI mAtA ke kaise bhakta the ? ve gRhastha avasthA meM aTThAIsa varSa taka mAtA-pitA kI sevA meM rhe| unhoMne to garbha meM rahate hue hI yaha praNa kara liyA thA, ki "jaba taka mAtA-pitA vidyamAna raheMge, maiM unako chor3akara muni dIkSA nahIM luuNgaa| maiM nahIM cAhatA ki mere mAtA-pitA ko mere kisI kAma se duHkha ho|" jo bAlaka aura bAlikAe~ bhale hote haiM, ve avazya mAtA-pitA kI sevA karate haiN| abhibhAvakoM kI AjJA to pazu bhI pAlana karate haiN| bandara madArI kA kahanA mAnatA hai, gAya-bhaiMsa gvAle kA izArA mAnatI haiM, aura gadhA bhI apane mAlika kA kahanA mAnatA hai| yadi manuSya hokara bhI hama apane abhibhAvaka mAtA-pitA kI AjJA na mAneM to yaha kitanI kharAba bAta hogii| mAtA-pitA kI AjJA na mAnanA, unako duHkhI karanA, saMsAra meM bahuta bar3A pApa mAnA gayA hai| jo bAlaka-balikA apane mAtA-pitA kA AzIrvAda grahaNa karate haiM, ve sadaiva Ananda maMgala meM rahate haiM, unakA yahA~ bhI bhalA hotA hai aura Age bhI bhalA hotA hai| abhyAsa 1. mAtA-pitA kA kyA upakAra hai ? 2. mAtA-pitA kI AjJA na mAno to kyA ho ? 3. bhagavAn mahAvIra mAtA-pitA ke kaise bhakta the ? Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __16 ahiMsA eka ahiMsA hI, saccA sukhazAnti dilA sakatI hai| hiMsA rata janatA, na ekapala ko kala pA sakatI hai|| dveSa na kahIM, dveSa ke dvArA, jItA jA sakatA hai ? kahIM Aga dvArA kyA koI, Aga bujhA sakatA hai ? karo na auroM ke prati vaha jo, svayaM na tumheM suhaataa| sabako apane-sama samajhe jo, vaha saccA sukha paataa|| vyakti na koI, ghRNA yogya hai, karie ghRNA, ghRNA se| hiMsA aura krUratA ko do, badala, dayA-karuNA se|| __41 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 candanabAlA ___ bhagavAn mahAvIra dIkSA grahaNa kara cuke the, aura zUnya vanoM meM rahakara sAdhanA kara rahe the| prAya: jaMgala meM hI rahate the, kevala tapasyA ke pAraNe ke lie hI kabhI-kabhI nagarI meM Ate the| eka bAra bhagavAn ne bar3A lambA tapazcaraNa kiyaa| tapa karate-karate pA~ca mAsa aura paccIsa dina ho gaye unhIM dinoM bhAratavarSa kI campA nagarI meM bar3I bhayaMkara ghaTanA huii| campA nagarI ke rAjA dadhivAhana aura kauzAmbI ke rAjA zatAnika meM yuddha chir3a gyaa| zatAnika kI vizAla senA kA AkramaNa dadhivAhana jhela na sakA, parAjita hokara bhAga khar3A huaa| dadhivAhana kI rAnI dhAriNI aura putrI candanabAlA bhI vana meM bhAgI jA rahI thI, ki zatAnika ke eka sainika ne unako giraphtAra kara liyaa| - sainika dhAriNI aura candanabAlA ko ratha meM biThAkara, jaba kauzAmbI le jA rahA thA, taba vaha mArga meM dhAriNI rAnI ke rUpa ko dekhakara mohita ho gayA aura kahane lagA- "tuma mere sAtha rhnaa| maiM tumheM apanI strI banAkara rakhUgA, tumheM kisI prakAra kI takalIpha nahIM hogii|' 42 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 43 ) dhAriNI ne yaha sunA to ghabarA utthii| rAnI ne dekhA ki kAmAndha sainika cher3a-chAr3a karane para utArU hai| astu, rAnI ne apane satItva kI rakSA ke lie jIbha khIMcakara Atma-hatyA kara lii| sainika ne rAnI ke mRta zarIra ko vahIM jaMgala meM DAla diyA aura candanabAlA ko samajhA-bujhAkara kauzAmbI le aayaa| candanavAlA bhI apanI satItva para dRr3ha thii| duSTa-sainika jaba isa ora se nirAza ho gayA, to bAjAra meM use becane le gyaa| usa yuga meM pazuoM ke samAna strI aura puruSa bhI bAjAra meM bece jAte the| isa nIca prathA kA bhagavAn mahAvIra ne kevala-jJAna hone ke bAda bar3A jabardasta virodha kiyA thaa| jaba vaha sainika candanabAlA ko bAjAra meM beca rahA thA, taba kauzAmbI ke nagara seTha jaina-dharmAnuyAyI dhanAvAha udhara A nikle| unhoMne eka bhale ghara kI suzIla lar3akI ko bikate dekhA, to vyAkula ho gye| sainika ko mu~ha-mA~gI kImata dekara, candanabAlA ko apane ghara le aaye| dekhie, prAcIna kAla meM jaina loga kisa prakAra dIna-du:khI abalAoM kI sahAyatA kiyA karate the| seTha kI strI kA nAma mUlA thaa| vaha bar3I nirdaya svabhAva kI thii| candanabAlA ke rUpa ko dekhakara hairAna raha gii| usane socA ki "ho na ho, seTha apanI strI banAne ke lie hI ise lAyA hai| manuSya kA mana bar3A caMcala hotA hai| jarUra kucha dAla meM kAlA hai|" Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) eka samaya kI bAta hai-seThajI tIna-cAra dina ke lie gA~va gaye hue the| pIche se mUlA ne candanabAlA ke pairoM meM ber3I DAlakara use talaghara meM banda kara diyA aura khuda apane pIhara calI gii| candanabAlA tIna dina taka bhUkhI-pyAsI talaghara meM banda rhii| vaha isa duHkha meM bhI bhagavAn kA dhyAna karatI rhii| mUlA para thor3A-sA bhI roSa na kiyaa| 'yaha saba mere pichale bA~dhe hue karmoM kA phala hai'-yahI vicAratI rhii| cauthe dina seThajI gA~va se vApasa ghara ko lautte| candanabAlA kI yaha dazA dekhakara unako bar3A hI duHkha huaa| seThajI ne bar3e prema se use tahakhAne se bAhara nikaalaa| vaha tahakhAne kI caukhaTa para Akara baiTha gii| tIna dina taka tapa hI rahA thA, ata: bhUkha se vyAkula thii| seThajI ne idhara-udhara bahuta kucha dekhA, jaba kucha bhI khAne ko na milA to pazuoM ke lie pakAe hue ur3ada ke bAkale hI lohe ke chAja meM DAla kara de die aura khuda ber3I tur3avAne ke lie luhAra ko bulAne cale ge| - candanabAlA ur3ada ke bAkaloM ko ThaNDA kara rahI thI aura bhAvanA bhA rahI thI- 'Aja mere tele kA pAraNA hai| ata: kisI pavitra atithi ko bhojana dekara hI pAraNA karU~, to kitanA acchA ho !'' vaha yaha vicAra kara hI rahI thI ki itane meM bhagavAn mahAvIra svAmI pdhaare| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 45 ) candanabAlA ke harSa kA pAra na rhaa| bar3I zraddhA-bhakti ke sAtha bhagavAn ko ur3ada ke bAkale hI arpaNa kara diye| dAna ke prabhAva se pairoM meM par3I lohe kI ber3iyA~ sone ke gahane bana gaye, AkAza se devatAoM ne phUloM kI varSA kii| kauzAmbI nagarI meM ghara-ghara candanabAlA ke guNa gAe jAne lge| mUlA ne bhI Akara kSamA maaNgii| Akhira, prema ne ghRNA aura dveSa para vijaya prApta kii| bhagavAn mahAvIra ko jaba kevala jJAna huA, to candanA ne prabhu ke pAsa dIkSA grahaNa kara lii| vaha chattIsa hajAra AryAoM meM sabase bar3I abhinetrI bnii| lambI sAdhanA ke bAda AryA candanA ko kevala jJAna prApta huA aura vaha mokSa meM jAkara ajara-amara ho gii| abhyAsa 1. candanA kauzAmbI kaise AI ? 2. candanA ne bhagavAn mahAvIra ko kyA baharAyA ? 3. isa kathA se kyA zikSA milatI hai ? Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nava tattva jaina-dharma saMsAra meM kula nava tatva mAnatA hai| inameM do tattva-jIva aura ajIva, jo prArambha ke haiM, mUla tatva haiN| bAkI ke sAta tatva una donoM tatvoM ke milane-bichur3ane ke hI rUpa haiN| antima mokSa tatva AtmA kA ApanA zuddha svarUpa hai| ___1. jIva tattva-jIva AtmA ko kahate haiN| ye AtmAe~ ananta haiN| jaba taka AtmA karmoM se ba~dhI hai, taba taka naraka tiryaMca, manuSya aura deva gati meM ghUmatA rahatA hai aura jaba vaha karma se alaga hokara zuddha ho jAtA hai, taba bhagavAn bana jAtA hai, mokSa pA letA hai| 2.ajIva tattva-jo jIva na ho, jar3a ho, use ajIva kahate haiN| ajIva ke do bheda haiM-rUpI aura aruupii| jisameM rUpa, rasa, gandha aura sparza ho, use rUpI kahate haiM; jaise--pRthvI jala, agni Adi ke paramANu aadi| arUpI use kahate haiM jisameM uparyukta rUpa, rasa Adi na hoM; jaise--AkAza, kAla Adi AtmA para lagane vAle karma bhI rUpI ajIva 3. pApa tattva-hiMsA, asatya, corI, vyabhicAra aura krodha mAna,mAyA, lobha Adi pApa haiN| inake karane se AtmA naraka Adi gatiyoM meM duHkha pAtA hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ) 4. puNya tattva-bhUkhoM ko bhojana denA, pyAsoM ko pAnI pilAnA, dharmazAlA banAnA, garIboM ko vastra Adi denA puNya haiN| puNya karane se AtmA ko manuSya aura deva gati meM sukha milatA hai| 5.Asrava tattva-jisa prakAra tAlAba meM nAlI ke dvArA pAnI AtAM hai, to use Asrava kahate haiM, usI prakAra jina kAraNoM se AtmA meM karma AtA hai, una kAraNoM ko bhI jaina dharma meM Asrava kahate haiN| pA~ca indriyoM ke bhoga-vilAsa meM lage rahanA hiMsA asatya Adi kA AcaraNa karanA, tathA mana, vacana aura zarIra ko vaza 6. saMvara tattva-AtmA para karma-phala ko lagAne vAle kAraNoM ko roka denA saMvara hai| pA~ca indriyoM ko vaza meM rakhanA ahiMsA, satya Adi kA AcaraNa karanA, mana, vacana aura zarIra ko saMyama meM rakhanA, ityAdi saMvara hai| 7.nirjarA tattva-AtmA para lage hue karmoM ko eka-eka karake naSTa karanA 'nirjarA' kahalAtA hai| upavAsa-vrata karanA, dUsaroM kI sevA karanA, bar3oM kA Adara-sammAna rakhanA, jJAna kI upAsanA karanA, dhyAna karanA, ityAdi sAdhanoM se karmoM kI nirjarA hotI hai| 8. bandha tattva-AtmA para lage hue karmoM ko bandha kahate haiN| ye karma jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke hote haiN| inhIM ke kAraNa AtmA saMsAra-cakra meM bhaTakatA hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) 9.mokSa tattva-saba karmoM ko naSTa karake, jaba AtmA janma-maraNa ke cakra se sadA ke lie chUTa jAtA hai, taba mokSa hotA hai| mokSa dazA meM na zarIra rahatA hai, aura na zarIra ke dvArA bhoge jAne vAle saMsArI sukha-duHkha ke bhoga hI rahate haiN| usI samaya AtmA paramAtmA bana jAtA hai| nirjarA meM kucha karmoM kA nAza hotA hai, jabaki mokSa meM karmoM kA pUrNatayA nAza hotA hai, yahI ina donoM meM bheda hai| mokSa pAne ke lie tIna rana kI upAsanA bahuta Avazyaka hai| samyaka darzana-vItarAga bhagavAna kI vANI para saccA vizvAsa, samyaka-jJAnajIva, ajIva Adi tatvoM kA saccA jJAna, samyak caritra- ahiMsA, satya Adi kA saccA AcaraNa jaina-dharma meM ye tIna ratna mAne gae haiN| jaba ukta tInoM ratnoM kI sAdhanA pUrNa dazA para pahu~catI hai, taba AtmA ko mokSa prApta hotA hai pahale nhiiN| abhyAsa 1. pApa aura puNya kA svarUpa btaao| 2. Asrava aura saMvara kise kahate haiM ? 3. nirjarA aura mokSa meM kyA antara hai ? 4. tIna ratna kauna-se haiN| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 kAlakAcArya mAlava deza ke antagarta dhArA nAma kA eka sundara nagara thaa| usa nagara kA rAjA vajrasiMha thaa| rAjA kI paTarAnI kA nAma surasundarI thaa| surasundarI bar3I sundara aura guNavatI thii| apane dharma-karma meM vaha bar3I dRr3ha thii| usake kevala do bAlaka hue jinameM eka putra thA aura dUsarI putrii| putra kA nAma kAlaka kumAra rakhA gayA aura putrI kA nAma srsvtii| kAlaka ko eka rAjakumAra ke yogya sabhI zastra aura zAstroM kI zikSA dI gii| alpa-kAla meM hI rAjakumAra kAlaka sabhI vidyAoM meM nipuNa ho gyaa| mahArAja ne apanI putrI sarasvatI ko bhI sabhI vidyAoM aura kalAoM kI zikSA dilaaii| kintu ina bhAI-bahana kA mana kisI prakAra bhI sAMsArika bhogoM meM na laga skaa| eka dina kAlaka kumAra ghara bAra aura rAjapATa ko tyAga kara jaina muni bana gaye aura tapasyA karane lge| kucha samaya pazcAt ve jaina saMgha ke AcArya cuna liye ge| udhara sarasvatI bhI gRha tyAga kara sAdhvI ho gaI aura apane dharma kA pAlana karatI huI jagaha-jagaha vicarane lgii| eka bAra AcArya kAlaka vihAra karate hue ujjaina pdhaare| sAdhvI sarasvatI taba ujjaina ke pAsa hI vicara rahI thiiN| jaba unhoMne sunA ki kAlakAcArya ujjaina padhAre haiM, to ve bhI dharma-zravaNa ke lie ujjaina meM A giiN| 49 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 50 ) una dinoM ujjaina kA rAjA gardabhilla thaa| vaha, prajApIr3aka, svArthI aura kAmAndha zAsaka thaa| eka bAra usane mArga meM jAtI huI sAdhvI sarasvatI ko dekha liyaa| vaha pApI rAjA usake rUpa para mohita ho gayA aura usane sAdhvI sarasvatI ko jabaradastI apaharaNa karake apane mahaloM meM bhijavA diyaa| yaha samAcAra nagara bhara meM bijalI kI taraha phaila gyaa| isa ghaTanA se sAre nagara meM zoka chA gyaa| Akhira sAdhvI ko chur3Ane ke lie nagara ke kucha mukhya-mukhya vyakti rAjA ke pAsa gae, roe, gidd'gidd'aae| kintu, usa kAmAndha rAjA ne eka na sunii| ulTA una vyaktiyoM ko apamAnita karake, bAhara nikAla diyaa| becAre bher3oM kI taraha nIcI gardana kie hue cale aae| kAlakAcArya ne yaha saba sunI to daMga raha ge| yadi eka sAdhvI kA apaharaNa karane vAle ko daNDa dene kI inameM zakti nahIM thI, to ye saba vaha mara kyoM na gae ? inheM khAlI hAtha lauTa Ane meM lAja na AI ? yaha eka sarasvatI kI rakSA kA prazna nahIM thaa| yaha to nArI jAti ke gaurava kA kA prazna thA, dharma kI rakSA kA prazna thaa| yaha to samUce rASTra aura mAnya samAja kA apamAna thaa| taba unhoMne yaha apamAna kaise saha liyaa| ve eka bAra svayaM gardabhilla ko samajhAne gae, kintu vaha na maanaa| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 51 ) kAlakAcArya dayA aura kSamA ke bhaNDAra the| kintu ve isa dharma ke pamAna ko na saha ske| unakI nasoM meM vIra lahU uchalane lagA, unake mukha ra kSAtra teja camaka uThA aura isa atyAcAra kA badalA lene ko taiyAra ho pe| __ ghUmate hue ve sindhu nadI ke taTa para base hue pArzvakula nAma ke dezoM A phuNce| vahA~ zaka rAjA rAjya karate the| kAlakAcArya ke kahane se zaka jA apanI senA sahita ujjaina para car3hA aura kAlakAcArya kI caturatA se dibhilla ko parAsta kara diyaa| / kAlakAcArya ko gardabhilla se koI baira nahIM thA, unako atyAcAra se baira thaa| zaka gardabhilla ko mAra DAlanA cAhate the, kintu kAlakAcArya ne use jIvita chur3avA diyA, kevala use rAjya se hI vaMcita karavA diyaa| kaba unhoMne sAdhvI sarasvatI ko unake caMgula se mukta kraayaa| bAda meM jaba zaka rAjA, prajA para atyAcAra aura anyAya karane lage, taba eka bAra phira kAlakAcArya kA kSatriya-rakta prasphurita ho uThA aura unhoMne zakoM ko harAne meM bhAratIya janatA kA netRtva kiyA aura saphala mArga-pradarzana kiyaa| isa kahAnI kA sArAMza yaha hai, ki hameM dharma kI rakSA ke lie sadA taiyAra rahanA cAhie aura anyAya-atyAcAra ko kabhI bhI sahana nahIM karanA caahie| abhyAsa 1. kAlakAcArya kauna the ? 2. gardabhilla ne kyA atyAcAra kiyA ? 3. dharma-rakSA ke lie kyA karanA cAhie ? Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 bhAratavarSa zilpa, zAstra, kRSikarma, kalAkauzala kA hai jo janma-sthAna, jaga kI jar3atA-timira haTAkara, camakA hai jo suury-smaan| mAnava-jIvana kA pRthvI para, jisane citra utArA hai, saba dezoM meM sabhya-ziromaNi, bhAratavarSa hamArA hai|| :2: duHkhI dekhakara ajJa vizva ko, . jisane jJAna-nidhAna diyA, prAnta asabhyoM ko bhI jisane, zikSita sabhya mahAn kiyaa| mukti-ratna kA dene vAlA, jisane dharma pracArA hai, saba dezoM kA upadezaka vaha, bhAratavarSa hamArA hai|| 52 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 53 ) zasya zyAmalA dharA sadA thI, SaT RtuoM ke sAtha jhaaN| pArasa ba~Tate rahate the, . nara-nAthoM ke hAtha jhaaN| surapati ne bhI jisake Age, Akara hAtha. pasArA hai| saba dezoM kA mauli-mukuTa yaha, bhAratavarSa hamArA hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 eka udAra jaina mahilA yaha kahAnI, khAlI kahAnI nahIM, ATha sau varSa pUrva kA saccA ghaTiva itihAsa hai| jaba taka itihAsa jIvita rahegA, taba taka jaina-samAja ke gaurava ko ajara-amara banAye rkhegaa| sArA saMsAra eka mukha se kahegA--yadi koI Adarza nArI ho, to aisI ho| ___ hA~, to karNAvatI nagarI ke eka jaina-dharma sthAnaka meM koI paradeza yuvaka udAsa mu~ha lie baiThA thaa| vaha garIba thA, Azraya kI khoja meM thaa| vaha zraddhA se jaina-dharma kA pAlana karane vAlA thaa| __ saubhAgya se usI samaya vahA~ eka jaina mahilA lakSmI bahana, jise vahA~ kI loka bhASA meM lAchIbAI kahate the, dharma-dhyAna karane A gii| dharma-dhyAna karake, lakSmI jyoM hI ghara lauTane ko huI, usakI najara usa paradezI para pdd'ii| usane bar3e prema ke sAtha dhIme se pUchA- 'bhAI ! kahIM bAhara se Aye ho kyA ?' 'hA~ , bahana ! mAravAr3a se AyA hU~!' 'akele ho ?' 'nahIM, sAtha meM mere bAla-bacce bhI haiN|' 'yahA~ kisalie Ae ho ?' 'kahIM koI kAma-dhandhA mila jAe to karU~, isa vicAra se yahA~ taka AyA huuN|' 54 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 ) 'acchA aisI bAta hai|' paradezI kI bAta sunakara lakSmI tanika vicAra meM par3a gaI aura phira bolo 'tumhArA nAma kyA hai bhAI ?' 'UdA' 'kahA~ Thaharo ho ? 'ThaharatA kahA~ ? paradezI AdamI tthhraa| merI samajha meM nahIM AtA, ki kahA~ jAU~ !' ___cintA na karo bhAI ! mere sAtha clo| tumhArA ghara hai, Thaharane kI kyA phikara ? koI bahuta dhanI to hU~ nahIM , para mujhase jo banegA. so rUkhI-sUkhI tamheM bhI jarUra deNgii| . 'UdA' isa udAra aura bhalI bahana kI bAtoM ko bar3e acaraja ke sAtha sunatA rhaa| jisa deza ke loga eka paradezI ke lie itanI bar3I mamatA dikhAte haiM, usa deza ke lie usake mana meM Adara paidA hone lgaa| usane apane bhAgya ko sarAhA ki jo use khIMcakara mAravAr3a se gujarAta taka le aayaa| lakSmI ne UdA aura usake bAla-baccoM ko bhojana kraayaa| aura phira AnA eka khAlI makAna use rahane ke lie de diyaa| vahA~ rahakara UdA ne dhIra-dhIre apanI mehanata aura hoziyArI se kucha dhana saMgraha kara liyaa| kucha varSoM bAda lakSmI ke jisa ghara meM vaha raha rahA thA, use girAkara usakI jagaha eka pakkA ghara banAne kA vicAra kiyaa| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) lakSmI se pUchA, to usane kahA- 'yaha ghara maiMne tumheM de diyaa| aba yaha ghara tumhArA hai, jaisA cAho banA lo|' Akhira purAnA ghara girAyA gayA aura usakI nIMva khodI jAne lgii| usa nIMva meM se sone kI mudrAoM se bharA eka gar3hA ar3A niklaa| aba prazna yaha uThA, ki isa dhana kA mAlika kauna ho ? UdA ne socA- 'ghara lakSmI kA thA, use kyA mAlUma na hogA ki nIMva meM dhana gar3hA hai ? jAna par3atA hai, use kucha mAlUma nahIM hai| agara mAlUma hotA, to vaha jarUra ise nikalavA letii| parantu kucha bhI ho, use mAlUma ho yA na ho, isa ghara kI mAlika to vahI hai| isalie mujhe to yaha dhana usI ko de denA caahie|' ___ yaha socakara nIMva meM se mile huai sAre dhana kA lekara UdA lakSmI ke pAsa phuNcaa| lakSmI, lakSmI hI thii| usane lene se sApha inkAra kara diyA aura kahA 'bhAI kyA pAgala ho gae ho ? aba ghara merA kahA~ hai, vaha to maiM tumheM de cukI thii| aba dhana se mujhe kyA vAstA ? kyA mujhe pApa meM DubonA cAhate ho ?' bahuta Agraha kiyA gayA, parantu lakSmI Tasa se masa na huii| usane usa dhana ko chuA taka nahIM, saba-kA-saba UdA ko hI lenA pdd'aa| aba kyA thA, usa dhana ke bala para garIba UdA, UdA na rahakara seTha udayana bana gyaa| Age calakara yahI gujarAta ke mahAmantrI udayana bne| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 57 ) lakSmI ! tuma dhanya ho| tUne kitanA bar3A udAra hRdaya pAyA thA ? sAdhAraNa strI hokara bhI tUne lobha na kiyaa| eka videzI ko kevala apane dharma-prema ke nAte apanA ghara diyA, aura ghara meM se nikalane vAlI saba sampatti bhI arpaNa kara dii| jaina itihAsa kI yaha amara kahAnI, vizva ko udAratA kA pATha par3hAne ke lie yuga-yuga taka prakAza detI rhegii| abhyAsa 1. yaha kahAnI kitanI prAcIna hai ? 2. lakSmI ne kauna-sA bar3A kAma kiyA ? 3. sArI kahAnI jabAnI sunAo ? Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 neminAtha aura rAjula __ jUnAgar3ha ke rAjA ugrasena the, jinakI putrI kA nAma rAjImatI thaa| rAjImatI ko pyAra se rAjula bhI kahate the| vaha bahuta sundara aura catura rAjakumArI thii| usakA vinAha, dvArikA ke yAdava-vaMzI rAjakumAra zrI nemikumAra ke sAtha honA nizcita huA thaa| zrI nemikumAra, rAjA samudravijaya ke putra the| unakI mAtA kA nAma zivAdevI thaa| zrIkRSNa vAsudeva ke tAU ke lar3ake the, ata: zrIkRSNa ke bhAI the| zrI nemikumAra ratha meM baiThakara bArAta ke sAtha ugrasena ke dvAra para toraNa ke lie jA rahe the| jaba ratha rAjamahala ke pAsa pahu~cA to unhoMne bAr3e meM karuNa svara se cillAte hue banda dIna pazuoM ko dekhaa| unheM bandhana meM dekhakara unake mana meM bar3I dayA utpanna huii| zrI nemikumAra ne sArathI se pUchA- "yaha pazuoM kA samUha eka hI jagaha kisalie ikaTThA kiyA gayA hai ?'' sArathI ne kahA- "Apake vivAha mahotsava para mArane ke lie ina pazuoM ko ikaTThA kiyA gayA hai| Akhira yaha bArAta hai| isameM bahuta se atithi mA~sAhArI bhI to Ae hue sArathI kI bAta sunakara zrI nemikumAra cintita ho gae ! unake komala mana meM dayA kA sAgara laharA utthaa| ve vicArane lage ki - "ye pazu vana meM 58 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 59 ) rahate haiM, ghAsa khAte haiM aura kisI kA aparAdha nahIM krte| ina dIna pazuoM ko mere vivAha ke lie mArA jAtA hai ! kitanA bhayaMkara anartha hai|'' isa prakAra vicAra karane para unako vairAgya ho gyaa| unhoMne AjJA dekara saba pazu chur3avA die aura AbhUSaNa vagairaha utAra kara sArathI ko upahAra meM de diye| zrIkRSNacandra Adi ne bahuta samajhAyA, parantu zrI nemikumAra na mAne aura dIkSA dhAraNa kara, sAdhanA karane ke lie niranAra parvata para cale gaye, vahA~ unheM kevala-jJAna prApta huaa| aba jarA rAjula kI bAta bhI mAlUma kiijie| jaba zrI neminAtha kI bArAta A rahI thI, to rAjImatI apane mahala ke jharokhe meM baiThI huI bArAta kA Agamana dekha rahI thii| jyoMhI usane zrI nemikumAra ke ratha ko vApasa lauTate hue dekhA aura vAstavika satya mAlUma huA, to vaha ekadama behoza ho gii| jaba hoza meM AI, to jora-jora se rone lgii| rAjA ugrasena aura rAjula kI mAtA ne bahuta samajhAyA ki-- "yadi zrI nemikumAra vairAgI ho gaye haiM, to kyA huA ? abhI unake sAtha tera vivAha to huA hI nahIM hai| kisI dUsare sundara rAjakumAra ke sAtha tera vivAha kara diyA jaaygaa|'' mAtA-pitA kI ina bAtoM se use bar3A duHkha huaa| usane kahA- 'meM pati to zrI nemikumAra hI haiN| unake sivA saba mere pitA, putra aura bhA ___ Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 60 ) ke samAna haiN| mujhe aba vivAha karanA hI nahIM hai| maiM to zrI nemikumAra bhagavAn ke saMgha meM dIkSA dhAraNakara sAdhvI banU~gI, unhIM ke caraNa-cihnoM para cluuNgii|" bhagavAn neminAtha jI ke darzana karane ke lie rAjula giranAra parvata para jA rahI thii| mArga meM bar3e jora se varSA hone lgii| rAjula varSA se bacane ke lie bhIgatI huI, pAsa hI kI eka guphA meM pahu~ca gii| vahA~ zrI neminAtha jI ke bhAI rathanemimuni dhyAna lagAkara khar3e hue the / rAjula ke rUpa ko dekhakara ve mohita ho gae aura use vApasa ghara calakara apane sAtha vivAha kara lene ke lie khaa| rAjImatI ne bar3e gambhIra vicAroM ke dvArA rathanemi ko samajhAyA aura kahA--"yaha tuma kyA kaha rahe ho ? saMsAra ke bhoga-vilAsoM ko tyAgakara muni bane ho aura phira unhIM vamana kiye hue bhogoM ko grahaNa karanA cAhate ho ? isa patita jIvana se to mara jAnA kahIM acchA hai| mujhase isa bAta kI AzA na rkho| tuma to kyA, svayaM indra bhI Akara prArthanA kare, to maiM use bhI ghRNA - pUrvaka ThukarA duuNgii|" rAjImatI ke pravacana kA rathanemi para bar3A prabhAva pdd'aa| vaha apanI durbalatA para pachatAne lagA / vaha jisa saMyama mArga se bhraSTa ho rahA thA, punaH usa para dRr3hatA ke sAtha ArUr3ha ho gayA / rAjImatI ko dhanya hai ki vaha svayaM to dRr3ha rahI hI, sAtha hI Digate hue rathanemi ko bhI dharma meM sthira kara diyaa| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 61 ) rAjImatI bhagavAn neminAtha jI ke caraNoM meM saMyama dhAraNa kara sAdhvI bana gii| usane bahuta bar3I kaThora aura utkRSTa tapaH sAdhanA kI / saMyama kI, dhyAna kI sAdhanA jyoM hI ucca dazA para pahu~cI, tyoM hI rAjImatI ko kevala - jJAna prApta huaa| vaha samasta karma-bandhanoM kA sadA kAla ke lie naSTa kara, janma-maraNa ko naSTa kara mokSa meM jAkara virAjamAna ho gii| ve siddha, buddha aura mukti ho gii| abhyAsa 1. rAjImatI kisakI putrI thI ? 2. neminAtha ne vivAha kyoM nahIM kiyA ? 3. rathanemi ke sAtha rAjImatI kI kyA bAta huI ? Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 bhagavAn kA bhajana zarIra ko svastha rakhane ke lie jaise pratidina khAnA, kAma karanA, bhramaNa karanA Adi Avazyaka hai, vaise hI .mana ko pavitra tathA nirmala rakhane ke lie nitya prati bhagavAn kA bhajana karanA atIva Avazyaka hai| - bhagavAn kA bhajana karane se mana sApha hotA hai| mana sApha hone se usameM acche vicAra paidA hote haiN| acche vicAra paidA hone se acche kAma hote haiN| acche kAma hone se saMsAra ke andara ijjata milatI hai aura sAtha hI dharma kA lAbha hotA hai| bhagavAn kA bhajana hamArI AtmA ko zuddha banAtA hai| yaha eka aTala niyama hai, ki jo AdamI jaisA dhyAna karatA hai, vaha vaisA hI bana jAtA hai| cora kA dhyAna karane se manuSya cora bana jAtA hai aura sAhUkAra kA dhyAna karane se saahuukaar| pApI kA dhyAna AdamI ko pApI banAtA hai aura dharmAtmA kA dhyAna dhrmaatmaa| bhagavAn kA dhyAna bhakta ko bhagavAn banAtA hai| manuSya ke mana para saMkalpa kA bar3A prabhAva par3atA hai| saMsAra meM jitane bhI choTe-bar3e sabhya manuSya haiM, ve prAya: sabhI bhagavAn kA nitya bhajana kiyA karate haiN| choTa-se-choTe aura bar3e-se bar3e pratyeka 62 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 63 ) manuSya kA kartavya hai, ki vaha prAta:kAla uThakara sabase pahale bhagavAn kA bhajana kare, bAda meM aura kucha kre| jaina-dharma meM sacce deva kA bahuta mahatva hai| vItarAga deva hI hamAre bhagavAn haiN| vItarAga kI upAsanA sAdhaka ko vItarAga banAtI hai| vItarAga kA artha hai-- 'rAga aura dveSa rahita honaa|' jaina-dharma kA navakAra mantra, vItarAga bhagavAn kA bhajana karane ke lie sabase acchA mantra hai| isalie prAta:kAla uThakara eka sau ATha bAra, athavA kama-se-kama sattAisa bAra navakAra mantra kA japa karanA caahie| navakAra mantra ke japa ke bAda koI sarala-sA-stotra bar3e madhura kaNTha se par3hanA cAhie, jisase tumheM bhI Ananda mile aura sunane vAloM ko bhii| pyAre bAlako, bhagavAn kA bhajana karanA kabhI mata bhuulo| jaba taka bhagavAn kA bhajana na kara lo, taba taka kucha na khaao| bAhara ke khAne kI apekSA, AnI AtmA ke lie andara kI yaha khurAka bahuta jarUrI hai| abhyAsa 1. bhagavAn ke bhajana se kyA lAbha hai ? 2. dhyAna ke sambandha meM tuma kyA samajhate ho ? 3. jaina-dharma meM sacce deva kauna hote haiM ? 4. vItarAga kA kyA artha hai ? Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTrasanta upAdhyAya kavizrI jI mahArAja dvArA likhita jaina bAla-zikSA cAra bhAga bAla vidyAlayoM meM nanne-munne baccoM ke lie dhArmika zikSA hetu bahuta hI upayogI pustakeM haiN| bhArata ke aneka prAMtoM ke skUloM kI kakSAoM meM ina pustakoM ko naitika zikSA ke sAtha par3hAyA jAtA hai| Apa bhI apane baccoM ke lie evaM pAThazAlAoM ke lie uparokta pustakoM ko mAMgakara apane baccoM ke naitika jIvana kA vikAsa kreN| bhArata bhUSaNa jaina (sAhityaratna) vyavasthApaka jaina bAla zikSA 2. jaina bAla zikSA 3. jaina bAla zikSA 4. jaina bAla zikSA bhAga 1 bhAga 2 bhAga 3 bhAga 4 sanma napAtasAga Far Private & Personal use only