Book Title: Hemchandracharya Smaranika
Author(s): Dalsukh Malvania, H C Bhayani
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001475/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GGGGGGGGGGGGGGGGGGG paM. zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyAne tathA DaoN. zrI harivallabhabhAI | bhAyANIne zrI hemacandrAcArya-candraka' pradAna - prasaMge prakAzita. kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya smaraNikA [5] Si||LG]\ 5|[G]S]LE] [5]S||LE] [5][6][LG]\ 5]] ]] ]] ]] E||DS|| []]S||B] S]\[5] || ET|5|| || | | | | | | | | | | | | | Si||LS||LS LS LS LS LS LS|LS LS LS LS|[][5] LS|| LS LST rasUri nagara jha kemaiTAcAra rI, madhara pALa preraka : pUjya AcArya zrI vijayasUryodayasUrijI mahArAja prakAzaka : kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNa nidhi. amadAvAda 38o Oo. |||||||||||||||||||||||||||5|| LS LS LS LS LS||||||||In Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arham | namo namaH zrI gurunemisUra ( nivedana ) zrI somaprabhAcArye mAnava janmarUpI vRkSanAM cha phaLa sarva ra mAM gaNAvyAM che, temAM eka che "guNAnurAga." upAdhyAya zrI yazovijayajInuM sUcana che ke "thoDalo paNa guNa parataNo, sAMbhaLI harSa mana ANa re." guNAnurAganI A udAtta vAto jaina zAsanane ane temAM thayelA ane thatAM guNiyala dharmasAdhakone atizaya raLiyAmaNA banAvI mUke che. sAva doSavihIna to A saMsAramAM koNa hoya? paraMtu ApaNI doSadRSTine guNadRSTimAM palaTAvIne joIzuM to cAre tarapha guNIjano ja dekhAze; e jaina paNa hoya ane ajaina paNa hoya, mUrtipUjaka paNa hoya athavA anya saMpradAyanA paNa hoya; vyaktino mahimA tenI A dhULa vyaktitAne lIdhe nathI hoto; eno mahimA to hoya che enAmAM eNe potIkA puruSArthathI khIlavelA-nIpajAvelA vividha guNone kAraNe. AvA guNIjanone dekhIne ApaNane pramodabhAva jAge to samajavuM ke ApaNe jainatvanI ane tenA pAyArUpa maitrIbhAvanI nikaTa chIe. sayuruSonI AvI, guNAnurAga-poSaka vAtonA prabhAve, ApaNA dezanA ane rAjyanA ane bhASAnA be mUrdhanya viddhajjano-guNIjanonuM sanmAna karI guNAnurAganI vRttine vikasAvavAno amane manoratha thayo - AjathI lagabhaga aDhI varSa pahelAM. e manoratha Aje phaLIbhUta banI rahyo che, teno amane apAra AnaMda che. pUjyapAda AcAryazrI sUryodayasUrijI ma. nI nizrAmAM, gujarAtI bhASAnA jANItA kavi DaoN. surezabhAI dalAla tathA jaina saMghanA agraNI zeTha zrI zreNikabhAInI tema ja aneka nAmAMkti Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAno tathA sAhityakAronI upasthitimAM, ApaNA mAnanIya vidvAno paM. zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA tathA DaoN. zrI harivallabhabhAI bhAyANIne "zrI hemacandrAcArya candraka' arpaNa karavAnA nimitte, Aje - tA. 17-10-93 Aso zudi 2 (saM. 2049)ne ravivAre, bhavya sanmAna samAroha temaja "haima sAhitya saMgoSThI'nuM Ayojana karavAnI amane maLelI taka badala ame dhanyatA anubhavIe chIe, ane A avasare prastuta smaraNikAnuM prakAzana karIne ame vizeSe gauravAnvita chIe. amane AzA ane zraddhA che ke amArA TrasTanI pravRttione sahu koI vadhAvaze ane AvAM satkAryo karavA mATe sarva prakArano sahayoga ApIne amane protsAhita karaze. saMparka : lI. paMkaja sudhAkara zeTha kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya 278, mANekabAga sosAyaTI navama janmazatAbdI smRti mANekabAga hola pAse saMskAra-zikSaNa nidhino TrasTI gaNa AMbAvADI amadAvAda-380015. tA. 17-10-1993 dravya sahAyanuM saujanyaH zrI kArelIbAga jaina je. mU. pU. zrI saMgha kArelIbAga, vaDodarA-1 mudraka: naMdana grAphiksa, amadAvAda. phonaH 356 197 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAsarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janma zatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi paricaya kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcAryanA janmane vi. saM. 2045mAM 900 varSa pUrNa thayA. tenA upalakSyamAM lokopakAraka ane ApaNI saMskRti temaja sAhityanI sevArUpe kAMI pravRtti karavAnI punita preraNA pa. pU. AcArya zrI vijaya sUryodayasUrIzvarajI mahArAje ApatAM, amoe eka zaikSaNika ane sAMskRtika uddezo dharAvatuM TrasTa sthApyuM, ane temAM zrI hemacandrAcAryanuM nAma joDyuM che. TrasTanuM pUruM nAma - kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janmazatAbdI mRta saMskAra-zikSaNa-nidhi che. A TrasTanA uddezo nIce ApyA che: TrasTanA uddezoH (1) ApaNA rASTradhana samAna prAcIna sAhityanuM adhyayana, saMzodhana, saMpAdana, prakAzana, punarmudraNa karavuM tathA karAvavuM. (2) prAcIna sAhityanA saMzodhanAdinuM tathA samAjane upakAraka ziSTa sAhityanA navasarjanAdinuM uttama viziSTa kArya karanAra saMzodhaka, sAhityakAra, vidvAna, sarjaka-lekhaka yA lekhakone viziSTa pAritoSika-puraskAra evorDa arpaNa karavA, karAvavA. (3) prAcIna-arvAcIna sAhityanA adhyayana, adhyApana, saMzodhana, sarjana, saMpAdana karanArane kAryanA dhoraNa pramANe ziSyavRtti ApavI. (4) saMzodhaka, sAhityakAra, vidvAna dvArA saMzodhita, sarjita, saMpAdita, graMthakRti kRtionuM mudraNa-punarmudraNa karavuM, karAvavuM; tathA te mATe anudAna ApavuM. zaikSaNika, vidyAkIya kSetre viziSTa pratibhA dharAvanAra, dAkhavanAra vidyArthI bhAI-bahenane protsAhaka pAritoSika, ziSyavRtti, zaikSaNika savalata Apa vAnI jogavAI karavI. (6) sAmAjika kSetre viziSTa satkArya karanAra tathA samAjane upakAraka nIvaDe tevI bahAdurI dAkhavanAra Azare 10 thI 16 varasanI vayanA kumAra-kumArIne protsAhaka pAritoSika ApavA. (7) ApaNI saMskRtinI sevA karanArA tathA samAjanuM kalyANa thAya tevI saM skArapoSakasa-vRtti karanAra, vibhinna kSetronI viziSTa vyakti-vyaktione Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAritoSika-puraskAra ApavA tathA yogya Arthika sahAya karavI. ApaNA rASTradhanasamA prAcIna sAhitya ane kalAkRtionuM jatana karavuM ane jatana karatI saMsthA-saMsthAone anudAna ApavuM. (9). adhyayana-adhyApana-saMzodhana-prakAzana karatI saMsthA-saMsthAone anudAna ApavuM. (10) saMskRtinI viziSTa sevA-rakSA karanAra tathA samAjanI saMskAritAne poSanAra preraNA ApanAra/pAnAra, viziSTa vyakti-vyaktionI smRtimAM yogya smAraka karavuM ane tevuM thatuM hoya to te mATe anudAna ApavuM. (11) sAhitya ane saMzodhanane arthe vyAkhyAno, vyAkhyAnamALAo tathA parisaMvAdo (seminAro) va.nuM Ayojana karavuM temaja sAhityika ane saMzodhana aMgenA sAmayiko/jarnalonuM prakAzana karavuM. (12) TrasTanI uparanI tamAma pravRttio-yojanAo sAthe zrIhemacandrAcAryanuM nAma joDavAnuM raheze. bhAratIya saMskRtinA mahAna jyotirdhara kalikAlasarvajJa bhagavAna zrI hemacandrAcArya vikramanI bAramI sadImAM thaI gayelA A mahAna jyotirdhara jainAcAryano saMkSipta jIvanaparicaya A pramANe che : vi. saM. 1145nI kArtakI pUname dhaMdhukAmAM moDha jJAtinA pitA cAciga ane mAtA pAhiNIne tyAM janma. nAma cAMgadeva. nava varSanI vaye saM. 1154mAM pUrNatallagacchanA AcArya zrIdevacaMdrasUrijI pAse dIkSA laI somacandramuni tarIke sAdhujIvana AvyuM. bAlya vayamAM paNa temanAmAM vikaselA UMDA vidyAbhyAsa, apUrva tyAgabhAva, tapazcaryA, jitendriyatA, saMyamavRtti, ojasvitA vagerethI prerAIne gurUe saM. 1166mAM 21 varSanA A munine AcAryapade ArUDha karI hemacandrasUri tarIke sthApyA. kALakrame, potAnA jJAna ane tapatejanA baLe mAtra jainomAM ja nahi, paNa janasAdhAraNamAM ane ethI AgaLa vadhIne gUjarazvara rAjA jayasiMha siddharAjanA AdarabhAjana banyA. rAjadarabAramAM emaNe vidvattAnA baLe svayaMbhU rIte ja saghaLA paMDitomAM TocanuM sthAna meLavyuM. siddharAje mALavA para vijaya meLavyA pachI anAyAse ja tenA dhyAnamAM gujarAtanI sAMskRtika ane vidyAkIya daridratA AvI. A nivAravA mATe samartha purUSanI zodha calAvatAM tenI ane sau paMDitonI najara Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 zrIhemacandrAcArya upara TharI. siddharAjanI vinati thatAM zrIhemacandrAcArye 'siddhahemazabdAnuzAsana' nAme vyAkaraNanI temaja tenI sAthe chaMdonuzAsana, kAvyAnuzAsana, liMgAnuzAsana, zabdakozo, tarkazAstro ityAdi lAkho zlokopramANa sAhityanI navaracanA karIne gujarAtane vidyAnA kSetre samRddha temaja Atmanirbhara banAvyuM. A pachI to siddharAja teono ananya upAsaka banI gayo, ane teno anugAmI rAjA kumArapALa to AcAryano ananya ziSya ja hato. teNe jaina dharma svIkArI zrI hemacandrAcAryanA upadezAnusAra, potAnI sattAnA tathA vaganA baLe, potAnA sAmrAjya-pradezamAM sAta vyasanano aTakAvyAM hatAM. hiMsA ane mAMsAhAra tathA dArUno vaparAza taddana baMdha karAvela hato. binavArasI vidhavA strInI milakata AMcakI levAnI prathA baMdha karI hatI, ane bIjAM paNa agaNita lokopayogI kAryo tathA dharmakAryo kumArapALe AcAryanA upadezathI karyAM hatAM. Aje gujarAtamAM ane rAjasthAnamAM hiMsaka yajJono, pazubalino, mAMsAhArano tathA madhapAnano pracAra sarakhAmaNImAM nagaNya che athavA atyAra sudhI A badhuM nahotuM, teno yaza zrI hemacandrAcAryanA upadezane ane paramArhata rAjA kumArapALanI dhArmikatAne jAya che. - vi. saM. 1229mAM zrI hemacandrAcAryano svargavAsa thayo tyAre zaivadharmI rAjapurohita zrI somezvara deve kahyuM : vaivuAM viAtAzrayaM tivati zrI hemavandra vinaM . 'zrI hemacandra svarge gayA ane vidvattA have nirAdhAra banI gaI !' zrI hemacandrAcArya vize AgamaprabhAkara munirAja zrI puNyavijayajIe uccArelA udgAro sAthe A TuMka paricayanuM samApana karIe H 'aMtamAM eTaluM kahevuM vadhAre paDatuM nathI ke dezivadezano lAkho ja nahi balake karoDo ke abajo varSano itihAsa ekaTho karavAmAM Ave to paNa bhagavAna zrI hemacandrAcArya jevA nirlepa, AdarzajIvI, vidvAna sAhityasarjaka, rAjanItinipuNa, vyavahAraza, varcasvI ane pratibhAdhArI puruSanI joDa jaDavI atimuzkela bane ane e ja kAraNasara bhagavAna zrI hemacandrAcArya mATe kalikAlasarvajJa tarIkenuM je birUda yojavAmAM AvyuM che emAM leza paNa atizayokti nathI.' Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TrasTanI pravRttio prakAzanoH triSaSTizalAkApuruSacarita mahAkAvya bhAga-1 prathama parva bhAga-2, 2-3-4 parvo pramApanImAM (paM. sukhalAlajI-saMpAdita, punarmudraNa) hema samIkSA - madhusUdana modI (punarmudraNa) hema svAdhyAya pothI (kalAtmaka DAyarI) studies in Desya Prakrit - DaoN. harivallabha bhAyANI apabhraMza vyAkaraNa - gujarAtI anuvAda - DaoN. harivallabha bhAyANI apabhraMza vyARUT - (hindI) - DaoN. harivallabha bhAyANI draupavI svayaMvara nATam - zrAvaka kavi vijayapAla saM. zAMtikumAra paMDyA. candrakawdAna-pravRtti zrI lakSmaNabhAI bhojaka (saM. 2042) zrI zAMtilAla gulAbacaMda zAha (saM. 2042) DaoN. umAkAMta pI. zAha (saM. 2045) maraNottara paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA (saM. 2049) DaoN. harivallabha bhAyANI (saM. 2049) - parisaMvAda-pravRtti - "zrI hemacaMdrAcArya : jIvana ane sAhitya' - parisaMvAda (saM. 2045) Uma sAhitya- saMgoSThI" (saM. 2049) noMdhaH-pustakonuM prAptisthAnaH sarasvatI pustaka bhaMDAra 112/hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda-380001. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munirAja zrI caturavijayajI viracitA zrI hemcndraacaary-stutiH|| zucivANijavaMzaviyanmihiraM, navavarSamite vratabhAradharam / janavAMchitapUraNakalpatarUM, praNamAmi sadA prabhuhemagurum // 1 // vararUpadharaM janamodakaraM, vijitendriyavargamagarvagiram / racitAdbhutazAstramapAstazaruM, praNamAmi sadA prabhuhemagurum / / 2 / / munivRndanRpaM bhuvane viditaM, budhalokamataM nRpavRndanatam / viditAgamatattvamabhijJaguruM, praNamAmi sadA prabhuhemagurum // 3 / / nRpabodhakaraM guNaratnadharaM, bhuvane bhavinAmupakArakaram / kavigarvaharaM ditamAnataLaM, praNamAmi sadA prabhuhemagurum // 4|| mathitonmadamanmathamAdabharaM, jitavAdigaNaM gatadoSabharam / mativaibhavanirjitadevaguruM, praNamAmi sadA prabhuhemagurum // 5 / / bhavanodbhaTakarmabhaTAtirathaM, bhavinAmatha darzitamokSapatham / karuNAmRtasiMcitadharmataruM, praNamAmi sadA prabhuhemagurum // 6 / / itthaM stuto munipatirguruhemacandrazcandrAMzunirmalayazAzcatureNa bhaktyA / paMcAsarezabhavane prathitAvadAto nityaM tanotu bhavisadmani maGgalAni // 7|| kalikAlasarvajJa - vandanA - paM. zIlacandravijaya gaNI prasannamadhugambhIrAM, sarvazAstrAvagAhinIm ojasvinIM ca saralAM, haimI vANIM namAmyaham jo hemasUrihiyo aNurAgo vIyarAgamaggammi avayarau so maNammI amhANaM bhavasamuddasaMtANo dhaMdhukkakadharA dhanyA yasya dhIrasya janmanA vratavedenducandre'bde kArtika pUrNimAdine ||1|| ||2|| ||3|| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||4|| ||7|| ||8|| caccigapAhiNiputto sUro sirimoDhavaMsagayaNatale nAmeNa caMgadevo caMgo devovva so jayau . abdhivratArkasomAbde caGgaH pravrajitaH pradhIH zrI devacandrasUrINA, - mantevAsitayA mudA ||5|| dhannA pAhiNimAyA sahalaM sayalaM ca jIviyaM tIse / varataNayarayaNameyaM samappiyaM jIa suhaguruNo ||6|| caGgo'pi somacandrAkhyAM bibhrANo'khaNDasaMyamaH UrjasvI samabhUt saumyaH siddhasArasvato guNI bAlattaNe vi nUNaM annUNaguNohapUriyaM hiyayaM gurujaNakaruNAvasao viNimmiyaM somacaMdeNa tasyA'nanyaguNagrAmA-bhirAmAM vIkSya pAtratAm dattaM sUripadaM tasmai guruNA guNa-cAruNA // 9 // kararasasasaharataraNi-ppamile varisettha thaMbhatitthapure / vaisAhasuddhataiA-diNe diNesovva teyaMsI ||10|| somacandramuniH sapta-dazavarSavayAstadA saMjAto hemacandreti-nAmataH sUrizekharaH // 11 // gujjarabhUminareso jagappasiddho'tthi siddharAyanivo / piyasajjaNasaMsaggo vijAsaMvaDDhaNe ratto AkarNya zrI hemasUre-bAlye'pyadbhutavaiduSam / vidyA-saMskArasaMsiddhayai nRpeNA''kArito guruH // 13 // tihuaNagaMDaniveNa hi viNNattehiM gurUhiM to raiA / aNusAsaNagaMthA ahiNavA auvvA jagakkhAyA // 14 / / sArdhatrikoTisaGkhyAka-padyapramitanUtanam sAhityaM sarvaviSayaM nirmitaM hemasUriNA gujaradharaNIahivo kumArapAlo vi jeNa paDibuddho / jAo sAvayasIso gurussa guruguNagariTThassa ||16|| kumAranRpatidvArA saptavyasanavAraNam durgateriNaM yenA-'khiladeze pravartitam // 12 // ||15 // ||17|| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||18|| aTThArasadesesuvi amAriparipAlaNaM khu saMjAyaM jassovaesavasao so naMdau hemasUrigurU anAgraho muktihetuH sAmyaM kAmyaM sadA budhaiH ityevaM sUcitaM yena nijAcaritajIvitaiH ||19|| vijAnilao tilao bhUmImahilAnilADadesaThio / dhammarasAyaNavejjo pujo vilasau sa hemagurU / / 20 / / yasyopakAramAhAtmyA-dadyApi dRzyate aho ! / dayAsaMskArapracurA gaurjarI janatA khalu // 21 // nikkAraNabaMdhusamo asarisakaruNAyaro sa hemagurU siripuNNatallagacchA-laMkAro jayau cirakAlaM ||22|| nidhihastakarAbdei'Nahillapurattane / pratiboddhamiva diva-spatiM sUrirdivaM gataH // 23 // atthaMgo gurummi guruvirahuppaNNativvakheyamaNo / kumaranariMdo chammA-sANaMtaramuvagao saggaM ||24|| zrI kalikAlasarva-granthA ye santi nirmitAH / tAn paThan sarvazAstreSva-skhaladgAmimatirbhavet // 25 / / jaha hoi merusiharI keNa vi jIveNa toliuM sakko / to hemasUripahuNo vayaNarahassaM havai gamma // 26 // navamI janmazatAbdI samAgatA hemasUrigururAjAm / samitisamudranabhoyuga-pramite'bde bhAgadheyena // 27 / / manasi nidhAya tamavasara-mekAdazyAM zucAvasitapakSe / paM. zIlacandragaNinA racitA hemastutizcAruH // 28 / / yad bAla-cApalamidaM kRtavAnahakaM nimittamatredam / hemaguruM prati pravahati bhaktitaraGgo manasi satatam // 29 / / jayau sirI hemagurU jayaMtu taha teNa viraiyA gaMthA / jayau kumAranariMdo jayau aNaNNA ya tassa gurubhattI / / 30 / / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 je che x + i ( zrI hemacandrAcAryanuM upalabdha sAhitya (hemasamIkSAnA AdhAre) 1. siddhahemalagvRtti zlo. 6000 siddha hema bRhatti zlo. 18000 siddhahemabRhavyAsa zlo. 84000 siddhahemaprAkRtavRtti zlo. 2200 liMgAnuzAsana saTIka zlo. 3684 uNAdigaNapATha, vivaraNa sahita zlo. 3250 7. dhAtu pArAyaNa vivaraNa sahita glo. pa600 8. abhidhAnaciMtAmaNi svopaNa TIkA sahita zlo. 10000 9. abhidhAna ciMtAmaNi pariziSTa zlo. 204 10. anekArthakoSa zlo. 1828 11. nighaMTuzeSa zlo. 396 12. dezInAmamAlA svopallavRtti sAthe zlo. 3500 13. kAvyAnuzAsana svopajJa alaMkAracUDAmaNi ane viveka sAthe zlo. 6000 14. chaMdoDanuzAsana svopajJachaMdazUDAmaNiTIkA sAthe zlo. 3000 15. saMskRDhayAzrayamahAkAvya zlo. 2828 16. prAkRtidvayAzrayamahAkAvya zlo. 1500 17. pramANamImAMsA svopallavRtti sAthe zlo. 2500 (apUrNa 18. vedAMkuza (dvijavadanacapeTA) zlo. 1000 19. triSaSTizalAkApuruSacarita mahAkAvya-dazaparva zlo. 32000 20. pariziSTa parva zlo. 3500 21. yogazAstra svopaNa TIkA sAthe zlo. 12570 22. vItarAgastotra zlo. 188 23. anyayogavyavacchedakAtrizikA zlo. 32 24. ayogavyavacchedakAtrizikA zlo. 33 25. mahAdevastotra zlo. 44 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 trissssttigt-hem-suuktyH|| prathamaM parva jaDAnAmudaye hanta !, vivekaH kIdRzo bhavet / / (1. 94) '4'no madhya (aurava/Gal) thAyatyAre vive nathI 4NavAto. na hi sIdanti kurvanto, dezakAlocitAM tkiyAm / / (1. 101) deza-kALane anurUpa vartanArAe sIdAvuM paDatuM nathI. kadalI nandati kiyad, badarItarusannidhau / / (1. 306) boraDInA sAMnidhyamAM keLa keTaluM sTore? yadAhAra ivodgArairgirA bhAvo'numIyate / / (1.. 325) AhAra evo oDakAra, tema mana tevI vANI. vINAyAM vAdyamAnAyAM, vedodgAro na rAjate / / (1. ___ 398) vINA vAgatI hoya tyAre vedanuM gAna na aradhe. kIdRzaM kUpakhananaM, sadyo lagne pradIpane // (1. 449) Aga lAge tyAre kUvo khodavAno zo artha? prAyeNa hi daridrANAM, zIghragarbhabhRtaH striyaH / / (1. 533) daridrane tyAM saMtati jhAjhI hoya. kaTutumbyAH pakvamapi, phalamaznAti ko'thavA? (1. 597) kaDavI tuMbaDInA pAkA phaLane paNa koNa cAkhe? bhavedante, yA matiH sA gatiH kila / / (1. 599) aMtakALe jevI mati hoya tevI gati thAya. Asanne vyasane lakSmyA, lakSmInAtho'pi mucyate / / (1. 604) Aphata toLAtI hoya tyAre lakSmI potAnA pati (lakSmInAtha)ne 55 chohecha. prakRtivyatyayaH prAyo, bhavatyante zarIriNAm / / (1. 605) ghaNe bhAge, aMtasamaye manuSyonI prakRti (svabhAva) badalAI jatI hoya che. bhAvikAryAnusAreNa, vAgucchalati jalpatAm / / (1. 606) thavAnuM hoya tevI ja vANI nIkaLe. karpUrabhANDe ko nAma, lavaNaM vinivezayet // (1. 638) kapUranA ThAmamAM mIThuM na bharAya. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 brAhmaNajAtiradviSTo, vaNigjAtiravaMcakaH / priyajJAti nItu, zarIrI va nara jJamaH || (0, 74rU) vidvAn dhanI guNyagarvaH strIjanazcA'pacApalaH / rAnaputra: suvatriA , prAye na hi dRzyate || (9. 744) brAhmaNa hoya ne dveSI na hoya, vANiyo hoya ne lucco na hoya, khUba vahAla karato hoya hoya ne IrSyA vinAno hoya, zarIra hoya ne roga na thAya, vidvAna hoya ne vaLI dhanavAna hoya, guNavAna hoya ne nirabhimAnI hoya, strI hoya ne caMcaLa na hoya, rAjakartA hoya ne sadAcArI hoya - A badhuM bhAgye ja bane. vyAdhrA : pattAnta, jUtanavarzanAtu | (ra. 23) Agano bhaDako dekhI vAgha paNa bhAgI jAya. sana ninya hiM, rasisTa yuSyate || (ra. 22) rAjahaMsa to kamalinI (kamalapatra)nI saMgatamAM zobhe. kArya sapauruSeNA'pi, vaNijA na hi pauruSam / / (2. samartha vaNike paNa puruSAtananuM pradarzana na karavuM. vaLagI tojInAjoDAthe sazakuvRttavaH || (2. rU5) sAdI vAtane paNa vANiyo zaMkAnI najare ja tapAse. te tene tenADapi, purvajJA patra naMdhyate || (ra. 46) gurujanonI AjJA ThelyA pachI karyuM te paNa na karyA barAbara. putra vizeDapi, vAva: jAvo maLaH | (2. 64) bhale sAthe goThavIe, to paNa kAca te kAca ne maNi te maNi ja. viratti na zakunta, A sattAzayAH || (ra. 63) saraLa manuSyone kyAMya prapaMcanI gaMdha AvatI ja nathI. sAtti dvAbhA, kRtvAMgathI si marinaH || (2. 003) prapaMcI loko aparAdho karIne paNa pote sAruM karyuM - ema ja mAnatA rahe che. zItaLavu zIta cAta, liyA dimRtnathI || (2. ra60) barapha nAkhIe to ThaMDuM pANI paNa vadhu ThaMDuM thAya. ayo'pi yAnapAtrasthaM, pAraM prApnoti vAridheH / (2. 336) vahANamAM bhareluM loDhuM paNa dariyo tarI jAya. tUlamapyalyabhAratvAdAkAzamanudhAvati / / (ra. 738) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 rUnuM pUmaDuM paNa, haLavuM hovAne kAraNe, AkAzamAM tarI zake, maryAdollaGghinAM loke, rAjA bhavati zAsitA // (ra. maryAdAnuM pAlana cUke tevA lokone ThekANe lAve tenuM nAma rAjA. pAtre, vidyA hi zatazAviSThA || (ra. pAtre paDelI vidyA soLe kaLAe khIle. antareNopadeSTAraM, pazavanti narA api // jIvanano rAhabara na maLe to mANasa paNa Dhora jevo nIpaje. (ra. 176) (32) yat kurvanti mahAnto hi, tadAcArAya kalpate // (rU. moTA je rIte varte, tenA AdhAre ja loko potAno vyavahAra pravartAve che. siMhaH prayAti yatrA'pi tasyaukaH svaM tadeva hi / / (4. 284) siMha to jyAM jAya tyAM tenuM ghara. (4. mahAntaH zaktimanto'pi, prathamaM sAma kurvate // 260) zaktizALI hoya evA mahAna loko paNa pahelAM to zAMtithI ja kAma le che. kSArAbdhito'pi ratnAni, gRhNanti nipuNAH khalu || (4. 713) nipuNa jano to khArA dariyAmAMthI ratno vINI le che. ' 827) 661) (4. 82) atRptA eva kurvanti, sevAM mAnavighAtinIm / / mAnahAni vahorIne paNa sevA (nokarI) karavI te to lobhiyAonuM ja kAma. (6. 23) (6. 134) upAdeyA zAstralokavyavahArAnugA hi gIH / / zAstra ane lokavyavahArane anusaratI vAtano sadA Adara karavo joIe. gurau prazasya vinayo, gururyadi gururbhavet / gurau guruguNairhIne, vinayo'pi trapAspadam || gurorapyavaliptasya, kAryAkAryamajAnataH / utpathapratipannasya, parityAgo vidhIyate / / 1rUpa) guru jo gurupada jALavI jANe to teno vinaya karavo te prazasya; paNa jo guru potAne ucita guNothI hIna hoya to teno vinaya karavo te zaramajanaka gaNAya. gurupada maLavA chatAM je ahaMkArI hoya, kRtya-akRtyanA vivekathI ajANa hoya, avaLe raste caDI gayA hoya tevA gurune tyajI devAmAM ja zreya che. (6. mArga eva kSamaH stambe, rathaH sajjo'pi bhajyate . (6. 146) dhorI rastA para doDanAro sAro ratha paNa khetaramAM calAvIe to bhAMgI ja Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDe. viruM nAma meSanuM , vivAre sAnnipati?IL (. 216) sanepAtanI davA zI? yurja voDaparAgari, matte di manIfe: || (ka. 26ra) buddhimAna jano zatrunI paNa yogya vAtane svIkArI le che. sarve maLatAmAnaH, OM 3pa roke (. 213) rohaNAcala parvatanuM to evuM ke tyAMnA kAMkarA paNa ratna ja gaNAya. nI je di vInAnAM, yu va niro purI || (6. rU57) moTerAo samakSa bALakonI kAlI kAlI bolI paNa prastuta ja gaNAya. vanamAya saTo, mattayarTi vamaH || (ka. 447) be jaMgalI hAthI bAjhe tyAre jaMgalano khurado nIkaLe (pADe pADA laDe ne jhADano kho nIkaLe.). kasya duHkhAkaro na syAnmahatAM hyApadAgamaH / / (5. 631) mahAjana para Aphata Ave tyAre sahu koI duHkha anubhave. yAnti dIpasya samparkAd, varttayo'pi hi dIpatAm / / (6. 174) dIvAnI sobata maLatAM vATa paNa dIvArUpa banI jAya. indomuMdubhirapyurdantidantAH sphuTanti hi || (6. 179) candranAM komaLa kiraNothI paNa hAthI-dAMta to phATe ja. timitimAro hiM, voTuM zata nAgaH II (dda ra64) hAthIno bhAra hAthI ja vahe, bIjAnuM gajuM nahi. zaza thatAM Di idi paryata || (6. ra63) candra sAme jovAthI nabaLI dRSTi paNa tejasvI bane; AMkhonuM teja vadhe. tApo mAno , sudhAvRS zAsthati || (6. 466) manano saMtApa, amRtanI vRSTithI paNa zamato nathI. samA hi samadu:llAnAM, verA mavati dinAmu II (6. 417) samadukhiyA lokonI ceSTA paNa samAna ja hovAnI. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 dvitIyaM parva cikitsyate hi nipuNairaGagodbhavamapi vraNam || 27) gUmaDuM zarIramAMthI ja udbhaveluM hoya, toya tenI vADhakApa to karavI ja rahI. jAyate ghRSyamANAddhi, dahanazcandanAdapi // (2. 238) caMdanane paNa ghasIe to Aga ja uThe. (2. (3. sarvasAdhAraNI vRSTi-rvAridasyodyatasya hi || . 536) varasavA mAMDelA meghane pakSapAta hoto nathI; e badhe samAnapaNe varase che. na kesarikizorANAM, paMjare jAtvavasthitiH || siMhanA bALa pAMjare pUrAtAM nathI. vinayI hi laghubhrAtA, putrAdapyatiricyate / / vinayavaMta nAno bhAI, dIkarAthI paNa adhika jANavo. (3. 86) (3. 88) (3. 153) devatvAdapi viduSAM gurusevA garIyasI // deva thavuM te karatAMya gurunI sevA karavI e zANA janone vadhu rUcikara hoya. gopucchalagno hi tarennadIM gopAlabAlakaH / / govALano dIkaro gAyanuM pUMchaDuM jhAlIne nadI tarI zake. nirdhanasya subhikSe'pi, durbhikSaM pAripArzvakam || game tevo sukALa paNa garIbane mATe to duSkALa ja. prAyaH prAvRSa UrdhvaM na tiSThantyekatra saMyatAH || varasAdI vAdaLAM eka ThekANe ghaNo vakhata Take nahi. (3. (3. (5. nIyate yatra tatrAmbho, gacchatyRjupumAniva / / saraLa vyaktinI jema ja pANI paNa jema vALIe tema vaLe. jJAnasya pratyayaH phalam // jJAnanuM phaLa pratIti. nArIparibhavaM rAjan ! sahante pazavo'pi na // 7) 163) (4. 177) (6. 12) loke syAdanukampAyai, sAgasAmapi nigrahaH / / aparAdhI hoya toya tene thatI sajA lokahaiyAmAM anukaMpA to upajAve ja che. abhrAdapi patitAnAM, zaraNaM dharaNI khalu // AkAza thakI paDatAMno Azaro pRthvI ja che. piturmAtuzca tulyaM hi duHkhaM sutaviyogajam // dIkarAnA viyoganuM duHkha bApane paNa mA jeTaluM ja lAgatuM hoya che. (6. 172) (6. 280) (6. 866) 880) 389) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 pazuo paNa potAnI strInuM apamAna khamI khAtAM nathI. tRtIyaM parva vivekinAM vivekasya, phalaM hyaucityavartanam || vivekanuM phaLa te aucityanI jALavaNI. nadIvana nadIbhartu rUtsekAya ghanAgamaH || megha varase tethI nadI ubharAya, dariyo nahi. paGkajaM paGkajamapi, yAti paGkilatAM na hi / / kamala kAdavamAM pedA thAya, chatAM gaMduM nathI rahetuM. himaM sahyeta hemante, grISme ca tapanAtapaH / jhaJjhAvAto'pi varSAsu, na punaryauvane smara : / / (rU. zIyALAmAM TADha veThI zakAya, UnALAmAM sUryano tApa khamI khavAya, comAsAmAM vAvAjhoDuM paNa sahana thAya, paNa yuvAnImAM kAmadeva (kAmecchA)ne jIravavAnuM bahu kaparuM hoya che. 70) 176) strINAM vivAdo nirNetuM, strIbhireva hi yujyate // (6. 166) strIonA vivAdo paratve strIo ja nirNaya le te vadhu yogya gaNAya. kokilAyAH khalvapatyaM, kAkyA puSTo'pi kokilaH / / ( 3. kAgaDIe ucheryAM hoya toya koyalanAM bALa koyala ja nIvaDavAnAM. syAcchaizave mAtRmukhastAruNye taruNImukhaH / vRddhabhAve sutamukho, mUrkho nA'ntarmukhaH kvacit // (4. 138) bacapaNamAM mAtRmukha, yuvAnImAM patnImukha, ghaDapaNamAM putramukha banI raheto mUrkha mANasa antarmukha to kadIya nathI thato ! nirvRkSadeze kriyate, gheraNDasyA'pi vedikA // ujjaDa gAmamAM eraMDo pradhAna.' 162) (1. (9. (9. (7. 1) 10) 265) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaM parva zreyAnuM sa dezo no yatra zrayanta durganI ta: || (0.208) e deza bhalo, jyAM durjanonAM hIna veNa sAMbhaLavA paDatAM nathI. pazistAdRzo vAgapi gUganIya pitA satAm II (0. 203) game tevo hoya toya bApa te bApa, satpaSo tene jALave ja. na hyAptAzcATubhASiNaH / / (. ra66) kadI khuzAmata na kare te sAcA Apta. prazaMsevaISnindA, sata najhArI II (9. rU07). potAnI prazaMsA ane anyanI niMdA-banne sajjano mATe zaramajanaka bAbata gaNAya. ttinAM raktapAtarA, thAnaM tairApAkig: II (9. rU97) hAthI potAnA jaMtuzaLa kadApi eraMDAnA choDa sAme na vApare. thata riti ziva, nirvastata iva di I (9. rU28) Aga jyAMthI UThI hoya tyAMthI ja tenuM zamana zodhavuM ghaTe. vanaH zarate kSetuM, nA hastinI mulat II (9. rU40) hAthInA moMmAM koLiyo nAkhI zakAya, pAcho kheMcI na zakAya. maIrapUnaH purata:, vi dudhamaziSyate? (7. 972) bilADA sAme mUkI dIdhA pachI dUdha bace kharuM? vapakSe hi vipakSaze, kima vizeSataH II (9. dharU4) mULe potAnAM jyAre parAyAM bane tyAre vadhu khunnasa ubharAya. zrIchiDajhanagneza kavi, ghautasya tavAsa: . (9. 636) dhoyelA zveta vastra para paDelo nAnakaDo paNa DAgha tenI zobhAne haNavA mATe pUrato gaNAya. sarvo'pi sAparAdho hi, chalamanviSyate yadA || (2. 230) chidra zodhavA nIkaLIe to badhA ja manuSyo doSita ja jaNAya. viparItA tiH jNAM, maved ve para (rU. 999). bhAgya vIphare, tyAre mANasanI mati bagaDe. vinAzakALe viparIta buddhi. hanyate na khalu zvApi, svAmino mukhalajjayA // (3. 126) tenA mAlikanI zaramane kAraNe kutarAne paNa koI mAratuM nathI. kAkAnAM taskarANAM ca, nazyatAM kA nanu trapA / / (3. 151) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kAgaDAne ane cora lokone bhAgI chUTavAmAM nAnama zI? ttei hyadu yar mAnu punati mUri tat ! (4. 946) sUrya jeTaluM pANI zoSave, tethI aneka gaNuM adhika pAchuM ApI de che. navImathyathitatAnA ri, riti vavAnA ? (pa. 942) nadI-vacALe UbhelAne dAvAnaLa zuM dajhADe? taravojhari dhiM prANa, hai: kacchati vat II (pa. 317) nidhAna (carU) maLe, to vRkSo paNa potAnA pagataLe dAbI rAkhe. aGgalyA pihite karNe, zabdAdvaitaM hi jRmbhate / / (5. 335) kAnamAM AMgaLI khoso, to badhuM ja zabda (nAdadhvani)maya bhAse. kaLo. vidyAne phita, nanu vizve varAvaram | (ka. rU36) AMkha mIMcI do, to duniyA alopa ! balibhyo'pi chalaM baliH || (7. 222) chaLaprapaMca e sarvathI baLavAna che. ( 8 rAja kumArapALa Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 (sUtrita sadukitaono marma ) zAstrakAra, kavi, dArzanika, dharmabodhaka vagere tarIke hemacaMdrAcAryanuM sAmarthya eTaluM ajoDa che ke ApaNI saMskAra paraMparAnA saMrakSaNa ane saMvardhanamAM temaNe karelA pradAnanuM samagra citra AMkavA mATe temanA pratyeka kAryakSetranAM nAnAMmoTAM vividha pAsAMne gaNatarImAM levAM ja paDe. mahAkavi tarIkenI temanI racanAomAM bhASA ane zailInI - varNana, nirUpaNa vagerenI je samRddhi jovA maLe che, tene bAjue rAkhIne mAtra temanI bhagIratha kRti "triSaSTizalAkApuruSacaritra'mAM prayojAyelI prasaMgocita sUkitaonI thoDIka tapAsa karIe to paNa tenI mAraphata ApaNane AcArya paraMparAne barAbara pacAvyAnI tathA temanI aucitya dRSTinI pratIti thaze. triSaSTi'nA pahelAM cAra parvamAMthI muni zIlacaMdravijayajIe saMkalita karelI tathA "haima svAdhyAya pothI'mAM udbhUta karelI doDhaso jeTalI sadukitaonuM svarUpa ane tAtparya ApaNe UDatI najare ja joIe. jo ke hemacaMdrAcAryanA samagra kAvyasaMpuTamAM maLatI sadukitaonAM gaMjamAMthI A to mAtra thoDIka vAnagI lekhe ja gaNI zakAya. sakitao yojavAnI sAhityika paraMparA be-aDhI hajAra varasa jUnI che. temanuM kSetra paNa vistaratuM gayuM che ane pachIthI temanA nAnAmoTA kAMI keTalAye saMgraho thatA rahyA che. temAMno je "zukranIti' vagere jevAmAM jovA maLato prakAra che, temAM vyavahAra ane AcArane lagato DahApaNano bhaMDAra saMcita thayelo che, je kahevato ane bodhaka suvacano rUpe Aja sudhI jaLavAyo che. mArAM abhaNa dAdImAne traNa so cAraso kahevato haiye hatI, je sahajabhAve rojabarojanI vAtacItamAM temanAM moMmAMthI TapakI paDatI. A paristhiti Adhunika nagaravAsIone bAda karatAM vadhatIochI sarvatra hatI. sUktionuM prayojana pratyakSa ke parokSa rUpe hitazikSA ke nItibodha ApavAnuM hoya che. te mATe nityanA jagata ane jIvana-vyavahAranI sAmagrIno te upayoga kare che. paricita prAkRtika jagata, prANIsvabhAva, manuSyasvabhAva ane lokavyavahAra tenAM avalaMbana hoya che, ane te dvArA zuM karaNIya, zuM akaraNIya, zuM gharpa, zuM adharma, hitAvaha, zuM ahitakarae tAtparyarUpe phalita thatuM hoya che. prasaMga ke ghaTanAnA varNanano marma batAvavA ke vaktavyane coTa ApavA aMte sUkti mUkAya che. arthAntaranyAsa alaMkAra AvuM ja kAma kare che. "paMcataMtra' ane hitopadeza'nI kathAonA AraMbha ane upasaMhAra rUpe raheluM padya paNa prastuta karelI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTAMtakathAno niSkarSa rajU kare che. ApaNI ghaNI kahevatonAM mULa AvI dRSTAMta kathAmAM rahelAM che. triSaSTi'mAMthI saMkalita ahIM AgaLa ApelI sUktiomAM keTalIka to sIdhIsAdI cheH "guruno vinaya, Adara ane sevA karavAM, bIjAnAM yogya vacanono Adara karavo, Atma-zlAghA ane paraniMdA na karavAM, svArthIonI khuzAmadathI cetavuM-zaramAvuM, dezakALane ucita vartana karavuM, zAstrane ane lokavyavahArane anurUpa hoya evuM bolavuM vagere. paricita nityajIvanamAMthI sAmagrIno upayoga nIcenI kahevatomAM karelo che ? kaDavI tuMbaDInuM pAkuM phaLa paNa koNa khAya?' boraDInI bAjumAM keLa keTalI zobhe?' "vINAvAdana thatuM hoya tyAM vedaghoSanI kevI dazA thAya?' kapUranI peTImAM koI mIThuM rAkhe kharuM?' bAjumAM rahelA hoya to paNa, kAca te kAca, ane maNi te maNi.' "megha sivAya bIjAnI pAse cAtaka paNa yAcanA nathI karato." "svaccha, zveta vastra para paDelo mazano eka DAgho paNa tene varavuM banAvI ra che.' "gharSaNathI caMdanamAMthI paNa agni bhaDakI uThe." "gAyanuM puccha jhAlIne govALanuM chokaruM paNa nadI tarI jAya." loDhuM paNa vahANane Azare sAgarane pAra kare." varSAthI nadI phulAI UThe, nadIpati-sAgara nahIM." kAgaDIe uchereluM hoya toye koyalanuM baccuM koyala ja bane." vRkSo paNa dhanabhaMDAra, potAnA pada nIce (paga nIce, mULiyAM nIce) saMtADe che." "sukALamAMye garIbane to sadAye dukALa." "saMkaTa AvI paDavAnuM hoya tyAre lakSmI paNa lakSmInAthane choDI jAya." pazu paNa potAnI mAdAno parAbhava sahI nathI letuM." "lagnamAM gavAtAM varaprazaMsAnA dhoLa ane TIkhaLamAM bolAtAM vacana sAcAM na mAnI levAM." hAthInA hodA para beThelA kAgaDAne koI mahAvata thoDo gaNe?' Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 gaMgA saunI- e koInI bApIkI milkata nathI." "adhUrI kahelI vAtanI mIThAza sAkarathI paNa vadhI jAya.' bharyA sAgaramAM paDelA ghaDAmAM paNa gajA jeTaluM pANI ja mAya." AvAM vacano ApaNane paricita svabhAvalakSaNo ke vyavahArane sparze che. "hepIlo na hoya tevo brAhmaNa, chetarato na hoya tevo vANiyo, ghanika hoya evo vidvAna, nirabhimAnI hoya evo guNavaMta, caMcaLa na hoya tevI strI, suzIla hoya evo rAjaputra - eTalA bhAgye ja jovA maLe (15-16) : jAtisvabhAvane lagatAM A vacano zAmaLa bhaTTanA chappAnI yAda Ape tevAM che. mUrkha mANasa bacapaNamAM mAtRmukha, juvAnImAM taruNImukha, ghaDapaNamAM putramukha hoya che, paNa kadI aMtarmukha hoto nathI." (79) e kathana sacoTa che. 32mI (rU.1rUrI sUkita zabdAMtare "vadyAvate zreistattaveto nana:' e kahevatane ja rajU kare che. jevo AhAra, evo oDakAra' (-4), Aga lAge tyAre kUvo khodavA besavuM' (26), vANiyo maganuM nAma na pADe (- 20), "ujjaDa gAmamAM eraMDo pradhAna (- 80), vinAzakALe viparIta buddhi (- 92), kUtarAnI pUMchaDI vAMkI ne vAMkI', sAdhAra) TIpe TIpe sarovara bharAya', ji. rU82 002 "ALasune ghera gaMgA AvI', e kahevato ApaNane vArasAmAM maLI che. caMdra darzanathI AMkhanI jhAMkha sudhare che - AMkhanuM teja vadhe che" (52) e mAnyatA anusAra, ApaNe tyAM zaradapUnamanI cAMdanImAM soyamAM dorI parovavAthI AMkhanuM teja vadhe evI mAnyatA atyAre paNa pracalita che. zavanta hi vaLAvanuM parivani na vardhitum ! e kahevata apabhraMza sAhityamAM paNa vaLa lima na vi unnati . e rIte, tathA suvanA kiM tena, Iccho javer yatiH | jUnI gujarAtImAM paNa maLe che. jagatamAMthI ane jIvana-vyavahAramAMthI pATha zIkhavavA zIkhavAnI ApaNI ta e maive. ke - Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 paraMparAno hemacaMdrAcArye je saMdarbhocita upayoga karyo che, te tIkSNa smRti ane sAhityika sUjhabUjhano dyotaka che, ane te mammaTakathita vyavahArajJAna ane upadezadAnanAM kAvya prayojano sAdhe che. jo ke hemacaMdrAcArye, vyavahArakauzala zAstra dvArA paNa prApta thatuM hovAthI teno kAvyaprayojanomAM samAveza nathI karyo. paNa teno emaNe virodha karyo che evuM nathI, te sAhityanuM AgavuM prayojana nathI eTaluM ja temanA kahevAnuM tAtparya che. - harivallabha bhAyANI Y zrI hemacaMdrAcArya Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 padmabhUSaNa - vibhUSita paMDita zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA gujarAtI bhASAnA eka sAhityasarjake kahyuM che : "asAdhAraNa mANasa vAtAvaraNa sarje che, sAdhAraNa mANasa vAtAvaraNane jhIle che.' A uktino pUrvAza asAdhAraNa pAMDitya temaja saujanya gharAvatA paM. zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyAnA saMdarbhamAM baMdhabesato thAya tema che. eka sAdhAraNa sthAnakavAsI jaina parivAramAM I. 1910mAM janma, garIbImAM uchera, nAnI vayamAM pitAnuM nidhana; sAta-sAta varSa sudhI anAthAzramanA Azare rahIne meLaveluM prAthamika zikSaNa; tyArabAda AgaLanA abhyAsa mATe varSo sudhI rAjasthAnanAM vividha zaheromAM tathA kaccha, gujarAta, banArasa ane zAntiniketana sudhInuM paribhramaNa-A badhuM tapAsIe to kaparA Arthika saMjogo eka honahAra vyaktinI kevI kevI kaThina kasoTIo kare che teno nakara aMdAjha maLI zake. Ama chatAM, A kaparA saMjogo ane AkarI tAvaNI vacce ja potAnA asalI hIranuM darzana karAvI, jyAM gayA tyAMnA vicakSaNa saMto, adhyApako tathA saMcAlakonA manamAM vasI jaIne uttarottara jJAnArjananAM UMcAM ne UMcAM zikharo sara karatAM karatAM zrI dalasukhabhAI para prajJAcakSu paMDita zrIsukhalAlajInI dRSTi paDI. temaNe temanuM hIra pArakhyuM, ane potAnA paDakhe lIdhA. paMDitajI te vakhate banArasa hiMdu vizvavidyAlayamAM jaina ceranA adhyakSa adhyApaka. dalasukhabhAInI vidyAkIya sajjatA to paryApta hatI ja. jarUra hatI mAtra dRSTisiMcananI. paMDitajIe e kAma eka kuzaLa hIrAghasunI mAphaka karyuM; ane enA phalasvarUpe eka tarapha dalasukhabhAIe paMDitajInA sahasaMpAdaka tarIke temaja svataMtra saMpAdaka tarIke paNa ucca dArzanika graMthonAM vaizvika-mAnyatA prApta saMpAdano ApavA mAMDyAM; to bIjI tarapha jaina ceranA paMDitajInA anugAmI adhyakSa tarIke tatkAlIna upakulapati DaoN. rAdhAkRSNane dalasukhabhAInI niyukti bhAre umaLakApUrvaka karI. nijI adhyayananI samRddhi ane paMDita becaradAsa dozI tathA paMDita sukhalAlajI jevA gurujanonuM satata sAMnidhya-mArgadarzana-A banne kAraNe dalasukhabhAI jotajotAmAM jaina Agamo, bauddha tathA vaidika sarva darzano, prAkRta ane pAlI bhASAo, A badhA sAhityanA ItihAsa tathA vikAsanI prakriyA, ItyAdi viSayonA adhikArI jJAtA, saMzodhaka tathA adhyApaka banI gayA. sane 1952mAM Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 tatkAlIna rASTrapati DaoN. rAjendraprasAdanA haste prAkRta TeksTa sosAyaTInI sthApanA thaI, temAM dalasukhabhAIne mAnada maMtrI tarIkenI mAnabharI javAbadArI soMpAI. A arasAmAM teo paMDitajInI sAthe Agama prabhAkara munizrI puNyavijayajInA samAgamamAM AvyA, ane teonA manamAM vasI gayA. zrI puNyavijayajI mahArAje potAnI preraNAthI ane zeThazrI kastUrabhAInI Arthika sakhAvatathI sana 1957nA varSe amadAvAdamAM sthapAyela saMsthA 'lA. da. vidyAmaMdira'nA niyAmaka tarIke dalasukhabhAI u52 5saMdagIno kaLaza DhoLyo, ane te nimitte teo amadAvAdamAM AvIne vasyA. vidyAmaMdiramAM AvyA pachI, tenA sarvAMgINa vikAsa mATe dalasukhabhAIe potAno prANa reDyo ema kahevAmAM leza paNa atyukti nathI, pote mULa sthAnakavAsI parivAranA saMtAna. e paraMparAmAM gRhasthone paNa AgamonA vAMcanAdinI saMpUrNa chUTa hoya. A pachI varSo sudhI vidyAbhyAsa mATenuM paribhramaNa. A pachI paMDitajI jevA manISIonA sahavAsane pratApe lAdhelo potIko dRSTi-ughADa. pariNAme temanI potAnI paNa eka AgavI vicAradhArA ghaDAI ane tene nirbhayapaNe chatAM anAgrahapaNe vyakta karatAM temaNe keTalAka vivAdo paNa sarjya che. paraMtu A badhAnI chAyA eTale ke potAnA aMgata vicAro ke maMtavyonI chAyA temaNe vidyAmaMdira ke tenA eka paNa aMga upara paDavA na detAM eka niSThAvAna vighAvaMtane chAje tevA madhyasthabhAve vidyAmaMdiranuM saMcAlana karyuM. tenA phalasvarUpe, vidyAmaMdiranA maMca uparathI temaNe je te viSayonA mUrdhanya vidvAnonA sahakArathI aneka mUlyavAna graMthonuM vidvajajagatane pradAna karyuM; ane lA. da. vidyAmaMdiranI graMthamALAne AMtararASTrIya khyAti apAvI, deza-paradezanA vidvAno mATe amadAvAdamAM eka vidyAtIrtha sarjI ApyuM. ane e rIte temaNe, temane A saMsthAnA niyAmaka tarIke pasaMda karanArA banne mahAnubhAvonI dUraMdezitAne yathArtha TharAvI batAvI. alabatta, emanA A dRSTisaMpanna puruSArthathI saMsthA to vizvavikhyAta banI ja, sAthe sAthe temanI khyAti paNa vizvabharamAM prasarI gaI. emanI e khyAtino kharo khyAla to tyAre Avyo, jyAre keneDAnI ToranTo yunivarsiTInA prophesara vorDare I. sa. 1967mAM, potAnI yunivarsiTImAM kAyamI dhoraNe ke haMgAmI dhoraNe paNa adhyApana mATe temane AmaMtraNa ApyuM. prA. vorDare lakhyuM hatuM ke - - 'bhAratanAM vizvatattvanuM vizleSaNa karatAM darzanonI anya zAkhAo temaja bauddha darzananA pramANavAda saMbaMdhI khulAso ane samajUtI ApI zake tevA sAva gaNyAgAMThyA vidvAnomAMnA eka tarIke huM tamArAM kAmone ghaNA vakhatathI pichAnuM che. tethI ja mAruM dhyAna tamArA tarapha kheMcAyuM che.' Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 A pralobhana asAdhAraNa hatuM. paraMtu potAnA aMgata lAbha tathA pratiSThA karatAM dalasukhabhAIe vidyAmaMdiranI pratiSThA tathA tenA saMcAlananI potAnI javAbadArIne vadhu mahattvanI gaNI. teo ToranTo yunivarsiTImAM gayA, paNa tyAM doDheka varSa sudhI vijhITIMga prophesara tarIke sevA ApIne tarata bhArata pAchA cAlI AvyA ane vidyAmaMdiramAM pAchA yathAsthAne goThavAI kAme lAgI gayA. doDha ja varSanI temanI e adhyApana sevAnA vaLatararUpe keneDAnI sa2kA2 taraphathI Aje paNa temane dara mahine sArI evI rakamanuM penzana niyamitarUpe maLyA kare che. upara noMdhyuM tema, sAhitya-saMzodhananA kSetramAM temanuM pradAna bahumUlya che. lA. 6. vidyAmaMdiranI graMthamALAnA sAmAnya saMpAdaka tarIke temaNe saMsthAne AMtararASTrIya stare khyAti apAvanAra lagabaga eka so jeTalA graMtho prakAzita karyA che. te uparAMta, zrI mahAvIra jaina vidyAlayanI Agama prakAzana graMthamALAmAM pU. munizrI puNyavijayajI sAthe sahasaMpAdaka tarIke temaNe keTalAka AgamonuM saMpAdana karyuM che. prAkRta TekasTa sosAyaTIe temanA mArgadarzana nIce potAnI graMthamALAmAM aMgavijjA jevA aNamola graMthone prakAzamAM ANyA che. bauddha piTako ane jaina AgamomAM temanI avyAhata gati che. bhAratIya darzanonA te mUrdhanya vidvAna che. saMskRta-prAkRta-pAli-hindI-gujarAtI-aMgrejI bhASAonA te UMDA jANakAra che. temaNe pote jaina-bauddha dArzanika graMthonAM samIkSAtmaka saMpAdano - anuvAdo karI vidyApipAsuo upara mahA upakAra karyo che. temanI kuzAgra buddhi ane tulanAtmaka dRSTino khyAla AvI zake e AzayathI temaNe karelA saMpAdana-anuvAdanA traNeka graMthono paricaya Apavo jarUrI che. prasiddha zrI siddhasena divAkarasUrinA nyAyAvatAra upara zAntyAcArye racela vArtika ane vRttinuM temanuM saMpAdana suprasiddha siMdhI jaina graMthamALAmAM 1949mAM prakAzita thayuM. te saMpAdana aneka dRSTie mahattvanuM che. temAM temaNe lakhelAM TippaNo bhAratIya darzanono tulanAtmaka abhyAsa karanArane ati upayogI che. tyAM dArzanika samasyAo vize bhinna bhinna darzanoe potapotAnI dRSTie karela samAdhAnanuM prarUpaNa che. darzanazAstraviSayaka temanuM adhyayana-manana keraluM vizada, tulanAtmaka ane vistRta che, teno khyAla A TippaNo parathI marmajJa jijJAsune AvI zake che. udAharaNArtha, bhrAntazAna yA mithyAjJAna uparanA TippaNamAM eka khAssuM vistRta prakaraNa temaNe lakhyuM che jemAM bhrAntajJAnanuM astitva che ke nahi, mukhya bhrama ane vyAvahArika bhrama, vyAvahArika bhramanI prakriyA, bhrAntinuM kAraNa, pratyakSetara bhrama, " Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 brAntajJAnanA prAmANya-apramAyano vicAra - A badhA mudAvize nAnA darzanonA matonuM buddhitoSaka vivecana che. ahIM vyAvahArika bhramanuM nirUpaNa karatAM temaNe cArvAkasaMmata akhyAtivAda, mAdhyamikasaMmata asakhyAtivavAda, sAMkhyasaMmata prasiddhArthakhyAtivAda, yogAcArasaMmata AtmakhyAtivAda, brahmAdvaitavAdisaMmata anirvacanIyakhyAtivAda, mImAMsakasaMmata alaukikAWkhyAtivAda, prAbhAkarasaMmata vivekAkhyAtivAda ane naiyAyika-jainAdisaMmata viparIta khyAtivAdane vistArathI samajAvyA che. TippaNonI jema ja A saMpAdananI prastAvanA paNa khUba mahattva dharAve che. te cothI-pAMcamI zatAbdI sudhImAM jaina dArzanika vicAradhArAno je vikAsa thayo tenuM supere nirUpaNa kare che. tethI tenuM eka svataMtra pustakarUpe paNa prakAzana thayuM che jenuM nAma che : "kAmi yuga RA nirarzana' Ano gujarAtI anuvAda thavo jarUrI temanuM bIjuM mahattvanuM pradAna che AcArya jinabhadrakRta gaNadharavAdano saMvAdAtmaka gujarAtI anuvAda TippaNa ane tulanAtmaka prastAvanA sAthe. gaNadharavAdamAM jaina paraMparAsaMmata jIva-ajIva Adi tattvo vize gaNadharonI zaMkAonuM samAdhAna bhagavAna mahAvIranA mukhe karAvavAmAM AvyuM che. dareka tattvanI sthApanA karatI vakhate viruddhamatavAdIonA matono ullekha karI bhagavAna tarkapurassara potAnuM tAttvika mantavya rajU kare che. A graMthanI dalasukhabhAInI prastAvanA temanI saMzodhanAtmaka ane tulanAtmaka dRSTino uttama namUno che. temAM temaNe dArzanika matamatAntaronuM taTastha vivecana karyuM che. tyAM AtmamImAMsA, karmasiddhAnta ane muktivicAra vize badhI ja bhAratIya vicArasaraNione lakSamAM laI samagra vicAraNA karI che. A te prastAvanA che je vAMcI zeThazrI kastUrabhAI lAlabhAI paNa khUba prabhAvita thayA hatA ane lA. da. vidyAmaMdiranA prathama adhyakSa tarIke temane nimaMtravAno pAko nizcaya temaNe karyo hato. munizrI puNyavijayajIe lakhyuM che keH "AkhI prastAvanA joyA pachI mArA upara e asara paDI che ke bhAIzrI mAlavaNiyAe gaNadharavAda jevA atigahana viSayane kuzaLatApUrvaka atisaraLa banAvI dIdho che, taduparAMta temaNe gaNadharavAdamAM carcAyelA padArthonA vikAsa ane udgama vize vaidika kALathI laI je sapramANa dArzanika ane zAstrIya itihAsa rajU karyo che te dvArA tAttvika padArthono kramika vikAsa kema thato gayo ane ekabIjA darzano upara tenI kevI kevI asaro thaI e spaSTarUpe samajAI jAya che. te sAthe ApaNane e paNa samajAI jAya che ke samyagujJAna-darzananI bhUmikAmAM rahelA mahAnubhAve tAttvika padArthonuM adhyayana, avalokana tema ja ciMtana kevI vizALa Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane taTastha dRSTie karavuM joIe jethI tenI samyagRjJAna-darzananI dazA dUSita na thAya." ApaNe agAu joyuM tema temaNe zrI mahAvIra jaina vidyAlayanI jaina Agama prakAzana graMthamALAmAM munizrI puNyavijayajI sAthe sahasaMpAdaka tarIke kArya karyuM. tenA phalasvarUpe naMdi-anuyogadvAra ane prajJApanAnI samIkSAtmaka AvRtti vistRta prastAvanA sAthe ApaNane prApta thaI che. A banne graMthonI prastAvanA aneka dRSTie mahattvanI che. temAM khAsa to Agamono samaya, pradeza, vibhAga, pUrvasAhitya vagere vize abhyAsapUrNa carcA che. uparAMta, te te AgamamAM AvatA vastuno vizada paricaya paNa che. prajJApanAnAto pratyekapadano (prakaraNano) vistArathI sAra Apyo che. A banne prastAvanA be svataMtra pustaka banI zake tema che. - udAharaNarUpe nirdezelA temanA uparanAM kAmo uparathI koIne paNa khyAla AvI zakaze ke dalasukhabhAI bhAratIya darzanonA viziSTa vidvAna che, sUkSmalikAyukta saMzodhaka che, aitihAsika ane tulanAtmaka dRSTithI saMpanna che, taTastha vivecaka che, kuzaLa ciMtaka che, taTastha mUlyAMkana karavAnI zaktivALA che, ane eka ja dRSTie nahi paraMtu badhI ja pracalita dRSTione lakSamAM laI vicAra-samanvaya karavAnA manovalaNavALA che. eka vAra temane prazna pUchavAmAM Avyo ke, "Apa kyA darzanane anusaro cho ?' tenA uttaramAM temaNe kahyuM ke, "huM koI darzanane anusarato nathI. mAtra sarvadarzanano abhyAsa karuM chuM ane samanvayanI bhAvanAmAM mAnuM chuM. temane ApaNe sAcA anekAntavAdI nahi gaNIe to pachI kone gaNIzuM (zrI ratilAla dIpacaMda desAI-likhita pustikA tathA DaoN. nagIna je. zAhanA lekhanA AdhAre saMkalita) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1910 1920 thI 27 1927-28 1928-29 1929-30 bIkAnera jayapura sthAnakavAsI jaina gurukuLamAM abhyAsa. byAvara 1931 : paMDita becaradAsane tyAM jainadarzanano abhyAsa 1931 : jUnathI 1933 jUna sudhI : zAMtiniketana / bauddha ane jainadarzanano abhyAsa : sthAnakavAsI jaina kaoNnpharansamAM nokarI jainaprakAza'nA saMpAdakIya vibhAgamAM. paMDita sukhalAlajI sAthe sahakAryakara tarIke 1934 1935 thI 1944 1938 1944 thI 1959 1959 thI 1975 28 paMDitazrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA : julAI 22 janma (gAma H sAyalA - jhAlAvADa - saurASTra) surendranagara anAthAzrama (pAMca aMgrejI sudhI abhyAsa) 1976 thI 1978 : : banArasa yuni.mAM jaina-AgamanA adhyApaka Asi. prophe.jaina tattvajJAna ane pramANavidyA (banArasa yuni.) lAlabhAI dalapatabhAI insTITayUTamAM niyAmaka : 1968-69 TorenTo yuni.mAM inDiyana philosophInA prophesara. TaoNrenTo yuni.mAM inDiyana philosophInA salAhakAra : : 1978 thI 1985 mArca : 1988 nave. 30 : TorenTo yuni.mAM inDiyana philosophInA oNnararI prophe. saMskRta pratiSThApatra (bhArata sarakAra)thI sanmAnita. tyAgapatra ApyuM (lA. da. bhA. saMskRtimaMdira) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1990 1990 1990 1990 1991 1992 1992 1992 1993 29 (atyAre bI. ela. insTiTyUTa oNpha inDolojI-dilhInA oNnararI pro.) DIse.thI saMpUrNAnaMda saMskRta vidyAlaya (banArasa)mAM nararI prophe. jAnyu 31 jainavidyAmanISI/jaina vizvabhAratI, lADanU, rAjasthAna DIse '9 : beMgloranI prathama rASTrIya prAkRta pariSada dvArA sanmAna thI inDiyana philaoNsophI kAunsila dilhI (bhArata sarakAra)nA membara. jaina sabhA dvArA kalakattAno bhUrA evorDa jAnyu. 26 : padmabhUSaNa evorDa : jaina jAgRti senTara karNAvatI (sanmAna) : loTasa grupa amadAvAda (sanmAna) samAjabhUSaNanI padavI (akhila bhAratIya bhAvasAra kSatriya mahAsabhA) (zrI rameza ojhA dvArA saMkalita) [* * *| * * Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 paM. zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyAnuM prakAzita sAhitya hindI :-jaina kAma (7647). jaina hAnisAhitya siMhAvato (1242). nizItha-madhyayana (1296). Hii mayura mainadrzana (0266). narzana sarijAta. gujarAtI :- AtmamImAMsA (1953). hindudharma (1964). jainadharmaciMtana (1965). jainAgama svAdhyAya. mahAvIra caritamImAMsA. prabhuzrI mahAvIra svAmIno jIvana saMdeza (1972). prajJAcakSu paM. sukhalAlajI (1977). gaNadharavAda (gujarAtI tathA hindImAM) (1952). sthAnAMga-samavAyAMga (1955). aMgrejI :- JAINISM (1965) saMpAdana sammatitarka (aMgrejI) (1939). nyAyAvatAravartivRtti (1949). dharmottarapradIpa (1955-71). pramANavArtika (1959). zrIlokAzAhanI eka kRti (1964). ratnAkarAvatAriA (bhAga 1-2) (1965-68). vizeSAvacamaM (bhAga 1-2) (1966-69). DIkSanarI oNpha prAkRta praoNpara neImsa (bhAga 1-2) (1970-72) (aMgrejI). sahasaMpAdana - pramANamImAMsA, (1939). jJAnabindu (1940). tarkabhASA (1939) (traNeya-5 sukhalAlajI sAthe.) darzana ane ciMtana 1-2, (1957). Tana gIra ciMtana (1957). padyasada maLavo (dvitIya AvRtti) (DaoN. vAsudevazaraNa agravAlanI sAthe). jaina sAthrityA vRdan tihAsa (bhAga 1-2) (1962-73), navI-kanuyogadvAra sUtra (1968). prajJApanAsUtra (bhAga. 1-2) (1969-71). munizrIpuNyavijayajI zraddhAMjali vizeSAMka (1964). lA.da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira - graMthamALAnA 100 graMthonA temaja prAkRta graMtha pariSadanA rapa graMthonA pradhAna saMpAdaka, A uparAMta asaMkhya saMzodhanAtmaka lekho, nibaMdho, pravacano vagere vagere. . Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 vidyAno mojabharyo vyAsaMga - jayaMta koThArI sva. mohanalAla dalIcaMda desAI mAmAne ghera jaIne AvatA hoya ane koI pUche ke kyAM jaI AvyA to kahetA ke huM maMdire jaI Avyo. mane paNa evI thoDI vyakti maLI che, jemanI pAse besavAmAM jANe koI tIrthasthAnamAM beThA hoIe evo bhAva thayo che. taka maLye emanuM sAnnidhya sevavAnuM mana thayA kare. bhAyANIsAheba eTale ke harivallabha bhAyANI mAre mATe AvI tIrthasvarUpa vyakti banI rahyA che - eka vidyAtIrtha. lAMbI cAlelI mAMdagI daramyAna tabiyata kaMIka sudharI ane jarA bahAra nIkaLavAnuM mana thayuM tyAre bhAyANIsAheba ja manamAM AvyA. emanI sAthenI jJAnagoSThi vinA pasAra karelA divaso mAre mATe upavAsanA divaso jevA hatA. emane maLIne ja e bhUkha bhAMgI. bhAyANIsAheba sAme besavA to huM bhASAvijJAnanA DiplomA - abhyAsakramano vidyArthI paNa banyo hato. bhAyANIsAheba pAse beThA hoIe eTale vidyAno ajabagajabano khajAno khullo thAya. keTakeTalI vidyAzAkhAomAM emanI anavaruddha gati ! saMskRta ane ardhamAgadhInA to e vidyArthI, prathama varganI kArakirdI dharAvanAra ane ema. e.mAM bhagavAnadAsa pAritoSaka tathA jhAlA vedAnta pAritoSika meLavanAra tejasvI vidyArthI. pIeca. DI. thayA apabhraMza mahAkAvya 'paumacariya'nuM saMzodhana * saMpAdana karIne, A ane AvAM bIjAM saMzodhana-saMpAdanothI prAkRta apabhraMzanA abhyAsamAM evuM arpaNa karyuM ke enA e rASTrIya-AMtararASTrIya kakSAnA mAnya vidvAna banI rahyA. prAkRta-apabhraMzanA abhyAsIne mATe jUnI gujarAtInA abhyAsa tarapha vaLavuM e sahaja gaNAya ane bhAyANIsAhebe aneka saMpAdano dvArA e viSayamAM potAno adhikAra sthApita karI Apyo. 'madhyakAlIna gujarAtI kathAkoza' racIne e viSayanA potAnA abhyAsane zaga caDAvI. A uparAMta, vividha bhASAono abhyAsa bhAyANIsAhebane vyutpatti ane bhASAvikAsanA abhyAsa tarapha dorI gayo, emAM emaNe keLavelI sajjatAe emane bhASAvijJAnanA adhyApaka suddhAM banAvyA. ane e aitihAsika bhASAvijJAnanI sAMkaDI sImAmAM purAI na rahyA. bhASAvijJAnanI anya sarva zAkhAo bhASAtattvajJAna, racanAlakSI bhASAvijJAna, zabdArthazAstra, zailIvijJAna vagere - sAthe paNa kAma pADatA rahyA. bhAyANI sAhebanI kArakirdIe Ama vividha raMga dhAraNa karyA. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3ra. vedAnta eTale ke brAhmaNa paraMparA bhAyANI sAhebano vidyArthIkALano abhyAsaviSaya, to prAkRta-apabhraMzanA abhyAsane anuSaMge emaNe jaina paraMparAnA adhikArI vidvAna tarIke pratiSThA meLavI. kuTuMbamAM jaina ane vaiSNava paraMparAnuM saMmizraNa ane dAdImAnA kaMThe gavAtAM dhoLa-padoe vaiSNavaparaMparAnuM pIyUSapAna karAvyuM. madhyakAlIna sAhityanA adhyayane, vaLI, saMtasAhitya ane lokasAhityano rasa keLavyo. ApaNA sAhitya ane saMskArano vipula vAraso, A rIte, bhAyANIsAhebane hastagata banI rahyo ane A saMskAravArasAnuM udghATana e emanuM eka vidyAkArya banI rahyuM. A parathI rakhe koI bhAyANI sAhebane kevaLa purAtanatAnA upAsaka tarIke oLakhe. e AdhunikatAnA paNa evA ja upAsaka che. e saMskRta kAvyazAstranA siddhAMto samajAve ne AjanA samayamAM enI prastutatA siddha kare, te sAthe pAzcAtya saundaryazAstra ane Adhunika sAhityavicAramAM paNa gati karatA rahe ane ApaNane gati karAvatA rahe; prAcIna saMskAravArasAnI khevanA pragaTa kare, te sAthe ApaNI AjanI sAMskRtika kaTokaTInuM ciMtavana kare; madhyakAlIna gujarAtImAM jeTalo rasa le teTalo ja AjanA gujarAtI sAhityamAM paNa le. "Aja' sAtheno A anubaMdha bhAyANIsAhebanI vidvattAne sarvabhogya banAve che. sarvadazIyatA uparAMta adyatanatA e bhAyANIsAhebanI vidvattAnuM viziSTa lakSaNa che. potAnA sarva rasaviSayomAM adyatana pravAhothI bhAyANIsAheba jeTalA paricata rahe che teTalA anya koI vidvAna bhAgye ja rahetA haze. A adyatanatA pAchI sAMkaDI sImAnI nathI hotI, bhAyANIsAhebanI dRSTi dezaparadezamAM sarvatra pharI vaLe che. A rIte paNa emanAmAM sarvadazIyatA che ema kahevAya. videzomAM thatAM vidyAkAryo tarapha bhAyANIsAhebanI najara vAraMvAra jAya che, kema ke emAMthI navA abhigamo ane navAM pratibhAdano prApta thAya che. bhAyANIsAhebamAM navA jJAnanI tIvra jhaMkhanA che ane e jhaMkhanA emanA abhyAsaviSayo - sAhityavidyA ane bhASAbhyAsa-pUratI nathI hotI, jIvananA bIjA aneka vicArakSetrone sparze che. eTale ja bhAyANIsAhebanI mitramaMDaLImAM manovijJAnIo, samAjazAstrIo, rAjanItizAstrIo, kalAkAro vagere aneka prakAranA loko jovA maLe che. emanI sAthe anaupacArika goSThio to cAlyA ja kare che te uparAMta, bhAyANIsAheba aupacArika goSThio paNa yoje che ane vividha kSetranA vidyApuruSo pAsethI emanA kSetramAM zuM cAlI rahyuM che enI mAhitI kaDhAvatA rahe che. A rIte pote samRddha thatA rahe che. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 A kAraNe bhAyANIsAhebamAM hamezAM tAjagI ane abhinavatA pratIta thAya che. vaLI e bIjAno khajAno lUMTatA rahe che, tema potAno khajAno paNa lUMTAvatA rahe che. e kaMI kRpaNa vidyAdhanI nathI. emane maLIe tyAre e ApaNI samakSa kaMIkaMI navuMnavuM dharyA kare navuM pustaka, navo vicAra, navI mAhitI. bhAyANIsAheba pote kautukathI chalakAtA hoya, romAMca anubhavatA hoya ane ApaNane paNa e kautukasRSTimAM kheMcI jAya, romAMca anubhavAve. eka tAjI havAno ApaNane sparza thAya, vahetA tIrthajaLamAM nhAtA hoIe evI praphullatA ApaNA cittamAM prasarI rahe. bhAyANIsAheba Atmarata vidvAna nathI. potAno khajAno bIjA pAse lUMTAvIne e aTakI jatA nathI, bIjAone vighAkAryomAM preravAnuM ane sahAyabhUta thavAnuM paNa haMmezAM karatA rahe che. e kAryadizA sUcave, eno nakazo ghaDI Ape, mAhitI ne sAdhano pUrAM pADe, sAthe rahI gUMco ukelI Ape ne keTalIka vAra to prakAzananI vyavasthA paNa karAvI Ape. bhAyANIsAheba pAsethI AvAM preraNA-protsAhana meLavanArAM keTalAM badhAM hoya che ! chatAM potAnAM samaya-zramanI lahANI e eTalA mokaLA manathI kare che ke bhAyANI sAhebane A kaI rIte poSAI zakyuM haze eno vicAra ApaNane Ave, emanAM samayazrama letAM saMkoca thAya. saunuM vidyAtapa vadhe e mATenI bhAyANIsAhebanI tatparatA eTalI badhI che ke e moTAnAnA abhyAsIno vicAra karatA nathI, pAtra-apAtranoye nahIM. AthI ja koI vAra nabaLA kAma sAthe emanuM nAma joDAtuM hoya evuM bane che. paNa potAnI lAkSaNika haLavAzathI e A sthitine hasI le che. eka pustakamAM bhAyANIsAhebanI prastAvanA joIne koIe emane phariyAda karI ke AvA nabaLA pustakamAM tamArI prastAvanA kema ? bhAyANIsAhebe hAjarajavAba vALyo, 'eTaluM to e pustakamAM sAruM AvyuM !' dhAryuM pariNAma maLavAnI AzA hamezAM kema rAkhI zakAya ? ne kyAreka AvuM pariNAma Ave tethI bhAyANIsAheba kaMI vidyAdAnamAM saMkoca anubhavatA thAya nahIM. emanI vidyAprIti ananya che. bIjAonI cetanAne satata saMkoratA rahIne emaNe prajAkIya vidyA puruSArthamAM je yogadAna ApyuM che e emanA potAnA vidyApuruSArthanI sAme vIsarI na zakAya eTaluM mAtabara che. vidyAnAM ucca dhoraNo gujarAtamAM jo koImAM vadhune vadhu mUrtimaMta thatA hoya to e bhAyANIsAhebamAM ja. emanI zAstrabuddhi ane vaijJAnikatAne bhAgye ja koI pahoMcI zake. meM madhyakAlIna gujarAtI zabdokazanuM kAma karyuM tyAre joyuM ke bhAyaNIsAhebe potAnAM saMpAdanomAM ApelA zabdakozo sauthI vadhAre AdhArabhUta Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 hatA. emAM javalle ja evuM koI sthAna maLatuM hatuM ke jyAM zuddhine avakAza hoya. jemanI sajjatA ane pramANabhUtatA mATe mane Adara hato evA ApaNA atya agrima vidvAnonA zabdakozo paNa mAre jovAnA thayA hatA paNa bhAyANIsAhebano AdhArabhUtatA mATeno Agrahate to emano ja. e je zabdArtho Ape te AdhArabhUta rIte ane cokasAIthI ApI zakAya to ja Ape. aTakaLa-anumAna, taraMgatukkAmAM e phasAya nahIM, asAdhAraNapaNe ADamArge kheMcAI jAya nahIM, kazuM sAhasa to kare ja nahIM. deza-paradezanAM uttama vighAkAryonA saMparkathI bhAyANIsAhebanI AvI sUkSma-tINa zAstrabuddhi ghaDAI hovAnuM samajAya che. khAsa karIne pazcimamAM thatAM vidyAdhyayano jANe emanI sAme Adarza rUpe hoya evuM lAge che, enA dAkhalA TAMkatAM e thAkatA nathI ane enI prazaMsAbharI paricaya noMdha e vAraMvAra le che. ApaNe tyAMnAM evAM kAryo bhAyANIsAhebanA manamAM jhAjhAM vasatAM nathI ane e videzI vidvattAthI vadhAre paDatA abhibhUta thayelA che evI phariyAda paNa kyAMka-kyAMka sAMbhaLavA maLe che. AvI phariyAda karatI vakhate ApaNe tyAMnI aneka vidyApravRttionA bhAyANIsAheba preraka protsAhaka banyA che, te vIsarI javAya che. uparAMta e hakIkata che ke pazcimamAM thatAM vidyAdhyayanomAM bIjI rIte kacAza hoya toye abhyAsanI dRSTi ane paddhati paratve emAMthI avazya kaMIka ne kaMIka zIkhavAnuM maLe. evA namUnA ApaNe tyAM ochA jaDatA hoya to bhAyANIsAheba zuM kare? tethI, videzI vidvattA tarapha bhAyANIsAhebano pakSapAta hoya toye e sArthaka ane upayogI pakSapAta che ema kahevAya. kharekhara ApaNane mUMjhave evI bAbata to e che ke bhAyANIsAheba pote svIkArelAM vidyAnAM ucca dhoraNo sAthe keTalIka vAra bAMdhachoDa kare che. viSayane pUrato nyAya na maLe evI enI sImAo AMkavI, sUci jevAM saMzodhananAM agatyanAM aMga vinA calAvI levuM, saMzodhananI keTalIka jhINavaTamAM na javuM - AvuMAvuM bhAyANIsAheba kare che ke karavA bIjAne prere che tyAre emaNe ApaNI samakSa gharelAM pazcimanAM vidyAdhyayanonA namUnA jUThA paDatA lAge che. kadAca bhAyANIsAhebano thAka AmAM vyakta thato hoya, kadAca emane ghaNAMbadhAM kAma karI nAkhavAnI utAvaLa AvI jatI hoya, kadAca AmAM emanI vyavahAru dUSTi ja hoya. saMpUrNatAvAdI thavAnAM jokhamo e jANatA ja hoya. saMpUrNatAvAdI thavAthI kAmo ghaNI vAra adhavacce rakhaDI paDatAM hoya che. bhRgurAya aMjAriyAno dAkhalo ApaNI najara sAme che. ane TAMcAM sAdhano hoya tathA ghaNAM kAmo karavAnAM rahI jatAM hoya tyAre Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 to vyavahArutAno Azraya levo khAsa jarUrI banI jato hoya che. bhAyANIsAheba ghaNAMbadhAM kAmo karI zakyA che ne karAvI zakyA che te A vyavahArutAne kAraNe e spaSTa che. UgatA abhyAsIne to bhAyANIsAhebanI A vyavahArutA ghaNI upakAraka banI che. emanI yatkiMcit zaktino ISTa lAbha laI zakAyo che. vidvattAnAM UMcAM dhoraNonI sAthe vyavahArutAno meLa bhAyANIsAhebe besADyo che, ema kahevuM hoya, to kahI zakAya evuM che. paNa vidvattAnAM ghaNAM kAryo jaladIthI pharIpharIne thatAM nathI hotAM, tethI emane amuka tabakke lAvavAM jarUrI hoya ne e mATe kharcavA joItA samaya-zramano saMkoca karavo yogya nathI hoto. A bAbata gujarAtamAM koI samajI zake to bhAyANIsAheba ja samajI zake. eTale vidyAkAryanAM dhoraNonI sAcavaNI mATe e pUrA jAgrata ane sakriya rahe ema icchavAnuM mana thAya che. dhoraNonI sAcavaNI mATe sakriya banavuM te keTalIka vAra saMgharSamAM utaravA barAbara banI jAya. virodhano jhaMDo pharakAvavo paDe, asahakArano mArga levo paDe. bhAyANIsAhebanA svabhAvamAM A hoya evuM jaNAtuM nathI. e saMgharSanA kAyara che, athavA kaho ke klezabhIru che. jAheramAM kazAnI tIvra AlocanA temaNe karI hoya ke kazA paratve emaNe potAnI nirNAyaka asaMmati darzAvI hoya, e akkaDa thaIne UbhA rahyA hoya evuMvirala apavAda rUpe jabanyuM che. sAmAnya rIte, saMgharSa karavAnI jarUra hoya tyAM e mUMgA rahIne khasI jAya che ke samAdhAna svIkArI le che ane mitro tathA snehIone to e khAsa sAcavI le che. emane agavaDa paDe evuM e bhAgye ja kare che. keTalIka bAbato evI hoya che ke jemAM bhAyANIsAhebano avAja ja nirNAyaka banI zake, e Agraha rAkhe to ISTa pariNAma lAvI zake, bhale e mATe thoDoghaNo kaleza vahoravo paDe. e nathI thatuM ne khoTA, kharAba nirNayomAM e bhAgIdAra thatA dekhAya che. tethI mArA jevA laDAyaka mANasane aphasosa rahe che, paNa bIjI bAjuthI huM joI zakuM chuM ke bhAyANIsAhebanA svabhAvamAM rahelI A kalezabhIrutA ane samAdhAnazIlatAe emane vivAdAspadatAnI sImAnI bahAra rAkhyA che, vyApaka rIte svIkArya banAvyA che ane bahoLA saMbaMdho saMpaDAvI ApyA che, jene kAraNe bhAyANIsAheba aneka vidyApravRttionA pravartaka ane sahAyaka banI zakyA che ne emane potAne hAthe tathA emanI preraNA ne sahAyathI thayelAM vidyAkAryono saravALo ghaNo moTo thAya che. mArA aphasosanuM jANe sATuM vaLI jatuM hoya ema mane lAge che. bhAyANIsAheba saMgharSabhIru bhale hoya, e vAdaprativAdanA bhIru nathI. eka svataMtra vicArakanuM teja emanAmAM che. jJAnagoSThiomAM e prazna karatA, prativAda Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA, potAnuM pratipAdana rajU karatA ane A badhuM ugratAthI karatA jovA maLe che. emano avAja moTo ne AgrahI banI jAya ne moTuM lAlacoLa thaI jAya. sAmo mANasa DaghAI jAya, mUMgo thaI jAya. DaoN. upendra paMDyAe eka vakhata potAno Avo anubhava mArI pAse varNavelo. meM kahyuM ke bhAyANIsAheba lAlapILA thAya enAthI ApaNe mUMjhAI na javuM, ApaNe paNa sAme ugra thavuM ane ApaNI vAta jorazorathI mUkavI. bhAyANIsAhebano to jJAnAveza hoya che. ApaNe sAmA thaIe ke hasI laIe eTale thoDI vAramAM e zamI jato hoya che. ApaNI vAtanuM tathya svIkArI le, ApaNane adhavacce AvI maLe ke udAratAthI matabhedane mAnya karI le. bhAyANIsAheba UhApohamAM rasa lenArA che, koI mata pravartaka nathI. pazcimamAM nita javA janmatA vAdo, je koIvAra to paraspara cheda uDADanArA hoya che, temAM rasa lenAra mANasa baddhamata to na ja hoI zake ? bhAyANI sAheba akhaMDa vidyopAsaka che. caMdrakaLAbahene emane gharanI javAbadArIomAMthI mukta rAkhIne vidyopAsanAmAM racyApacyA rahevAnI sagavaDa karI ApI che. paNa e zuSka saMzodhaka nathI ke nathI vidyAbhyAsajaDa. rasikatA emanAmAM bhArobhAra rahelI che. saMskRta-prAkata muktakonI majA bhAyANIsAheba pAsethI ja mANavA maLe. A muktakonA rasALa ane chaTAdAra anuvAdo karavA e emano navarAzanI paLono vinoda che. prAkRta kathAonI rasalahANa gujarAtImAM karavAnuM paNa emane game che. thoDAMka suMdara smRtilekho emaNe lakhyA che ane kyAreka gaMbhIra vAta paNa emaNe narmamarmakaTAkSathI kahI che. bhAyANIsAheba saMzodhaka na thayA hota to sarjaka avazya thayA hota ema ApaNane lAge. bhAyANIsAheba ThaThThAmazkarImAM rasa le, gapasapamAM gUMthAya ane niMdArasanoye emane niSedha nathI. pUruM mAnavIya vyaktitva che. emanuM hAsyanI to evI choLo uchALe ke abhyAsa ane aTTahAsano A meLa ApaNane vidhAtAnuM koI vismayakarma lAge. - bhAyANIsAhebano te kharekharo vidyAvinoda. mATe ja "vyAsaMga' arpaNa karatAM meM lakhyuM hatuM? Apano ghaDIka saMga. e ja to kevo mojabharelo vidyAno vyAsaMga ghaDIka saMga ja vidyAno vyAsaMga bane ane te paNa mojabharelo te bhAyANIsAheba pAse ja. paNa e bane bhAyANIsAheba sAthenI anaupacArika goSThimAM ja. aupacArika vyAkhyAnamAM kyAreka vyaMgavinodano taNakho jhare, paNa. sAmAnya rIte e bhArekhama rahe. vargazikSaNa paNa emanuM aupacArika ane zuSka Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37. gaNAya tevuM. vIgato-vizleSaNothI khacita ane emanuM bhareluM citta jANe sahajapaNe ThalavAtuM lAge. keTalA vidyArthIonuM citta emAM parovAtuM haze ane bhAyANIsAhebano jJAnadhodha jhIlavA e zaktimAna thatA haze e vize zaMkA rahe che. ema lAge che ke bhAyANIsAhebanA manamAM paNa asaMtoSa raheto haze ane emaNe adhyApananuM kAma vaheluM choDI dIdhuM emAM A sthitie bhAga bhajavyo haze. zAMta ekAMtamAM besI sUkSma-tIkSaNa ojArothI bhASA ane sAhityanAM kSetromAM khaNakhoda karavI ane pachI maMDaLImAM besI hasatAMramatAM vidyAvitaraNa karavuM e bhAyANIsAhebane vadhu bhAvatI ane phAvatI pravRtti che. gujarAtanA vidvargamAM bhAyANIsAheba ekavirala ghaTanA che. emanI viziSTa zaktiono lAbha gujarAta jeTalo laI zakaze eTaluM e vidyAsamRddha thaze ane gujarAtanI vaNikasaMskRtine eka navo opa maLaze. A mATe ApaNe sau emanuM nirAmaya dIrdhAyuSa IcchIzuM. 25 sapTe. 1993 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 38 ( bhAyANI harivallabha cunIlAla | 1917 : me 26, janma. mahuvA (gohilavADa) 1934 : meTrIka pAsa karI, ema. ena. hAIskUla, mahuvA. 1939 : bI. e. thayA - saMskRta viSaya sAthe. 1941 : ema. e. saMskRta ane ardhamAgadhI sAthe bhAratIya vidyA bhavana, muMbaI) 1945 thI bhAratIya vidyAbhavanamAM saMzodhaka-adhyApaka. 1965 : 1951 : munizrI jinavijayajInA mArgadarzana heThaLa kavi svayaMbhUdevakRta apabhraMza bhASAnA rAmAyaNa viSayaka mahAkAvya "paumacariya" para mahAnibaMdha (Ph.d.) 1955 : oNla inDiyA oriyenTala kaoNnpharansamAM prAkRta ane jainadarzana vibhAganA pramukha 1963 : raNajitarAma suvarNacandraka 1963 : narottama hansarAja lekTarsa, pArzvanAtha vidyAzramaH vArANasI. 1965 thI : guja. yuninA bhASA sAhityabhavana sAthe saMlagna. 1975 1967 : vilsana philolojIkala lekTarsa, yuni oNpha bombe 1968 : Thakkara vasanajI lekjharsa yuni. oNpha bombeH 1968. 1972 : guja. sAhitya pariSada pramukha-saMzodhana ane vivecana vibhAga 1975 : svaicchika nivRtti. :lAlabhAI dalapatabhAI prAcyavidyAmaMdira, amadAvAdamAM mAnada adhyApaka. : ke. pI. trivedI lekTarsa da. gu. yuni. - 1980 : inTaranezanala skUla oNva draviDiyana liMgvisTiksaH trivendramamAM gujarAtIbhASAnA adhyApaka. 1981 : bhogIlAla laheracaMda vyAkhyAnamALA: pATaNa, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1983 9624 39 : viSNuprasAda trivedI lekTarsa esa. ena. DI. TI. vumensa yuni; muMbaI. : President's Award of Certigicate of Honour as an outstanding Sanskrit Scholar. : premAnaMda sAhityasabhA meDala. : gujarAtI sAhitya akAdamI evorDa : Honorary Fellowship at the school of oriental and African Studies (London uni) (zrI rameza ojhA dvArA saMkalita) 1987 1990 1993 ' T (iit . zrI hemacaMTAcArca rAja kumArapALa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 40 DaoN. harivallabha bhAyANInAM prakAzita mukhya pustako saMpAdana tathA adhyayana: saMskRta : lIlAvatI-sAra (1983) prAkata : saMkhita-taraMgavaI-kahA (1979). tArAgaNa (1987). vasudevahiDI-madhyama khaMDa-bhAga 1 (ramaNIkabhAI zAha sAthe, 1988). apabhraMza : pahemacariya (madhusUdana modI sAthe, 1948). paumacarila bhAga-1-2-3 (1953, 1961). neminAhacarila-bhAga 1-2 (madhusUdana modI sAthe, (1970-71). sanatakumAra carila (ma. modI sAthe. 1972). jUnI gujarAtI : madanamohanA (1955). traNa prAcIna gurjara kAvyo (1955). siMhAsana batrIzI (1960). dazama skaMdha (umAzaMkara jozI sAthe) bhAga 1-2 (1966, 1972). prAcIna gurjara kAvya saMcaya (agaracaMda nAhaTA sAthe, 1975). ratnacUDa rAsa (1977). zIlopadezamAlA - bAlAvabodha (gItAbahena, ramaNIkabhAI zAha sAthe, 1980). naMdabatrIzI (kanubhAI zeTha sAthe, 1990). pAMDavalA (1991). kuSaNabAlacaritra (1993). bhASA ane vyAkaraNa : apabhraMza vyAkaraNa (1961, 1971, 1993). apabhraMza leMgvija eMDa liTarecara (1990). sama AspekTasa oNva dezya prAkRta (1992). thoDoka vyAkaraNa vicAra (1969, 1971, 1978). vyutpattivicAra (1975). gujarAtI bhASAnuM aitihAsika vyAkaraNa (1988). prakIrNa madhyakAlIna gujarAtI kathAkoza (1991). uparAMta keTalAka vivecana lekhasaMgraho, lokasAhityanAM saMpAdano ane adhyayano, saMskRta-prAkRta kRtionA gujarAtI anuvAdo, saMzodhana lekha-saMgraho (aMgrejI) vagere. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________