Hammirgadh

Author(s): Jayantvijay
Publisher: Yashovijay Jain Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006286/1

Page #1

હમ્મીરગઢ
લેખક શાન્તમૂર્તિ મુનિરાજ શ્રી જયન્તવિજયજી
પ્રકાશક
શ્રી યશેાવિજયજી જૈન ગ્રંથમાળા ગાંધીચેાક, ભાવનગર
છે આના

Page #2

હમ્મીરગઢ [એક પ્રાચીન તીર્થનું સચિત્ર વર્ણન ]
લેખક અને સંગ્રાહક ઈતિહાસમી શાંતમૂર્તિ મુનિરાજ શ્રીજયંતવિજયજી
A
(
))
વીરનિ. સં. ૨૪૭૨] ધર્મ સં. ૨૪. [વિ. સં. ૨૦૦૨
સૂલથ છે આના
[ હમીરગઢ તીર્થના કારખાનામાંથી ખરીદનારને એક કુટુંબ દીઠ એક નકલ ચાર અનિામાં મળશે.

Page #3

પ્રકાશક:ભાઈચંદ અમરચંદ શાહ, મંત્રી શ્રી યશવિજય જૈન ગ્રંથમાળા.
ભાવનગર (કાઠિયાવાડ)
આવૃત્તિ પહેલી
૧૧૦૦
સુદ્રકઃ શેઠ ગુલાબચંદ દેવચંદ આનંદ પ્રેસ ભાવનગર
(કાઠિયાવાડ)

Page #4


Page #5

સ્વ. શાસ્ત્રવિશારદ જૈનાચાર્ય
શ્રી વિજયધર્મસૂરિ મહારાજ

Page #6

AAMA
જેમને
તી ભક્તિ અને તીથ રક્ષા
પ્રાણસમી પ્રિય હતી
તે
સ્વગસ્થ ગુરુદેવ શ્રીવિજયધમ સરોશ્વરજી
મહારાજને
સાદર સમર્પણ

Page #7

(
1)
,
આર્થિક સહાયક
annmanna
મુનિરાજ શ્રીવિશાલવિજયજીના સદુપદેશથી રાધનપુરનિવાસી શાહ ચીમનલાલ શિવલાલ સંપ્રિતચંદે પિતાનાં સ્વર્ગસ્થ ધર્મપત્ની શ્રાવિકા સીતા બાઇના સ્મરણાર્થે આપેલી આર્થિક સહાયતાથી આ પુસ્તિકા છપાવવામાં આવી છે.

Page #8

પ્રકાશકનું નિવેદન
જગન્યૂજ્ય શાસ્ત્રવિશારદ જૈનાચાર્ય સ્વર્ગસ્થ શ્રીમાન વિજયધર્મસૂરિવર્યજી મહારાજશ્રીના એક લઘુ શિષ્ય, આબૂ અને શંખેશ્વર મહાતીર્થ વગેરે પુસ્તકોના લેખક, શાંતમૂત્તિ શ્રીમાન મુનિરાજ શ્રીયંતવિજયજી મહારાજે, તેમણે લખેલ હમ્મીરગઢ તીર્થને પરિચય પ્રકટ કરવા માટે અમને આપે છે તે સહર્ષ આ લઘુ પુસ્તિકા રૂપે જનતા સમક્ષ મૂકતાં અમને આનંદ થાય છે.
હમ્મીરગઢ એક પ્રાચીન જૈન તીર્થ છે. ત્યાંનું શ્રી જીરાવલા પાર્શ્વનાથ પ્રભુજીનું આદર્શ, રમણીય, વિશાળ અને ગમનચુંબી આરસનું મંદિર અને તેની કારણું જોતાં આબુ-દેલવાડાનાં આરસનાં ભવ્ય કેરણીવાળાં બન્ને મંદિરે યાદ આવે છે. ૪૫૦ વર્ષ પહેલાં અહીં પાટણ અને ખંભાત વગેરે શહેરના સંઘે યાત્રા કરવા આવ્યા હતા, તેવા શિલાલેખે મળ્યા છે. પરંતુ અઢારમી શતાબ્દિમાં હમ્મીરગઢ ગામ ઉજજડ થયું ત્યારથી ત્યાં યાત્રાળુઓની અવર-જવર ઓછી થવાથી તેમ જ આ તીર્થ સિરોહી રાજ્યના પહાડી પ્રદેશમાં, રેલ્વે અને ઘેરી રસ્તાથી દૂર એક ખૂણામાં આવેલું હોવાથી, આ તીર્થ ભુલાઈ ગયું હતું. શ્રીમાન જયંતવિજયજી મહારાજે આ તીર્થ સંબંધી લેખ લખીને તથા આ પુસ્તિકા લખી આપીને આ તીર્થને પ્રસિદ્ધિમાં લાવવા માટે રસ્તુત્ય પ્રયાસ કર્યો છે. જોકે

Page #9

આ પુરિતકા વાંચી હમ્મીરગઢ તીથ સંબંધી માહિતી મેળવશે, અને એ તીની યાત્રા કરવા પ્રેરાશે અને ભુલાઈ ગયેલા આ તીની પ્રસિદ્ધિમાં તથા ઉન્નતિમાં વધારા થશે તે લેખકના, અમારી તથા સહાયકના પ્રયાસ સફળ થયા ગણીશું.
શા. મૂ. મુ. મ. શ્રીજયંતવિજયજી મહારાજના શિષ્ય ગુરુભક્ત મુનિરાજ શ્રીવિશાલવિજયજી મ. ના સદુપદેશથી રાધનપુર ( હાલ મુંબઈ નિવાસી શહ ચીમનલાલ શિવલાલ સપ્રિતચ ંદ્રે આ પુતિકા છપાવવા માટે સંપૂર્ણ આર્થિક સહાય આપી છે થી અમે તેમને ધન્યવાદ આપીએ છીએ. અને આવી રીતે તી ભક્તિ તથા જ્ઞાનભક્તિમાં પોતાની લક્ષ્મીને સદુપયોગ કરી તેનું અનુકરણુ કરવા માટે અન્ય સજતેને ભલામણ કરીએ છીએ.
વિશ્વયુદ્ધને લીધે થયેલી અસાધારણ માંધવારી તથા પ્રેસ અને કાગળા ઉપરના નિયમનના લીધે આ પુરિતકા છપાવવામાં ખરું વધારે લાગ્યું છે, તે કુલ ખર્ચ સહાયકે આપ્યુ છે. છતાં પુરિતાના દુરુપયેાગ ન થાય એટલા માટે સહાયકની ઇચ્છા અનુસાર આ પુરિતકાની કીંમત ૦-૬-૦ રાખી છે. પરંતુ હુંશ્મીરગઢ તીના કારખાનામાંથી ખરીદનારને એક કુટુંબ દીઠ એક નકલ ૦-૪-૦ની કિ`મતથી આપવામાં આવશે. પુરિતકાના વેચાણુની જે કિંમત આવશે, તે જ્ઞાનકાંમાં જ વપરાશે.
જ
—પ્રકાશક

Page #10

यक्षराट्र मणिभद्रो विजयतेतराम्
પ્રાથન
જૈનાચાય
શ્રીમાન્
ઇતિહાસતત્ત્વમહાદષિ વિજયેન્દ્રસૂરિવય જી મહારાજ તથા ન્યાયવિશારદ ન્યાયતીર્થ સ્વ. ઉપાધ્યાય શ્રી મંગલવિજયજી મહારાજ વિ, સ’. ૧૯૮૨ ની સાલમાં, રાજકોટના પેાલીટીકલ એજન્ટ સી. વાટસન સાહેબની શત્રુંજયતી ને અંગે મુલાકાત લેવા માટે, બ્યાવર—નયા શહેર (મારવાડ)થી આબુજી પધાર્યાં હતા; અને આખુ '૫માં મી. વેટસન કે સાહેબની મુલાકાત લીધી હતી. તે વખતે આ પંક્તિઆના લેખક અને મુનિ વિશાલવિજયજી પણ તેઓશ્રીની સાથે હતા. તે વખતે મારવાડથી આખુજી જતાં માગમાં સિરેહી મુકામ કર્યો હતા, અને સિરાહીથી આજીજી જતાં, સિરાહાના શ્રી મહાવીર જૈન મિત્ર મડલ”ની આગ્રહભરી પ્રેરણાથી, સિરાહીના કેટલાક ઉત્સાહી યુવકાની સાથે “ હમ્મીરગઢ” જવાના પ્રસગ અન્યા હતા. સિરાહીથી પ્રાતઃકાળમાં રવાના થઈને ત્યાં આશરે દસ વાગ્યે ‘હમ્મીરગઢ’ પહોંચ્યા હતા.

Page #11

જઈને બધાની સાથે નીચેના મંદિરમાં પ્રભુજીનાં દર્શન કરીને પછી ટેકરી ઉપરનાં ત્રણે મંદિરનું બારીકાઈથી નિરીક્ષણ સૌ સાથે કર્યું હતું. પછી આહારપાણી (ભજન)નું કામ પતાવીને બપોરના આરસના મંદિરમાં ગયા, ત્યાંના પાંચે શિલાલેખે ઉતારી લીધા, મંદિરની રચના, કેરણી અને કેરણીમાં કેતશયેલાં દાનું બરાબર નિરીક્ષણ કરીને તેની નોંધ કરી લીધી. ૪-૫ કલાકમાં જેટલું કામ થયું તેટલું કરી લીધું. આબુજી જવાની ઉતાવળ હતી, છતાં આ અપૂર્વ મંદિરોના વિશેષ નિરીક્ષણ માટે એક દિવસ અહીં વધારે રોકાવાની અમારી ઈચ્છા થઈ, પરંતુ સાથે આવેલા શ્રાવકેએ અહીં જંગલ હોવાથી અને પૂરેપૂરે બંદોબસ્ત નહીં હોવાથી રાત રહેવાનો નિષેધ કરવાથી અમારે અહીંથી નિરુપાયે સાંજે પાંચ વાગ્યે વિહાર કરે પડ્યો, (અત્યારે તે બધી સારી વ્યવસ્થા હેવાથી ગમે તેટલી રાત સુધી અહીં આનંદથી રહી શકાય છે.) વિહાર કરીને સાંજે મેડાગામમાં પહોંચીને ત્યાં રાત રહ્યા. હમ્મીરગઢનાં મંદિરોમાં ૪-૫ કલાક રોકાયા, તે દરમ્યાન જરૂરી જરૂરી દરેક નેધ કરી લીધી હતી. શિલાલેખ તે બધા ઉતારી લીધા જ હતા. જે એક દિવસ વધારે ત્યાં રહેવાનું બન્યું હોત તે

Page #12

કરણીમાં ખેદેલાં સુંદર દશ્ય અને મંદિરની આસપાસની જગ્યાનું નિરીક્ષણ વધારે સારી રીતે થઈ શકત. છતાં જેટલી ને કરી લીધી છે, એટલી આ પુસ્તિકા માટે પર્યાપ્ત છે.
ત્યારપછી આ તીર્થને સંક્ષિપ્ત અહેવાલ, ગુજરાતી ભાષામાં લેખરૂપે લખીને આગરાથી તે વખતે પ્રકટ થતાં “ધર્મવિજ”માં . ૧૯૮૪ માં પ્રકટ કરાવ્યું હતું, અને તેને હિંદી ભાષામાં અનુવાદ, સિરોહીથી તે વખતે પ્રગટ થતા “જૈન સુધાકરના તા. ૧૬-૮-૨૯ અને તા. ૧-૮-૨૯ ના અંકમાં પ્રગટ કરાવ્યું હતું. ત્યાર પછી તેને પુસ્તિકા રૂપે પ્રગટ કરાવવાની ઘણા વખતથી ઈચ્છા હતી. પરંતુ બીજા અનેક કાર્યોને લીધે આ કાર્ય હાથમાં લઈ શકાયું નહતું. પરંતુ આ સમય દરમ્યાન ગ્રંથમાંથી “હમ્મીરગઢ” સંબંધીના ઉલ્લેખ મેળવવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું. એટલે આટલે લાંબા વિલંબ થયે, તે પણ આ તીર્થ સંબંધી કંઈક વિશેષ સામગ્રી પ્રાપ્ત થવાથી લાભદાયક જ થયા છે, એમ સમજવાનું રહ્યું. - છેવટે મુનિ શ્રીવિશાલવિજયજીની સતત પ્રેરણાથી, માંડલ ગામમાં સં. ૨૦૦૧ ના ચોમાસાના પ્રારંભમાં આ કામ હાથમાં લઈને, આ લેખને પુસ્તિકારૂપે

Page #13

પ્રગટ કરાવો જનતા સમક્ષ રજુ કરવા ભાગ્યશાળી થયે છું.
આ પુસ્તિકામાં છ પ્રકરણે આપ્યાં છે. તેમાં અતિહાસિક અને વર્તમાન સ્થિતિનું જે જે વર્ણન આપ્યું છે, તે વિષયાનુક્રમ ઉપરથી જાણી શકાય તેમ છે, તેથી તેનું પિષ્ટપેષણ અહીં કરવામાં આવ્યું નથી -તે હકીકત અહીં આપવામાં આવી નથી.
અમો “હમ્મીરગઢ સં. ૧૯૮૨ની સાલમાં ગયેલા એટલે ત્યાર પછી ૧૯ વર્ષમાં ત્યાં થયેલ ધર્મશાલા વગેરેનું સમારકામ, આરસના દેરાસરજીને જીર્ણોદ્ધાર અને વર્તમાન સ્થિતિની દરેક હકીકતે, સેવાભાવી શ્રીયુત તારાચંદજી દેસી અને શ્રીયુત જસરાજજી ચૌધરીને સિરોહી વારંવાર પત્ર લખીને પુછાવવામાં આવી હતી, અને તેમણે ઘણી ખંત અને લાગણીથી દરેક હકીકત જણાવી હતી, તથા પટ્ટાની નકલ ઉતારીને તેમણે એકલી હતી, એટલે તેમને, તેમ જ શેઠ કલ્યાણજી પરમાનંદજીની પેઢીએ આ તીર્થના પાંચ બ્લેકો આ પુસ્તકમાં ઉપયોગમાં લેવા માટે આપ્યા છે તેને તથા આ પુસ્તિકાને અંગે જે કેઈએ છેડે ઘણે અંશે પણ સહાયતા આપી હોય તે સૌને ધન્યવાદ આપવામાં આવે છે.

Page #14

જગપૂજ્ય સ્વર્ગસ્થ શાસ્ત્રવિશારદ જનાચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયધર્મસૂરિ ગુરુમહારાજશ્રીની પરમ કૃપાથી આ પુસ્તિકા તૈયાર કરવા હું સમર્થ થયો છું. આવું આવું અનેક સાહિત્ય તૈયાર કરવાનું તેઓશ્રી સામર્થ્ય અપે, એવી આશા રાખતે હું મારું કથન પૂર્ણ કરું છું. મુ. માંડલ (જિ. અમદાવાદ) શ્રા. શુ. ૧૫ ગુરૂ, વીર સં. ૨૪૭૧ મુનિ જયંતવિજય
૨૩-૮-૪પ, ધર્મ સં. ૨૩J. હમીરગઢને તાજેતરમાં નીકળેલો સંઘ
વિ. સં. ૨૦૦૨ના મહા સુદિ ૭ ના રોજ, સિરાહી રાજ્યના માંડવાડા ગામથી, વાગડવાળા પૂ. મુ. મ. શ્રો બુદ્ધિવિજયજી મ. ના સદુપદેશથી શા. હિંદુજી સાંકળચંદજી તથા શા. ખીમજી હરજી તરફથી હમ્મીરગઢ તીર્થને છ બરી' પાળ સંધ નીકળ્યો હતો. માંડવાડાથી હમ્મીરગઢ ૨૪ માઇલ થાય છે. સંવ ધામધૂમથી નીકળ્યો હતો, અને સંઘમાં માણસ સારી સંખ્યામાં હતું. સંધ હમ્મીરગઢ તીર્થમાં ત્રણ દિવસ રોકાયો છે. દરમ્યાન આંગી, ભાવના, વિવિધ પૂજાએ, સાધમવાત્સલ્ય વગેરે ધર્મકાર્યો થયાં હતાં. પૂ. સુ. મ. શ્રી બુદ્ધવિજયજી મ.ના હસ્તે સંઘવીઓને તીર્થમાળ પહેરાવવામાં આવી હતી.
અન્ય જિનસંગ્રહ આ પુણ્યકાર્યનું અનુકરણ કરી ભવ્ય પ્રાણીઓને તીર્થયાત્રા કરાવવાને લાભ લે એમ ઇચ્છીએ છીએ.
– પ્રકાશક

Page #15

૮
૨
વિ ષ ચા નુક્રમ
પ્રારંભિક વિભાગ ગુરુદેવને અર્પણ . . . . . . ૩ આર્થિક સહાયક . . . . . . ૪ પ્રકાશકનું નિવેદન . . . . . ૫ પ્રાકથન
• • • • હમીરગઢને હમણું નીકળે છે સંઘ વિધ્યાનુક્રમ • • • • • • ૧ર શુદ્ધિપત્રક • • • • • • ૧૪
પ્રકરણ પહેલું. ' તીર્થ
પ્રકરણ બીજું હમ્મીરપુર અથવા હમ્મીરગઢ . . . . ૪ ઉપત્તિ અને નામ • • નાશ • • • મીરપુર • • • • • • ૭ પ્રાચીનતા • • • • • • • ૮ જાહોજલાલી • • •
પ્રકરણ ત્રીજું રસ્તા • • • • • • • ૧૧

Page #16

૧૩
પ્રકરણ ચેાથું
(હમ્મીરગઢનાં જૈન મંદિર) (૧) આરસનું મુખ્ય મંદિર . . . ૧૬
મંદિરની રચના • • • • ૧૬ કારણીમાં સુંદર દ . . . ૧૮ આ મંદિર કોણે અને કયારે બંધાવ્યું? . યાત્રાતીર્થ • • • • • શિલાલે • • • • •
મૂલનાયક (૨-૩) ટેકરી ઉપરનાં બીજાં બે મંદિર . . . ૨૫ (૪) રસ્તા ઉપરનું મંદિર . . . ૨૭
પ્રકરણ પાંચમું જીર્ણોદ્ધાર . . . . . • કી
પ્રકરણ છડું દેખરેખ અને વ્યવસ્થા . . . . ૩૭
પરિશિષ્ટ પહેલું હમીરગઢનાં જૈન મંદિરના શિલાલે અને તેનું ગુજરાતી ભાષાંતર . . . ૪૩
પરિશિષ્ટ બીજું પટ્ટા (દસ્તાવેજ)ની નકલ અને તેનું ગુજરાતી ભાષાંતર ૫૧

Page #17

શુદ્ધિપત્રક
પંક્તિ
અશુદ્ધિ
સર્વોત્કૃષ્ટ
સર્વોત્કૃષ્ટ જન
જન વરયું
વસ્યું વાલડી
પાલડી, પૂર્વ જેનું પૂર્વજોનું આવનાસના આવનારાના પુક્તિકા પુસ્તિકા ખંભે ખંભ દેરીઓની બારશાખે સિહેલીના સિરોહીના આપી છે આવી છે થવાથી
થવાની
ભવ્ય પ્રાણીઓ भयोऽर्य श्रेयोऽर्थ મંદિરમાંના મંદિરમાંના બીજા પૂનમાલન પૂનમાલની ત
ભવ્ય
सुत
બન્ન
બન્ને
લેખ
બા

Page #18

મુ. શ્રી જયંતવિજયજીના કેટલાક ગ્રંથે વિહારવર્ણન (પ્રવાસવર્ણન) ૦-૧૨-૦ આબૂ (સચિત્ર આબૂ ગાઈડ) ભાગ ૧ ૨-૮-૦ અબ્દ-પ્રાચીન–જેન લેખસંગ્રહ
(આબુ ભાગ બીજે) ૩-૦-૦ બ્રાહ્મણવાડા (એતિહાસિક તીર્થવર્ણન) ૦-૪-૦ હેમચંદ્રવચનામૃત(સુભાષિતોને સંગ્રહ) ૦–૮–૦ શંખેશ્વર મહાતીર્થ (સચિત્ર) ૧-૪-૦ ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર (કમલસંયમી ટીકા યુક્ત)
ભા. ૨-૩-૪ દરેકના ૩-૮-૦ મુ. શ્રી વિશાલવિજયજીના ગ્રંથ સુભાષિત-પદ્ય-રત્નાકરભા.૧થી૪ દરેકના૧-૪-૦ સંસ્કૃત પ્રાચીન સ્તવન સંદેહ ૦-૩-૦ સુભાષિત-પદ્ય-રત્નાકર ભાગ ૫ :
(જિનસ્તુતિઆદિ) ૦-૧૦-૦ શ્રી યશોવિજય જૈન ગ્રંથમાળા ગાંધીચેક : ભાવનગર (કાઠીયાવાડ)

Page #19

છપાય છે !
છપાય છે !!
દ્વાષષ્ટિમાર્ગદ્વાર
સંગ્રાહક મુનિરાજ શ્રી વિશાલવિજ્યજી
જીવવિચાર, નવતત્વ ને કર્મગ્રંથના અભ્યાસીઓ માટે ઉત્તમ પુસ્તક. આમાં વિવિધ કારે ઉપર બાસઠ-બાસઠ માર્ગણનું સુંદર પદ્ધતિએ વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે. પરિચય, વિવેચન અને એકવાર સંખ્યા આપી આ ગહન વિષયને સરળ કરવાને પૂર પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. કાઉન આઠ પેજી સાઈઝમાં આ ગ્રંથ છપાય છે. આજે જ ગ્રાહક બનો.
લખેઃ શ્રી વિજય જન ગ્રંથમાળા
ગાંધીચોક, ભાવનગર.

Page #20

નજૂથ-રાસ્ત્રવિરાારત–જૈનાચાર્ય-શ્રીમદ્રિનયધર્મમૂરિ
सद्गुरुभ्यो नमोनमः |
હમ્મીરગઢ
पार्श्व जिरा पल्लिजिनाधिनायक, श्रीधर्मसूरिं च गुरुं महोदयम् ।
नत्था यथाधीबल मैतिहासिकं,
4
करोमि हम्मीरपुरस्य वर्णनम् ॥ १ ॥
પ્રકરણ પહેલુ : તી
સૌથàડનેનેતિ સૌર્થમ । જેનાથી તરાય તે તીથ. સ્ટીમર, વહાણા, હોડીઓ, ત્રાપા, પુલ, આંધેલા ઘાટ, પાળા, અંધા વગેરે સાધનાથી સમુદ્રો, નદીએ કે મેટાં મેટાં સરેવરાને સામે કિનારે પહોંચી શકાય છે, તેથી તે બધાંય તીર્થો કહી શકાય. પણ તે દ્રવ્ય કે બાહ્ય તીર્થો કહેવાય. જ્યારે, જેનાથી સંસારરૂપી સમુદ્ર તરીને તેને સામે કિનારે-મુક્તિધામમાં પહોંચી શકાય એ અભ્યંતર કે ભાવ ( સાચું) તી કહી શકાય. દ્રવ્ય તી સ્ટીમર, વહાણ આદિ તા કયારેક ડૂમાડી પણ ઘે, પણ આ ભાવતીથી તેા કી પણ ડુખવાની સંભાવના જ નથી.

Page #21

માટે આ ભાવ તીર્થ જ ખરેખર આત્મકલ્યાણ કરવામાં હિતકારક હોવાથી,ભાવ તીર્થને જ તીર્થ કહેવામાં આવે છે.
આ ભાવ તીર્થના સ્થાવર અને જંગમ એવા બે ભેદ પાડી શકાય છે. શ્રી તીર્થકર ભગવતેએ સ્થાપેલ પ્રથમ ગણધર અથવા ચતુર્વિધ સંઘને મુખ્ય રીતે જંગમ તીર્થ કહેવામાં આવે છે. અને તેથી જ તમામ ગણધરે, વિચરતા કેવલી ભગવંતે અને મહર્ષિઓ-મુનિરાજે પણ જંગમ તીર્થ કહી શકાય છે; જ્યારે તીર્થકર ભગવંતેની કલ્યાણકભૂમિએ, તીર્થકર ભગવંતના, ગણધરના અને કેવળી ભગવંતનાં ચરણોથી પવિત્ર થયેલી ભૂમિએ, જે સ્થળે એથી ઘણા મુનિવરોએ મુક્તિ મેળવી હોય એવાં સ્થળે, જિનેશ્વર ભગવંતેની મૂત્તિઓ, પાદુકાઓ, સ્તૂપ, જિન-ગણધરમંદિર, જ્ઞાનમંદિર, ગુરુમંદિરે વગેરે
સ્થાવર તીર્થ કહેવાય છે. આવાં ભાવ તીર્થોના સમાગમથી આત્મકલ્યાણ સાધી શકાય છે, માટે તેની ઉપાસના-સેવાભક્તિ કરવી અતિ જરૂરી છે.
જૈન તીર્થો, એ કાંઈ કેરા મૂર્તિઓથી ભરેલા ભંડારો જ નથી, આત્મકલ્યાણ સાધવાના કેવળ સાધન માત્ર જ નથી; પરંતુ જેનેનાં તીર્થો એટલે તે વખતને બોલતે ઇતિહાસ; જેનેનાં તીર્થો એટલે કળાનાં અદ્દભૂત ધામ; જેનેનાં તીર્થો એટલે સૃષ્ટિસૌંદર્યને અપૂર્વ ખજાને; જેનોનાં તીર્થો એટલે જેનોની આબાદી, વિભવ અને

Page #22

m
જાહેોજલાલીનાં સ્મૃતિચિહ્નો, જેનેાનાં તીર્થો એટલે ભગવાન્ મહાવીરના કીર્ત્તિકલશે અને તેનાં કર્તાનાં અમર સ્મારકે.
જેને જો વર્તમાન કાળના ઇતિહાસમાં પેાતાનુ સ્થાન ટકાવી શકયા હૈાય તે તે તેમનાં પ્રાચીન, ભવ્ય અને સમૃદ્ધ-આલિશાન મંદિરને તથા તેમના વિપુલ, સર્વાંગીણ અને સર્વોત્કૃષ્ટ સાહિત્યને જ આભારી છે.
આવાં પ્રાચીન અને કલાસમૃદ્ધ તીર્થાંમાંનુ ‘હમીરગઢ પણ એક તીર્થં છે. પરંતુ તે સરાહીરાજ્યમાં, પહાડી પ્રદેશમાં, રેલ્વે લાઇનથી દૂર, એક ખૂણામાં પડી ગયેલું હાવાથી આ તી હાલમાં ભુલાઈ ગયું છે. તેથી શેાધખેાળપૂર્વક તેનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન લેાકેાની જાણ માટે અહીં આપવામાં આવે છે.

Page #23

પ્રકરણ બીજું હમ્મીરપુર અથવા હરગઢ
સિહી રાજ્યની સિહી તહેસીલ(પરગણું)માં સિરેહીથી નિત્ય ખૂણામાં ૯ માઈલ દૂર, સિદરથથી દક્ષિણ નિત્યમાં ૩ માઈલ દૂર, હણુદ્રાથી ઈશાન ખૂણામાં ૧૩ માઈલ દૂર, સેડાથી ઈશાન ખૂણામાં ૩ માઈલ દૂર, સિરોહીથી હણાદ્રા (અણાદરા) તરફ જતી જીર્ણશીર્ણ સડક(રસ્તા)થી લગભગ અરધે માઈલ દૂર મીરપુર” નામનું ગામ છે. આ મીરપુરથી પૂર્વ દિશામાં લગભગ એક માઈલ દૂર આબુના પશ્ચિમી ઢાળની તલેટીમાં આ સ્થાન આવેલું છે. આ સ્થાન ઘણું પ્રાચીન હોવાનું જણાય છે, અને તે “હમીરપુર” અથવા “હમ્મીરગઢ” નામથી લોકોમાં પ્રસિદ્ધ છે. તેની ત્રણ બાજુમાં પહાડની હારમાળા આવેલી છે, જ્યારે પશ્ચિમ તરફ મેદાન છે. પર્વતની નાની નાની ટેકરીઓ ઉપર આ શહેર વસેલું હતું. પર્વતરૂપી કિલ્લાથી વિંટાયેલું હોવા છતાં અત્યારે આ નગર સાવ ઉજજડ થઈ ગયું છે. ચાર જૈન મંદિરે, એક જૈન ધર્મશાલા, એક મોટી અને પ્રાચીન વાવ, એક નાનું શિવાલય, ટેકરી ઉપર તૂટ

Page #24

ટો કિલે અને થોડાંક મકાનેનાં ખંડેર સિવાય બાકી બધું ય નામાવશેષ–નષ્ટ થઈ ગયું છે. ફક્ત ઉપJક્ત ચાર જૈન મંદિરે, એક જૈન ધર્મશાળા, એક નાનું શિવાલય અને એક વાવ કાળ-રાજાના સપાટામાંથી બચી જવા પામેલ છે. ઉત્પત્તિ અને નામ
ગુજરાતનાં એતિહાસિક સાધન” નામના પુસ્તકમાં “ગઢ અને પ્રાચીન શહેરની વિગત” નામના પ્રકરણમાં લખ્યું છે કે-“વિ. સં. ૮૦૮માં દેવડા હમીરે હમીરપુર વસાવ્યું. અને હમીરને ઘેર દેવી આવી, તેથી તે અને તેના વંશજો દેવડા કહેવાણું.” જે આ વાત સાચી ઠરે તે આ ગામ, લગભગ બારસો વર્ષનું પ્રાચીન હવા સાથે આ ગામનું મૂળ નામ “હમીરપુર હતું, એમ સાબિત થાય છે, અને અહીં મજ
૧. આ પ્રદેશમાં દેવડા રજપૂતોની વસ્તી પહેલાં હતી અને અત્યારે પણ છે. સિરાહીના ચૌડાણુ મહારાવના રાજવંશી અને તેમના કુટુંબીઓ દેવડા રજપૂતે છે. સિરાહીના મહારાવ દેવડા લુંટાજીએ વિ. સં. ૧૭૬૮ લગભગમાં ચંદ્રાવતી અને આબુના પરમારોને જીતીને તેનું રાજ્ય પડાવી લીધું હતું. એટલે તે પહેલાં પણ આ તરફમાં દેવડા રજપૂતની વસ્તી હતી. તેથી દેવડા ઠાકર હમીરે હમ્મીરપુર વસાવ્યું હોય, એ વાત માનો શકાય તેવી લાગે છે.

Page #25

બૂત લડાયક કિલ્લે બનેલું હોવાથી લેકમાં તે
હમીરગઢ: નામથી પ્રસિદ્ધિ પામ્યું જણાય છે. પ્રાચીન તીર્થમાલાઓ અને પટ્ટાવલીઓમાં પણ આ ગામનું નામ હમીરપુર અને હમીરગઢ આપેલું જોવામાં આવે છે. તેથી આ ગામનાં ઉપર્યુક્ત નામે તથા તેની પ્રાચીનતા પુરવાર થાય છે.
ઉપર્યુક્ત એક પ્રમાણ સિવાય આ નગરની ઉત્પત્તિ માટે બીજા ઉલ્લેખો મને મળ્યા નથી, તેમજ આ રાજ્યના અને તેના રાજાઓના ઇતિહાસ કે જાહજલાલી સંબંધી તથા તેના નાશ સંબંધી પણ કંઈ વિશેષ જાણવામાં આવ્યું નથી. ઈતિહાસતત્ત્વનિષ્ણાત મ. મ. રાવબહાદૂર ગૌરીશંકર હીરાચંદ ઓઝા જેવાએ પણ પોતે લખેલા “ની પાર ઉત્તરમાં હમીરપુરનું નામ આપવા સિવાય તેની ઉત્પત્તિ, જાહજલાલી કે નાશ સંબંધી કશુંય લખ્યું નથી. નાશ –
આ નગર અને કિલ્લાને નાશ કેણે અને ક્યારે કર્યો? અથવા શાથી થયો? તે સંબંધમાં કંઈ જાણુવામાં આવ્યું નથી. સંભવ છે કે મુસલમાની ફાજોના આક્રમણથીર ચોર-લૂંટારા-ડાકુઓના અત્યાચારથી કે
૨. શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિજીએ વિ. સં. ૧૭૫૫ માં રચેલી તીર્થમાલામાં હમ્મીરગઢમાં ચાર જિનમંદિર વિદ્યમાન હેવાનું

Page #26

પર્વત પરથી પડતા ધેધમાર પાણીના મારથી આ શહેરને અને કિલ્લાને નાશ થયે હશે. અહીં અત્યારે વસ્તીવાળું એક ઝૂંપડું સરખું પણ નથી. મીરપુર–
હમીરગઢને નાશ થઈ ગયા પછી અહીંના ખેડૂતે, મજૂર વગેરે અહીંથી એક માઈલ દૂર મેદાનમાં જઈને વસ્યા હશે, અને તેથી આ ગામનું નામ “હમીરપુર” ના અપભ્રંશથી, મુસલમાનેએ પાડવાથી અથવા અહીં વિશેષે કરીને મીયાણું લેકોની વસ્તી હોઈ તેઓ કદાચ “મીર” જાતિના હોય તેથી આ ગામનું નામ “મીરલખ્યું છે. તેઓએ હમ્મીરગઢની યાત્રા કરી હશે જ એટલે ત્યાં સુધી અહીં જૈનોની વસ્તી સારી હશે, અને શહેર પણ આબાદ હશે, એમ લાગે છે. ત્યારપછીના નજીકના સમયમાં જ એટલે અઢારમી શતાબ્દિના ઉત્તરાર્ધમાં ઔરંગજેબ અથવા તેમના સૂબાઓની ફેનાં આક્રમણથી–તેમની સાથે થયેલ લડાઈમાં; અથવા તે તે વખતના સિરોહીના મહારાવ સાથે કંઈક અથડામણ થઈ હોય અને તેને અંગે થયેલા યુદ્ધમાં અહીંના રાજવંશને અને તેની સાથે આ નગર તથા કિલ્લાને પણ નાશ થયે હેય, અને આ પ્રદેશ સિરોહી રાયે પિતાના રાજ્યમાં ભેળવી દીધે હોય–ખાલસા કરી દીધો હોય તો તે પણ બનવા
ગ્ય છે. ગમે તેમ હોય પણ આ શહેરને અઢારમી શતાબ્દિના ઉત્તરાર્ધમાં નાશ થયે હેય, એમ જણાય છે.

Page #27

.
પુર ’ પડયું હોય એમ જણાય છે. મીરપુરમાં ફક્ત મીયાણા અને ભીલે વગેરેની જ વસ્તી છે. પ્રાચીનતા
આગળ કહેવામાં આવ્યું છે તેમ જો આ ‘હમીરપુર ’ શહેર દેવડા હમીરે વિ. સ. ૮૦૮માં વસાવ્યાની વાત સાચી હાય, તે આ શહેરની પ્રાચીનતામાં જરાયે શંકા રહેતી નથી. તેમજ અહીંના રસ્તા ઉપરના જૈન મંદિરમાંના, આરસના પ્રાચીન ચેાવિશીના પટ્ટ તથા એ કાઉસગ્ગયા ( ઊભી મૂત્તિએ ) પરના વિક્રમની તેરમી અને ચૌદમી શતાબ્દિના ત્રણ લેખે! પણ આ શહેરની પ્રાચીનતાને સિદ્ધ કરે છે. પરંતુ આ ત્રણે શિલાલેખામાં હમીરપુરનું નામ નહિ હાવાથી કદાચ તે ત્રણે મૂર્તિએ પાછળથી બહારગામથી લાવ્યાની પણ •સભાવના થઈ શકે. તેમ છતાં આ શહેરની પ્રાચીનતા નષ્ટ થતી નથી. જૈનપુસ્તકપ્રશસ્તિસગ્રહ ” પ્રથમ ભાગ (સિંઘી જૈન ગ્રંથમાલા, ગ્રંથાંક ૧૮) ના પૃષ્ઠ ૯૮ માં ‘શતપકિા’ નામની વિ. સં. ૧૩૨૮ માં લખાયેલી હસ્તલિખિત પ્રતિની એક પ્રશસ્તિ આપી છે. તેમાં લખ્યુ છે કે-હમીરપત્તન વાસ્તવ્ય, પલ્લીવાલજ્ઞાતીય, શેઠ સાલ્ડડના પુત્ર શેઠ કઠુઆએ પેાતાના ભાઇ ઉદા શ્રાવકના કલ્યાણ માટે શ્રી બાહુડમેરુ( માઢમેર)ના શ્રી મહાવીરચૈત્યમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ બિખ વિ. સ. ૧૩૨૭ માં સ્થાપન કર્યું. ( આ પ્રશસ્તિમાં, આ કૈડુ શ્રાવકના પૂર્વજો
66

Page #28

તથા વંશજોનું સંક્ષિપ્ત પણ ડીક ડીક વર્ણન આપ્યું છે. ) આ શાસ્ત્રીય પ્રમાણે આ હમીરપુરની પ્રાચીનતાને સિદ્ધ કરે છે. તેમજ આ વાતને અહીંના આરસના મંદિરની દીવાલમાં કોતરાયેલા લેખો અને તીર્થમાલાઓ વગેરેમાંથી મળી આવતા ઉલેખે પણ પુષ્ટિ આપે છે. ઉક્ત આરસના મંદિરની દીવાલમાં વિ. સં. ૧૫૫૦ થી ૧૫ સુધીના પાંચ લેખે ગેખલા અને દેરીઓ કરાવ્યાના તથા યાત્રા કર્યાના દાયેલા છે. મૂળ મંદિર બન્યાને લેખ નથી. એટલે મા મંદિર તે તેથીયે પહેલાં બનેલ હાવું જ જોઈએ. એટલે આ નગર વિ. સં ૧૦ માં અને તેથી પહેલાં પણ વિદ્યમાન હોવાનું નિઃસંદેહ માની શકાય તેમ છે. એટલે આ શહેરની પ્રાચીનતામાં હવે કંઈ પણ શક જેવું રહેતું નથી. જાહેરજલાલી--
“જન સાહિત્ય સંશોધક' ખંડ ૧, પૃ. પર માં જણાવ્યું છે કે પાચંદ્ર ગ૭ના શ્રી પાર્ધચંદ્રસૂરિજી મ. આ “હમીરપુર ના રહેવાસી હતા. હમીરપુરનિવાસી પિરવાડ જ્ઞાતિના વેલેશાહ અને તેમની ધર્મપત્ની વિમલા દેવીના પુત્રે સાધુરત્ન નામના મુનિ પાસે દીક્ષા લીધી હતી, જેનું નામ પાર્ધચંદ્ર પાડયું હતું. એમના નામથી પાછળથી પાર્ધચંદ્ર ગચ્છ કહેવાય. તેમને જન્મ વિ. સં. ૧૫૩૭ ચૈત્ર સુદ ૯ શુક્રવારે થયો હતે. વિ. સં. ૧૫૪૬ માં દીક્ષા, સં. ૧૫૫૪ માં ઉપાધ્યાયપદ, સં. ૧૫૬૪માં

Page #29

૧૦
ક્રિયાદ્વાર, સ’. ૧૫૬૫ માં સૂરિપદ, સ. ૧૫૯૯ વૈશાખ સુદિ ૩ યુગપ્રધાનપદ અને સ. ૧૬૧૨ના માગશર સુદિ ૩ ને દિવસે તેમના દેહાત્સગ ( સ્વર્ગવાસ ) થયા હતા.
૮ જૈન સાહિત્યના સક્ષિપ્ત ઇતિહાસ,' પૃ. ૫૧૯ માં લખ્યું છે કે-કુતુબપુરા તપાગચ્છીય શ્રી ઇંદ્રન દિસૂરિજીના પટ્ટધર શ્રી સૌભાગ્યન ક્રિસૂરિજીએ હમીરપુરમાં રહીને વિ. સ. ૧૫૭૬ માં શ્રીમૌનએકાદશીની કથા રચી.
ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે એક ગચ્છસ સ્થાપક આચાય ન અહીં જન્મ થયા છે, અને બીજા આચાયે અહીં સ્થિરતા કરીને ગ્રંથની રચના કરી છે, તેથી જણાય છે કે-અહીં ઘણા સૂરિવર્યા અને મુનિપુંગવા વિચરતા જ હશે, તેથી અહીં કડુ જેવા અનેક શ્રાવકકુટુ ંબે વસતાં હશે. તેના પ્રમાણમાં ખીજી કામેાની વસ્તી પણ હશે જ. તેથી આ નગરની તે સમયમાં કેટલી જાહેાજલાલી હશે? તે સહજે સમજી શકાય તેમ છે.
આ સ્થળે અત્યારે ચાર જિનમ ંદિરો છે, તેમાંનાં ત્રણ નાની નાની પર્વતની ટેકરીએ પર આવેલાં છે. તે ત્રણે મદિરા અત્યારે મૂત્તિએ વિનાનાં સાવ ખાલી છે. જ્યારે એક મદિર જે નીચે મેદાનમાં રસ્તા ઉપર આવેલુ છે, તેમાં જિનમૂત્તિએ બિરાજમાન છે. તેની વિશેષ હકીક્ત મદિરાના પ્રકરણમાં લખવામાં આવશે.
૩. સને ૧૮૯૪ ના જુલાઇ માસના ‘ઇન્ડીયન એન્ટીકવેરી’ના પૃ. ૧૮૧માં આપેલી ‘પા ચંદ્ર ગચ્છની પટ્ટાવલી’માં સ. ૧૫૬૪ માં ક્રિયાહાર કર્યાનુ અને એ જ સાલમાં યુગપ્રધાન થયાનું લખ્યું છે.

Page #30

પ્રકરણ ત્રીજું રસ્તા
આ તીર્થની યાત્રા કરવા ઈચ્છનારા મારવાડ તરફથી વિહાર કરીને આવતા મુનિરાજેએ તથા સાધ્વીજીઓએ સિરોહીથી ૬ માઈલ, સિંદરથે જઈને ત્યાંથી ૪
૪. સિરોહીઃ આ રાજપુતાનામાં આવેલ સિરોહી સ્ટેટનું મુખ્ય શહેર છે, અને તે સં. ૧૪૮૨ માં વયું છે. સજજનરેડ (પીંડવાડા) સ્ટેશનથી સિરોહી જતાં વચ્ચે-રટેશનથી આશરે ચાર માઈલ દૂર થી “બ્રાહ્મણવાડજી” નામનું પ્રાચીન તીર્થ આવે છે, તેની યાત્રાનો લાભ મળી શકે છે. સિરોહીમાં ૧૭ જિનમંદિર છે. તેમાંથી ૧૫ તે એક જ શેરીમાં-દેરાશેરીમાં આવેલાં હોવાથી તેમજ કેટલાંક મંદિરે ઘણાં જ ભવ્ય, રમણીય, વિશાળ અને ગગનચુંબી હોવાથી સિહી અરધે શત્રુંજય કહેવાય છે. અહીં તપાગચ્છ, ખરતરગચ્છ, લંકાગચ્છ વગેરેના ઉપાશ્રય, આયંબિલ વર્ધમાન તપખાતું, જૈન ધર્મશાલા, શેઠ કલ્યાણજી પરમાનંદજી” આ નામની શ્રીસંઘની પેઢી, શ્રી મહાવીર જૈન મિત્રમંડળ, શ્રી વિજય જૈન પુરતકાલય, દાદાવડી, સંધને બગીચો વગેરે સ્થાને અને શ્રાવકેનાં લગભગ ૬૦૦ ઘર છે. યાત્રા કરવા યોગ્ય છે. અહીંથી જેરા-મગર પ્રાંતમાં જવાય છે.
૫. સિંદરથ : આ સિરે હિી રાજ્યનું ગામ છે. અહીં દેરાસર, ઉપાશ્રય અને શ્રાવકનાં દશેક ઘર છે.

Page #31

૧૨
માઈલ હમીરગઢ જવું અને ગુજરાત તરફથી આવનારાઓએ ડીસાકેપથી મઢાર થઈને અણદરા (હણાદ્રા)
૬. ડીસાકૅપ (નવા ડીસા) માં દેરાસર, ઉપાશ્રય અને શ્રાવકનાં આશરે પચીશેક ઘર છે. તેની પાસે “જૂના ડીસા નામનું જૂનું ગામ છે. તેમાં જિનમંદિરે ૨, ઉપાશ્રય, ધર્મ, શાળા તથા શ્રાવકનાં આશરે ૪૦૦ ઘર વગેરે છે. તેની નજીકમાં જ “રાજપુર” નામનું ગામ છે. તેમાં દેરસર, ઉપાશ્રય, શ્રી કપૂરવિજયજી જૈન પાઠશાળા તથા શ્રાવકનાં આશરે ૮૦ ઘર વગેરે છે. આ ત્રણે ગામે પાલણપુર રટેનાં છે.
૭. મઢારઃ આ સિરોહી સ્ટેટના પરગણાનું ગામ છે. ગામ મોટું છે. અહીં જિનાલયે, ઉપાશ્ર વગેરે છે અને શ્રાવકનાં આશરે બસ ઘર છે.
૮. હઝુદ્રા (અણુદરા) સિરોહી રાજ્યનું પ્રાચીન ગામ છે. અહીં શ્રી મહાવીર સ્વામીજીનું પ્રાચીન, ભવ્ય અને વિશાળ જિનાલય છે. જૈન ધર્મશાળા, ઉપાશ્રય અને શ્રાવકોનાં આશરે ૩૨ ઘર છે. આબુ પહાડની પશ્ચિમ તરફની તલેટીનું આ ગામ છે, અર્થાત્ અહીંથી પૂર્વ દિશામાં બે માઈલ દૂર આબુ પહાડ છે, ત્યાંથી આબુ ઉપર ચવાને રસ્તે છે, કાચી સડક બાંધેલી છે. ઘી, દૂધ, શાક-ભાજી, લાકડાં, અનાજ વગેરે પાડા, પિઠીયા, ઘેડાં અને મજુરો દ્વારા આ રસ્તેથી આબુ ઉપર વેચવા માટે હમેશાં લેકે લઈ જાય છે. તેથી આ રસ્તે કાયમ ચાલુ રહે છે. * હણુદ્રાથી સિરેડી જતાં વચ્ચે માર્ગમાં જ હણુદ્રાથી ચાર માઈલ દૂર વાલડી નામનું સિરોહી સ્ટેટનું નાનું ગામ આવે છે, તેમાં પ્રાચીન દેરાસર ૧, ઉપાશ્રય લે અને શ્રાવકનાં ચાર ઘર છે.

Page #32

આવવું અથવા આબુજીની યાત્રા કરીને ત્યાંથી પાછળના રસ્તે ઊતરીને પશ્ચિમ તરફની તલેટીમાં આવેલા અણાદરા ગામે આવવું. ત્યાંથી ૬ માઈલ સીડી, ત્યાંથી ૨ માઈલ. સણવાડા, ૧૦ ત્યાંથી ૪ માઈલ મેડા, ત્યાંથી ૩ માઈલ મીરપુર અને ત્યાંથી ૧ માઈલ હમીરગઢ આવવું. જે સંઘ અથવા શ્રાવકે સાથે હોય તે અહીં રાતવાસે અથવા અનુકૂળતા પ્રમાણે જેટલા દિવસ રહેવું હોય તેટલું રહી શકાય છે. પણ જે સાથે શ્રાવકે ન હોય અને કારખાના તરફથી થતી વ્યવસ્થાના આધારે અહીં રોકાવાની ઈચ્છા ન હોય તે
૯. સિડી આ સિરોહી સ્ટેટનું ગામ છે. અહીં જિનાલય ૧, ઉપાશ્રય ર અને શ્રાવકનાં આશરે ૬૦ ઘર છે.
૧૦. સણવાડાઃ આ સિરોહી સ્ટેટનું ગામ છે. અહીં દેરાસર ૧, ઉપાશ્રય ૧ અને શ્રાવકેનાં આશરે પંદરેક ઘર છે.
૧૧. મેડાઃ આ સિરાહી રાજ્યનું ગામ છે. અહીં પ્રાચીન અને ભવ્ય જિનમંદિર ૧, ઉપાશ્રય ૨ અને શ્રાવકોનાં આશરે ૨૫ ઘર છે. સરૂપગંજ (રેહડા રોડ) સ્ટેશનથી મેડા આવતાં માર્ગમાં ભાવરી અને નીડા ગામનાં જિનમંદિરનાં દર્શનને લાભ મળી શકે છે. નીડામાં પ્રાચીન, વિશાળ અને ભવ્ય બાવન જિનાલય યુક્ત જિનમંદિર છે. તેમાં એક દેરીમાં શ્રી મણિભદ્ર યક્ષની મેટી મૂર્તિ છે, તેમનાં દર્શન તથા માનતા કરવા માટે દૂર દૂરના લેકે આવે છે. તેમજ કોલંક્રીથી મેડા આવતાં માર્ગમાં ડેડુઆ અને લાંગડી ગામનાં જિનાલનાં પણ દર્શનને લાભ લઈ શકાય છે.

Page #33

૧૪
અહીંની યાત્રા-દર્શન આદિકરીને પાછા સિંદરથ અથવા મેડા પહોંચી જવું. આમ કરવાથી જે કે એક દિવસમાં આઠ માઈલને વિહાર તે કરવો પડે, પરંતુ શ્રાવકેની સહાયતા વિના પણ યાત્રા થઈ શકે છે.
સંસારીઓએ બી. બી. એન્ડ સી. આઈ. (મીટરગેજ) ના સજજનરોડ (પીંડવાડા) સ્ટેશનથી સિહી આવવું જોઈએ. સજજનરોડથી સિરોહીની ૧૪ માઈલની પાકી સડક છે અને મેટર સવસ ચાલુ છે. સિરોહીથી હમીરગઢ જવાય છે. અથવા આબુરોડ (ખરાડી) સ્ટેશનથી આબુ ઉપર ચડી આબુજીની યાત્રા કરી, તેની પશ્ચિમ તરફની તલેટીમાં ઊતરીને હણાદ્રા ગામે આવીને ત્યાંથી હમીરગઢ આવવું જોઈએ. સીરહી અને હણાદ્રામાં ભાડાના વાહને મળી શકે છે. ચોમાસા સિવાયના વખતમાં તે સિહીથી અણદરાની મેટર સવસ ચાલે છે. સિરે
હીથી જનારાઓએ બાડેલી ચાકીએ ઊતરવું જોઈએ. સિહીથી બાડેલી ચોકી સુધી મેટર ચાર્જ ૦-૧૦-૦ છે. બાડેલી ચોકીથી હમીરગઢની જેન ધર્મશાળા આશરે બે માઈલ થાય છે. રસ્તે સારે છે. વચ્ચે એક નાનું ગામ આવે છે. અણુદરાથી જનારાઓએ મેડા ગામ છોડ્યા પછી હમીરગઢ જવાને રસ્તે નજીક આવે ત્યાં ઊતરીને ત્યાંથી હમીરગઢ જવું જોઈએ. તેમજ ચોમાસા સિવાયના દિવસોમાં બી. બી. એન્ડ સી. આઈ (મીટરગેજ)ના સર્પગંજ (રહિડારેડ) સ્ટેશનથી (૧૬ માઈલ)

Page #34

મેડા થઈને (૧૧ માઈલ) કલંદ્રી સુધીની મોટર સવસ ચાલુ રહે છે, તે રસ્તે મેડા ઊતરીને ત્યાંથી (ચાર માઈલ) હમીરગઢ જઈ શકાય છે. આ રસ્તે પણ સારે છે. પદળ, ઊંટ, ઘોડાં કે ગાડાં મારફતે ઉપર લખેલા દરેક રસ્તાથી હમીરગઢ જવા-આવવાવાળા સૌ કેઈએ ચેકીદાર જરૂર સાથે લેવો જોઈએ; ચેકીદાર લીધા વિના આવવા-જવાનું સાહસ ન જ કરવું. મેટરદ્વારા જનારાઆવનારાઓએ પણ મોટર ટેંડ (મેટરના સ્ટેશન)થી હમીરગઢ જતાં અને પાછા વળતી વખતે ચોકીદાર સાથે લેવાનું ચૂકવું નહીં. ભીલ કે મીયાણાનું ચોકીદાર તરીકે એક બાળક પણ તમારી સાથે હશે તે હજારોની મિલ્કત તમારી સાથે હશે તો પણ તમને કેઈ ચોર-ડાકુ-લૂંટારા હેરાન કરશે નહીં.

Page #35

પ્રકરણ શું હમીરગઢનાં જૈન મંદિરો
તેમાં
૧ આરસનું મુખ્ય મંદિર જૈન ધર્મશાળાથી પહાડ તરફ થોડું આગળ ચાલતાં એક નીચી પણ વિસ્તારવાળી ટેકરી ઉપર આ મંદિર આવેલું છે. આ મંદિર સ્વરછ અને ફૂલગુલાબી રંગના મકરાણાનું (આરસનું બનેલું બહુ સુંદર કારીગરીવાળું ભવ્ય અને મને હર છે. મંદિરની રચના –
કાળની ગતિ અબાધિત છે, તેની ભૂખ સર્વભક્ષી છતાં સદા અતૃપ્ત છે. તેણે હમીરગઢને તો પિતાના ઝપાટામાં લઈ લીધું, પરંતુ સ્વર્ગીય વિમાન સરખું આ ભવ્ય ભીમકાય મંદિર, સ્થિતિની પ્રબળતાએ તે કાળરાજાના મુખમાંથી જાણે બચી ન ગયું હોય? તેમ આજ પણ તે પિતાની પૂર્વની જાહેરજલાલી બતાવતું કંઈક અંશમાં ટકી રહ્યું છે.
જેનેનું જીવન અત્યારે ભલે કલાવિહીન લાગતું હોય, પરંતુ તેમના પૂર્વજોનું જીવન તે કળા અને સંગીતથી

Page #36

હમ્મીરગઢ જૈન તીર્થ
ભવ્ય વિશાળ શિખર સહિત આખા
જિનમંદિરનું રમ્ય દ્રશ્ય

Page #37

હમ્મીરગઢ જૈન તી
જિન મંદિરનું ભન્ય પ્રવેશદ્વાર

Page #38

૧૭
વણાયેલુ હતુ, એમ જેનેાનાં પ્રાચીન મદિરા અને પ્રાપ્ત થતી ખીજી સામગ્રીએ ઉપરથી કાઈ પણ અભ્યાસકને લાગ્યા વિના નહીં રહે.
કારીગરી અને કળામાં આબુ-દેલવાડાનાં આરસનાં પ્રાચીન ભવ્ય એ મંદિરના સુદર ખાળક સમું આ મંદિર અત્યારે અહીં નિન વનમાં એકલું અટૂલું ઊભુ છે. પર્વતની ઊંચી ટેકરી પર વિશાળ જગ્યામાં તે આવેલુ છે. મકરાણાના પુલગુલાખી વર્ણના સુદર પથ્થરોથી તેનુ ચણતર થયું છે. તેની કેાતરણી, ભવ્યતા અને મનેાહરતા દરેક યાત્રાળુને પેાતાના તરફ જલદી આપે છે. મૂળ ગભારા, ગૂઢમંડપ (રંગમ`ડપ), નવ ચાકીએ, ભમતીના વિશાળ કાટ, તેના મુખ્ય દરવાજાની બન્ને ખાજીએ મકરાણાથી અનેલી છ છ સુદર દેરીએ, અને કારણીવાળું ઊંચું શિખર, આ બધી વસ્તુ તેની સુંદરતાને વધારે એપ ચડાવે છે. આબુ-દેલવાડાનાં જૈન મંદિરનાં શિખરો સાદાં અને બેઠા ઘાટનાં છે, ત્યારે આ મંદિરનુ શિખર ઘણુ· જ ઊંચું અને ઠેઠ આમલસાર તથા કલશ સુધી નકશીદાર મકરાણાના સુંદર પથ્થરથી બનેલુ છે. અર્થાત શિખરમાં ઠેઠ સુધી સુંદર કારણી કરેલી છે.૧૨
૧૨. લોકાની માન્યતા છે કે આવુ મદિર અત્યારે કરાવવામાં આવે તે ૩૦ થી ૪૦ લાખ રૂપિયા લાગી જાય અને છતાં કદાચ આની ખરાબરી કરે તેવું મ ંદિર ન બની શકે.
૨

Page #39

૧૮
કરણમાં સુંદર દ–
આ મંદિરના મૂળ ગભારાની બહારની બાજુની દીવાલેમાંની કરણમાં પ્રભુજીની બેઠી મૂર્તિઓ, કાઉસ્સગ્ગીયા (ઊભી મૂત્તિઓ), આચાર્યો, મુનિરાજે, શેઠ–શેઠાણીઓ અને દેવ-દેવીઓ વગેરેની ઘણી જ તેમજ સુંદર ભેટી મેટી મૂત્તિઓ કતરેલી છે.
આ મંદિરની બહારની બાજુમાં ચારે તરફની દીવાલોમાં ખુરશી( લીંથ)થી નીચેના ભાગમાં ગજમાળ થરની ઉપરની પંક્તિમાં ચારે બાજુએ જાતજાતની નકશી અને સુંદર ભા(દ) કોતર્યા છે, જે એતિહાસિક દષ્ટિએ પણ બહુ નોંધવા યોગ્ય છે.
તેમાં એક જગ્યાએ શ્રી શાંતિનાથ ભગવાન, મેઘરથ રાજાના ભવમાં, કબૂતરને બચાવવા માટે સિંચાણાની શરત પ્રમાણે, કબૂતરના બદલામાં પિતાની જાતને આપવા તિયાર થઈ ગયા હતા, તે દશ્યમાં સિંચાણે, ત્રાજવું, ત્રાજવાના એક પલ્લામાં કબૂતર અને કબૂતરની સામેના પલ્લામાં મેઘરથ રાજાનું બેસી જવું વગેરે દશ્ય અતિ સુંદર અને સ્પષ્ટ રીતે કતરેલ છે. એક જગ્યાએ ચૌદ સ્વને કેત છે. એક સ્થળે મુનિરાજ બેઠા બેઠા નવકારવાળી (માળા) ગણી રહ્યા છે. એક ઠેકાણે આચાર્ય મહારાજ વ્યાખ્યાન વાંચી રહ્યા છે-ઉપદેશ આપે છે, તેમની પાસે ઠવણી ઉપર સ્થાપનાચાર્ય છે, મુહપત્તિ હાથમાં છે,

Page #40

હમ્મીરગઢ જૈન તીર્થ
વિશાળ રંગમંડપના ભવ્ય ઘુમ્મટનું અદ્ભુત કારીગરીવાળું લેલક; જે આબુના જિનમંદિરોની કરણીની યાદ આપે છે.

Page #41

હમીરગઢ જૈન તીર્થ
ભવ્ય શિખરની અદ્ભુત કોતરણીનું દશ્ય

Page #42

૧૯
તેમની પાસે એક મુનિ ઊભા છે, તેમના હાથમાં દેરે નાખેલી તરણું છે, અને કેટલાક શ્રાવકે પાસે ઊભા છે, આવું દશ્ય કોતરેલું છે. એક સ્થળે પાંચ પાંડે કાઉસ્સગ્ય ધ્યાનમાં ઊભા છે, તેમની પાસે (શત્રુ જ્ય ઉપર રાયણ પગલાંની પાસે છે તેમ) સર્પ અને ગરુડ શાંત ચિત્તથી પાસે બેઠેલા કોતરેલા છે. એક સ્થાને એક મુનિરાજ મુહપત્તિ હાથમાં રાખીને બેઠેલા છે. વગેરે વગેરે ઘણા ભાવો કરેલા છે.
આ બધા ભાવોને એતિહાસિક દષ્ટિએ તપસાય તે ઘણું જાણવાનું અને શિખવાનું મળે, ઘણી આંટી-ઘૂંટીને પણ ઉકેલ લાવી શકાય. દાખલા તરીકે ઉપર જણાવેલા મુનિરાજના ભાવ(દશ્ય ) ઉપરથી એ સ્પષ્ટ રીતે સિદ્ધ થાય છે કે વિ. સં. એક હજારથી સં. ૧૫૦૦ સુધીમાં, આ મંદિર બન્યું તે સમયમાં, સાધુઓ મુહપત્તિ હાથમાં રાખતા હતા, વ્યાખ્યાન વાંચતી વખતે પણ તેઓ મુહપત્તિ હાથમાં જ રાખતા હતા, તેમજ તેઓ દોરે નાંખેલી તપણું, સ્થાપનાચાર્ય અને ઠવણ પણ રાખતા હતા. આ મંદિર કોણે અને ક્યારે બંધાવ્યું?
આ મંદિર કયા પુણ્યશાલી મનુષ્ય કયા પુણ્યયુગમાં બંધાવીને તેની પ્રતિષ્ઠા કયા સંવમાં કયા શાસનપ્રભાવક આચાર્યજી પાસે કરાવી? તે સંબંધી કંઈ પણ મારા

Page #43

જાણવામાં આવ્યું નથી, કારણ કે આ મંદિરમાંની બધી જિનમૂર્તિઓ ઉત્થાપન કરીને બીજે ઠેકાણે લઈ ગયા છે, તેમ પબાસણ (પદ્માસન) પણ સુંદર હોવાથી અહીંથી બીજે ગામ લઈ ગયેલ છે. તેના ઉપર કદાચ આ મંદિર કરાવનાર, પ્રતિષ્ઠા કરનાર આચાયાદિ અને પ્રતિષ્ઠાની તિથિ વગેરેના લેખે કોતરેલા હોય પણ તે બધી ચીજો તે અહીં નથી, અને તે બધી ચીજો કયાં છે ? તેને કોઈને પત્તો પણ નથી, તેમજ ઉક્ત હકીકતવાળે એક પણ લેખ આ મંદિરની દીવાલમાં કે બારશાખાદિ કઈ પણ જગ્યાએ કોતરેલે નથી. તેથી આ મૂળ મંદિર સંબંધી કંઈ પણ હકીકત જાણવામાં આવી નથી. છતાં આ મંદિરમાંનાં ગંખલા, દીવાલે, સ્તંભે અને દેરીઓની બારશાખ ઉપર; દેરીઓ તથા ગેખલા કરાવનારાના તેમજ યાત્રા કરવા આવનારાના વિ. સં. ૧૫૫થી સં. ૧૫૫૬ સુધીના લેખે કેતરાયેલા છે. આ લેખમાં આ મૂળ મંદિરના કરાવનાર કે પ્રતિષ્ઠા કરનાર સંબંધીને કશે ઉલ્લેખ નથી, છતાં ઉપરના લેખેથી આ મંદિર ઉક્ત સંવત્ પહેલાં જ બનેલું છે, એમ ખાત્રીથી માની શકાય તેમ છે.
જો કે “જૈન સાહિત્ય સંશોધક”, ખંડ ૧, અંક ૩માં પ્રગટ થયેલ “શ્રીવીરવંશાવલી” (પૃ. ૮)માં લખ્યું છે કે “સંપ્રતિ રાજાએ હમીરગઢમાં શ્રી પાર્શ્વબિંબ પ્રાસાદ નિપજા.” તથા ઉકત વીરવંશા

Page #44

વળી” માં (પૃષ્ઠ ૨૩ માં) લખ્યું છે કે-“શ્રી વીર પ્રભુજી-- થી ૨૯ મી પાટે થયેલ શ્રી જયાનંદસૂરિજી મહારાજના ઉપદેશથી પ્રાગ્વાટ મંત્રી સામતે, મહારાજા સંપ્રતિએ કરાવેલ આ મંદિરને વિ. સં. ૮૨૧ માં જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું. પરંતુ આ પુકિતકાના બીજા પ્રકરણમાં હમ્મીગઢની “ઉત્પત્તિ અને નામ” એ પેટા વિભાગમાં જણાવ્યા પ્રમાણે જ્યારે આ ગામ (હમ્મીરપુર) દેવડા હમ્મીરે વિ. સં. ૮૦૮ માં જ વસાવ્યું છે, તો પછી મહારાજા સંપ્રતિએ અહીં મંદિર બંધાવ્યાની અને મંત્રી સામતે વિ. સં. ૮૨૧ માં તેને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યાની વાત બંધબેસતી થતી નથી. છતાં “વીરવંશાવળીમાં આમ શા કારણુથી લખાયું હશે? તે સમજાતું નથી. કદાચ “વીરવંશાવળીમાં જણાવેલ વાત આ “હમ્મીરગઢ” માટે ન હોય, પરંતુ બીજા જ કઈ “હમ્મીરગઢ ” માટે હોય અથવા કદાચ “વીરવંશાવલી” માં લખેલી હકીકત આ હમીરગઢના આ મંદિર માટે જ હોય તે પણ આ મંદિર સંપ્રતિ મહારાજાએ કરાવેલું હોય એટલું (આશરે ૨૨૫૦ વર્ષ જેટલું પ્રાચીન તે જણાતું નથી જ. માટે એમ. સમજવું જોઈએ કે આ સ્થળે હમ્મીરપુર વસ્યા પહેલાં બીજું કઈ ગામ હશે, અને ત્યાં મહારાજા સંપ્રતિએ મંદિર બંધાવ્યું હશે. ત્યારપછી વિ. સં. ૮૦૮માં ત્યાં દેવડા હમ્મીર હમ્મીરપુર વસાવ્યું હશે, પછી ત્યાં કિલ્લે થવાથી તેનું નામ હમ્મીરગઢ પડ્યું તેથી ત્યારપછી

Page #45

થયેલા “વીરવંશાવળી ના લેખકે “હમ્મોરગઢમાં સંપ્રતિ મહારાજાએ મંદિર બંધાવ્યું ” એમ લખ્યું હોય, અને ત્યારપછી મંત્રી સામતે વિ. સં. ૮૨૧માં આ મંદિરને આમૂલચૂલ-નવેસરથી જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા હોય તે વખતનું આ મંદિર હોય અથવા ત્યારપછી બીજા કઇ પુણ્યશાલી ગૃહસ્થ જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો હોય તે વખતનું આ મંદિર હોય, એમ જણાય છે.૧૩ આ મંદિરમાં અત્યારે એકેય મૂત્તિ નથી, તદ ખાલી છે. યાત્રાતીર્થ–
પહેલા પરિશિષ્ટમાં આપેલા આ મંદિરના શિલાલેથી એ પણ જાણી શકાય છે કે આ મંદિરમાં મૂળ નાયકજીના સ્થાને તે વખતે શ્રી રાવલા પાશ્વનાથ પ્રભુજી બિરાજમાન હતા. એટલે કે આ મંદિર જીરાવલા પાર્શ્વનાથજીના સ્થાપનાતીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધ હતું. ૧૪
૧૩. આ મંદિરની બાંધણી અને ગજમાળ થર વગેરે જોતાં આ મંદિર કેઈસમૃદ્ધ મહામંત્રીએ બંધાવ્યું હોવું જોઈએ, તેમજ આ ભવ્ય મંદિરની બાંધણી, ઘાટ, નકશી-કરણી, તેમાં કોતરેલાં દશ્યો અને ગ્રંથોના ઉલેખે વગેરે જોતાં આ મંદિર વિક્રમ સં. એક હજારની આસપાસમાં બનેલું અર્થાત લગભગ એક હજાર વર્ષનું પ્રાચીન હોય એમ લાગે છે.
૧૪. શ્રી શાંતિકુશલજીએ વિ. સં. ૧૬૬૭ માં રચેલ ગૌડીપાર્શ્વનાથ સ્તવન ની ૧રમી કડીમાં, આ ગામનું

Page #46

૨૩
અને એ જ કારણથી અહીં દૂરદૂરના દેશથી પણ લેકે યાત્રા કરવા માટે આવતા હતા. ખંભાત, મણુંદ અને પાટણના શ્રાવકે અહીં યાત્રા કરવા આવ્યાના ઉલ્લેખ ઉપર જણાવેલા સં. ૧૫૫૦ ની આસપાસના શિલાલેખમાં કતરેલા છે. એટલે લગભગ સાડાચારસે વર્ષો પહેલાં જેમ આ સ્થાન તીર્થ ગણાતું હતું, તેમ અત્યારે પણ આ સ્થાન તીર્થસ્વરૂપ મનાય છે. ખાસ યાત્રા કરવા લાયક છે. એકાંત શાંતિનું સ્થાન હોવા સાથે કુદરતી દથી રમણીય લાગે છે. નામ “હમીરપુર ” અને અહીંના જિનમંદિરના મૂળનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન હવાનું લખ્યું છે. (જુઓ પ્રા. તીર્થમાલા સંગ્રહ, ભા.૧, પૃ.૧૯૯, ય. વિ. ગ્રંથમાલા)
તથા શ્રી ખુશાલવિજયજીના શિષ્ય શ્રી ઉત્તમવિજયજીએ સં. ૧૮૮૧ના ફાગણ વદિ ૨ ને દિવસે રચેલ ૨૧ કડીને “શ્રી પાર્શ્વનાથજીનાં ૧૦૮ નામનો છંદ કે જે “જૈન ધર્મપ્રકાશ પુ. ૫૬, અંક ૧૦, પૃ. ૩૩૦ માં છપાયેલ છે, અને એ જ છંદ “શ્રી સ્તુતિચતુર્વિશિકા” માં પણ “પુરુષાદાનીય શ્રી પાર્શ્વજિનનામમાલા ” એ નામથી પ્રકટ થયેલ છે, તેમાં પણું આ ગામનું નામ “હમીરપુર” અને અહીં મૂળ નાયક શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુજી હોવાનું લખ્યું છે. હમીરપુર પાસ પ્રણમું વળી નવલખા, ભીડભંજન પ્રભુ ભડ ભાંગે દુઃખભંજન અને ડોકરીયા નમું પાસ જીરાવલા જગત જાગે

Page #47

શિલાલેખો
આ મંદિરમાંથી ગોખલાઓ, સ્તંભે અને દીવાલેમાં દાયેલા કુલ પાંચ શિલાલેખ મળ્યા છે. તે બધા વિ. સં. ૧પપ૦ થી વિ. સં. ૧૫૫૬ સુધીના છે. તેમાં ગોખલા અને દેરીઓ કરાવ્યાના તેમજ અહીં યાત્રા કરવા આવેલાઓના ઉલ્લેખ છે. આ બધા લેખો, ગુજરાતી અનુવાદ સાથે, પહેલા પરિશિષ્ટમાં આપવામાં આવ્યા છે. તે ઉપરાંત આ મંદિરમાં એક છૂટા પથ્થરમાં બે પંક્તિઓ કતરેલી હતી, પણ તેમાં સંવત્ નહેાતે તેમજ લેખ અધૂરો અને અસ્તવ્યસ્ત હતું, તેથી તે આમાં આપે નથી. મૂળ મંદિર સંબંધી એકકે લેખ મળ્યા નથી.
મૂલ નાયક–ઉપર્યુક્ત પાંચ શિલાલેખોમાંથી બે શિલાલેખમાં આ મંદિર શ્રી રાવલા પાનાથજીનું હેવાનું લખ્યું છે અને એકમાં “જગન્નાથ–પ્રાસાદ” એમ લખેલ છે. તેમાં “જગન્નાથ” શબ્દથી પણ શ્રી જીરાવલા પાર્શ્વનાથજીનું જ સૂચન કર્યું હોય, એમ લાગે છે. એટલે અત્યારે વિદ્યમાન આ મંદિર, તેના બંધાવનાર ભાગ્યશાળીએ શ્રી જીરાવાલાજીની સ્થાપના તરીકે જ બંધાવ્યું હશે અને એ વખતથી જ તેમાં મૂળ નાયક તરીકે શ્રી જીરાવલા પાર્શ્વનાથજીની મૂર્તિ બિરાજમાન કરી હશે, એમ લાગે છે. વિ. સં. ૧પપદ પછી કાળક્રમે કઈક વખત મૂળ નાયકજીની મૂર્તિ બદલવાની જરૂર પડી હશે, ત્યારે શ્રી રાવલા પાશ્વનાથજીના સ્થાને શ્રી

Page #48

ગોડી પાર્શ્વનાથજીની મૂર્તિ પ્રતિષ્ઠિત ( સ્થાપિત ) કરી હશે. અથવા તે જીરાવલીજીની મૂર્તિ પાછળથી કાળક્રમે ગૌડીજીના નામથી પ્રસિદ્ધિ પામી હોય. ગમે તેમ હૈય, પરંતુ આ પ્રદેશના લેકે અત્યારે આ મંદિરને શ્રી ગૌડી પાર્શ્વનાથજીનું મંદિર કહે છે, અને બીજા પરિશિષ્ટમાં આપેલ આ જમીનના પટ્ટા(દસ્તાવેજ)માં પણ આ મંદિરને “ડીજીનું મંદિર” લખેલું છે. મતલબ કે આ મંદિર અત્યારે ડીજીના મંદિર તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.
સિરોહીના વૃદ્ધ શ્રાવકો કહે છે કે–આ મંદિરના મૂળ નાયક શ્રી ગોડી પાર્શ્વનાથજીની મનહર મૂત્તિ, મુંબઈમાં પાયધુની ઉપર આવેલા શ્રી ગેડી પાર્શ્વનાથજીના દેરાસરજીમાં મૂળ નાયકજી તરીકે સ્થાપન કરવા માટે આપવામાં આવી છે તે અત્યારે પણ ત્યાં મૂલ નાયક તરીકે બિરાજમાન છે, અને ખૂબ જ ભક્તિભાવથી પૂજાય છે. (૨-૩) ટેકરી ઉપરનાં બીજા બે મંદિરે
આરસના મુખ્ય મંદિરથી થોડે થોડે દૂર, પર્વતની નાની નાની પણ જુદી જુદી બે ટેકરીઓ ઉપર, બીજાં બે મંદિરે આવેલાં છે. આ બન્ને મંદિર નાનાં અને સાદાં છે, પણ અખંડ ઊભેલાં છે. આ બન્ને મંદિરમાંથી પણ પ્રભુજીની બધી મૂત્તિઓ અને પબાસણ વગેરે પણ ઉત્થાપન કરીને બહાર ગામ આપી દેવામાં આવેલ છે.

Page #49

૨૬
અત્યારે આ અન્ને મદિરા પણ સાવ ખાલી છે. “ આ અને મદિરા અર્વાચીન છે અને સેા એક વર્ષ ઉપર જોધપુરના એસવાળ જૈન દીવાન વગેરેએ બંધાવ્યાં છે ?” એવી દંતકથા હાલમાં પ્રચલિત છે. પરંતુ શ્રી યશે।વિજયજી જૈન ગ્રંથમાલા, ભાવનગરથી પ્રગટ થયેલ • શ્રી પ્રાચીન તીર્થમાલા સંગ્રહ ’માં, શ્રીમાન્ જ્ઞાનવિમલસૂરિજી મહારાજે વિ. સ. ૧૭૫૫માં રચેલી ‘તીમાલા’ છપાણી છે, તેની ઢાળ ૬, કડી પર (પૃ. ૧૩૮ ) માં આ ગામનું નામ ‘ હમીરપુર ' આપ્યું છે, અને અહીં ચાર મંદિર વિદ્યમાન હાવાનુ લખ્યુ છે. એટલે આજથી લગભગ અઢીસે વર્ષો પહેલાં પણ અહીં ચાર મિ વિદ્યમાન હતાં અને અત્યારે પણ એ ચારે ચાર વિદ્યમાન છે, એટલે આ બન્ને મદિરા, સેા એક વર્ષ લગભગમાં નવાં બન્યાં હાય તેમ લાગતું નથી, પણ તે વખતે આ બન્ને મદિરાનો જીર્ણોદ્ધાર થયેા હશે, એમ જણાય છે.
"
આ બન્ને મદિરાની દીવાલે વગેરેમાં એકેય લેખ કાતરેલે નથી, કદાચ હશે તેા છ દ્ધાર કરાવતી વખતે ચૂનાના પ્લાસ્ટરમાં દાખી દીધા હશે. તેમજ અહીં મૂત્તિએ, ગાદીએ અને પદ્માસન (પમાસણ ) પણ નથી, કે જેમાં લેખે! હાવાનો સંભાવના હાય છે. એટલે આ અન્ન મદિરે કાણે અને કયારે બધાવ્યાં છે, તે કઇ જાણવામાં આવ્યુ નથી. પરંતુ ઉપર્યુક્ત તીમાલાથી તે

Page #50

ર૭
અઢી વર્ષથી વધારે જૂનાં છે, એટલું તે ચોક્કસ સાબિત થાય છે.
આ ત્રણે મંદિરમાંની બધી મૂર્તિઓ અને પદ્માસને (પબાસણે) વગેરે આસપાસનાં ઘણાં ગામમાં, જ્યાં
જ્યાં આવશ્યકતા હતી ત્યાં, આપી દેવામાં આવેલ છે. તેમાંથી કેટલીક મૂત્તિઓ અહીંથી દક્ષિણ દિશામાં દસ માઈલની દૂરી પર આવેલ સીડી ગામના દેરાસરજીમાં લઈ જવામાં આવી છે. પરંતુ ત્યાંની કઈ કઈ મૂત્તિઓ હતી અને અહીંથી કઈ કઈ મૂત્તિઓ ત્યાં લઈ ગયા? તેને નિર્ણય કરવું અશક્ય છે. તેમજ અહીંની બીજી મૂત્તિઓ તથા પબાસણે કયે કયે ગામ લઈ ગયા છે? તેને પત્તો લાગવો પણ મુશ્કેલ છે. એટલે આ બને દેરાસરે ક્યારે અને કેણે બંધાવ્યાં તે જાણી શકાયું નથી.
(૪) રસ્તા ઉપરનું મંદિર આ મંદિર, જૈન ધર્મશાલાએ પહોંચતાં પહેલાં જ, મેદાનમાં અને રસ્તા ઉપર આવેલું છે. આ મંદિર પણ નાનું અને સાવ સાદું હોવા છતાં બીજા, ત્રીજા નંબરના મંદિરેથી કાંઈક મોટું અને પ્રાચીન હોય તેમ લાગે છે. આ મંદિરમાં પણ મંદિર બંધાવનાર સંબંધીને એકે લેખ નથી, તેથી આ મંદિર કોણે અને કયા સંવમાં બંધાવ્યું? તે ચક્કસ રીતે જાણી શકાયું નથી. યદ્યપિ આ મંદિરમાં અત્યારે જિનવીશીને આરસને મેટે પટ્ટ અને આરસ

Page #51

૨૮
ના બે મોટા કાઉસ્સગીયાવિદ્યમાન છે, તેના ઉપર અનુકેમે વિ. સં. ૧૨૧૯૧૩૪ અને ૧૩૪ના લેખે ખોદેલા છે, એટલે આ ત્રણે ચીજો પ્રાચીન છે. પણ તેમાં આ ગામનું કે આ મંદિરનું નામ નથી તેથી બીજે ગામથી કે અહીંના આરસના મંદિરમાંથી પાછળથી લાવીને અહીં પધરાવી હોય એવી કલ્પના પણ થઈ શકે. આ ત્રણે લેખમાં બીજા 'કઈ ગામનું નામ પણ નથી, એટલે કદાચ આ ત્રણે વસ્તુઓ અહીંના આરસના મંદિરમાં પધરાવવા માટે કરાવી હોય, અને તેમાં પધરાવી હોય, એમ પણ માની શકાય. પછી આરસના મંદિરમાંથી જ્યારે બધી મૂત્તિઓ “લઈ લેવામાં આવી હશે ત્યારે આ ત્રણે ચીજોને ત્યાંથી લાવીને આ મંદિરમાં પધરાવી હશે, એમ લાગે છે.
આ મંદિરને ઘાટ,એની બાંધણી વગેરે જોતાં આ મંદિર ત્રણસો-ચારસો વરસથી વધારે જૂનું જણાતું નથી. કદાચ આ ઠેકાણે પહેલાં પ્રાચીન અને સુંદર મંદિર હોય અને પાછળથી જીર્ણોદ્ધારના વખતે સમયાનુસાર કેઈએ આવું સાદું મંદિર બંધાવ્યું હોય તો એ પણ સંભવિત છે.
આ મંદિરમાં મૂળ નાયકજીના સ્થાન પર પ્રભુજીની જે મૂર્તિ બિરાજમાન છે, તેના પર લાંછન સ્પષ્ટ નથી, સાવ ઘસાઈ ગયેલ છે, એટલે તે કયા ભગવાનની મૂત્તિ છે? તેની ખાત્રી થતી નથી. પણ આ પ્રદેશના લોકો આ દેરાસરજીના મૂળ નાયક શ્રી ગોડી પાર્શ્વનાથજી

Page #52

૨૯
હોવાનું કહે છે અને માને છે. તીર્થમાલાઓ અને ગ્રંથેમાંથી આ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુજીનું તીર્થ હોવાના ઉલેખે મળે છે, તેમજ આરસના મુખ્ય મંદિરમાં પહેલાં શ્રી જીરાવલા પાર્શ્વનાથજી મૂળ નાયક હતા, પછી તેમાં કદાચ મૂળ નાયકજીના સ્થાન પર ગેડીપાર્શ્વનાથજી બિરાજિત થયા હશે. તેને લીધે આ મંદિરના મૂળ નાયકજીની પણ શ્રી ગેડી પાર્શ્વનાથજી તરીકેની પ્રસિદ્ધિ ચાલુ રહી ગઈ હશે, એમ લાગે છે. મૂળ ગભારામાં બિરાજમાન મૂળ નાયકજી અને તેમની બન્ને બાજુની એક એક મૂર્તિની બેઠકમાં તેરમા સૈકાના લેખે ખેદેલા છે, પણ તે બનાવટી છે;૫ અરાજકતાના સમયમાં, પ્રાચીન મૂર્તિઓ પર, તે પ્રાચીન હવાની પાકી ખાત્રી કરાવવા માટે, કેઈએ પાછળથી ખેઘા કે દાવ્યા હોય તેમ તે લેખની લિપિ અને ભાષા પરથી સ્પષ્ટ જણાય છે. માટે તે લેખો ઉપર વિશ્વાસ રાખ ગ્ય નથી. આ મૂર્તિઓની પ્રાચીનતા સિદ્ધ કરે તેવા તેના પર સાચા લેખે નહીં હોવા છતાં, એ મૂત્તિઓ ભવ્ય, આકર્ષક અને દર્શનીય છે.
આ દેરાસરજીના મૂળ ગભારામાં ઉપર જણાવેલી
૧૫. ઇતિહાસતત્વવેત્તા શ્રીમાન પંન્યાસજી શ્રી કલ્યાણવિજયજી મહારાજ પણ આ ત્રણે લેખોને બનાવટી જ માને છે. આ ત્રણે લેખો બનાવટી હેવાથી મેં ઉતાર્યા નથી, અને પહેલા પરિશિષ્ટમાં બીજા લેખોની સાથે આ ત્રણ લેખો આ પુસ્તકમાં આપ્યા પણ નથી.

Page #53

૩૦
આરસની ત્રણ જ મૂર્તિઓ છે, મૂળ ગભારા બહાર એટલે ગૂઢમંડપમાં આરસની મોટી મૂર્તિ ૧ છે, તથા આરસના મોટા કાઉસ્સગ્ગીયા ( ઊભી મૂત્તિઓ) ૨ છે, આરસને જિન–વીશીને પટ્ટ ૧ દીવાલ સાથે લગાવેલ છે. (ઉપર કહેવામાં આવ્યું તેમ આ ત્રણ વસ્તુઓ ઉપર અનુકમે વિ. સં. ૧૩૪૬, ૧૩૪૬ અને ૧૨૧૯ના લેખે ખોદેલા છે.) ધાતુની પંચતીથી ૧ અને અંબિકાદેવીની આરસની મૂત્તિ ૧ છે. આ દેરાસરજીને જીણઉદ્ધાર કરાવવાની ખાસ જરૂર છે.

Page #54

પ્રકરણ પાંચમું જણેદ્ધાર
આગળનાં પ્રકરણોમાં આપણે જોઈ ગયા, તે પરથી વિકમની અઢારમી શતાબ્દિના પૂર્વાદ્ધ સુધી તે આ શહેરની જાહોજલાલી સારી જ રહી હશે એમ જણાય છે. એટલે લગભગ એ જ સમયમાં ઓરંગજેબ બાદશાહની ફેજોનાં આક્રમણથી આ શહેર ભાંગ્યું હોવું જોઈએ. છતાં, ટેકરી પરનાં બીજા-ત્રીજા નંબરનાં મંદિરની હકીકતમાં જણાવ્યા પ્રમાણે, તેમજ વિ. સં. ૧૭૫૫માં શ્રીમાન જ્ઞાનવિમલસૂરિજીએ રચેલી તીર્થમાળામાં જણાવ્યા પ્રમાણે, તે વખતે અહીં ચાર મંદિરે વિદ્યમાન હતાં, તેમજ તે અરસામાં તે આચાર્યશ્રી બીજા મુનિરાજે સહિત અહીં યાત્રા કરવા પધાર્યા જ હશે, એટલે તે વખતે અહીં શ્રાવકોની વસ્તી પણ હશે એમ અનુમાન થઈ શકે છે. ત્યારપછી, એટલે વિ. સં. ૧૭૫૫ પછી, આ ગામની વિશેષ પડતી થઈ હશે, અને કાળક્રમે વસ્તી ઘટવા માંડી હશે, ઉચ્ચ કેમની વસ્તી બીજા સુરક્ષિત શહેરમાં રહેવા ચાલી ગઈ હશે અને ભીલ, મીયાણું વગેરે પણ આ પહાડી સ્થાનને છોડીને અહીંથી એક માઈલ દૂર મેદાનમાં અને ચાલુ રસ્તાની નજીકમાં મીરપુર ગામ

Page #55

વસાવીને ત્યાં રહેવા ચાલ્યા ગયા, એમ લાગે છે. એટલે આ સ્થાન તદ્દન ઉજજડ અને નિર્જન બન્યું. એટલે મકાને અને ઝૂંપડાઓ પણ ધીમે ધીમે જમીનદોસ્ત થઈ ગયાં અને ટેકરી ઉપર બનેલે મજબૂત કિલ્લે પણ ચારે તરફથી જીર્ણશીર્ણ થઈ ઠેકાણે ઠેકાણે ખંડિયેરરૂપ બન્યા. આ પ્રમાણે કાળની કુટિલતાથી આ ભવ્ય શહેરનો કરુણ અંત આવ્યે. આ કાળરાજાના ઝપાટામાંથી નીતિના દ્રવ્યથી બનેલાં ફક્ત ચાર જૈન મંદિરે, એક જૈન ધર્મશાળા, એક નાનું શિવાલય અને એક પ્રાચીન મેટી વાવડી, આટલી ચીજો જ બચી જવા પામી છે. હમીરગઢ ભાંગ્યા પછી આ મંદિરેની સારસંભાળ સિહીના શ્રીસંઘના આગેવાને રાખતા હતા. પણ વાતવાતમાં લડાઈ, ચોર-ડાકુ-લૂંટારાને ત્રાસ, અને “મારે તેની તલવાર જેવા અંધાધુંધીના જમાનામાં નિર્જન સ્થાનમાં, પહાડની ટેકરીઓ પર આવેલા આ મંદિરેમાંની મૂર્તિઓનું રક્ષણ કરવું મુશ્કેલીભરેલું લાગ્યું હશે, તેથી સિનેહીના શ્રીસંઘે અહીંનાં ટેકરીઓ ઉપરનાં ત્રણે મંદિરની મૂર્તિઓ અને પબાસણ વગેરે જે જે ગામનાં દેરાસરેમાં જરૂરી હતાં ત્યાં ત્યાં આપવા માંડયાં. જિન-ચેવિશીને આરસને માટે પટ્ટ તથા આરસના મેટા અને કાઉસ્સગ્ગીયા, આરસના મંદિર માંથી લાવી તે નીચેના મંદિરમાં પધરાવ્યા. આસપાસના કેટલાંક ગામના સંઘે પિતાના ગામના દેરાસરજીમાં જોઈતી મૂર્તિઓ તથા પબાસણો વગેરે પિતાની મેળે

Page #56

૩૩
પણ અહીંથી લઈ ગયા. તેમજ આ સ્થાનની પાસે થઈને પસાર થનારા કેટલાક વણઝારાઓ પિતાની પોઠેમાં છુપાવીને કેટલીક મૂર્તિઓ લઈ ગયા. તેમણે કિંમતથી બીજા ગામના શ્રાવકને મૂર્તિઓ વેચી દીધી. કેટલીક મૂર્તિઓ ચેરાઈ પણ ગઈ.૧૬ પરિણામે સિહીના શ્રીસંઘે ટેકરી ઉપરનાં આ ત્રણે મંદિરે સાવ ખાલી જ રાખવાનું ઉચિત ધાર્યું; ફક્ત નીચેના રસ્તા પરના એક દેરાસરજીમાં જ મૂર્તિઓ સુરક્ષિત રાખી અને તેની પૂજા વગેરેની વ્યવસ્થા રાખી. છતાંય સિરોહીથી દૂર, નિર્જન અને એકાંત સ્થાનમાં આવેલાં આ મંદિરની સાર– સંભાળ રાખવામાં વચ્ચે વચ્ચે વખતો વખત ખામી આવવા લાગી, અને વચ્ચે કેઈ કોઈ વાર નધણિયાતા જેવું પણ થઈ ગયું હશે. એમ કેટલાંક વર્ષો પસાર થયા બાદ, લગભગ ૪૫ વર્ષ પહેલાં, સિદેહીના કેટલાક પુણ્યશાળી શ્રાવકને આ તીર્થને ઉદ્ધાર કરવાની ભાવના જાગ્રત થઈ તેથી તેમણે પ્રયાસ કરીને સિહી દરબારના મુખ્યનજીકના ભાયાત નાદીયાના ઠાકોર સાહેબ પાસેથી આ ચારે મંદિરે, ધર્મશાલા અને બગીચાની જમીન તથા તેની આસપાસની બધી જમીન ફરી વાર કિંમત આપી
૧૬. પહેલાં ચેરાઈ ગયેલી મૂર્તિઓમાંથી સધાતુની એકલ મુનિ ૧ અને સર્વધાતુની ચોવીશી ૧ પાછી મળી આવી હતી. આ બને મૂર્તિઓ હાલમાં સિરોહીના મંદિરમાં રાખી છે.

Page #57

૩૪
ખરીદી લઈને તેને પાકો પટ્ટો (દસ્તાવેજ) વિ. સં. ૧૯૫૯માં કરાવી લીધું. તેની નકલ બીજ પરિશિષ્ટમાં ગુજરાતી ભાષાંતર સાથે આપવામાં આપી છે. પછી તે ભક્ત શ્રાવકેએ આ તીર્થસ્થાનનું કંઈક સમારકામ વગેરે કરાવી, પૂજા-પાઠની સારી વ્યવસ્થા કરવા માંડી. વખત જતાં તેમાં પણ શિથિલતા આવવાથી સિરેહીના “શ્રી મહાવીર જૈન મિત્રમંડલના ઉત્સાહી યુવકોએ આ કામ હાથમાં લીધું: ધર્મશાલાનું જરૂર પૂરતું સમારકામ કરાવી કેટલીક ઓરડીઓને કમાડ કરાવ્યાં, પૂજારી તથા ચોકીદારે ત્યાં રાત પણ રહી શકે તેવી વ્યવસ્થા કરીને પૂજારી તથા બે ચેકીદારો કાયમ ખાતે ત્યાં રાખવાનું ચાલુ કર્યું, આસપાસના લોકો ત્યાં યાત્રા કરવા આવે એવો પ્રચાર કરવા માંડ્યો, અને કોઈ વિદ્વાન મુનિરાજે સિરોહી આવે તે તેમની સાથે જઈને તેમને “હમીરગઢની યાત્રા કરાવવા લાગ્યા. આમ ઠીક ઠીક કામ ચાલવા લાગ્યું. કેટલાંક વર્ષો બાદ આમાં પણ પાછી શિથિલતા આવી. “શ્રી મહાવીર જૈન મિત્રમંડલ”ના કેટલાક ઉત્સાહી યુવકે કમાવા માટે પરદેશ ચાલ્યા ગયા. સિરોહીમાં હતા તેમાંથી પણ કેટલાક પોત-પોતાના વ્યાપારધંધામાં લાગી ગયા. છતાં સિરોહીના ભક્તજને, સિરોહીના સંઘના તથા ઉક્ત મંડળના ઉત્સાહી યુવકને એમ તે લાગ્યા જ કરતું હતું કે -
કાળની કુટિલતાથી નષ્ટ થયેલ આ સ્થાન અને આ

Page #58

૩૫
અલોકિક મંદિરે અત્યારે પુનર્જન્મ માંગી રહ્યાં છે. જે થોડાં વર્ષો સુધી સ્વર્ગીય વિમાન જેવા આરસના આ મંદિરને અને બીજાં ત્રણે મંદિરનો પણ પુનદ્ધાર કરાવવામાં નહીં આવે તે કાળરાજાના ઝપાટામાંથી બચી ગયેલાં આ ચારે મંદિરે પણ પાછાં કાળરાજાના મુખમાં સપડાઈ જશે–નષ્ટ થઈ જશે; માટે આ તીર્થને પુનરુદ્ધાર કરાવ બહુ જરૂરી છે. પરંતુ જે કઈ જવાબદાર સંસ્થા કે વ્યક્તિ આ કામ હાથમાં લે, તે આ કામ આસાનીથી થઈ શકે, સહાયતા આપનારા ગૃહસ્થો નિર્ભયતાથી સહાયતા આપી શકે અને કામ નિર્વિઘપણે પૂર્ણ થઈ શકે. માટે તેઓ એવી માતબર સંસ્થાઓ અને ધનાઢ્ય ગૃહસ્થોને પ્રેરણા કરતા રહેતા હતા. તેવામાં આબુવાળા
ગીરાજ શ્રી વિજય શાંતિસૂરિજી મહારાજનો સમાગમ થવાથી ઉત્સાહી યુવકેએ આ માટે તેમને વિનતિ કરી. આ વિનતિ ધ્યાનમાં લઈને તેમણે સિહીના સંઘને ઉપદેશ કર્યો. તેઓશ્રીના ઉપદેશથી સિદેહીના શ્રીસંઘની “શેઠ કલ્યાણજી પરમાનંદજી” નામની પેઢીએ “હમીરગઢ” તીર્થને વહીવટ પોતાના હાથમાં લીધે, અને હાલ તુર્તમાં અહીંના આરસના મુખ્ય મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવવાનું નક્કી કરીને એક અપીલ બહાર પાડીને સિહીની આસપાસના તથા સિહી રાજ્યના જેરા-મગરા પ્રાંતના ધનાઢય શ્રાવકો પાસેથી મદદ મેળવવા માંડી.
સં. ૧૯૯૫ના માહ શુદિ ૧૦ થી આરસના મુખ્ય

Page #59

મંદિરને જીણોધ્ધાર કરાવવાનું કામ ચાલુ કર્યું. શેઠ કલ્યાણજી પરમાનંદજીની પેઢી તરફથી સિાહીવાળા શા. પૂનમચંદજી વેહિત્રા અને શા ખુશાલચંદજી મડીયાની દેખરેખ નીચે કામ ચાલવા લાગ્યું. આશરે ચારેક વર્ષ સુધી કામ ચાલ્યું. આરસના મંદિરમાંનું જરૂરી બધુંય કામ કરાવી લીધું, ધર્મશાલાથી આરસના મંદિર સુધીને રસ્તે સાફ કરા; ધર્મશાલા, અ૮ (મોટો કૂવો) અને બગીચાનું સમારકામ કરાવીને તેને ચાલુ સ્થિતિમાં– વપરાશવાળી સ્થિતિમાં મૂકી દીધેલ છે. બગીચાનાં પુષ્પ પ્રભુપૂજામાં ઉપયોગમાં આવે છે. અહીંની ધર્મશાલા આશરે એક હજાર માણસ ઊતરી શકે એટલી વિશાળ છે. જીણોધ્ધાર માટે લગભગ અઢાર હજાર રૂપિયાની સહાયતા મળી હતી. લગભગ તે બધી રકમ ખર્ચાઈ ગઈ છે. રસ્તા પરના મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવવાની ખાસ જરૂર છે. તેમજ બીજું થોડું થોડું કામ પણ બાકી છે. એટલે હજુ આશરે પાંચેક હજારની સહાયતાની ખાસ જરૂર છે. વિશ્વયુધ્ધને લીધે થયેલી ભયંકર મેંઘવારીને લીધે હાલમાં જીર્ણોધ્ધારનું કામ બંધ કરી દીધેલ છે. એકાદ વર્ષમાં સોંઘારત થયા પછી અને ઉપર જણાવેલી સહાયતા મળવાથી અધૂરું રહેલું જીર્ણોધ્ધારનું કામ પૂરું કરાવી લેવાની સિદેહીની પેઢીના કાર્યવાહકો ખાસ ઈચ્છા રાખે છે. માટે ભાગ્યશાળી દાનવીએ આ જીર્ણોદ્ધારના કામ માટે શોક કલ્યાણજી પરમાનંદજીની પેઢી મુ. સિહી, (રાજપુતાના)-આ સરનામે સહાયતા મેકલી આપવી.

Page #60

પ્રકરણ
દેખરેખ અને વ્યવસ્થા
આ જૈન તીર્થધામની દેખરેખ અને વ્યવસ્થા, સિરોહીના જેન વેતાંબર મૂત્તિપૂજક સંઘ તરફથી, શેઠ કલ્યાણજી પરમાનંદજીની પેઢી રાખે છે. તેના ઉત્સાહી કાર્યવાહકેએ આ કાર્ય હાથમાં લઈ, પ્રયાસ કરી, ધનાલ્યો પાસેથી આર્થિક સહાય મેળવી, જીણોદ્ધારનું કામ ચાલુ કરાવીને ઉજડ જેવા થઈ ગયેલ આ તીર્થધામને ચાલુ સ્થિતિમાં મૂકી દીધું છે. ધર્મશાલા, કૂ, બગીચો વગેરેનું સમારકામ થઈ ગયું છે. હવે અહીં યાત્રાળુઓ રાત રહેવું હોય તે ખુશીથી રહી શકે છે; જેટલા દિવસ રહેવું હોય તેટલું આનંદથી રહી શકે છે. ૨ ચેકીદારે, ૧ પૂજારી, ૧ નોકર, ૧ માળી એમ પાંચ માણસો અહીં કાયમ ખાતે રહે છે. આ સ્થાન જંગલમાં હોવા છતાં યાત્રાળુઓની યથાગ્ય–સાધન પ્રમાણે–સગવડતા સચવાય છે. વાસણે, ગાદલાં, ગોદડાંની યાત્રિકો માટે વ્યવસ્થા રાખેલી છે. પહેલેથી ખબર આપવાથી માગણું પ્રમાણે દરેક જાતની સગવડતા કરાવી અપાય છે. સાધુ-સાધ્વીજીઓની કારખાનાના માણસો સાર-સંભાળ તેમજ આહાર–પાણીની

Page #61

૩૮
વ્યવસ્થા રાખે છે. અહીં નજીકમાં સારું ગામ અને મેદીની દુકાન નહીં હાવાથી સીધુંસામાન મળી શકતું નથી, માટે યાત્રાળુઓએ સીધું સામાન સાથે લાવવું જોઈએ. આ સિવાય ખીજી જે જે સગવડા જોઇએ તે તે સગવડા કરાવી આપવા માટે અગાઉથી શેઠ કલ્યાણજી પરમાનંદ્રજીની પેઢીને સિરાહી ખબર આપવા જોઇએ.
અહીં યાત્રાળુઓની અવર-જવર છે, પણ તે ખાસ કરીને સિરાહી અને સિરોહી રાજ્યનાં ગામેાના જેનેાની જ છે, કેમકે દૂર દૂરના પ્રાંતમાં-દેશેામાં આ તીર્થ હજી પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યું નથી. હવે આ પુસ્તિકાથી તથા ખીજા ખીજા પ્રયાસેાથી જેમ જેમ આ તીર્થ પ્રસિધ્ધિમાં આવતુ જશે, તેમ તેમ દૂરના યાત્રિકા પણ અહીં આવતા રહેશે. જેમજેમ યાત્રાળુઓની સંખ્યા વધતી જશે, તેમ તેમ કાર્યવાહક સગવડતાનાં સાધના વધારતા રહેશે.૧૭
૧૭. હમીરગઢથી પશ્ચિમ દિશામાં ચાર માઇલ દર ‘વેલાંગડી’ નામનું ગામ છે. ત્યાં જૈન દેરાસર, ઉપાશ્રય અને શ્રાવકાની વસ્તી છે. ત્યાંના વિદ્યાપ્રેમી શ્રાવકેાએ પ્રયાસ કરીને ત્યાં એક વિદ્યાલય ખેાલ્યું છે. વિદ્યાલયની ખેર્ડીગમાં ૬૦ વિદ્યાર્થીએ બહાર ગામના છે, અને હજુ વધારે ભરતી થવાની સંભાવના છે. તેમજ ગામના ૭૦ હેાકરાએ વિદ્યાલયમાં ભણે છે. સિરાહીના ઉત્સાહી કાÖવાહાની પ્રેરણાથી આ વિદ્યાલયના કાર્યવાહકોએ આ વિદ્યાલયને હમીરગઢ લઈ જઈને કાયમ ખાતે ત્યાં જ રાખવાનું વીકાયું છે. હમીરગઢની ધર્મશાલાનાં મકાનની

Page #62

૩૯.
અત્યારે આ તીર્થમાં વાર્ષિક ખર્ચ બારસો રૂપિયાને છે, જ્યારે આવક માત્ર બસે રૂપિયાની જ છે. દર વરસે એક હજાર રૂપિયાનો ટેટ પડે છે. આ ટેટા ન પડે તે માટે યાત્રાળુઓએ ખાસ ધ્યાન આપવાની જરૂર છે. તેમજ અહીં હજુ મંદિરનો જીર્ણોધ્ધાર માટે તથા ધર્મશાળામાં વાસણ, ગોદડાં, ગાદલાં અને બીજી સગવડ વધારવા માટે સાધારણ ખાતામાં આર્થિક સહાયતાની ખાસ આવશ્યકતા છે. ધનાઢ્ય શ્રાવકે એ પિતાને ઉદાર હાથ આ તરફ લંબાવવાની જરૂર છે.
સંસારનાં દુખેથી, વ્યાપારાદિની ચિંતાઓથી, અને કૌટુંબિક આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિથી કંટાળેલા મનુષ્યને
ઉપર એક માળ તૈયાર થઈ જશે, કે તરત જ વિદ્યાલય હમીરગઢ લઈ જવામાં આવશે. આ વિદ્યાલય, તેના શિક્ષક અને નોકરો વગેરે કાયમખાતે હમીરગઢમાં રહેવાથી યાત્રાળુઓનું આવાગમન વધતું જશે અને યાત્રાળુઓની તથા સાધુ-સાધ્વીએની સગવડતા પણ સારી રીતે સચવાશે, અને તેથી હમીરગઢના આ તીર્થધામની આબાદી અને જાહોજલાલી હમેશાં વધતી જશે. માટે દાનવીર–સખી ગૃહસ્થોએ અહીંની ધર્મશાળાના ઉપરના માળનાં મકાનો બંધાવવા માટે ઘણી જ તાકીદથી, કેઈની પ્રેરણું ન હોય તે પણ, પિતાની મેળે જ, સહાયતા મોકલી આપવાની ઉદારતા દાખવીને આ તીર્થભક્તિના કાર્યથી અપૂર્વ પુણ્ય ઉપાર્જન કરવા માટે ભાગ્યશાળી થવું.

Page #63

જે અમુક દિવસે કે અમુક સમય સુધી શાંતિ મેળવવાની ભાવના થઈ હોય, પ્રભુભક્તિ અને ધર્મકાર્યમાં તલ્લીન થવાથી ઈચ્છા થઈ હોય અને આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ પ્રાપ્ત કરવા માટે શાંતિથી ધ્યાન, શુભ ભાવના કે શુભ વિચારે કરવાની ઉત્કંઠા થઈ હોય તે તેમને માટે આ તીર્થધામ એકાંત શાંતિમય હોવાથી વિશેષ ઉપયોગી થઈ પડે તેવું છે. વળી પર્વતની ટેકરીઓ, ઝાડી, જંગલ વગેરે કુદરતી દથી પણ આ સ્થાન રમણીય છે. માટે આ તીર્થની યાત્રાને લાભ અવશ્ય લેવા લાયક છે.
આ તીર્થને અંગે કંઇ પણ સૂચનાઓ કરવી હોય, મદદ મેકલવી હોય, સગવડ કરવા માટે જણાવવું હોય, વગેરે દરેક કાર્યો માટે નીચેના સરનામે લખવું યા રૂબરૂ મળવુંશ્રીમાન શેઠ કલ્યાણજી પરમાનંદજીની પેઢી છે. દેરાશેરી મુ. સિરોહી.
( રાજપુતાના )

Page #64

ઉપસંહાર સિરોહી રાજ્યમાં અને સિરોહી નજીકમાં આવેલ હમ્મીરગઢ (હમ્મીરપુર)નું તથા ત્યાંનાં જિનાલનું એતિહાસિક વર્ણન મને જેટલું પ્રાપ્ત થયું તેટલું મેં આ પુસ્તિકામાં આપ્યું છે. પણ હું માનું છું ત્યાં સુધી તે ઘણું અધૂરું છે. હમ્મીરગઢની ઉત્પત્તિએ કેણે અને ક્યારે વસાવ્યું? કયારે અને શા કારણથી તેને નાશ થયે? હમ્મીરગઢના રાજાઓની વંશાવળી શું છે? વગેરે વગેરે ઘણી બાબતે હજુ સુધી અપ્રાપ્ત છે. માટે વિદ્વાને અને સર્જનને પ્રાર્થના છે કે જેઓને આ પુસ્તિકામાં જેટલી હકીકત આપી છે, તેથી વધારે હકીકત પ્રાપ્ત થાય તથા હમ્મીરગઢનાં જિનાલયને લગતા તથા શ્રી હમ્મીરગઢ સ્થિત જીરાવલા પાનાથ પ્રભુજી સંબંધી કપે, તેત્રે, સ્તુતિઓ, છંદ, ચિત્યવંદને, સ્તવને આદિ જે કાંઈ વસ્તુઓ પ્રાપ્ત થાય તે, તેઓ આ પુસ્તિકાના લેખક અથવા પ્રકાશકને અવશ્ય જણાવવાની કૃપા કરે, જેથી તેની એગ્ય તપાસ કરીને તેને બીજી આવૃત્તિમાં દાખલ કરી દેવામાં આવે.
આ તીર્થની કાર્યવાહક કમીટીને એક ભલામણ કરવામાં આવે છે કે–આ તીર્થમાં સૌને અનુકૂળ પડે તેવા દિવસોમાં એક મેળે સ્થાપવા જોઈએ. મેળે સ્થાપન થવાથી તે દિવસે મેળામાં આસપાસનાં લગભગ બધાંય ગામના સંઘે અને આગેવાને આવે; તેઓની સાથે મેળાપ,

Page #65

વાર્તાલાપ અને આ તીર્થની ઉન્નતિ માટે વિચારોની આપ-લે થઈ શકે, અને તીર્થને પ્રસિદ્ધિમાં લાવવા માટેના શક્ય હોય તેટલા ઉપાયે જવા માટેની વિચારણા થઈ શકે. આ તીર્થના મૂલનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુજીને જન્મ પિષ વદિ ૧૦ (ગુજરાતી માગશર વદિ ૧૦) અને દીક્ષા પોષ વદિ ૧૧ (ગુજરાતી માગશર વદિ ૧૧) ને દિવસે થયેલ હોવાથી આ બે દિવસને મેળે સ્થાપવામાં આવે તે તે બહુ જ અનુકૂલ થઈ પડે એમ મને લાગે છે. છતાં સિરોહી તથા આસપાસનાં ગામોના સંઘને ઉપર્યુક્ત બે દિવસે અનુકૂલ ન જ જણાતા હોય તે શ્રી પાપ્રભુજીનું ચ્યવન અને કેવળજ્ઞાન, આ બે કલ્યાણકે ચૈત્ર વદ ૪ ગુજરાતી ફાગણ વદિ ૪)ને દિવસે થયેલા હાવાથી ચિત્ર વદિ અને એક દિવસને મેળે સ્થાપ જોઈએ. આ કાર્ય જરૂર કરવા લાયક છે.
આ પુસ્તિકા વાંચી ભવ્ય આ તીર્થની યાત્રાને વારંવાર લાભ લેવા પ્રેરાશે, બીજાઓને તેમ કરવા પ્રેરશે, અને તેથી આ તીર્થની ઉન્નતિ, જાહેરજલાલી તથા પ્રસિદ્ધિમાં વધારો થશે તે હું મારે આ લઘુ પણ ઘણું વરસોથી શરૂ કરેલા પ્રયાસ સફળ થયે એમ માનીશ.
અંતમાં આ તીર્થ પુનઃ પૂર્વવત્ જાહોજલાલી અને અભિવૃદ્ધિ-આબાદી પ્રાપ્ત કરવા સાથે ભવ્ય પ્રાણીઓને સંસારસમુદ્રથી તારવામાં–મુક્તિ અપાવવામાં-પ્રવહણ સમ બને એવી મહેચ્છા ધરાવવા સાથે હું મારું લખાણ અહીં સમાપ્ત કરું છું. હે રતિઃ શાંતિઃ શાનિત

Page #66

- પરિશિષ્ટ ૧ હમ્મીરગઢનાં જૈન મંદિરે ના શિલાલેખે.
[૧] [ રસ્તા પરના મંદિરમાંના આરસના વીસપર્ટ ઉપરનો લેખ
સંત ૨૨૧ ગાઢ સુદ્ધિ ૨૦ ર એ.. ................ રશિતિ [] જારિતા પ્રતિષિતા
श्रीचन्द्रसिंहमूरिभिः॥
સંવત ૧૨૧૯ અષાડ સુદિ ૧૦ રવિવારના દિવસે શ્રેણી ..એ ચૌવીસ તીર્થકરને આરસને પટ્ટ કરાવ્યું, અને તેની શ્રી ચંદ્રસિંહસૂરિજીએ પ્રતિષ્ઠા કરી.
[૨] [ રસ્તા પરના મંદિરમાંના પહેલા કાઉસગ્ગીયા ઉપરનો લેખ.]
संवत् १३४६ वर्षे फागु(ल्गुण सुदि २ सोमे श्रे० बोहरि भा० अच्छिणि पु. लोगा भा० कडू पु० श्रे० समधर भा० लाडी पु० पूंनमाल भा० २ चांपल ताल्हू पु० देवपाल-मदन-कमसीह-श्रे० आसपाल
અહીં આપવામાં આવેલ શિલાલેખમાંના નંબર ૧-૨-૩ વાળા શિલાલેખે ઈતિહાસતત્વવેત્તા પન્યાસજી શ્રી કલ્યાણવિજયજી મહારાજના સૌજન્યથી પ્રાપ્ત થયા છે.

Page #67

૪૪
मा० लाछू पु० महिपाल भा. ललत [ एतैः ] पितु [] માતુ [*] અયોĖ શ્રીશાન્તિનાથયેલ [ત્તિમાં હ્રા॰ ] प्रतिष्टि (ष्ठि) तं श्रीचंद्रसिंह सरिसंतानीय श्री पूर्णचन्द्र सूरिशिष्यैः श्रीवर्धमानसूरिभिः ।
સવત ૧૩૪૬ ફાગણ શુદિ ૨ સે।મવારના દિવસે શેઠ હરિની ભાર્યો અર્માિણના પુત્ર લેાગાની ભાર્યા કડ઼ેના પુત્ર સમધરની ભાર્યાં લાડીના પુત્ર પૂનમાલની એ સ્ત્રીએ-૧ ચાંપલ ૨ તાલ્ડ્રના પુત્ર ૧ દેવપાલ ૨ મદન ૩ ક્રમસિ’હુ ૪ શેઠ આસપાલ, શેઠ આસપાલની ભા •લાહૂના પુત્ર મહિપાલની ભાર્યા લલત, એએએ પાતાનાં માતાપિતાના કલ્યાણ માટે શ્રી શાન્તિનાથ ભગવાનની ઊભી મૂતિ કરાવી અને તેની પ્રતિષ્ઠા શ્રી ચંદ્રસિંહસૂરિજીની પર’પરાના શ્રીપૂર્ણ ચંદ્રસૂરિજીના શિષ્ય શ્રી વધ માનસૂરિજીએ કરી.
[3]
[ રસ્તા ઉપરના મંદિરમાંના કાઉસ્સગ્ગી પરના લેખ. ] संवत् १३४६ वर्षे फागु (ल्गुण सुदि २ सोमे श्रे० ચોર મા. અøિ િપુ. જોવા મા. ૧૬ પુ॰ શ્રે लोगा समघर भा. लाडी पु. पूंनमाल भा. २ चांपल ताल्हू

Page #68

૪૫
પુ, સેવા--શર્મીદ છે. ગાલપા મા. પુ. મહિષા મા. સંસ્કૃત [ā] શ્રી નિતનિત [विंब का०] श्रीचन्द्रसिंहसूरिसंतानीय श्रीपूर्णचन्द्ररिશિઃ શ્રીવર્ધમાનરિમિક પ્રતિષ્ઠિd I શ્રી ||
સંવત ૧૩૪૬ ફાગણ શુદિ ૨ સોમવારના દિવસે શેઠ બેહરિની ભાર્યા અછિણિના પુત્ર લેગાની ભાર્યા કડૂના પુત્ર શેઠ સમધરની ભાર્યા લાડીના પુત્ર પૂનમાલન બે સિઓ-૧ ચાંપલ ૨તાહના પુત્ર ૧દેવપાલ ૨ મદન ૩ કર્મસિંહ અને ૪ આસપાલ, આસપાલની ભાર્યા લાહૂના પુત્ર મહિપાલની ભાર્યા લલત, એઓએ શ્રી અજિતનાથ ભગવાનની ઊભી મૂતિ કરાવી, અને તેની પ્રતિષ્ઠા શ્રી ચંદ્રસિંહસૂરિજીની પરંપરાના શ્રી પૂણચંદ્રસૂરિજીના શિષ્ય શ્રીવર્ધમાનસૂરિજીએ કરી.
[૪] [આરસના મંદિરના મૂળ ગભારામાં જતાં ડાબા હાથ તરફને લેખો
ॐ संवत् १५५० वर्षे माघशुदि ४ भोमे श्री. पत्तनवासत( स्त)व्य ओसवालज्ञाती[य] भैलडीया शाह राजा सुत सा. महिराज सुत सा. वच्छासुत વાળની મોજ | તત સંધી સિ(મિત્ર મ...

Page #69

(धारू) रीडानी ओलग ओसवाल वुहरा पुजा सुत अमीपाल सुत कुरानी ओलग॥ श्री श्रीमालज्ञाती[य] सं. हासा सुत सं. अदानी ओलग संवत(त) १५५० वर्षे फाग(ल्गु)ण स(शु)दि १ दिने निणेरवा सूत सोनी સમા સ(મુ)ત સો. સામા...........(ની યોના)
સંવત ૧૫૫૦ ના માઘ શુદિ ૪ મંગલવારના દિવસે શ્રી પાટણના રહેવાસી ઓસવાલજ્ઞાતીય ભીલડીયા શાહ રાજાના પુત્ર શાહ મહિરાજના પુત્ર શાહ વચ્છાના પુત્ર દેવકરણની એલગ જ તેની સાથે આવેલા મિત્ર...( અધારૂ)રીડાની એલગ. ઓસવાલ જ્ઞાતીય વહોરા પંજાના પુત્ર અમીપાલના પુત્ર કુરાની એલગ. શ્રી શ્રીમાલજ્ઞાતીય સંઘવી હાસાના પુત્ર સંઘવી અડાની
લગ, સંવત ૧૫૫૦ના ફાગણ શુદિ ૧ દિન નિણરવાના પુત્ર ની સમરાના પુત્રની સામા...(ની ઓલગ)
[ આરસના મંદિરના ગૂઢ મંડપમાં સામે સામે રહેલા બન્ન ગોખલાને લેપ.]
स्वस्त(स्ति) श्री संवत् १५५२ वर्षे पोस(प) वदी ૭ સો થી ઘ૩(૨) પક્ષી મ. પત્ની
લગ=સેવા-ચાકરી-તાબેદારી.

Page #70

૪૭
णामुपदेशेन श्रीस्तंभतीर्थवास्तव्य [:] श्री उपकेशवृद्धशाखायां सा. नाथा भा. बा. हेमी सुता जीवी भ. શિવા તથા નિયિંસુ [ ]............(i) श्रेयोऽर्थ श्रीजी रावल्लीशप्रासादे आलकद्वयं कारित (तं) ।
સ્વસ્તિ શ્રી સ ંવત ૧૫૫૨ પાષ વદી ૭ સેામવારના દિવસે શ્રી બૃહત્તપાગચ્છીય ભટ્ટારક શ્રીધર્મરત્નસૂરિજીના ઉપદેશથી શ્રી સ્ત ંભતીથ -ખંભાતના રહેવાવાલા શ્રી વીશા ઓસવાલ જ્ઞાતીય શાહ નાથાની ભાર્યાં ખાઈ હેમીની પુત્રી જીવીના પતિ શિવા. તે ખાઈ જીવીએ પેાતાની બા આદિ કુટુ'બના કલ્યાણ માટે શ્રી જીરાવલી પાર્શ્વનાથ પ્રભુજીના મંદિરમાં બે ગેાખા કરાવ્યા, [ ૬ ]
[આરસના મ ંદિરના મુખ્ય દરવાજામાં પ્રવેશ કરતાં જમણા હાથની દીવાલમાં લાગેલા થાંભલાને લેખ. ]
संवत (तू) १५५२ वरखे (र्षे) चैत्र शुदि ७ सोमे ...( અભેહ મી—ગવેદ શ્રી?) પત (त) न मधे ( मध्ये ) सः थामानी बेटी बाई करमीनी ચેટી વાડ઼ે નાથી સ્ત્રી શ્રી........
સવત ૧૫૫૨ ચત્ર શુદ્ઘિ ૭ સામવારે........

Page #71

(આજ? શ્રી) પાટણનિવાસી, સંઘવી થામાની પુત્રી માઈ કરમીની પુત્રી બાઈનાથી શ્રી શ્રી
(શ્રાવિકા નથી કદાચ અહીં યાત્રા કરવા આવેલ હશે અથવા તેણે આ સ્તંભ કરાવ્યું હશે, તેને આ લેખ હશે.)
[૭]
[આરસના મંદિરમાં જમણા હાથ તરફની પહેલી દેરીની બારશાખ ઉપરને લેખ.]
सं.१५५६ वर्षे वैशाष(ख) सुदि १३ रखौ प्राग्वाट ज्ञातीय सं. वाछा भार्या सं० वीजलदे सुत सं० कान्हा રુતિ કળી રેલી સુત સં........ ()વાણ માય મા......(નાચા) મરે શ્રીની रावला श्रीपार्श्वनाथप्रासादे देवकुलिका कारिता वृद्धतपापक्षे श्रीउदयसागरसूरीणामुपदेशेन ॥ सं० રામા સુતા માં પ્રગતિ સં હીં સુતા........ (प्रक्रमती १) सुता करमाइ नित्यं पार्श्व प्रणमति ॥
સંવત ૧૫૫૬ વૈશાખ સુદિ ૧૩ રવિવારે પિરવાડ જ્ઞાતીય સંઘવી વાછાની ભાય સંઘવણ વીજલદેના પુત્ર સંઘવી કાહાની સ્ત્રીઓ ૧ કુતિગદે ૨ જાણિ ૩ દેસી, તેના પુત્ર સંઘવી નપાલની ભાયી કરમાઈએ પોતાના

Page #72

४८
પતિના કલ્યાણ માટે બહત્તપાગચ્છીય શ્રીઉદયસાગર સૂરિજીના ઉપદેશથી શ્રી જીરાવલા પાર્શ્વનાથ ભગવાનના મંદિરમાં દેહરી કરાવી. સંઘવણ કરમાઈની પુત્રી भी प्राम ४३ छ. सधवा हानी पुत्री............. (प्रक्रमती नी पुत्री ४२मा हमेशा पाश्वनाथ स. વાનને પ્રણામ કરે છે.
[८]
[ આરસના મંદિરમાં જમણે હાથ તરફની દેરી નં. ૫-૬ परनो सम.]
सं० १५५६ वर्षे द्वितीय ज्येष्ट (छ) शुदि १ शुक्रे ॥ महाराज श्री राणाजी प्रा (प्र) सादात् ।। प्राग्वाटज्ञातीय संघवी सम[स] भार्या......(समरा) दे पुत्ररत्न संघवी सचवीर भार्या पद्माई पुत्ररत्न संघवी देवा सु(स्व)कुटुंबयुतेन स्वश्रेयसे श्रीजगन्नाथप्रासादे श्रीदेवकुलिका कारापिताः(ता) ॥ भट्टारक प्रभुश्री हेमविमलभरिभिः प्रतिष्टि(ष्ठि)ता ॥ संघस्य शुभं भवतु ॥
સંવત ૧૫૫૬ બીજા જયેષ્ઠ શુદિ ૧ શુક્રવારે મહા

Page #73

૫૦
રાજ શ્રી રાણાજીની કૃપાથી પેારવાડજ્ઞાતીય સૌંધવી સમરાની ભા.............(સમરા)દે ના પુત્રરત્ન સઘવી સચવીરની ભાર્યો પદમાઈના પુત્રરત્ન સંઘવી દેવા, આદિ પેાતાના કુટુમ્બથી યુકત સઘવી સચવીરે પેાતાના કલ્યાણ માટે શ્રી જગન્નાથ (જીરાવલા પાર્શ્વનાથ ભગવાન)ના મંદિરમાં દેરી કરાવી અને તેની પ્રતિષ્ઠા ભટ્ટારક પ્રભુ શ્રી હેમવિમલસૂરિજી મહારાજે કરી.

Page #74

પરિશિષ્ટ ર પટ્ટાની અસલ ઉપરથી નકલ.
नंबर ४६
मोहर ठिकाणा नांदिया
सवत श्रीराजसाहेबांजी जेतसीगजी कुषरजी श्रीअसलसीगजी बसनाएतु गांम मीरपुर में मीदर ४ सार है सो मीदरां तालके बगीसो है सो जमीन sarea करदीनी हे मीदरां तालके तणरी बाजुआंरी वीगत
१ पुरख दीसाने मोटो मीदर श्रीगोडी पारसनाथजी महाराजरो हे
२ पसम दीसाने श्रीमाहादेवजीरो मीदर ता वालोतक
३ दकण दीसाने श्रीमाताजीरा भाकर तक ता डुगरावारा भाकर तक

Page #75

-
५२
४ उतर दीसाने आडारा भाकर तक बालातक
उपर माफक जमीन इनारत कीणी तणरी कीमतरा रू ७१) ओकोतर भीलाडी में रोकडा ले दीइ हे सो आ जमीन बगीसो श्री देरासररो माल हे कोइ उतापन करे तो वणने श्रीसारणेसरजी पुससी । आप दतंग परदतंग जे लोपती वसुधरा ते नर नरकां जावती जबांतक चंदेव करंग १९५९ जेठ वद ८ ताा १९ मेइ स १९०३ दा का सा भेरां
छे दा जैतसींघजी साक १ कोटरी तेजा पनाजीरी छे दा. तेजरा छ साक १ सा नेमा बजीगजीरी छे पोतारा हुकमसे साख १ सा जीवा तेजाजी आतरी छे साख १ सा गुलाबसंद लखमाजी श्रीजीरा हुकमसुं

Page #76

ઉપરના દસ્તાવેજનું ગુજરાતી ભાષાંતર નંબર ૪૬
મેહર ઠિકાના૧ નાદિયા
સ્વસ્તિ શ્રીરાજ સાહેબજી શ્રીજેતસિંહજી તથા કુંવરજી શ્રી અચલસિંહજી પરાતાં-ના શાસનમાં, ગામ મીરપુરમાં ચાર જિનમંદિરો તથા બગીચો છે. તે જમીન અર્પણ કરી દીધી છે. મંદિરે તથા બગીચાની ચતુર દિશા (ચાર દિશા)ની વિગત આ પ્રમાણે છે – ૧ પૂર્વ દિશામાં મોટું મંદિર શ્રીગેડીપા
નાથજીનું છે. ૨ પશ્ચિમદિશામાં શ્રી મહાદેવજીના મંદિર તથા
વાળા (નાલા) સુધી. ૩ દક્ષિણ દિશામાં શ્રી માતાજીની ટેકરી તથા
ડુંગરાવા ટેકરી સુધી. ૪ ઉત્તર દિશામાં આડાની ટેકરી તથા વાળા
(નાળા) સુધી. ૧. નાંદિયાના ઠાકેર, સિરોહી રાજ્યના તદ્દન નજીકના ભાયાત છે. નાંદિયા અમુક ગામ તાલુકો છે. હમ્મીરગઢનું આ સ્થાન અત્યારે નાદિયાના ઠાકોરના તાબામાં નથી સિરાહિ. રાજયમાં ખાલસા છે.

Page #77

૫૪
ઉપર પ્રમાણેની જમીન, કિંમત રૂા. ૭૧) અને એકેતેર રૂપિયા ભીલાડી (ગામ)માં રોકડા લઈને આપી છે. માટે આ જમીન તથા બગીચો શ્રી મંદિરની મિલકત છે. તેને કોઈ ઉત્થાપન કરશે (ઝૂંટવી લેશે) તેને શ્રીસારણેશ્વર પૂછશે. (સારણેશ્વરજી તેની ખબર લેશે.)
પિતે કે બીજાઓએ દાન કરેલ ભૂમિ વગેરેને જે લેપ કરે છે–પાછી ઝુંટવી ચે છે, તેવા માણસ, સૂર્ય અને ચંદ્ર વિદ્યમાન રહે ત્યાં સુધી નરકમાં રહે છે,
સંવત ૧૫૯ના જેઠ વદિ ૮, તા. ૧૯ મે ૧૯૦૩ ઈવીસન
દઃ કારકુન સા ભેરાના છે. જેતસીંગજી શાખ ૧. કોઠારી તેજા પનાજીની છે. દર તેજાના છે. શાખ ૧. શા. નેમા વજીગજીની છે. પિતાના
હુકમથી.
શાખ ૧ શા. જીવ તેજાજીની છે.
શાખ ૧ શા. ગુલાબચંદ લખમાજી. શ્રીજીના હુકમથી.
(ઉપર જણાવેલ મીરપુરનાં ચાર જિનમંદિરે અને ધર્મશાલા સહિત બગીચ વગેરેને વહીવટ, શેઠજી કલ્યાણજી પરમાનંદજીની પેઢી મુ. સીહીની કમીટી તથા પંચ મહાજન કરે છે.)
૨. શ્રીસારણેશ્વર મહાદેવને સિરોહીના રાજવંશીય ચૌહાણ રાજપૂતે પિતાના કુલદેવ-ઈષ્ટદેવ માને છે.

Page #78

મુનિરાજ શ્રીજયંતવિજયજીકૃત તીર્થ વર્ણનના બે એતિહાસિ ગ્રંથ
ગિરિરાજ આબુ અને તે ઉપરનાં આામ જગવિખ્યાત જિનમંદિરની સમગ્ર
કે માહિતી આપતે, પ્રવાસી અને યાત્રાળુને અત્યંત ઉપયોગી ૭૫ સુંદર ચિત્રયુક્ત સચિત્ર ગ્રંથ. ગ્રંથ હિન્દી અને ગુજરાતી બને ભાષામાં જુદા જુદો છાપવામાં આવ્યો છે.
મૂલ્ય-અઢી રૂપિયા
અચલગઢ ગિરિરાજ આબુના એક ભાગ
સમા અચલગઢનાં દર્શનીય સ્થાનો અને જિનમંદિરનું વર્ણન આપતે, સેલ સુંદર ચિત્રો યુક્ત ગ્રંથ,
મૂલ્ય- સવા રૂપિયા
શ્રી યશોવિજયજી જૈન ગ્રંથમાળા ગાંધીચોક : ભાવનગર (કાઠિયાવાડ)

Page #79

જૈન આગમ, તત્ત્વજ્ઞાન, વ્યાય, વ્યાકરણ, સાહિત્ય, વિધિવિધાન, ક્રિયાકાંડ તથા પ્રકરણાદિ વિષયોનાં ગૂજરાતી, હિન્દી, સંસ્કૃત, પ્રાકૃત તેમજ અંગ્રેજી ભાષાનાં પ્રાચીન-અર્વાચીન પુસ્તક મેળવવાનું ઉત્તમ
સ્થાન
ચશેવિજયજી જૈન ગ્રંથમાળા
ગાંધી, ભાવનગર (કાઠિયાવાડ)
જૈન સાહિત્ય ઉપરાંત સામાન્ય સાહિત્યથે પણ માગણી મુજબ પૂરા પાડવામાં આવે છે.

Page #80
હાલમાં બહાર પડેલ સુંદર પ્રકાશન આબૂના સિધ્ધહુરત લેખકની નવી સુંદર કૃતિ અચળગઢ (સચિત્ર ) લેખક:-મુનિરાજશ્રી જયંતવિજયજી મહારાજ ઇતિહાસને પ્રવાસની માહિતી સાથે જગવિખ્યાત મંદિરને સંપૂર્ણ વૃતાંત કિંમત સવા રૂપીએ -6 @@@- દર્શન પૂજા માં રાખવા યોગ્ય દર્શનીય અચળગઢનું ચિત્ર આલબમ કિંમત ફકત પાંચ આના શ્રી યશોવિજયજી જૈન ગ્રંથમાળા ગાંધીચોક, ભાવનગર ( કાઠિયાવાડ );