________________
માટે આ ભાવ તીર્થ જ ખરેખર આત્મકલ્યાણ કરવામાં હિતકારક હોવાથી,ભાવ તીર્થને જ તીર્થ કહેવામાં આવે છે.
આ ભાવ તીર્થના સ્થાવર અને જંગમ એવા બે ભેદ પાડી શકાય છે. શ્રી તીર્થકર ભગવતેએ સ્થાપેલ પ્રથમ ગણધર અથવા ચતુર્વિધ સંઘને મુખ્ય રીતે જંગમ તીર્થ કહેવામાં આવે છે. અને તેથી જ તમામ ગણધરે, વિચરતા કેવલી ભગવંતે અને મહર્ષિઓ-મુનિરાજે પણ જંગમ તીર્થ કહી શકાય છે; જ્યારે તીર્થકર ભગવંતેની કલ્યાણકભૂમિએ, તીર્થકર ભગવંતના, ગણધરના અને કેવળી ભગવંતનાં ચરણોથી પવિત્ર થયેલી ભૂમિએ, જે સ્થળે એથી ઘણા મુનિવરોએ મુક્તિ મેળવી હોય એવાં સ્થળે, જિનેશ્વર ભગવંતેની મૂત્તિઓ, પાદુકાઓ, સ્તૂપ, જિન-ગણધરમંદિર, જ્ઞાનમંદિર, ગુરુમંદિરે વગેરે
સ્થાવર તીર્થ કહેવાય છે. આવાં ભાવ તીર્થોના સમાગમથી આત્મકલ્યાણ સાધી શકાય છે, માટે તેની ઉપાસના-સેવાભક્તિ કરવી અતિ જરૂરી છે.
જૈન તીર્થો, એ કાંઈ કેરા મૂર્તિઓથી ભરેલા ભંડારો જ નથી, આત્મકલ્યાણ સાધવાના કેવળ સાધન માત્ર જ નથી; પરંતુ જેનેનાં તીર્થો એટલે તે વખતને બોલતે ઇતિહાસ; જેનેનાં તીર્થો એટલે કળાનાં અદ્દભૂત ધામ; જેનેનાં તીર્થો એટલે સૃષ્ટિસૌંદર્યને અપૂર્વ ખજાને; જેનોનાં તીર્થો એટલે જેનોની આબાદી, વિભવ અને
