Book Title: Darshan Vishe Vicharna
Author(s): Trailokyamandanvijay
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229664/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oNgasTa 2011 darzana vize vicAraNA - 143 'darzana' zabda traNa arthamAM vyApakapaNe pracalita che: 1 1. jovuM 2. alaukika vastuno sAkSAtkAra 3. nizcita vicArasaraNI (jema ke sAGkhyadarzana). jaina paramparAmAM A uparAnta be viziSTa sandarbhe darzana - zabda prayojAya che : 1. tattva paranI zraddhA (- samyaktva) 2. nirAkAra - upayoga ( - sAmAnyagrahaNa). atre AmAMthI darzananA oka artha nirAkAra- upayoga vize ja vicAravAno upakrama che. 3 3. le. muni trailokyamaNDanavijaya jaina vidyAnA abhyAsIomAM jJAna - darzananI vyavasthA aMge ane temAM paNa khAsa karIne darzananA svarUpa sambandhe je samajaNa Aje pravarte che, te Agamika darzananI vibhAvanAthI ghaNI bhinnatA dharAve che. A bhinnatAne lI pracalita jJAna-darzananI vyavasthA paratve Agamika ane tArkika -banne dRSTio ghaNI ghaNI samasyAo sarjAi zake tema che. atre A samasyAo ane mULa darzananI vibhAvanAmAM rahelA temanA ukelo tarapha dhyAna doravAno uddeza che. oka vAta khAsa dhyAnamA rAkhavAnI che ke darzana vize oka ja sthAne sAMgopAMga nirUpaNa prAya: upalabdha nathI thatuM; phakta onA aMgenA pATha judAM judAM zAstromAM maLe che. sAmAnyataH abhyAsIo dvArA A pAThonuM saMkalana karIne darzana vize samajavAmAM ane samajAvavAmAM AvatuM hoya che. A saMkalanamAM thayelI truTine lIdhe jUnA samayathI ja darzananI mULa vibhAvanA sAtheno sambandha chUTI - 1. mULa 'jovuM, avalokana karavuM' a arthamAM prayojAto zabda kaI rIte sAkSAtkAra ane vicArasaraNI sandarbhe prayojAto thayo tenI rasaprada carcA mATe juo bhAratIya-tattvavidyA (- paM. sukhalAlajI) - pR. 9-13 2. A uparAnta 'samyaktvanI vizuddhi kAraka zAstra' jevA arthomAM paNa aupacArika rIte 'darzana' zabda jainaparamparAmAM prayojAya che. juo abhidhAnarAjendrakoza- bhAga-4 pR. 2425 'daMsaNa' zabda. prastuta viSaya sAthai sambandhita ghaNI vAto A pUrve ' matijJAnanA utpattikramanI vicAraNA' a lekhamAM AvI gai hovAthI, te vAto atre punarAvartita nathI karI. lekhanuM sthAnaanusandhAna- 54- pR. 15-38 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 anusandhAna-56 gayo lAge che; ane navI vyavasthAmAM paNa alaga-alaga vyaktio dvArA thayekheM saMkalana svAbhAvika rIte thoDIka vividhatA dharAve che. aTale atre darzAvAze te darzanavyavasthAthI jUdaM nirUpaNa paNa kazeka upalabdha thai zake che.1 paNa atyAre sauthI vadhAre pracalita jJAna-darzananI vyavasthA to nIce mujaba ja che. ___ AtmA sakala vizvanI tamAma vastuono sampUrNa bodha karavAnI zakti dharAve che, je kevalajJAnazakti tarIke oLakhAya che. AtmA jyAM sudhI sampUrNa zuddhi nathI prApta karato, tyAM sudhI A zakti karmane lIdhe DhaMkAyelI rahe che ane tethI AtmA teno upayoga nathI karI zakato. parantu, A jJAnazakti aTalI prabaLa hoya che ke jethI game tevaM sabaLa karma paNa tene sampUrNataH DhAMkI nathI zakatuM. aTale jeTalA aMze o zakti khullI rahI jAya, teTalA aMze teno upayoga karIne AtmA bodha karI zake che. kevalajJAnazaktinA A khullA rahelA aMzanA, viSayakSetra,upayoganAM sAdhana va.ne lIdhe cAra prakAra paDe che : 1. matijJAnazakti (-pAMca jJAnendriyo ane mana dvArA bodha karavAnI zakti) 2. zrutajJAnazakti (-sAMbhaLIne ke vAMcIne bodha karavAnI zakti) 3. avadhijJAnazakti (-indriya ane manathI nirapekSapaNe, nizcita maryAdAmA rahelA mUrta padArthono bodha karavAnI zakti) 4. manaHparyavajJAnazakti (-bIjAnA mananA vicArone jANavAnI zakti). A cAramAthI prathama be jJAnazakti dareka jIva pAse hoya che ane chellI be viziSTa kAraNothI ja maLI zake che. ane pAMcamI kevalajJAnazakti to sarvathA nirmala jIvane ja upalabdha thAya che. bIjI tarapha, dareka jJeya vastu be aMza dharAve che : 1. sAmAnya aMzajenA dvArA oka vastu bIjI vastuo sAthe samAnatA dharAve che. 2. vizeSa aMzajenA lIdhe aka vastu bIjI vastuothI alaga paDe che. koI paNa vastumAM sAmAnya aMzo to ghaNA hoya che, paNa atre te ja antima sAmAnya aMzane dhyAnamAM 1. jema ke 'jJAna pUrve darzana avazya hoya' ane 'matijJAnanI zaruAta vyaMjanAvagrahathI thAya' A be niyamone joi aq paNa samajAvavAmAM Ave che ke 'darzana vyaMjanAvagrahanI pUrvano tabakko che.' paNa vyaMjanAvagrahathI pUrve koI jJAnamAtrA sambhavatI na hovAthI, A vAtane anucita jANI atre sthAna nathI Apyu. "vyaJjanAvagrahaprAkkAle darzanaparikalpanasya cA'tyantAnucitatvAt, tathA sati tasyendriyArthasannikarSAdapi nikRSTatvenA'nupayogatvaprasaGgAcca" -jJAnabindu-pR. 46 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oNgasTa 2011 145 levAno che ke je sAmAnya aMza dvArA tamAma padArthone aka dore parovI zakAya che ane je 'kaMika che' ovI pratItino viSaya che. dareka sat padArthamAM saghaLAM ye vizeSaNothI vimukta oka utpAdavyayadhrauvyAtmaka sattva vartatuM hoya che ke je dArzanika paribhASAmAM 'mahAsAmAnya' tarIke oLakhAya che; te ja A sAmAnya aMza che. anya ApekSika sAmAnya aMzo jJAnadarzananI vicAraNA pUratA vizeSa aMzo ja gaNAya che. AtmA potAnI jJAnazakti dvArA vastunA sAmAnya ane vizeSa -banne aMzono bodha karI zake che. jo A jJAnazaktio sAmAnya aMzano bodha karavAmAM vaparAya, to temano te vaparAza (-upayoga) 'darzana' kahevAya che? ane vizeSa aMza mATe thato jJAnazaktiono vaparAza 'jJAna' kahevAya che.2 / zAstromAM darzana 'nirAkAra upayoga' tarIke paNa oLakhAya che. jo ke koI paNa bodha AkAra vagarano arthAt sarvathA nirAkAra nathI ja hoto; to paNa darzana aTale nirAkAra gaNAya che ke tamAma darzano samAnAkAra ja hoya che.3 vAstavamAM AkAra zabda ahIM vaiziSTya arthamAM che. jJAnagata A vaiziSTya tenI potAnI cokkasa arthanA grahaNa taraphanI abhimukhatAne lIdhe Ave che; ke jene lIdhe aka jJAna bIjA jJAnathI juduM paDIne oLakhAi zake che. phakta ane phakta mahAsAmAnyanA grAhaka darzanomAM AvI koi viziSTatA cha ja nahIM ke jenAthI be darzana paraspara chUTAM paDI zake, mATe darzana nirAkAra che ane paraspara viSayavaiziSTya dharAvanAra jJAna sAkAra che. darzana aTale paNa nirAkAra gaNAya che ke te vastune pakaDatuM ja nathI, mAtra mahAsAmAnyane ja dekhe che ke je badhI ja vastumAM sarakhaM 1. dRzyate'neneti darzanaM, dRSTirvA darzanaM, sAmAnyavizeSAtmake vastuni sAmAnyagrahaNAtmako bodhaH / jJAyate-paricchidyate vastvaneneti jJAnaM, jJaptirvA jJAnaM, sAmAnyavizeSAtmake vastuni vizeSagrahaNAtmako bodhaH -navyakarmagrantha-1-gAthA 3-TIkA. 2. jo ke darzanamAM paNa gauNapaNe vizeSono abhyupagama hoya che, ane jJAnamAM paNa gauNa paNe sAmAnyano abhyupagama hoya ja che. 3. "anAkArANi- sAmAnyAkArayuktatve satyapi na vidyate viziSTo vyakta AkAro yeSu tAnyanAkArANi" - karmagranthaTIkA 4. "AkAraH pratiniyato grahaNapariNAmaH' - bhagavatITIkA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 anusandhAna- 56 che; tethI darzanamAM grAhya arthane sambandhita AkAra racAto ja nathI, te nirAkAra ja rahe che. athI ulaTuM, jJAna vastune tenA potIkA svarUpe ja pakaDe che tethI jJAnamAM grAhya vastunI joDe ekAkAratA Ave che mATe jJAna sAkAra che. atre AkArano artha tadrUpatA che.' Ama darzanamAM viSayavaiziSTya na hovAne lIdhe paNa te 'nirAkAra' gaNAya che, ane vastu sAthe tadrUpatA AvatI na hovAthI paNa te 'nirAkAra' kahevAya che. darzana A ja kAraNathI pramANa ane apramANa - ubhayakoTithI para gaNAya che. kAraNa ke darzane to mahAsAmAnyanuM ja grahaNa karavAnuM che ane mahAsAmAnya to badhe sarakhuM ja hoya che; tethI tenA grahaNamAM sAcA-khoTAno prazna ja upasthita nathI thato. parantu jJAnanI bAbatamAM AvuM nathI. jJAne vizeSone grahaNa karavAnA che ane gRhIta vizeSo sAcA ke khoTA hoi zake che, tethI o vizeSonI satyatA ke asatyatAne lIdhe jJAna paNa pramANa ke apramANa gaNAya che. jo ke sApane sApa gaNavo te pramANa ane doraDAne sApa tarIke oLakhavo te apramANa -AvuM viSayagrahaNa para nirbhara laukika prAmANyAprAmANya atre sambhavI zake che; paNa vAstavamAM atre jainadarzanane sammata pAramArthika prAmANyAprAmANyane ApaNe samajavAnuM che.2 chadmastha jIvane thato bodha apUrNa ja hoya che, kAraNa ke tenI dRSTi bahu ja sImita kSetra ane kAlamAM pravarte che, vaLI bahu ja thoDAM dravyaparyAya tenA jJAnano viSaya banI zake che. sampUrNa bodha to kevalajJAnI bhagavantane ja thai zake che. teoo chAdmasthikabodha zA mATe ? ane kaI rIte ? apUrNa hoya che ane tene sampUrNa kaI rIte banAvI zakAya tenI spaSTa samaja ApI ja che. vaLI, tattva ane satya zuM hoya te paNa bahu sUkSmatAthI jaNAvyuM che. A sarva para zraddhA dharAvanArI vyakti a samajaNane AdhAre potAnA apUrNa bodhane paNa pUrNa banAvI de che. ane athI ulaTuM zraddhAvihoNI vyakti potAnA apUrNa bodhane paNa pUrNa mAnI le che. AthI pAramArthika vyavasthA anusAra tattvazraddhA " na vidyate grAhyArthasambandhI AkAro yatrA''sau anAkAraH " jIvasamAsa - 83 - TIkA laukika ane pAramArthika prAmANyAprAmANyanA vizeSa vivaraNa mATe juo- darzana aura cintana (- paM. sukhalAlajI) pR. 75-77 3. jene kevalajJAna nathI prApta thayuM te jIva 'chadmastha' kahevAya che. 1. 2. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oNgasTa 2011 dharAvanAra vyaktinuM (-samyaktvI jIvanuM ) jJAna 'jJAna' kahevAya che ane tattvazraddhA na dharAvanAra vyaktinuM (-mithyAtvI jIvanuM) jJAna 'ajJAna' gaNAya che. 1 jJAna pramANa che ane ajJAna apramANa che. 147 zrutajJAnazaktino viSaya che vAkyanA arthathI janya bodha ane manaHparyavajJAnazaktino viSaya che mAnasika vicAro AthI A be jJAnazaktio svabhAvathI ja vizeSagrAhI ja che, ane mATe temanA nirAkAra upayoga paNa nathI hotA. vaLI, mana:paryavajJAnazakti ane kevalajJAnazakti tattvazraddhA vagara prApta ja nathI thatI, mATe teono sAkAra upayoga kadI paNa ajJAnAtmaka nathI hoto. A uparAnta, matijJAnazaktino nirAkAra upayoga- sAmAnyagrahaNa jo cakSu dvArA thAya to cakSurdarzana ane anya cAra jJAnendriyo ke mana dvArA thAya to acakSurdarzana gaNAya che. A samagra vyavasthAne anulakSIne pAMca jJAnazaktinA kula bAra upayoga sarjAya che : matijJAnazakti : 1. matijJAna 2. matyajJAna 3. cakSurdarzana 4. acakSurdarzana zrutajJAnazakti 1. zrutajJAna 2. zrutAjJAna avadhijJAnazakti : 1. avadhijJAna 2. vibhaGgajJAna' 3. avadhidarzana mana:paryavajJAnazakti : 1. mana:paryavajJAna kevalajJAnazakti : 1. kevalajJAna 2. kevaladarzana. sAmAnyaaMzanuM grahaNa thayA pachI ja vizeSaaMzanuM grahaNa thAya te sarvasammata che. mATe darzana pravarte, pachI ja jJAna pravarte se niyama paNa ApoApa racAya che. darzana ane jJAna banne antarmuhUrtakAlIna hoya che, kAraNa ke koI 1. mithyAtvI jIvanA jJAnane ajJAna gaNavAnAM anya kAraNo mATe juo vizeSAvazyakabhASya gAthA 115 ane tenI TIkA. mithyAtvI jIvanuM avadhijJAna 'vibhaGgajJAna' kahevAya che. jainakAlagaNanA mujaba kAlano antima nirvibhAjya bhAga 'samaya' gaNAya che. AvA ochAmAM ochA 9 samayathI mAMDIne vadhumAM vadhu lagabhaga 48 miniTa jeTalo kAla 'antarmuhUrta' gaNAya che. matalaba ke antarmuhUrta aneka prakAranuM hoya che. 2. 3. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 paNa upayoga antarmuhUrtathI ochA samayamAM thAya paNa nahIM ane antarmuhUrtathI vadhu Take paNa nahIM. darzanopayoganA antarmuhUrta karatAM jJAnopayoganuM antarmuhUrta moTuM hoya che, kAraNa ke sAmAnyanA grahaNa karatAM vizeSanuM grahaNa vadhu samaya mAMge che. 1 jo ke A badhA niyama chadmastha jIva mATe ja che. kevalajJAnI bhagavantane te sadAkAla oka samaya kevalajJAna ane bIjA samaye kevaladarzana ovI dhArA pravarte che. jJAnanA tamAma bhedo sAkAra ane jJAnAvAraka karmanA kSayopazamathI janya hoya che. tathA tamAma darzano nirAkAra ane darzanAvAraka karmanA kSayopazama sAthe nisbata dharAvanArA hoya che. oka oka jJAnanA asaMkhya bhedo paDe che, chatAMya sthUla-bhUmikA pAMca jJAnanA anukrame 28, 14, 6, 2 ane 1 oma kula 51 bheda samajAvavAmAM Ave che. temAMthI matijJAnanA utpattikramane anulakSIne racAtA 28 bheda prastuta carcAmAM upayogI hovAthI te samajavA jarUrI che. zrAvaNamatijJAnanA 5 bheda che : 1. vyaMjanAvagraha zrotrano zabdAtmaka pudgalo sAthai saMyoga, 2. arthAvagraha 'kaMika che' ovI nirAkAra pratIti 3. IhA - 'zuM haze ?' tenI vicAraNA 4. apAya - 'zabda che' ovo nizcaya 5. dhAraNA nizcayanI sthiratA. AvA ja 5-5 bheda spArzana, rasana, ghrANaja, cAkSuSa ane mAnasa matijJAnanA thAya che. kula 30. temAM cakSu ane manane viSayabodha mATe viSaya sAthenA saMyoganI apekSA na hovAthI', arthAvagrahathI ja te be sthaLe prakriyA ArambhAtI hovAthI, 30mAMthI cAkSuSavyaMjanAvagraha ane mAnasavyaMjanAvagraha o be bheda na hoya; e rIte matijJAnanA 28 bheda thAya che. anya jJAnonA bhedo vizeSAvazyakabhASya, nandIsUtra jevA mahAgranthomAMthI jANI zakAya . 1. 2. - anusandhAna-56 - upara darzAvelI vyApakapaNe pracalita jJAna - darzananI vyavasthA khUba ja vyavasthita, zAstrAdhArita ane sudRDha che, te spaSTa dekhAya che. chatAM paNa temAMnAM keTalAka pratipAdana paratve keTalAka prazno avazya sarjAI zake tema che. jema ke 44 'anAkAropayogakAlAt sAkAropayogakAlaH saGkhyeyaguNaH pratipattavyaH, paryAyaparicchedakatayA cirakAlalaganAt, chadmasthAnAM tathAsvAbhAvyAt" prajJApanA- pada 28 TIkA. cakSu ane mana AkAraNe ja 'aprApyakArI' kahevAya che. - - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oNgasTa 2011 1. 'kaMika che' evA bodhAtmaka arthAvagrahane aka bAju spaSTata: nirAkAra svarUpa dharAvato ane avyakta sAmAnyano grAhaka samajAvavAmAM Ave che, to bIjI tarapha sAkAra ane vizeSagrAhI matijJAnanA bheda tarIke onI gaNatarI che. AmAM virodha nathI ? 1 2. jJAnanI utpatti pUrve darzananuM hovuM anivArya che, paNa upara darzAvelI matijJAnanI utpatti prakriyAmAM darzanane sthAna ja kyAM che ? 3. uparanI banne samasyAonuM samAdhAna o ApavAmAM Ave che ke vyaMjanAvagraha, arthAvagraha ane IhA - traNeya darzananA- nirAkAra upayoganA ja bheda che. ane A traNa hoya to ja apAya - dhAraNAtmaka matijJAna thai zake che. mATe darzananI jJAna pUrve anivAryatA paNa ApoApa sacavAi jAya che. 3 149 A samAdhAnanI sAme se samasyA UbhI thAya che ke jo A traNa bhedo 'darzana' che, to sAkSAt darzananA bheda tarIke omanI gaNatarI kema kaze nathI dekhAtI ? badhe ja matijJAnanA avagrahAdi 28 bheda - ovI akasarakhI gaNatarI zA mATe ? avagrahane, sAmAnyanA grahaNamAtrathI, 'darzana' gaNI levAnuM hoya to, sAmAnyanI mAnasika vicAraNA vakhate paNa phakta sAmAnya ja viSaya banatuM hoya che, to o vicAraNAne paNa 'darzana' gaNavI ? 1. 4. oka samAdhAna ovuM paNa ApavAmAM Ave che ke 'matijJAnanA 28 bheda' no matalaba se nathI ke matijJAnarUpa sAkAropayoganA 28 bheda hoya che, paNa o che ke matijJAnazaktinA 28 bheda che. jJAnazaktinA upayoga to sAkAra - nirAkAra banne hoya che. mATe matijJAnazaktinA bhedomAM sAkAra ane nirAkAra banne upayogonA bhedonI gaNatarI che. tethI avagrahAdi, matijJAnazaktinA darzananA bhedo che avuM samajavAnuM che jemAM koI virodha nathI. A samAdhAna aTale geravAjabI Thare che ke jo matijJAnanA bhedonI "arthAvagrahe'vyaktazabdazravaNasyaiva sUtre nirdezAd, avyaktasya ca sAmAnyarUpatvAd, anAkAropayogarUpasya cA'sya tanmAtraviSayatvAt " jainatarkabhASA 2. nANamavAyadhiio, daMsaNamiTTaM jahoggahehAo vi. bhASya 536 3. amuka ThekANe okalA arthAvagrahane athavA arthAvagraha - vyaMjanAvagraha se bene paNa 'darzana' tarIke oLakhAvavAmAM AvyA che. -- - Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 anusandhAna-56 gaNatarI vakhate matijJAnazaktine dhyAnamA rAkhavAnI hoya ane tethI tenA darzanonA bhedono paNa temAM samAveza karavAno hoya; to avadhijJAna ane kevalajJAnanA bheda paNa te te jJAnazaktinA ja samajavA joie ane to pachI avadhijJAnanA bhedomAM avadhidarzanano ane kevalajJAnamAM kevaladarzanano samAveza kema nathI? ane jo tyAM o na hoya to matijJAna vakhate ja darzanano samAveza zA mATe ? nathI lAgatuM ke avagraha-IhAne vAstavika darzana gaNI levAnI utAvaLa ApaNe na karavI joi ? 5. chadmasthajIvane vizeSAMzanA grahaNa pUrve sAmAnyAMzanuM grahaNa anivArya che.1 vizeSAMza- grahaNa jJAna kahevAya che ane sAmAnyAMzano bodha darzana gaNAya che o ApaNe pUrve joi gayA. have nandIsUtrano matijJAna- viSayakSetra darzAvato pATha juo : "davvao NaM AbhiNibohiyanANI AeseNaM savvadavvAiM jANati na pAsati... / " atre Agamika paribhASA mujaba 'jANati' ane 'pAsati' anukrame jJAna ane darzana sAthe sambandhita che. tethI pracalita vyavasthA mujaba Ano artha thAya : 'matijJAnI sarvadravyonA vizeSAMzanuM grahaNa kare che, paNa sAmAnyAMzanuM nathI karato'. Aq to kaI rIte mAnI zakAya ? to 'pAsati' atre 'pazyattA(jovU)'nA sandarbhamAM ja vaparAyuM che evaM nahi ? 6. zrutajJAna ane manaHparyavajJAnamAM to sAmAnyagrahaNa ja nathI hotuM; chatAMya nandIsUtragata temanAM viSayanirUpaNamAM paNa 'pAsati' zabda Ave che ! jo ke A 'pAsati'ne 'pazyattA'nA sandarbhamAM vyAkhyAyita karavAmAM Avyu ja che ane o rIte te nirarthaka paNa nathI ja; parantu kahevAnuM tAtparya aTaluM ja che ke 'pAsati (-darzana)' jo mUlataH 'jovU' ne badale sAmAnyagrahaNa sAthe sambandha dharAvatuM hota to kadApi nandIsUtramA ano A rIte prayoga karavAmAM na Avyo hota. 7. darzana jo sAmAnya aMza- ja grAhaka hoya ane jJAna vizeSa aMzanuM ja, to kevalajJAna ane kevaladarzana -bannemAMthI aka paNa sarvaviSayaka nahIM bane. jo ke sAmAnya ane vizeSa -banne anyonya saMvalita ja hoya che ane 1. "darzanapUrvaM jJAnamiti chadmasthopayogadazAyAM prasiddham' - jJAnabindugata sanmatitarka - 2.22nI TIkA. 2. zrutajJAna ane manaHparyayajJAnamAM 'pAsati' nA vizeSa vivaraNa mATe juo pR.168-170 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oNgasTa 2011 151 tethI pradhAnapaNe sAmAnyagrAhaka kevaladarzanamAM gauNapaNe vizeSono bodha che ja, tema ja prAdhAnyathI vizeSagrAhI kevalajJAna gauNapaNe sAmAnyagrAhI che ja, ane aTale te banne sarvaviSayaka bane che - AvaM samAdhAna A samasyAnuM sUcavavAmAM Ave che; paNa prAdhAnyathI sarvaviSayakatva kyAMya na rahevAnI Apatti UbhI ja rahe che. 8. darzana phakta sAmAnyagrahaNarUpa ja hoya, amAM koI vizeSatA AvatI ja na hoya to zA mATe cakSuthI thatuM darzana te cakSurdarzana ane anya 4 jJAnendriyo ne manathI thatuM darzana te acakSurdarzana - AvA vibhAga pADavA paDe ? 'sanmati'kAranA zabdomAM kahIo to cakSurindriyajanya sAmAnya bodhamAM, anya indriyonA sAmAnya bodhanI apekSAo ovI kaI vizeSatA hatI ke tene 'cakSurdarzana' aq ju, zIrSaka ApavU paDe ?' 9. cAkSuSa ane mAnasa pratyakSamAM vyaMjanAvagraha nathI hoto te barAbara che. paNa ano matalaba o thoDo karI levAya ke tyAM matijJAnanI prakriyA sIdhI arthAvagrahathI ja ArambhAya che ? chadmastha, koI paNa jJAna antarmuhUrtathI orcha na hoya to ane sIdho ja oka samayamAtrano arthAvagraha sambhave ja kaI rIte? arthAvagraha aTale ke viSaya ane indriyanI grAhya ane grAhaka tarIkenI sthApanA sAtheno alpa bodha ke je thavAmAM zrotrAdi indriyomA asaMkhya asaMkhya samayo lAgI jAya che te cakSu ke mananA upayoganA prathama samaye ja thAya ja kaI rIte? AvA AvA aneka prazno udbhave che, je sUcave che ke cAkSuSa ane mAnasa pratyakSamA arthAvagrahathI pUrve ovI koI jJAnamAtrA mAnavI ja joio ke je tyAM vyaMjanAvagrahanI khoTa pUrI zake. 10. darzana aMgenI pracalita samajaNano mukhya AdhAra cha : 'sAmAnya ane vizeSa -ubhayAtmaka vastunA sAmAnya aMzanuM grAhaka te darzana' AvI mAnyatA.2 AnI sAme darzana- viSayakSetra darzAvato Agamika pATha juo : "se kiM taM daMsaNaguNappamANe ? daMsaNaguNappamANe cauvvihe paNNatte / taM jahA - cakkhudaMsaNaguNappamANe acakkhudaMsaNaguNappamANe ohidasaNaguNappamANe kevala1. "evaM sesiMdiyadaMsaNammi niyameNa hoi Na ya juttaM / aha tattha nANamittaM gheppai cakkhummi vi taheva // " - sanmati-2.24 2. pRSTha 145- Ti.1. abhidhAnarAjendrakozamAM 'daMsaNa' zabdanA vivaraNamAM A matalabanA ghaNA pATho darzAvAyA che. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 anusandhAna- 56 daMsaNaguNappamANe / cakkhudaMsaNaM cakkhudaMsaNassa ghaDapaDakamarahAiesu davve / acakkhudaMsaNaM acakkhudaMsaNassa AyabhAve / ohidaMsaNaM ohidaMsaNassa savvarUvidavvehiM, na puNa savvapajjavehiM / kevaladaMsaNa kevaladaMsaNassa savvadavvehi a savvapajjavehi a / se ttaM daMsaNaguNappamANe // " anuyogadvAra / I spaSTataH atre darzananuM viSayakSetra sAmAnya aMza karatAM ghaNuM vizALa dekhADAyuM che. avadhidarzananA viSaya tarIke sarva rUpI dravyonA amuka paryAyono ane kevaladarzananA viSaya tarIke sarvadravyonA sarva paryAyono nirdeza khAsa khAsa dhyAnapAtra che. kAraNa ke paryAya oTale vizeSa, ane pracalita vyavasthA to darzanamAM vizeSonuM grahaNa svIkAratI ja nathI. A uparAnta bIjI paNa aneka visaMgatio A paratve darzAvI zakAya; parantu A badhA parathI samajavAnuM aTaluM ja che ke prastuta jJAna - darzananI vicAraNA parivartanIya che. te parivartana vize atre vicAranuM prApta che. jo ke te pUrve 'darzana' aMge keTalAka anya mato upalabdha thAya che te joi levA joIe "liMga - cihnane AzrayIne thato bodha te jJAna ane liMganA AzrayaNa vagara thato bodha te darzana. " A mata tattvArthasUtra - 2. 9nI siddhasenIya vRttimAM aparamata tarIke nirdiSTa che. ApaNane agni dekhAto na hoya to paNa dhUmADA jevA liMganI madadathI ApaNe tene jANI zakIo; parantu agnine jo a tyAre se jovAmAM liMganI kazI jarUra nathI paDatI. Ama darzana mATe liMganI jarUra nathI, paNa jJAna mATe che AvI vicAraNA A matanI janaka lAge che. anumAna sivAyanAM tamAma jJAno A rIte 'darzana' thai jatAM hovAthI A mata ayukta Thare che. -- "vartamAnakAlIna vastuno bodha te darzana ane traikAlika vastuno bodha te jJAna." A mata paNa tattvArthasUtra - 2.9nI siddhasenIya vRttimAM ja aparamata tarIke nirdiSTa che. vastu vartamAnamAM hoya to ja tene joi zakAya; bAkI vastu bhUtakAlIna ke bhaviSyatkAlIna hoya to tene jANI zakAya, joi na zakAyaAvI vicAraNA para AdhArita A mata lAge che. trikAlaviSayaka avadhidarzana ane kevaladarzana A vyAkhyA mujaba 'jJAna' ja gaNAi jatAM hovAthI A mata paNa ayukta lAge che. 1. abhidhAnarAjendrakoza - 4. pR. 2428 para ullikhita. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oNgasTa 2011 153 "AtmAnuM avalokana te darzana ane bAhya arthano prakAza te jJAna." A mata dArzanikane badale AdhyAtmika bhAvanA para AdhArita lAge che. tethI prastuta carcAmAM te upayogI nathI. darzana aura cintana-pR. 72 para jaNAvyA mujaba dhavalATIkAmAM prastuta mata vyAvarNita che. "vyaMjanaparyAyanuM grAhaka te jJAna ane arthaparyAyanuM grAhaka te darzana." A mata nandIsUtranI hAribhadrIya vRtti paranA zrIzrIcandrasUrijInA TippaNamAM aparamata tarIke ullikhita che. A mata vizeSAvazyakabhASyanA darzana aMgenA vidhAnanA anyathAgrahaNathI janmyo lAge che. kAraNa ke mahAbhASyamAM apAyadhAraNAne jJAna ane avagraha-IhAne darzana gaNavAmAM AvyAM che. AmAM apAyane jJAna gaNavA pAchaLa, kAraNa tenI maladhArIya TIkAmAM o dekhADavAmAM Avyu che ke apAyathI ja vastunA vacanaparyAyanI (-vastunA nAmanI) khabara paDe che mATe te jJAna che.1 AmAM je vacanaparyAya zabda che tene A matanA prasthApake vyaMjanaparyAyano samAnArthI samajI lIdho lAge che ane tethI vyaMjanaparyAya, grAhaka te jJAna ane vyaMjanaparyAya sivAyanA arthaparyAyonuM grAhaka te darzana - arbu vidhAna karavA prerAyA lAge che. vAstavamAM vacanaparyAya ane vyaMjanaparyAya -o be samAnArthI zabdo nathI, apAya-dhAraNAmAM vyaMjanaparyAyarnu ja grahaNa thAya, arthaparyAyanuM nahIM -ovo niyama paNa nathI, ane darzanamAM paNa mahAsAmAnyanuM grahaNa hoya che, arthaparyAyo, nahIM. * "manuSyatva jevA sAmAnyavizeSonuM grahaNa te darzana che ane tenA paNa vizeSo strItva-puruSatva va.nuM grahaNa te jJAna che." A mata jIvasamAsagAthA 83mAM vaNita che. sAmAnyano 'mahAsAmAnya' jevo zAstrIya artha pakaDavAne badale anubhavane AdhAre manuSyatva jevA sAmAnya-vizeSaparaka lokaprasiddha arthanuM grahaNa A mAnyatAnuM nidAna hoi zake. Ama mAnavAmAM aeka prazna avazya upasthita thAya ke sAmAnyavizeSonA grahaNa vakhate AkAra to racAvAno ja, tyAre kaMi mahAsAmAnyanA grahaNanI jema bodha anAkAra na ja rahI zake; to pachI darzana 'anAkAra' kai rIte gaNAze ? tyAM A vAtano khulAso ama karavAmAM Avyo che ke 'anAkAra'mAM naJ 1. "apAyadhRtI vacanaparyAyagrAhakatvAjjJAnamiSTe' - vi.bhASya-536 TIkA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 anusandhAna-56 abhAvano nahIM paNa sAmAnyatvano sUcaka che. jema lokavyavahAramA garbha na dharAvanArI kanyAne garbhaviziSTa udaranA abhAve 'anudarA' kahevAmAM Ave che; tema viziSTa AkAranA abhAve darzana paNa 'anAkAra' kahevAya che. lokaprakAza-3.1051mA prastuta darzanane 'aupacArika' gaNAvavAmAM Avyu che. 'avagrahamA sAmAnyavizeSonuM grahaNa hoya che' ovI tArkikonI prarUpaNA ane 'avagraha ja darzana che' ovI AgamikonI prarUpaNAnA sammIlanarUpamAM paNa prastuta matane samajI zakAya. * zrIvAdidevasUrijI, zrIhemacandrAcArya va. jaina tAkiko darzana aMge oka navo mata rajU ko che.1 A mata mujaba darzana- sAmAnyagrahaNAtmaka svarUpa badalAtuM nathI, paNa pracalita jJAnadarzananI vyavasthAmAM avagraha-IhAne ja darzana gaNavAnI je vAta che, tene badale A matamAM darzanane avagraha-IhA karatA svatantra sthAna prApta thAya che. A prakriyA mujaba bodha mATe pAMca jJAnendriyo ane manano potAnA viSaya sAthe sambandha sthapAvo jarUrI che. A sambandha sthapAvAnI sAthe ja 'kaMika che' ovA AkAra- darzana pragaTe che. A darzana ja jJAnamAtrAnI vRddhithI antarmuhUrta jeTalA kAlamAM avagraharUpe pariName che. avagrahamAM 'rUpa che, rasa che' avA sAmAnyavizeSono bodha thAya che. pachI vizeSavizeSonA bodha mATe IhA-apAya racAya che. ___ A matamAM, avagraha vizeSagrAhI banavAthI tenA nirAkArapaNAnI ane darzanane svatantra sthAna maLavAthI darzananuM jJAnotpattinI prakriyAmA sthAna na hovAnI Apatti rahetI nathI. parantu zAstromAM matijJAnanA je 28 bheda gaNAvyA hoya che temAM 4 bheda vyaMjanAvagrahanA hoya che; A 4 bheda prastuta prakriyAmAM maLatA nathI, kAraNa ke prastuta prakriyA cha pratyakSamA viSaya-indriya sambandha svIkAre che; tethI sambandhane bheda tarIke gaNIo to cha bheda gaNavA paDe je iSTa nathI.2 1. "akSArthayoge darzanAnantaramarthagrahaNamavagraha:"- pramANamImAMsA-1.1.26, "viSayaviSayisanni pAtAnantarasamudbhUtasattAmAtragocaradarzanAjjAtamAdyagrahaNamavagrahaH"-pramANanayatattva-1.7 2. 6-6 avagraha-IhA-apAya-dhAraNA = 24 + 4 buddhi (-autpAtikI va.)=28. A rIte paNa 28 bheda gaNIne prastuta asaMgati nirAkaraNa kazeka joyu hovA- smaraNamAM che. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oNgasTa 2011 vaLI, A prakriyA mujaba vyaMjanAvagrahasthAnIya viSaya - indriya sambandha ane avagraha vacce darzanane mUkavuM paDe che ke je 'vyaMjanAvagrahanA antima samaye arthAvagraha hoya'. 1 A zAstrIya niyamathI viruddha che. 2 155 darzana aMge A sivAya bIjI prarUpaNAo paNa upalabdha thai zake. paNa A prarUpaNAo apUrNa che te sahaja samajI zakAya avuM che. omanI A apUrNatAnuM mukhya kAraNa che Agamika mULa dArzanika vibhAvanAnI anabhijJatA athavA Agamika darzana aMgenA vidhAnonuM anyathA arthaghaTana. Agamika mULa darzanavyavasthAmAM bIjuM badhuM to pracalita vyavasthA pramANe ja hatuM, paNa mukhya taphAvata hato darzananA svarUpa ane sthAnano. * * AgamikayugamAM darzana zabda 'sAkSAtkAra' nA sandarbhamAM prayojAto hato. A artha darzana zabdanA pracalita artha 'jovuM' para AdhArita che. ApaNe 'jovuM' kriyApada je sandarbhe prayojIo chIo te sandarbhane dhyAnathI tapAsIzuM to jaNAze ke se kriyAmAM be bAbata anivAryapaNe hoya che : 1. vastunI ApaNI sAme sAkSAt upasthiti 2. sAme upasthita ghaNI badhI vastuono sAmAnyapaNe aspaSTa bodha. matalaba ke jotI vakhate ApaNI dRSTi oka vizALa phalaka para patharAtI hoya che, o vizALa phalakamAM AvelI ghaNIbadhI vastuonuM pratibimba ApaNI AMkhamAM jhIlAtuM hoya che ane se pratibimbamAM samAtI tamAma vastuono akasarakho aspaSTa bodha ApaNane thayA karato hoya che. je bodhane varNavavo ja hoya to 'kaMika che' a rUpe varNavI zakAya. A aspaSTa bodhamAM koI coksa vastu viSayabhUta nathI hotI ane ane lIdhe bodhamAM viziSTa AkAra paNa nathI racAto, bodha nirAkAra ja rahe che. matijJAnazaktino cakSu dvArA thato ghaTAdi padArthone viSaya banAvanAro Avo nirAkAra upayoga ja 'cakSudarzana' kahevAya che. anubhavathI ja jaNAze ke bodhanI A sAmAnyagrAhakatA bahu ja alpa * 1. "vyaJjanAvagrahAntyakSaNe'rthAvagrahotpattereva bhaNanAt" jJAnabindu 2. tArkikonI A prarUpaNAne zabdazaH na pakaDIo, paNa tenA Azayane samajavA prayatna karIo to A prarUpaNA ja sauthI vadhu coksAI bharelI zAstrIya vyavasthA sudhI pahacADe che. te mATe juo pR. 166 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 anusandhAna-56 samaya mATe Take che. alpakAlInatA to ghaNIvAra oTalI badhI hoya che ke ApaNane nirAkAra sthitino khyAla paNa nathI Avato. zAstromAM A ja kAraNathI nirAkAra sthitine avyakta kahevAmAM AvI che. 1 nirAkAra sthitinI A alpakAlInatA AtmAnI prabala grahaNazaktine AbhArI che. koI paNa vastuno yathAsambhava vadhu ne vadhu spaSTa bodha karavo AtmAno sahaja svabhAva che. A svabhAvavaza au bahu ja jhaDapathI nirAkArabodhanI viSayabhUta ghaNI badhI vastuomAMthI koIkane apekSAkRta prAdhAnya ApI tenA vizeSabodha mATenI prakriyA ArambhI de che. A prakriyAnA ArambhanI sAthe ja bodha saviSayaka - cokkasa viSaya dharAvato banI jAya che. ane vastuno alpa mAtrAmAM vizeSa bodha paNa thayo hovAthI bodhano arthane anurUpa AkAra racAi jAya che, arthAt bodha sAkAra bane che. vizeSabodhanI A prakriyA jema jema AgaLa vadhatI jAya, tema tema vadhu ne vadhu spaSTa AkAra racAto jAya che. A tamAma sAkAra avasthAomAM jo ke cokkasa vastunuM jovAnuM cAlu paNa hoi zake che; to paNa jANavAnI mukhyatA hovAthI A sAkAra avasthAo 'jJAna' ja gaNAya che. matijJAnazaktino cakSu dvArA thato A sAkAra upayoga ja 'cAkSuSa matijJAna' kahevAya che. upara je cakSu ane ghaNI badhI vastuonA sandarbhe nirAkAra-sAkAra sthiti varNavI, te cakSu ane oka ja vastunA ghaNA badhA paryAyone aMge paNa samajI zakAya. sAkAra-nirAkAra avasthAnI parAvRtti svabhAvathI ja antarmuhUrte antarmuhUrte thayA kare che, kAraNa ke eka ja sthAne antarmuhUrtathI vadhu samaya avadhAna TakatuM ja nathI. 2 Agamika vyavasthAmAM jJAna pUrve darzana kaI rIte anivArya bane che te tattvArtha. 2.9nI siddhasenIya vRttinA AdhAre samajIo. A vyavasthA mujaba padArthano potAnA paryAyo sAtheno viziSTa (specific) nirdeza ja AkAra gaNAya che. A AkAra vastune jovAnI prathama kSaNe ja nathI racAto te anubhavasiddha che. prathama kSaNathI mAMDIne amuka samaya sudhI to ghaNI badhI vastuo ke ghaNA 'chadmasthAnAmanAkArAddhA'lpatvAdevA'vyaktA" tattvArtha. siddha.TI. 1. 2. 4. - - 2.9 na cA'ntarmuhUrtAduparyekatrA'vadhAnamasti vastuni, pratyakSametat, anAkArAddhA sAkArAddhA dvayaparAvRttizca prANinAM svabhAvAdupajAyamAnA svasaMvedyA ca - tattvArtha siddha. TI. - 2.9 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ogasTa 2011 badhA paryAyono 'kaMika che' ovo avyakta bodha thayA kare che. jema cAre taraphathI DhaMkAyelI pAlakhImAM beThelI vyaktine bahAra kaMika che ovo khyAla Ave che, paNa zuM haze teno khyAla nathI Avato; athavA to jema te ja divasanA janmelA bALakane vastune jovA chatAM te zuM haze teno khyAla nathI Avato; tema A avasthAmAM paNa bodha avyakta ja rahe che paNa pahelethI ja spaSTa bodha nathI thato. (jema samaya jovA mATe ghaDiyALa sAme joio to pahelAM to ghaDiyALa, tenA AMkaDA, tenA kAMTA, ghaDiyALa je divAla para lagADelI hoya te divAla va. okasAthe sAmAnyapaNe dekhAya che ane thoDIvAra pachI samayano khyAla Ave che.) Ama spaSTa bodha thatAM pahelAM aspaSTa bodhAtmaka avasthA anivAryapaNe sarjAya che. ane mATe spaSTabodhAtmaka jJAna pUrve aspaSTabodhAtmaka darzana anivArya bane che. je phakta joyuM hoya tenI spaSTa smRti lagabhaga nathI thatI, paNa je jovA sAthe jANyuM paNa hoya tenI spaSTa smRti thai zake che. bhagavAnanA darzana karIne AvyA pachI 'mUrtine mAthe mugaTa hato ke nahIM ?' avuM koI pUche to ApaNane koIka vAra javAba nathI AvaDato; kAraNa ke ApaNe mUrti sAme joyuM hatuM, paNa dhyAnathI nahIM. A dhyAnathI jovuM a ja sAkAra avasthA - jJAna. ane dhyAna vagara jovuM a ja nirAkAra avasthA - darzana. darzanane A rIte paNa (smRtinA ajanakatvane lIdhe) avyakta gaNI zakAya. 157 A ja rIte manathI thato dravya - paryAyano sAkSAtkAra mAnasadarzana kahevAya che. darzana zabdanA mULa artha 'jovuM 'no A arthavistAra che. mAnasadarzana zAstromAM 'acakSurdarzana' gaNAya che. cakSuthI jovuM te cakSurdarzana ane cakSu vagara jovuM te a-cakSurdarzana ovo atre bhAva che. anya 4 jJAnendriyo - zrotra, ghrANa, rasanA ane tvacAmAM paNa avazya nirAkAra sthiti sarjAtI ja hoya che, jema ke zrotramAM oka sAthe ghaNI badhI jAtanA avAjanA pudgalo athaDAtA ja hoya che ane te vakhate te tamAma pudgalono aspaSTa bodha thayA ja karato hoya che; parantu A nirAkAra avasthA 'darzana' nathI gaNAtI, kAraNa ke temAM vastunI ApaNe sAmI upasthiti nathI 1. acakSurdarzanamityatra naJaH paryudAsArthakatvAdacakSurdarzanapadena mAnasadarzanameva grAhyam, aprApyakAritvena manasa eva cakSuH sadRzatvAt - jJAnabindu / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 anusandhAna-56 hotI, matalaba ke temAM vastuo jaNAya che kharI, paNa temano sAkSAtkAra nathI thato. tethI A 4 indriyo dvArA thato nirAkAra bodha jJAnano ja bheda gaNAya che ane 'vyaMjanAvagraha' tarIke oLakhAya che. vyaMjana- artha (-viSaya) tarIke nahIM sthApita thayelA pudgalono avagraha- aspaSTa bodha - ovo atre bhAva che. svabhAvathI ja vyaMjanAvagrahamAM darzana karatAM vadhu avyaktatA hoya che. vAMcIne ke sAMbhaLIne, tenA para vicAraNA karIne, thatuM jJAna 'zrutajJAna' gaNAya che. A zrutajJAnamAM vastuo 'jaNAya' che, paNa 'dekhAtI' nathI. matalaba ke amano bodha thAya che, paNa sAkSAtkAra nathI thato. tethI ja zrutajJAnazaktinA jJAnAtmaka ja upayoga hoya che, darzanAtmaka nahIM. a ja rIte manaHparyavajJAnanA viSayabhUta padArtho- bIjAnA mananA vicAro jANI zakAya che, joi zakAtA nathI. tethI mana:paryavajJAnazaktinuM paNa darzana nathI hotuM. avadhijJAnathI viSayabhUta padArtho jANI paNa zakAya che ane joi paNa zakAya che, tethI avadhijJAnazaktinA sAkAra - nirAkAra banne upayoga saMbhave che. sAkAra upayoga 'avadhijJAna' ke 'vibhaGgajJAna' ane nirAkAra upayoga 'avadhidarzana' kahevAya che. kevalajJAnI bhagavanta to kevalajJAnazaktinA baLe tamAma dravya-paryAyone juo paNa che ane jANe paNa che. temanuM A jovuM 'kevaladarzana' ane jANavuM 'kevalajJAna' kahevAya che. oka vAta khAsa noMdhapAtra che ke zAstromAM darzanane sAmAnyagrahaNAtmaka kahyuM che.' teno artha a ja che ke temAM ghaNI badhI vastuo ke paryAyo sAmAnyapaNe (matalaba ke samuditarUpe, potapotAnI svatantra oLakhANa sAthai nahIM) dekhAtA hoya che. A sAmAnyagrahaNane vastunA sAmAnya aMzanA grahaNarUpa samajI zakAya; paNa tethI kaMi 'vastunA sAmAnya aMzanuM grahaNa te darzana' ovI vyAkhyA bAMdhI zakAya nahIM, kAraNa ke darzana mUlataH nirAkAra pazyattA ( - jovuM) sAthe joDAyeluM che. A pazyattAmAM thatuM sAmAnyagrahaNa vastunI jema tenA vizeSone aMge 2 1. ''jaM sAmannaggahaNaM taM daMsaNaM" - nandIcUrNi 2. "jaha pAsai taha pAsau, pAsai jeNeha daMsaNaM taM se" vizeSaNavati "yena sAmAnyAvagamAkAreNA'rhan pazyati tad darzanamiti jJAtavyam" - nandI. malaya. TIkA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oNgasTa 2011 159 paNa hoi zake che.1 TraeNkamAM, vastuoroM ke vizeSonuM svarUpataH bhAna te 'jJAna' ke je vastunA sAkSAtkAravALu paNa hoya ane vagaranuM paNa hoya; ane vastuornu ke vizeSonu sAmAnyataH bhAna te 'darzana' ke je avazya sAkSAtkArAtmaka ja hoya 'darzana' zabda mUlataH 'pazyattA' sAthe ja saMkaLAyelo hato, 'sAmAnyAMzanA grahaNa' sAthe nahIM, tenA ghaNAM pramANo noMdhI zakAya. jema ke "chaumatthe NaM bhaMte ! maNusse paramANupoggalaM jANai na pAsai, udAhu na jANai na pAsai ? goyamA ! atthegaie jANai na pAsai, atthegaie na jANai na pAsai / " TIkA - "iha chadmastho niratizayo gRhyate / tatra zrutajJAnI upayuktaH zrutajJAnena paramANuM jAnAti, na tu pazyati darzanAbhAvAd , aparastu na jAnAti na pazyati / " (bhagavatIjI, 18 zataka, 8 uddeza) "se kiM taM dasaNaguNappamANe ?....'' (pRSTha 151) darzanane pazyattA sAthe joDIo to ja tenuM ATaluM vizALa viSayakSetra sambhave che. "aTThavihe daMsaNe paNNatte / taM jahA- sammaiMsaNe, micchadaMsaNe, sammAmicchadaMsaNe, cakkhudaMsaNe, acakkhudaMsaNe, ohidaMsaNe, kevaladasaNe, suvinndNsnne|" - sthAnAMgasUtra / __ AmAM acakSurdarzanathI svapnadarzanane alaga gaNyuM che. sAmAnyAMzanuM grahaNa ja jo darzana hota, to svapnanA sAmAnyagrahaNamAM ovI kaI vizeSatA hoya ke jethI ane alaga gaNavU paDe ? darzanano artha 'jovU' laio to ja A pRthakkaraNano khulAso thai zake ke acakSurdarzanamA dekhAtA padArtho vAstavika hoya che, jyAre svapnadarzanamAM kAlpanika padArthono AbhAsa hoya che.2 "dravyata AbhinibodhikajJAnI... dharmAstikAyAdIni jAnAti, na 1. "jaM ettha NivvisesaM, gaho visesANa daMsaNaM hoti" - dharmasaGgrahaNI - 1364 2. TIkAkAra bhagavanta sAmAnyAMzanA grahaNane ja darzana gaNatA hovAthI, acakSurdarzana ane tenA ja peTAbhedarUpa svapnadarzanane alaga gaNavAnuM kAraNa jAgradavasthA ane suptAvasthArUpa upAdhi jaNAve che. paNa prazna o che ke svarUpathI ja jo bheda pakaDAto hoya to zA mATe upAdhine bhedaka banAvavI ? vaLI, suptAvasthAmAM paNa svapnadarzana sivAya anya rIte paNa acakSurdarzana pravarte ja che, to suptAvasthA bhedaka upAdhi bane ja kaI rIte ? Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 anusandhAna-56 pazyati sarvAtmanA dharmAstikAyAdIn, zabdAdIstu yogyadezAvasthitAn pshytypi|" (nandIsUtranA "davvao NaM AbhiNibohiyanANI AeseNaM savvadavvAiM jANai na pAsai" o aMzanI hAribhadrIya TIkA) nandIsUtranI TIkAomAM zrutajJAnanA nirUpaNa vakhate 'pAsai' zabda sAme, zrutajJAnamAM darzana na hovAthI prazna uThAvavAmAM Ave che, tyAre o spaSTa che ke 'pAsaI' darzana sAthe sambandhita che. have A darzana 'sAmAnyAMzagrahaNAtmaka' abhipreta che ke 'pazyattAtmaka', teno khulAo uparanI TIkAthI thai jAya che. matijJAnIne AdezathI (-sAmAnyapaNe) paNa dharmAstikAyane jANavA mATe, tenA sAmAnya aMza- grahaNa Avazyaka cha ja, tene jorbu Avazyaka nathI. mATe darzanano artha 'jovU' ne badale jo 'sAmAnyAMzagrahaNa' abhipreta hota to 'jANai pAsaI' ja kahevU paData. darzanano artha 'jovU' laio to ja 'jANai na pAsai' kahI zakAya. * siddhasena divAkarajInI vedhaka dRSTi zabdone pele pAra jaI mUla vastusvarUpane joi zake che te sarvaprasiddha che. teoo ApelI darzananI oLakha "nANamapuDhe avisae a, atthammi daMsaNaM hoi / mottUNa liMgao jaM, aNAgayAIyavisaesu // " sanmati0 2.25 upara ApaNe joyuM tema darzana sAkSAtkArAtmaka hoya che; tethI vicAraNAtmaka jJAno- anumAna, tarka, pratyabhijJAna va. darzana nathI. vaLI, ghrANAdi 4 indriyothI padArtha jANI zakAya che, joI zakAto nathI; tethI A cAra indriyothI janya jJAna paNa darzana nathI. uparAnta, cakSu ane manamAM paNa avagrahAdi to vizeSajJAnAtmaka hoya che; tethI te paNa darzana nathI. Ama, cakSu ane manathI thatuM nirAkAra IkSaNa ja 'darzana' kahevAya che. divAkarajIo ApelI darzananI vyAkhyA paNa A be ja sthaLe darzanatva pratipAdana kare che. anumAna dvArA liMganI sahAyathI atIta-anAgata vastune jANI zakAya che. divAkarajInI mAnyatA pramANe AbuM jJAna darzana nathI. teo 'mottUNa..." A vAkyathI uparanI vAta sUcave che. upA. yazovijayajIo jaNAvyA mujaba atre upalakSaNathI, smRti sivAyanAM tamAma parokSa jJAno darzana nathI gaNAtAM tema Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oNgasTa 2011 161 samajavAnuM che.' spaSTataH pratyakSa matijJAnane ja darzana gaNavAnuM AnA parathI phalita thAya che. pratyakSa matijJAnamAM paNa ghrANa, rasanA, tvacA ane zrotra -A 4 indriyathI janya jJAna 'darzana' na gaNAi jAya te sUcavavA divAkarajI 'artha aspRSTa hovo joio' ovI zarata mUke che. A cAra indriyono viSayabhUta padArtha to spRSTa ja hoya che, tethI te indriyajanya jJAna- paNa nirAkaraNa thai jAya che. rahI vAta cAkSuSa ane mAnasa pratyakSanI. A be pratyakSone 'darzana' ja samajavAnA che ? nA, be pratyakSamAM paNa artha jyAM sudhI viSaya nathI banato, matalaba ke cokkasa arthanI viSaya tarIke sthApanA nathI thatI, tyAM sudhI ja bodha anukrame 'cakSurdarzana' ane 'acakSurdarzana' gaNAya che. indriya-artha vacce grAhaka-grAhya bhAva sthapAi jAya, matalaba ke arthAvagraha thAya aTale bodha anukrame 'cAkSuSa matijJAna' ane 'mAnasa matijJAna' ja gaNAya che, darzana nathI gaNAto. A ja vAta A gAthAmAM 'artha aviSayabhUta hovo joio' o zarata mUkIne sUcavAi che.2 Ama, siddhasena divAkarajInI darzanaviSayaka prarUpaNA, Agamika darzananI vibhAvanAnuM ja vyavasthita nirvacana che. ane tenA parathI o ja samajavAnuM che ke darzanano mUla artha 'sAkSAtkAra' ja che, 'sAmAnyAMzanuM grahaNa' nahIM. 'pazyattA'nA sandarbhamAM vyAvaNita darzanano peTAbheda avadhidarzana, 1. "idamupalakSaNaM bhAvanAjanyajJAnAtirikta-parokSajJAnamAtrasya, tasyA'spRSTAviSayArthasyA'pi darzanatvenA'vyavahArAt' - jJAnabindu / TIkAkAro atre 'avisae' no artha 'indriyonA aviSayabhUta paramANu va.' kare che. Avo artha karavAmAM, paramANu va. ne vize pravartatuM tamAma mAnasajJAna 'acakSurdarzana' bane che. je spaSTataH skhalanA che. vaLI, cakSurdarzananI vyAkhyAmAM A artha lAgu paNa paDato nathI. uparAnta je padArtho mAnasasAkSAtkAranA viSaya bane che, te tamAma indriyonA aviSayabhUta ja hoya te jarUrI nathI. 'avisae'no artha 'bodhathI grAhya chatAM paNa cokkasa viSaya tarIke sthApita nahIM' ovo karIo to ja barAbara saMgati thAya che. vizeSaNavati-222mAM jJAnane 'saviSayaka' tarIke oLakhAvyuM che te paNa darzananA AvA aviSayakatva, ja sUcaka che. "jesimaNiTuM daMsaNamaNNaM NANA hi jiNavariMdassa / tesiM na pAsai jiNo, savisayaNiyayaM jao NANaM // " Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 anusandhAna- 56 avadhijJAna pUrvenI nirAkAra avasthA che, to kevaladarzana, kevalajJAnanI sahavartI ke paravartI nirAkAra sthiti che; paNa cakSurdarzana ane acakSurdarzanane matijJAnanA utpattikramamAM kyAM goThavavAM te prazna che. sanmatiTIkAkAra abhayadevasUrijInAM vacano A bAbatamAM bahu pramANabhUta lAge che. "aprApyakArI cakSu ane manathI udbhavatA avagrahAdi matijJAna pUrvenI, aspRSTa ane avabhAsI grAhyane grahaNa karanArI, AtmAnI prArambhika bodhAtmaka avasthA ja anukrame 'cakSurdarzana' ane 'acakSurdarzana' tarIke oLakhAya che." (sanmati - 2.30 - TIkA) 44 Ano artha o thayo ke cakSurdarzana ane acakSurdarzana anukrame cAkSuSa ane mAnasa pratyakSamAM vyaMjanAvagrahanA sthAne goThavAya che, matalaba ke je sthAna ghrANajAdi pratyakSamAM vyaMjanAvagrahanuM che, te sthAna cAkSuSa ane mAnasa pratyakSamAM cakSurdarzana ane acakSurdarzananuM che. pUrve pracalita vyavasthA paratve darzAvelI samasyA naM. 9nuM samAdhAna AnAthI sarasa rIte thai jAya che. parantu upA. zrIyazovijayajI jJAnabindumAM jaNAve che ke TIkAkAranuM A kathana siddhasena divAkaranA Azayane anurUpa nathI. teo khUba ja kaDaka zabdomAM TIkAkAranAM vacanonuM khaNDana karatAM jaNAve che ke "TIkAkAranuM kathana ardhajaratIya nyAyane anusare che. kAraNa ke, 'chadmastha jIvane jJAnopayoga pUrve darzanopayoga hoya' AvI prAcIna vyavasthA para ja jo nirbhara rahevuM hoya to cAkSuSa ane mAnasa pratyakSamAM ja jJAna pUrve darzanano abhyupagama zA mATe ? zrAvaNa va. pratyakSamAM kema nahIM ? have jo zrAvaNa va pratyakSamAM paNa avagraha pahelAM darzana svIkArazo, to tyAM darzana saMbhavaze kyAre ? vyaMjanAvagrahathI pUrve to koI jJAnamAtrA ja nathI hotI, tethI tenI pUrve to darzana mAnI ja na zakAya . vyaMjanAvagrahathI pachI paNa na mAnI zakAya, kAraNa ke zAstromAM vyaMjanAvagrahanI antima kSaNe arthAvagrahanI ja utpatti kahI che ke je jJAna che. Ama, zrAvaNAdi 4 pratyakSamAM jJAnopayoga pUrve darzanopayoga mAnI zakAto nathI; ane tethI cAkSuSamAnasamAM paNa tenI kalpanA karavI vAjabI nathI. vAstavamAM siddhasena divAkarajInA navya matamAM darzana kadApi jJAnathI bhinnakAlIna hotuM ja nathI, balke jJAna - darzana vacce abheda ja che." Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oNgasTa 2011 163 upAdhyAya bhagavante karelI A samagra carcA vastutaH siddhasena divAkarajInA ane abhayadevasUrijInA darzana aMgenA vicAronA anyathAgrahaNane AbhArI che. pahelI vAta to o ke prAcIna mUla niyama 'jJAna pUrve darzana hoya' a nahoto, paNa 'sAkAropayoga pUrve anAkAropayoga hoya' ovo hato. 1 A anAkAropayoga jema cAkSuSa ane mAnasamAM darzanarUpa hoya che, tema ghrANajAdi cAramAM vyaMjanAvagraharUpa hoya che. have, A cAra sthaLe jo vyaMjanAvagraharUpa anAkAravasthA pahelethI ja svIkRta che, to zA mATe tyAM alagathI darzananI kalpanA karavI paDe ? 'vyaMjanAvagraha jyAM nathI hoto, tyAM nirAkAra avasthAnuM zuM ?' sAco prazna to A che ane anuM samAdhAna TIkAkAranAM prastuta vacanomAM che. prazna o rahe che ke 'jJAna pUrve tenA kAraNarUpa darzana hoya' Avo niyama paNa ghaNe ThekANe jovA maLe che, to te sambandhe zuM samajavuM ? AnuM samAdhAna a ja che ke 'darzana' ane 'vyaMjanAvagraha' tarIke oLakhAtI nirAkAra avasthAo vacce vAstavamAM jhAjho taphAvata nathI. darzanamAM grAhya vastu sAthe saMyoga nathI hoto, phakta teno sAkSAtkAra hoya che, jyAre vyaMjanAvagrahamAM grAhya vastuno sAkSAtkAra nahIM, paNa sIdho saMyoga ja hoya che. ATalo ja phera che. bAkI sAmAnyagrahaNa, viSayano anizcaya, saMskAranuM ajanakatva va. bannemAM sarakhuM ja che. A kAraNe vyaMjanAvagrahamAM 'darzana' zabdano upacAra thai zake che. ane o rIte vyaMjanAvagraha aupacArika darzana banyA pachI, chao pratyakSamAM arthAvagrahAtmaka jJAna pUrve darzana goThavAi javAthI 'jJAna pUrve darzana hoya ja' ovo niyama banAvI zakAya che. nirAkAra vyaMjanAvagraha jJAnano ja bheda hovA chatAM 'jJAna sAkAra ja hoya che' ane acakSurdarzana bheTale mAnasadarzana ja hovA chatAM 'acakSurdarzana oTale ghrANAdi 4 indriyo ane manathI thato nirAkAra bodha' AvI prarUpaNAo vyaMjanAvagrahane aupacArika darzana gaNyA pachInI che. vyaMjanAvagrahane pahelethI ja 'darzana' oTale nathI gaNavAmAM Avato ke vyaMjanAvagraha, darzananA mUla artha 'pazyattA(-jovuM)'nI antargata nathI Avato, jJAnanA artha 'jANavuM'nI antargata Ave che. paNa, jo 'pazyattA' ne bahu vyApaka dRSTi joio to o vyaMjanAvagrahane paNa potAnAmAM samAvI le che ane tyAre se 'darzana' gaNAya che. pRSTha 156, Ti. 2 1. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 anusandhAna-56 bIjuM, upAdhyAyajI jaNAve che tema navyamatamAM jJAna-darzanano abheda che ja nahIM. jJAna-darzanamAM je bheda Agamika sAhityamAM nirUpAyo che, tene ja divAkarajIo vadhu spaSTa karI Avyo che. prastuta gAthAgata 'nANaM....daMsaNaM hoi' AvA vidhAna parathI siddhasena divAkarajInA matamAM jJAnadarzanano abheda samajI levAmAM Ave che, paNa te barAbara nathI. 'nANa' zabda atre 'bodha' arthamAM ja che, ane bodhavizeSa ja darzana che ovo A vidhAnano bhAva che. A bodhavizeSa kayo te ApaNe pahelAM A gAthAnA vivaraNamAM joi gayA chIo. vaLI, siddhasena bhagavante ja chAdmasthika jJAna - darzanano bheda spaSTapaNe "maNapajjavaNANaMto NANassa darisaNassa ya viseso " ( sanmati - 2.3) mAM prarUpyo che. TraMkamAM, upAdhyAyajI bhagavante kareluM TIkAkAranuM khaNDana vAjabI lAgatuM nathI. have ApaNe arthAvagrahane aMge thoDoka vicAra karIzuM. darzana ane vyaMjanAvagrahamAM bodhamAtrA svIkRta che ja. A bodha 'kaMika che' ovA aspaSTa AbhAsavALo ane avyakta hoya che. A banne pachIno jJAnatabakko 'arthAvagraha' gaNAya che. A arthAvagraha vyaMjanAvagrahasthAnIya darzana ane vyaMjanAvagraha karatAM vadhu vikasita jJAnamAtrA dharAvato hoya che se sarvasammata che, paNa A vikasita jJAnamAtrA keTalI te carcAno viSaya che. Agamiko arthAvagrahane paNa mahAsAmAnyano ja grAhaka gaNe che,1 jyAre tArkiko 'rUpa che, rasa che' jevA prAthamika vizeSonuM grahaNa arthAvagrahamAM svIkAre che. 2 AmAM prathama prarUpaNAmAM traNa asaMgati Ave che : 1. mahAsAmAnyanuM grahaNa nirAkAropayogamAM ja thAya, jyAre arthAvagraha to sAkAra gaNAya che. 2. 'kaMika che' o bodhane arthAvagrahano viSaya gaNIo to anAthI nikRSTa jJAnamAtrA ja nathI saMbhavatI ke jene vyaMjanAvagraha ke darzananA viSaya tarIke goThavI zakAya. 3. nandIsUtragata "teNe 'A zabda che' ovo avagraha karyo" AvI prarUpaNAothI judA paDavAnuM thAya che. tArkikonI 'zabda che' ovI sAmAnyavizeSanI grahaNAtmaka sAkAra avasthAne avagraha gaNavAnI mAnyatAmAM A asaMgatio nathI rahetI. 1. 2. "iya sAmaNNaggahaNANaMtaramIhA" vi. bhASya 289, ane pR. 149, Ti. 1 pramANamImAMsA 1.1.27 TIkA, pramANanayatattvAloka 1.7, tattvArtharAjavArttika 1.15 - - Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oNgasTa 2011 165 tArkikonI vAta bIjI rIte paNa svIkArya che. arthAvagrahamAM cokkasa padArthanI 'artha- viSaya' tarIke sthApanA thAya che ane teno alpa bodha thAya che o to sarvaprasiddha che. paNa dhyAnapAtra vAta a paNa che ke temAM grAhaka indriya paNa nakkI thAya che. jema ke oka sAthe AMkha sAme vastu hoya, jIbha para koIka vAnagI mUkelI hoya, nAkamAM kazIka gandha pravezatI hoya, kAnamAM avAz2a athaDAto hoya ane zarIra sAthe kazAkano sparza thato hoya tema bane. A badhI nirAkAra avasthAo che. temAMthI atyAre kaI indriyanA viSayagrahaNane prAdhAnya ApavuM che te arthAvagrahamAM nakkI thAya che. have oka vAta nakkI che ke cakSuthI grAhya rUpa ja hoya ane zrotrathI grAhya zabda ja hoya. tethI arthAvagrahamAM indriyanA nizcaya sAthe viSayano 'rUpa che, zabda che va.' nizcaya paNa thai ja jAya che. ane A nizcaya indriyathI thato sAmAnyamAM sAmAnya nizcaya hovAthI sAmAnyagrahaNa ja gaNAya che. pachI 'A rUpa konuM haze ? A zabda kayo haze ?' AvI vicAraNA (-IhA) pravarte che ane bodhaprakriyA AgaLa vadhe che. nandIsUtramAM A ja vAta prarUpAi che : " avvattaM saddaM suNejjA" avyaktazabda zravaNa 'vyaMjanAvagraha' - " teNaM saddetti uggahie" 'zabda che' avuM grahaNa 'arthAvagraha' " na uNa jANai ke vesa sadde tti, tao se IhaM pavisai " 'IhA'. Ama tArkikonI prarUpaNA vadhu sudRDha che. aka prazna haju Ubho rahe che ke jo arthAvagraha ane IhA sAkAra matijJAnopayoganA ja bheda che, to omane ghaNe ThekANe anAkAra darzanopayoganA bheda tarIke zA mATe oLakhAvavAmAM AvyA haze ? AnuM samAdhAna oma sUjhe che ke dArzanikakSetramAM 'sAkAra' zabda je ochAmAM ochI vyaktatAnI apekSA rAkhe che, teTalI vyaktatA paNa arthAvagraha - IhAmAM hotI nathI. jainetara darzano 'A manuSya che' ovA bodhane ja sAkAra gaNe che, je arthAvagraha - IhA pachInI ja avasthA che. banI zake ke A kAraNathI ja arthAvagraha - IhAne nirAkAra 'darzana' gaNavAmAM AvyA hoya. paNa a bhUlavuM na joio ke vAstavamAM jJAnanA bhedone A rIte darzana gaNavA te aupacArika kathana ja che. tattvArtha siddhasenIyavRttimAM mukhya ane 1. " pAsai tti pazyati avagrahehApekSayA'vabudhyate, avagrahehayordarzanatvAt" abhayadevasUrijI -bhagavatITIkA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 anusandhAna-56 aupacArika darzano vacceno bheda bahu spaSTa rIte dekhADavAmAM Avyo che'aupacArikanayazca jJAnaprakArameva darzanamicchati, zuddhanayaH punaranAkArameva saGgirate aupacArika nayathI jJAnanA bhedo ja darzana che, jyAre zuddhanaya darzanam' (2.9) anAkAra avasthAne ja darzana gaNe che. 44 viSaya ane indriyanA joDANathI udbhavatI nirAkAra avasthAonA vyaMjanAvagraha ane darzana sevA bheda na pADIo, paNa tamAma nirAkAra avasthAo darzana ja gaNIo, to 'cha o cha pratyakSamAM viSaya - indriya sambandha sthapAyA pachI ane avagrahathI pUrve darzana hoya che' ovI tArkika prarUpaNA (pR. 154) sAthe paNa prastuta vyavasthA barAbara saMgata thaI jAya che. ane matijJAnanA 28 bheda, 4 darzana, vyaMjanAvagrahano antima samaya a ja arthAvagraha va tamAma Agamika prarUpaNAo paNa prastuta vyavasthAmAM bandhabesatI Ave che. pahelAM pracalita jJAnadarzananI vyavasthA paratve varNavI temAMnI koI samasyA paNa prastuta vyavasthAmAM AvatI nathI te khAsa dhyAnArha che. * * * prastuta samagra carcAno niSkarSa a ja che ke 1. 'darzana sAmAnyagrahaNAtmaka hoya che' ono matalaba o nathI ke darzanamAM vastunA sAmAnya aMzanuM ja grahaNa hoya che, paNa o che ke darzanamAM- sAkSAtkAramAM akasAthe ghaNI badhI vastuo ane vizeSono sAmAnyataH akasarakho bodha thAya che. matalaba ke darzana zabda 'jovuM, sAkSAtkAra karavo' sAthe saMkaLAyelo che, 'sAmAnyaaMzanA grahaNa' sAthe nahIM. darzananI oLakhANa ApatA 'sAmAnyagrahaNa' zabdanA anyathA arthagrahaNathI darzananuM svarUpa badalAi javA pAmyuM che. 2. cakSurdarzana ane acakSurdarzana anukrame cAkSuSa ane mAnasa pratyakSamAM vyaMjanAvagrahanA sthAne goThavAya che. jyAre avadhidarzana, avadhijJAna pUrvenI nirAkArasthiti che. kevalajJAnI bhagavantane thato tamAma dravyaparyAyono sAkSAtkAra ja kevaladarzana che.' 3. 'jJAnathI pUrve darzana hoya ja che' 1. " cakSurjJAnAt pUrvaM, prakAzarUpeNa viSayasandarzi / yaccaitanyaM prasarati, taccakSurdarzanaM nAma // zeSendriyAvabodhAt, pUrvaM tadviSayadarzi yajjyotiH / nirgacchati tadacakSu-rdarzanasaMjJaM svacaitanyam // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oNgasTa 2011 167 Avo niyama ane 'ghrANAdi 4 indriyothI thato sAmAnya bodha te paNa acakSurdarzana' AvI prarUpaNA nirAkAra darzanathI tulya vyaMjanAvagrahane aupacArika darzana gaNIne samajavAnI che. ___ have ApaNe prastuta jJAna-darzananI carcA sAthe ja saMkaLAyelA keTalAka anya prazno para thoDo vicAra karIo : acakSurdarzana- viSayakSetra zuM ? ___ anuyogadvAramA A mATe pATha che : "acakkhudaMsaNaM acakkhudaMsaNassa AyabhAve / " AmAM acakSurdarzananA viSayabhUta padArtho tarIke AtmabhAvone jaNAvyA che. spaSTa che ke acakSurdarzanathI atre 'mAnasadarzana'ne ja pakaDavAnuM che ke jenA dvArA AtmAno, tenI lAgaNIono, tenA vicArono ane tevA ja bIjA AtmikabhAvono sAkSAtkAra karI zakAya che. ___TIkAkAra atre acakSurdarzanathI ghrANa, zrotra, rasanA, tvacA ane manathI thatA sAmAnyabodhane pakaDe che ane tethI 'AyabhAve'no artha kare che zabdAtmaka, gandhAtmaka va. pudgalo ke je uparokta sAmAnyabodhanA viSaya che. 'ghrANAdi 4 indriyomAM pudgalo saMyukta thayA pachI ja bodha thai zake che ane saMyukta pudgalo 'AtmabhUta' gaNAya ane tethI AvA AtmabhUta pudgalo - AtmabhAvo acakSurdarzanano viSaya che' arbu teonuM mantavya jaNAya che. AmAM ghaNI kliSTa kalpanA karavI paDe che. tattvArthasUtranA gandhahastimahAbhASyamAM (2.9) indriya-nirapekSa bodha ke jene atyAre ApaNe Sixth Sense tarIke oLakhIo chIo tene paNa acakSurdarzana avadhijJAnAt pUrvaM, rUpipadArthAvabhAsi yajjyotiH / praviniryAti svasmA-nnAmA'vadhidarzanaM tat syAt // kevaladarzanabodhau, samastavastuprakAzinau yugapat / dinakRtprakAzatApava-dAvaraNAbhAvato nityam // " ArAdhanAsAranA A zloko atre darzananI je vyavasthA varNavI tenI sAthe pUrNataH saMvAdI che. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 anusandhAna-56 gaNAvavAmAM Avyo che.1 tyAM dRSTAnta sAthe A vAta samajAvavAmAM AvI che ke ApaNI pAchaLathI sApa cAlyo jato hoya to acAnaka ApaNane bhayanI AzaMkA thAya che ane ApaNe tyAMthI khasI jaise chIo. A sApanA astitvane koI indriyathI to jANI zakAya tema hatuM ja nahIM. ApaNe mAnasika vyApArathI ja o bodha ko che, mATe a a-cakSurdarzana ja che. pracalita jJAna-darzananI vyavasthAmAM Sixth Senseno vicAra kadAca A eka ja ThekANe haze. "davvao NaM suyanANI uvautto savvadavvAiM jANai pAsaI" (nandIsUtra)-AmAM zrutajJAnamAM darzana na hovA chatAM 'pAsai' kema kA ? __sau prathama to 'pAsai' atre pazyattA sAthe sambandhita che. A pazyattAne 'acakSurdarzana' rUpa samajavI avo aka mata che ke jenuM khaNDana vi.bhASya554mAM karavAmAM AvyuM che. saiddhAntika mata pramANe atre 'zrutajJAna-sAkArapazyattA' samajavI joio aq spaSTIkaraNa vi.bhASya-555mAM karavAmAM AvyuM che. pannavaNAjI-pada 30mAM varNita A nirAkAra-sAkAra pazyattA zaM che te samajavAno prayatna karIo. kula 12 upayogamAMthI matijJAna, matyajJAna ane acakSurdarzana -ae traNa upayoganI pazyattA hotI nathI ane bAkInA nava upayogamAM pazyattA hoya che. Ama 'upayoga' zabda bodhamAtra mATe vaparAya che, jyAre 'pazyattA' zabda o ja upayoga mATe niyata che ke je upayogamAM o upayoganI viSayabhUta vastuno sAkSAtkAra- purataH upasthiti sAthenuM avalokana saMkaLAyeluM hoya che. A rIte upayoga ane pazyattA samAnakAlIna hoya che ane upayoganI sAkAratA-nirAkAratAne anulakSIne pazyattA paNa sAkAra-nirAkAra gaNAya che. matijJAna ke matyajJAnamAM mahadaMze vastuno sAkSAtkAra hoto nathI, tethI o be jagyAo AMzika pazyattA hovA chatAM samagra matijJAna ke matyajJAnane anulakSIne pazyattAno niSedha che. o ja rIte acakSurdarzanamAM paNa Atmika bhAvonA sAkSAtkAra vakhate temanI purataH upasthiti nathI hotI, matalaba ke te bhAvone apekSIne 'pazyattA' nathI pravartatI, tethI acakSurdarzanane anulakSIne paNa 1. "indriyanirapekSameva tat kasyacid bhaved yataH pRSThata upasarpantaM sarpa buddhyaivendriyavyApAra nirapekSaM pazyatIti // " Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oNgasTa 2011 169 pazyattAno niSedha che. zrutajJAnathI ApaNe je padArthane jevA svarUpe jANIo tevA svarUpe tene kAlpanika rIte mananI sAme upasthita paNa karI zakIo. A sAkSAtkAra zrutajJAnanA baLe thAya che, mATe te vakhate zrutajJAnopayoga paNa pravartamAna ja hoya che. vaLI A sAkSAtkAra nizcita vastu-viSayane anulakSIne thAya che, tethI te sAkAra hoya che. A sAkSAtkAra ja zrutajJAnasAkArapazyattA tarIke oLakhAya che. 'zrutajJAnI bhagavanta anuttaravimAnane yathArtha svarUpe cItarI zake che. jo anuttara vimAnane teoo joyuM ja nA hoya to teo tene cItarI kaI rIte zake ? mATe mAnavU ja joio ke teo zrutajJAnanA baLe anuttaravimAnane joi zake che ane temanuM A jovU zrutajJAnasAkArapazyattAnA baLe ja zakya che' avo tarka prastuta sandarbha hAribhadrIya TIkAmAM apAyo che. o ja rIte avadhijJAnI ke kevalajJAnI mahAtmA jyAre jJAnanA baLe te te padArthane jANe che tyAre te te padArthano sAkSAtkAra paNa pravartato ja hoya che. A sAkSAtkAra ja te te jJAnanI sAkAra-pazyattA kahevAya che. darzano to svayaM nirAkAra-pazyattArUpa ja hoya che. vibhaGgajJAnIne avadhidarzana kema na hoya ? Ama to vibhaGgajJAna o avadhijJAnano ja prakAra che ane te sAkAra hovAthI tenAthI pUrve avadhidarzanAtmaka nirAkAropayoga mAnavo ja paDe. chatAM vRddhasampradAya vibhaGgajJAnInA nirAkAropayogane paNa, cakSurdarzana gaNavAnA pakSamA ja che.1 AnuM kAraNa o hoi zake ke cakSurdarzana ane avadhidarzanamA oka pAyAno taphAvata che. cakSurdarzanamAM svayaM upasthita vastuno ja sAkSAtkAra hoya che, jyAre avadhidarzanamAM vastu jJAnazaktinA baLe upasthita thatI hoya che. have mithyAtvI jIvanI jJAnazakti to malina ja hovAthI ane tethI tenA baLe upasthita vastu paNa ayathArtha ja hovAnI. tethI AvI ayathArtha vastuno sAkSAtkAra avadhidarzana na gaNAya ovI samajaNa AvA vRddhasampradAya pAchaLa hoi zake. prazna o che 1. avadhidarzanaM tu samyagdRSTareva, na mithyAdRSTeH, cakSurdarzanameva kila tasyeti pAramarSI zrutiH - tattvArtha-gandhahasti0 2.9 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 anusandhAna-56 ke ayathArtha to ayathArtha, vastu sAkSAtkAra to cha ne ? tene kyAM samAvavo? vRddhasampradAya A vibhaGgadarzanane cakSurdarzana ja gaNe che, to vi. bhASya-818 mAM ullikhita mata pramANe vibhaGgadarzana avadhidarzanano ja aeka prakAra che. bhagavatIjImAM to mithyAtvIne paNa sAkSAt avadhidarzana ja pratipAdita karavAmAM AvyuM che.1 * manaHparyavajJAnamAM darzana na hovA chatAM, nandIsUtragata manaHparyavanA nirUpaNamAM "tattha davvao NaM ujjumatI aNaMte aNaMtapadesie khaMdhe jANati pAsati" o vAkyakhaNDamAM 'pAsati' kema kahyu ? nandIsUtranA TIkAkAro Ano khulAso Ama Ape che : "manaHparyavajJAnI, saMjJI jIve mana paNe pariNamAvelA anantA anantapradezovALA skandhone ane tadgata varNAdi bhAvone sAkSAt joi zake che, tethI 'jANati' kahyu che. cintita artha jo ke sAkSAt joi zakAto nathI, kAraNa ke cintita artha to amUrta paNa hoya ane chadmastha jIva to amUrtane joi zake nahIM. tethI anumAnathI ja cintita arthane juo che tema jaNAvavA 'pAsati' kA che."2 have A 'pAsati' kayA darzanAtmaka hoi zake te vize vividha mata che. acakSurdarzana, avadhidarzana ke manaHparyavadarzanathI, A anumAnita cintitArthano sAkSAtkAra svIkAratA matono nirAsa vi. bhASya-815 thI 821mAM jovA maLe che. vi.bhASyakAra pote A sAkSAtkArane 'manaHparyavajJAna-sAkArapazyattA' gaNe che. ___ AmAM cintita artha anumAnathI jaNAya che o TIkAkAronI vAta ane A anumita arthano sAkSAtkAra manaHparyavajJAnanI sAkAra-pazyattAnA baLe thAya che bhASyakAranI vAta cokkasa barAbara che; parantu samasyA o che ke zrutajJAna, avadhijJAna ke kevalajJAnanA nirUpaNamAM jema 'jANati'no viSayabhUta padArtha ja 'pAsati' no viSaya samajavAmAM Ave che, tema atre ananta manaHskandho ke je 1. "ohidaMsaNaaNAgArovauttA NaM bhaMte ! kiM nANI annANI ? goyamA nANI vi annANI vi..je annANI te niyamA maiannANI suyaannANI vibhaGganANI tti" - SaDazIti gAthA 21- TIkAmAM uddhRta 2. "maNitamatthaM puNa paccakkhaM Na pekkhati, jeNa maNAlaMbaNaM muttamamuttaM vA, so ya chaumattho taM aNumANato pekkhati tti ato pAsaNatA bhaNitA" - nandIcUrNi Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ogasTa 2011 'jANati'nA viSayabhUta che, tenI sAthe ja 'pAsati'ne kema sAMkaLavAmAM nathI AvatuM ? arthAt 'mana:skandhone jANe che' oma 'manaH skandhone jubhe che' ovo artha kema nathI karavAmAM Avato ? 'bAhya artha' no ullekha karanAro koI ja zabda mUlasUtramAM na hovA chatAM 'pAsati'nA vyAkhyAna vakhate anuM grahaNa kaI rIte vAjabI gaNAya ? vAstavamAM Avo artha karavo ucita lAge che : "mana:paryavajJAnI manapaNe pariNata ananta skandhone sAmAnyathI jubhe che ane vizeSathI tadgata varNAdi bhAvone jANe che. " 171 - 1 manaH vastutaH manaH paryavathI grAhya, manovargaNAnA skandhomAM rahelI viziSTa chApo che ke je cokkasa vicArane lIdhe amAM aMkita thayelI hoya che. avadhijJAnI avadhidarzananA baLe manaH skandhone joi zake che ane avadhijJAnanA baLe tene vizeSapaNe jANI paNa zake che. chatAMya vastunA sarva paryAyone avadhijJAna nathI pakaDI zakatuM o tenI maryAdA che ane A maryAdAne lIdhe manaHskandhagata se viziSTatAone paNa avadhijJAna nathI pakaDI zakatuM ke jenAthI se viziSTatA jene lIdhe AvI che te vicArone jANI zakAya .. paryavajJAna A viziSTatAone jANI zake che ane onA baLe anumAna karIne bIjAnA mananA vicArone ane se vicAronA viSayabhUta padArthone jANI zake che. A padArthonuM jJAna thAya oTale A jJAnanA AdhAre temano paNa mAnasika sAkSAtkAra karI zakAya che. A sAkSAtkAra manaH paryavajJAnanA Alambane thayo hovAthI manaHparyavasAkArapazyattA tarIke oLakhAya che. sampUrNa prakriyA Ama thaze : manaH skandhonuM sAmAnyataH darzana ( avadhidarzana ) [ cokkasa manaH skandhogata vaiziSTyanuM grahaNa ( manaH paryavajJAna ) - vaiziSTyanA AdhAre vicAro ane tenA viSayabhUta padArthonuM anumAna anumita arthono mAnasika sAkSAtkAra ( mana:paryavajJAna-sAkArapazyattA). AmAM manaHparyavajJAnanI pUrve avadhidarzana bheTale mAnavuM paDe che ke chadmasthajIvamAtra mATe jJAnopayoga pUrve darzanopayoga anivArya che, manaH paryavajJAnI 1. jo ke nirmalatama avadhijJAnathI AMzika rIte manaHskandhogata viziSTatAo paNa jANI zakAya che. jema ke anuttaravimAnavAsI devo kevalI bhagavantonA manaH pariNAmane jANI zakatA hoya che. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 anusandhAna- 56 amAM apavAdabhUta nathI. oTale manaHparyavajJAnanA upayoga samaye sauprathama manaH skandho ja sAmAnyapaNe dekhAya che (-avadhidarzana) ane tyArabAda cokkasa manaH skandhonuM vizeSathI jJAna thAya che (-manaH paryavajJAna). Ama manaH skandhaviSayaka jJAna ane darzana banne pravarte che ane te ja vAta 'khaMdhe jANai pAsai' kahIne sUcavAi hoya evaM lAge che. have ahIM oka mahattvanI samasyA sarjAi zake tema che ke jo mana:paryavajJAna pUrve avadhidarzana anivArya hoya to bhagavatIjI - AzIviSoddezakamAM mana:paryavajJAnIne avadhidarzana na paNa hoya oma zA mATe kahyuM che ? AnuM samAdhAna oma jaNAya che ke prastuta kathana ovA mana:paryavajJAnIne anulakSIne che ke jemane mati - zruta pachI avadhijJAnane badale sIdhuM ja manaH paryava prApta thayuM hoya. AvA mahAtmAne avadhijJAnAvaraNano kSayopazama na hovAthI avadhidarzana paNa nathI hotuM. paNa ano artha se nathI ke teone manaH skandho sAmAnyarUpe na dekhAya. manaH paryavajJAnathI manaH skandhone vizeSarUpe jANatAM pahelAM temanuM sAmAnyadarzana anivArya che, ane A sAmAnyadarzana avadhidarzananA abhAvamAM tevI viziSTa koTinA acakSurdarzanathI sampanna thAya che tema mAnavuM paDe. oka vAta to nakkI che ke manaH paryavajJAnanI prApti mATe viziSTa labdhiothI sampanna hovuM anivArya che ane AvI viziSTa labdhio dharAvatA mahAtmAnAM mati - zruta jJAna tema ja cakSu-acakSu darzana paNa viziSTa koTinAM ja hoya che. tethI te mahAtmA tevA viziSTa koTinA acakSurdarzananA baLe manaHskandhone paNa joi ja zake. jo ke upalabdha kathAsAhityamAM ovo oka paNa dAkhalo nathI maLato ke jemAM avadhijJAna vagara mana:paryava prApta thayuM hoya. tethI oma jaNAya che ke AvI paristhiti bhAgye ja sarjAtI haze ane tethI vyApakatAne anulakSIne manaHparyavajJAnIne avadhidarzanopayoga anivArya gaNavAmAM Avato haze niSkarSa a ja che ke mana:paryavajJAnIne paNa manaH skandhonuM sAmAnyadarzana anivArya che. pachI a darzana avadhidarzananA baLe thAya ke zrutakevalI jema viziSTa zrutajJAnanA baLe sarva vastune jANI zake che tema viziSTa acakSurdarzananA baLe thAya. darzana aMgenI A samagra carcA zAstronA sahAre ja thai hovA chatAM mahadaMze Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oNgasTa 2011 173 mAnasika vicAraNAtmaka che ane tethI ja AmAM truTio hovAnI pUrepUrI sambhAvanA che. A truTio tarapha dhyAna doranAra abhyAsIno hu~ avazya RNI rahIza. AmA pUrva maharSionA AzayathI koIka viparIta prarUpaNA thaI hoya ke teonAM vacano, anyathA arthaghaTana thayuM hoya to te badala micchAmi dukkaDaM.