Book Title: Anyayog Vyavacched Dwatrinshika
Author(s): Manvijay
Publisher: Satyavijay Jain Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022430/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahem / anugAmAyANakArI rAI niyANipAdoyA namaH kalikAmayajJa zrImAna hemacaMdra sUrIzvara nimitA // // anyayogavyavacchedahai dvAtriMzikA // ( syAhAdamaJjayuddhatAvacUrisahitA ) Name anuyogAcArya paMnyAsazrIharSa vijayagaNi ziSya |muni mAnavijayana sNshodhitaa| amadAsya nArIdharAyoTikA nivAsI vicAra hA vidhayA jekara chAI inyanasyA dravya svazArayena / zrI satyavijayajainagranthamAlAyAH mAnanIyakAryavAhaka zreSThivarya bAlAbhAi mUlacaMdra-amadAvAda. ta: 483, abhUmadha. san 1924 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A copaDIzrIjaina eDavokeTa zrInTIMga presamAM zA. cImanalAla gokaladAse chApI, bIkAMgapADI-amadAvAda, Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagatpUjya vizuddha cAritracUDAmaNi tapogacchAlaGkAra bhaTTAraka zrI 1008 dIkSA 1949 azADa suda 11, janma saM. 1930 posa suda 11, AcAryazrI vijayanItimurIzvarajI mahArAja AcAryapada saM 1976 mArgazIrSa zukla 5. gaNipaTa 1961 mAgazara suda 5, panyAsapada 1962 kArataka vada 11, Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsatyavijayajaina granthamAlA naM0 43 // arham || // pUjyapAda AcAryazrI vijayanIti sUrIzvara pAdapadmebhyo namaH // So kalikAlasarvajJa zrImAn hemacandrasUrIzvaraviracitA anyayogavyavacchedadvAtriMzikA ( svAdamaJjaryuddhRtAvacUrIsahitA ) <4(0)8+4 // maGgalAcaraNam // yasya jJAnamanantavastuviSayaM yaH pUjyate devate-nityaM yasya vaco na durnayakRtAH kolAhalailupyate // rAga SamukhadviSAM ca pariSatkSiptA kSaNAyena sA sa zrIvaraprabhurvidhUta kaluSAM buddhiM vidhattAM mama // 1 // anantavijJAnamatItadoSamabAdhyasiddhAntamamartyapUjyam // zrIvarddhamAnaM jinamAptamukhyaM, svayaMbhuvaM stotumahaM yatiSye // 2 // Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA-zrIvardhamAnaM jinamahaM stotu yatiSye i. ti kriyaasNbndhH| kiM viziSTa anantamapratipAtiviH ziSTaM sarvadravyaparyAyaviSayatvenotkRSTaM jJAnaM kevalAkhyaM vijJAnaM tato'nantaM vijJAnaM yasya so'nantavijJAnastam / tathA'tItAtikrAntA doSA rAgAdayo yasmAtsa tathA taM / tathA'bAdhyaH parairbAdhitumazakyaH sidhdhAntaH syAbAdazrutalakSaNo yasya tathA taM / tathA'mA devAseSAmapi pUjyamArAdhyaM / tathA''pta mukhyaM Aptihi rAgadveSamohAnAmekAntikaH kSayaH / sA yeSAmasti te AptAH / abhraaditvaanmtvrthiiyo'prtyyH| teSAM ma. dhye mukhamiva sarvAGgAnAM pradhAnatvena mukhya / shaakhaadeyH| punaH svayamAtmanava paropadezanirapekSatayA'vagatatatvo bhavatIti svayaMbhUH svyNsNbuddhH| evaMvidhaM caramajinendraM stotuM stutiviSayIkartuM ahaM yatiSye yatnaM phariSyAmi // 1 // atha stutikArakhijagadguroniHzeSaguNastutizraddhAlurapi sadbhUtavastudhAditvAkhyaM guNavizeSameva varNayitumA. smano'bhiprAyamAviSkurvannoha zrayaM jano nAtha tava stavAya, guNAntarebhyaH spRhayAkureva // Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vigAhatAM kintu yathArthavAda mekaM parIkSAvidhidurvidagdhaH // 3 // vyAkhyA-ayamiti, he nAtha ayaM mallakSaNo janastava guNAntarebhyo yathArthavAdavyatiriktebhyo'nanya. sAdhAraNazArIralakSaNAdibhyaH spRhayAlureva / kimartha stavAya stutikaraNAyeti / tAdayeM caturthI / kintvi. tyabhyupagamavizeSadyotane nipAtaH / ekamekameva ya. thArthavAdaM yathAvasthitavastutattvaprakhyApanAkhyaM tvadIyaM guNamayaM jano vigAhatAm / stutikriyayA samantAd vyApnotu yato'yaM janaH parIkSAvidhidurvidagdhaH paNDitaM manye iti yAvat // 2 // ___ atha ye kutIrthyAH kuzAstravAsanAvAsitasvAntatayA tribhuvanasvAminaM svAmitvenApratipannAstAnapi tatvavicAraNAM prati zikSayamnAha guNeSvasUyAM dadhataH pare'mI, * mAzibhiyannAma bhavantamIzam // tathA'pi sammIlya vilocanAni, vicArayantAM nayavartma satyam // 3 // vyAkhyA-guNeviti, amI iti / adasastu vi.. praSTe iti vacanAt tattvAtatvavimarzavAhyatayA dU. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) rIkaraNAhatvAdviprakRSTAH / pare kutIrthyAM bhavantaM tvAmIzaM mAzizriyan svAmitvena mA pratipadyantAM / yato guNeSvasUyAM dadhato guNeSu baddhamatsarAH / guNeSu doSAviSkaraNaM hyasUyA / yo hi yatra matsarIbhavati sa tadAzrayaM nAnurudhyate na Adriyate / yathA mAdhuryamatsarIkarabhaH puNDrekSukANDaM guNAzrayaMzca bhavAn / ta. thApi tvadAjJApratipatterabhAve'pi locanAni netrANi samIlya mIlitapuTIkRtya satyaM yuktiyuktaM nayavama nyAyamArga vicArayantAM vimarza viSayIkurvantu // 3 // atha yathAvannayavartmavicArameva prapacayituM parAbhipretatasvAnAM prAmANya nirAkurvannAditastAvatkAvyaSaTkenolukya matAbhimatatatvAni dUSayitukAmAstadantavaizeSikapAtinI pra. thamataraM sAmAnyavizeSau dUSayannAha svato'nuvRtti vyativRttibhAjo bhAvA na bhAvAntaraneyarUpAH // parAtmatattvAdatathAtmatattvAd, dvayaM vadanto kuzalAsskhalanti // 4 // vyAkhyA-svatta iti,, abhavan bhavanti bhaviSyanti ceti bhAvAH padArthAH AtmapudgalAdayaste svata iti / sarve hi vAkyaM sAvadhAraNamAmanantIti sva. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta evAtmIyasvarUpAdevAnuvRtti vyAvRttibhAjaH / ekAkArA pratItirekazabdavAcyatA cAnuvRttiH, vyati. pRttiAvRttirvijAtIyebhyaH sarvathA vyavacchedaste ubhe api saMvAlate bhajante AzrayantIti anuvRttivyA. ttibhAjaH sAmAnyavizeSobhayAtmakA ityrthH| asyaivArthasya vyatirekamAha / na bhAvAntaraneyarUpA iti / neti niSedhe / bhAvAntarAbhyAM parAbhimatAbhyAM dravyaguNakarmasamavAyebhyaH padArthAntarAbhyAM bhAvavyatiriktasAmAnyavizeSAbhyAM neyaM pratItiviSayaM prApaNIyaM rUpaM yathAsaMkhyamanuvRttivyAvRttilakSaNaM svarUpaM yeSAM te tathoktAH svabhAvo hyayaM sarvabhAvAnAM yadanuvRttivyAvRttipratyayau svata evaM janayanti / tathA hi-ghaTa eva tAvat pRthubudhnodarAdyAkAravAn pratItiviSayIbhavan san anyAnapi tadAkRtibhRtaH padArthAn ghaTarUpatayA ghaTaikazabdavAcyatayA sajAtIyebhyazca pratyAyan sAmAnyAkhyAM labhate / sa eva cetarebhyaH sajAtIyavijA. tIyebhyo dravyakSetrakAlabhAvairAtmAnaM vyAvatayanvizeSavyapadezamaznute iti / tadevaM sAmAnyavizeSayoH svatattvaM yathAvadanavabuddhayamAnA akuzalA atattvA. bhiniviSTadRSTayastIrthAntarIyAH skhalanti nyAyamArmAd bhrazyanti niruttarIbhavanti ityarthaH / kiM kurvANA: ayamanuvRttivyAvRttilakSaNaM pratyayavayaM vdntH| kasmA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) detatpratyayadvayaM vadanta ityAha-parAtmatatvAt paro pa. dArthebhyo vyatiriktatvAdanyau parasparanirapekSI yo sAmAnyavizeSau tayoyaMdAtmatattvaM svarUpamanuvRttivyAvRttilakSaNa tasmAtadAzrityetyayaH / 'gamyayapaH karmAdhAre' ityanena pNcmii| kathaMbhUtAtparAtmatattvAt / atathAtmatatvAt / yathA yenaikAntabhedalakSaNena prakAreNa paraiH kalpitaM na tathA tena prakAreNAtmatavaM svarUpaM yasya tattathA tasmAt // 4 // aya tadabhimatAvekAntanityAnityapakSI dUSayannAhaAdIpamAvyomasamasvabhAvaM syAhAdamudrAnatibhedi vastu / tannityamevaikamanityamanya diti svadAjJAdviSatAM pralApAH // 5 // vyAkhyA- Adopamiti,, dIpAdArabhya Avyoma maryAdIkRtya sarva vastu padArthasvarUpaM samasvabhAvaM samastulyaH svabhAvaH svarUpaM yasya tattathA / kiMca vastuna: svarUpaM dravyaparyAyAtmakatvamiti bamaH / samasvabhAvatvaM kuta iti vizeSagadvAreNa hetumAha / syAvAdamudrAgnatibhedi syAdityavyayamanekAntadyotakam / tataH syA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) dvAdo'nekAntavAdo nityAnityAMcanekadharmazavalekavastvabhyupagama iti yAvat / tasya mudrA maryAdA to nAtibhinattinA tikrAmatIti syaadvaadmudraantibhedi| yathA hi- nyAyaikaniSThe rAjani rAjyazriyaM zA. sati sati sarvAH prajAstanmudrA naativrtitumiishte| tadatikrame tAsAM sarvArthahAnibhAvAt / evaM vijayini niSkaNTake syAdvAdamahAnarendra tadIyamudrA sarve'pi padArthA nAtikAmanti / tadullaMghane teSAM svarUpavyavasthAhAniprasakteH / sarvavastunAM samasvabhAvatvakathanaM ca parAbhiSTasyaikaM vastu vyomAdinityamevAnyacca pradIpAdyanityameveti, vAdasya pratikSepabIjaM / sarve hi bhAvA dravyAthikanayApekSayA nityAH, paryAyArthikanayAdezAtpunaranityAH / evaM cotpAdavyayadhrauvyAtmakatve sarvabhAvAnAM siddhe'pi tabastu ekaM AkAzAtmAdikaM nityameva, anyacca pradIpaghaTAdikamanityamevetyevakAro'trApi sambadhyate |itthN hi durnayavAdApattiH / anaMtadharmAtmake vastuni svaabhipretnitytvaadidhrmsmrthnprvnnaaH| zeSadharmatiraskAreNa pravartamAnA durnayA iti tallakSaNAt ityanenollekhena tvadAjJAdviSatAM bhavatpraNItazAsanavirodhinAM pralApA pralapitAnyasa. mbaddhavAkyAnIti yAvat // 5 // Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) . atha tadabhimatamIzvarasya jagatkartRtvAbhyupagamaM mithyAbhi. nivezarUpaM nirUpayannAha * kattA'sti kazcijagataH sa caikaH, sa sarvagaH sa svavazaH sa nityH|| imAH kuvehAkaviDambanAH syu steSAM na yeSAmanuzAsakastvam // 6 // ghyAkhyA karttati,, jagataH pratyakSAdipramANopa. lakSyamANacarAcararUpasya vizvatrayasya kazcidanirvacanIyasvarUpaH puruSavizeSaH kartA sraSTA'sti vidyate / teSAM pramANAni urvoparvatatarvAdikaM sarva buddhimatkata ke kAryatyAta / yadyatkArya tattatsarva buddhimatkatakaM yathA ghaTastathA cedaM tasmAd vyatireke vyomAdi |yshc buddhimAMstakartA sa bhagavAnIzvara eveti / sa caikaH ca punararthe / sa - punaH puruSavizeSa eko'dvitIyaH / bahUnAM hi vizvavidhAtRtvasvIkAre parasparavimatisaMbhAvanAyA ani.. vArthatvAdekaikasya vastuno'nyAnyarUpatayA nirmANe sa. vamasamaMjasamApadyateti / tathAsarvagaH sarvatra gacchatIti sarvagaH sarvavyApI / tasya hi pratiniyatadezavattitve'. niyatadezavRttInAM vizvatrayAntarvatipadArthAnAM yathAva. nirmANAnupapattiH / kumbhakArAdiSu tathA darzanAt / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) athavA sarva gacchati jAnAtIti sarvagaH sarvajJaH sarvegatyarthAH jJAnArthA iti vacanAt / sarvajJatvAbhAve hi yatho. citopAdAnakAraNAdyanabhijJatvAdanurUpakAryotpattina syA cha / tathA sa svavazaH svtntrH| sakalaprANinAM svecchayA sukhaduHkhayoranubhAvanasamarthatvAta / pAratantrye tu tasya paramukhaprekSitayA mukhyakartRtvavyAghAtAdanIzva rtvaapttiH| tathA sa nityaH / apacyutAnutpannasthiraikarUpaH / tasya hyanityatve parotpAdyatayA kRtakatvamAptiH / apekSitaparavyApAro hi bhAvaH svabhAvaniSpattI kRtaka ityucyate / yazcAparastakartA kalpyane sa nityo 'nityo vA syAt nityazcedadhikRtezvareNa kimaparADa / anityazcettasyApyutpAdakAntareNa bhAvyaM / tasyApi nityAnityakalpanAyAM anavasthAdausthyamiti / tadevamekatvAdivizeSaNaviziSTo bhagavAnIzvarastrijagatkartati parAbhyupagamamupadazryottarArdaina tasya duSTatvamAcaSTe / imAH etA anantaroktAH kuheAkaviDambanAH kutsitAhevAkA Agraha vizeSA kuhe vAkAH kadAgrahA itya. rthaH / tA eva viDambanA vicAracAturIbAdyatvena ti. raskArarUpatvAdigopakaprakArAH syubhaveyusteSAM prAmANikApasadAnAM yeSAM he svAmit tvaM nAnuzAsakona zi. kSAdAtA / ayamAzayaH yadyapi bhagavAnavizeSeNa sa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) .. kalajagajantujAtahitAvahAM sarvebhya eva dezanAvAca. . :mAcaSTe / tathApi saiva keSAMcinnicitanikAcitapApa... karmakalmaSitAtmanAM rucirUpatayA na pariNamate / apunabaMdhakAdivyatiriktatvenAyogyatvAt / ato vastu vRttyA na teSAM bhagavAnanuzAsaka iti / yattAvaduktaM paraiH kSityAdayo buddhimatkatakA kAryatvAta ghaTavaditi : tadayuktaM vyaaptergrhnnaat|s cAyaM jamanti sRjana saza rIro'zarIro vA syAt / sazarIro'pi kimasmadAdiva: dRzyazarIraviziSTa uta pizAcAdivadadRzyazarIraviziSTaH / prathamapakSe pratyakSabAdhaH / taM vinApi jAyamAne zakradhanurabhrAdau kAryatvasya darzanAta / dvitIyapakSe ta. sya mAhAtmyavizeSa: kAraNamAhozvidasmadAyaSTavaiguNyaM / mAhAtmyavizeSe tasyAdRzyazarIratvaM pratyetavyaM / tasiddhau mAhAtmyavizeSasiddhiH / azarIrazcettadA dRSTAntadASTAntikayorvaiSamya / ghaTAdayo hi kAryarUpAH sazarIrakakA dRssttaaH| azarIrasya ca satastasya kAryapravRttau kutaH sAmarthya AkAzAdivat / tasmAt sazarIrAzarIralakSaNe pakSadvaye. 'pi kAryahetorvyAptyasiddhiH / tasmAnna kazcijagatkatau / ekatvAdoni tu jagatkartatvavyavasthApanAyAnI. yamAnAni tadvizeSaNAni SaNDaM prati kAminyA rUpasaMpa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) nnirUpaNaprAyANyeva tathA sarvagatatvamapi tasya nopapannaM / taddhi sarvagaH zarIrAtmanA jJAnAtmanA vA syAt / prathamapakSe tadIyenaiva dehena jagatrayasya vyAptatvAditara nirmeyapadArthAnAmAzrayAnavakAzaH dvitIyapakSe tu siddhasAdhyatA / sarvajJapakSe'pi doSaH tasya sArvajJayaM pratyakSeNa parokSeNa vA / na tAvatpratyakSeNa / tasyendriyArthaM - sannikarSotpannatayA atIndriyArthagrahaNAsAmarthyAt / nApi parokSeNa / taddhi anumAnaM zAbdaM vA na tAvadanumAnaM / tasya ligagraha galiMgiliMga saMbandhasmaraNapUrvakatvAt / tannAyaM sarvajJaH / tathA na tasya svavazatvaM sa hi yadi svAdhInaH san vizva vidhatte paramakAruNikazca tvayA vaNyate / tatkathaM sukhitaduHkhitAdyavasthAbhedavRndasthapuTitaM ghaTayati / ato na svavazaH / nityatvamapi tasya nAsti / sa khalu nityatvenaikarUpaH san tribhuvanasargasvabhAvo atatsvabhAvo vA prathama vidhAyAM jaganirmANAtkadAcidapi noparameta / taduparame tatsvabhAva. tvahAniH / atatsvabhAvapakSe na jAtu jaganti sRjet tatsvabhAvAyogAta gaganavat / ato nAsya jagatkartR - tvaM kathamapi na siddhyati iti dik // 6 // 1 atha caitanyAdayo rUpAdayazca dharmA AtmAderghaTAdezva dharmiNo'tyantaM vyatiriktApi samavAyasaMbandhena sambaddhAH santo dharmadharmivyapadezamanuvate iti tanmataM dUSayannAha - . Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) na dharmadharmitvamatIva bhede, vRttyA'sti cenna tritayaM cakAsti // idamityasti matizca vRttau, na gauNabhedo'pi ca lokavAdhaH // 7 // vyAkhyA - neti, dharmadharmiNoratIva bhede atIvetyatrevazabdo vAkyAlaGkAre / taM ca prAyo'tizabdAt kiMvRttezca prayuJjate zAbdikAH / tatazca dharmadharmiNoratibhede ekAntabhinnatve aGgIkriyamANe dharmadharmitvaM na syAt / asya dharmiNaH ime dharmAH eSAM ca dharmANAmayamAzrayabhUto dharmotyevaM sarvaprasiddho dharmadharmitryapadezo na prApnoti / evamukte sati paraH pratyavatiSThate / vRsyAstIti / ayuta siddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmiha - pratyayahetuH sambandhaH samavAyaH / sa ca samavacanAtsamavAya iti, dravyaguNakarmasAmAnyavizeSeSu paMcasu padArtheSu varttanAta vRttiH / tayA vRtyA samavAyasambandhena tayordharmadharmiNoritaretara viniluMThitatve'pi, dharmadharmivyapadeza iSyate iti nAnantarokto doSa iti / atrAcAryaH samAdhatte / cediti yadyevaM tava matiH sA pratyakSapratikSiptA / yato na tritayaM cakAsti / ayaM dharmI, imessya dharmA, ayaM caitatsambandhanibandhanaM samavA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 ityetatritayaM na cakAnti jJAnaviSayatayA na prati bhaaste| punarAha-ihedamityasti matizca vRttAvitiihedamiti ihedamiti AzrayAyibhAvahetuka ihapratyayo vRttAvapyasti samavAyasambandhe'pi vidyte| ca zabdo'pi zabdArthaH tasya ca vyavahitasambandhastathaiva vyAkhyAtaM na gauNa iti / yo'yaM bhedaH sa nAsti gau. palakSaNAbhAvAt / tallakSaNaM tu'avyabhicArI mukhyo'vikalo'sAdhAraNo antaraMgazca / viparIto gauNo'rthaH sapti mukhye dhIH kathaM gauNe // 1 // iti tasmAddhamadharmiNoH sambandhane mukhyaH samavA. yH| api ca lokabAdha iti / api ceti dUSaNAbhyu. ccaye / lokaH prAmANikalokA sAmAnyalokazca tena bAdho virodho lokabAdhastadapratItavyavahArasAdhanAt // atha sattAbhidhAnaM padArthAntaramAtmanazca vyatiriktaM jJAnAkhyaM guNaM AtmavizeSaguNocchedasvarUpAM ca muktimajJAnAvajIkR. tavataH parAnupahasannAha - satAmapi syAtkacideva sattA, caitanyamaupAdhikamAsmano'nyat // na saMvidAnandamayI ca muktiH, susUtramAsUtritamatvadIgaiH // 8 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) vyAkhyA - satAmiti, satAmapi sadbuddhivedyatayA sAdhAraNAnAmapi SaNNAM padArthAnAM madhye kvacideva kecideva padArtheSu sattA sAmAnyayogaH syAd bhavenna sarveSu / tathA caitanyaM jJAnamAtmanaH kSetrajJA danyadatyantavyatiriktaM / asamAsakara gAdatyantamiti labhyate / aupAdhikaM / upAdhera gatamaupAdhikaM / tathA muktirmokSaH na saMvidAnandamayI na jJAnasukharUpA / saMvida jJAnaM AnandaH saukhyaM tato dvandvaH saMvidAnandau prakRtau yasyAM sA saMvidAnandamayI / tAdRzI na bhavati / ca za bdaH pUrvoktAbhyupagamadvayasamuccaye / tadetadabhyupagamatrayamitthaM samarthayadbhiratvadIyaiH tvadAjJAbahirbhUtaH kaNAdamatAnugAmibhiH susUtra mAsUtritaM samyagAgamaH prapazci taH / athavA susUtramiti kriyAvizeSaNaM / zobhanaM sUtraM vastuvyavasthA ghaTanA vijJAnaM yatrevamAsUtritaM tatacchAstrArthopanibandhaH kRta iti hRdayam // 8 // atha te vAdinaH kAyapramANatvamAtmanaH svayaM saMvedyamAnamapyapalapya tAdRzakuzAstrazastrasamparkavinaSTasadRdRSTa yastasya vibhutvaM manyante atastatropalambhamAha - yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra, kumbhAdivanniSpratipakSametat // Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) tathApi dehAbahirAtmatattva matattvavAdopahatAH paThanti // 9 // vyAkhyA-yoti, yatraiva deze yA padArthoM dRSTaguNo draSTA pratyakSAdipramANato'nubhUtA guNAdhA yasya sa tathA sa padArthastatraiva vivakSitadeze evopapadyata iti kriyAdhyAhAro gamyaH / pUrvasyevakArasyAvadhAraNArthasyAtrApyabhi sambandhAttatraiva nAnyatretyanyayogavyavacchedaH, / amumevAthai dRSTAntena draDhayati / kumbhAdivat ghaTAdivat / yathA kumbhAdeyaMtraiva deze rUpAdayo guNA upalabhyante tatraiva tasyAstitvaM pratIyate nAnyatra / evamAtmano'pi guNAzcaitanyAdayo deha eva dRzyante na bhiH| tasmAt. tatpramANa evAyam iti / yadyapi puSpAdInAmavasthAnadezAdanyatrApi gaMdhAdiguNopalabhyate, tathApi tena na vyabhicAraH / tadAzrayAhi gandhAdipudgalAsteSAM ca vaizrasikyA prAyogikyA ca gatyAgatimatvena tadupalambhakaghrANAdidezaM yAvadAgamanopapatteriti / ata evAha-etanniSpatipakSa bAdhakarahitaM / nanu mantrAdInAM bhinnadezasthAnAmapyAkarSaNoccATanAdiko guNo yojanazatAdeH parato'pi dRzyate ityasti bAdhakamiti cet / maivaM / sa hi na khalu mantrAdInAM guNaH kintu tadadhiSThAtRdevatAnAM / tAsAM cAkarSaNoyoccATanIyAdide Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) zagamane kautastuko'yamupAlaMbhaH / na jAtu guNA guNinamatiricyate iti / athottarAI vyAkhyAyate / tathApIti,, tathApi evaM niHsapatnavyavasthite'pi tatve'tasvavAdopahatAH (anAcAraH ityatraiva natraH kutsAtvAt kutsitatasvavAdena tadabhimatAptAbhAsapuruSavirthazeSapraNItena tatvAbhAsaprarUpaNenopahatA vyAmohitAH dehAd bahiH zarIravyatirikte'pi deze AtmatatvamAsmarUpaM paThanti / zAstrarUpatayA praNayante ityarthaH / bhAvArthastvayaM / AtmA sarvagato na bhavati / sarvatra tadguNAnupalabdheH / yo yaH sarvatrAnupalabhyabhAnaguNaH sa sa sarvagato na bhvti| yathA ghaTastathA cAyaM tsmaattthaa| vyatireke vyomAdi na cAyamasiddho hetuH / kAyatiriktadeze tadguNAnAM buddhayAdInAM vAdinA bA prativAdinA anabhyupagamAt / tathA ca bhaTTaH zrIdharaH "sarvagatatve'pyAtmano dehapradeze jJAtRtvaM / nAnyatra zarIrasyopabhogAyatanatvAt / anyathA :tasya vaiyAditi // 9 // sAMpratamakSapAdapratipAditapadArthAnAM sarveSAM caturthapuraSArtha pratyasAdhakatamatve vAcyepapi tadantaHpAtinAM chalajAti nigrahasthAnAnAM paropanyAsanirAsamAtraphalatayA atyantamanupAdeyatvAttadupadezadAturvairAgyamupahasannAha Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaM vivAdagrahile vitaNDA pANDityakaNDulamukhe jane'smin // mAyopadezAtparamarma bhinda naho virakto muniranyadIyaH // 10 // vyAkhyA-svayamiti,, anyadIyo munirakSapAda RSiH aho virakto'ho vairAgyavAn ( aho ityupasaMgamAzcarya sUcayati) ( anyadIya ityatra IyakArake iti dontaH ) kiMkurvannAha-paramamabhindana, ( jAtAveka vacanaprayogAt )paramarmANi vyathayan kasmAt mAyopadezAddhetoH / mAyAparavaMcanaM tasyA upadezaH chalajAtinigrahasthAnalakSaNapadArthatrayamarUpaNadvAreNa ziSyebhyaH pratipAdanaM tasmAt ( guNAdastriyAM navetyanena hetau tRto. yA prasaMge paMcamI,) kasmin viSaye mAyAM ayamupadi. STavAnityAha / asminpratyakSopalakSyamANe jane tatkA. tattvavimarzabahirmukhatayA prAkRtaprAye loke / kathaMbhUte, svayamAtmanA vivAdena ahile grahagrahita iva tasmin / vivAdalakSaNa haribhadrasUrirAha - labdhikhyAtyarthinA tu syA:sthitenAmahAtmanA / chalajAnipradhAno yaH sa vivAda iti smRtaH // 1 // tathA vitaNDA pratipakSasthApanAhInaM vAkyaM / vitaNDyane Ahanyate anayA prati. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) pakSasAdhanamiti vyutptteH| Sastutastu aparAmRSTatatvAtattvavicAraM maukhyaM vitaNDA / tatra yatpANDityaM nipuNatA tayA kaNDUlamiva kaNDUlaM mukha yasya sa tasmin // 10 // adhunA mImAMsakabhedAbhimataM vedavihitahiMsAyo dharmahetu. svamupapattipuraHsaraM nirAkurvannAhana dharmaheturvihitApi hiMsA, notsRSTamanyArthamapodyate ca // svaputraghAtAnnRpatitvalipsA, sa brahmacAri sphuritaM pareSAm // 11 // vyAkhyA-neti vihitApi vedapratipAditApi hiMsA prANipANavyapa( ropaNa)rUpA na dharmahetuH ma dhamaunubandhanibandhanaM / atra svvaakyvirodhH| hiMsA cet dharmahetuH kathaM, dharmahetuzcet hiMsA kathamiti / notsaSTamityanyArthamiti madhyavattipadaM DamarukamaNinyAyeno. bhayatrApi sambandhanIyama anyAyamutsRSTam anyasmai kAyoya prayuktaM / utsagaMvAkyamanyArthaprayuktena vAkyena nApodyate nApavAdagocarI kriyate / yamevArthamAzritya zAstrepRtsargaH pravartate tamevArthamAzrityApavAdo'pi pravattate / tayonimnonatAdivyavahAravatparasparasApekSatve. naikArthasAdhanaviSayatvAt / svaputradhAtAta nijasutanipA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanena nRpatitva lipsA rAjyaprAptimanorathasahaza / yathA kazcidavipazcita puruSaH paruSAzayatayA nijamaMgaja vyApAca rAjyazriyaM prAptumIhate / na tasya tatprAptAvapi putraghAtapAtakakalaMkaH kvacidapayAti / evaM ghedavihitahiMsayA devatAdiprItisiddhAvapi hiMsAsamutthaM pApaM na. parAhanyate // 11 // sAmprataM nityaparokSajJAnavAdinAM mImAMsakabhedabhaTTAnA. mekAtmasamavAyijJAnAntaravedhajJAnavAdinAM ca yaugAnamataM vikuTTayannAhasvArthAvabodhakSama eva bodhaH, prakAzate nArthakathA'nyathA tu // pare parebhyo bhayatastathApi, prapedire'jJAnamanAramaniSTham // 12 // vyAkhyA-svArtheti,, bodho jJAnaM sa ca svArthAva. bodhakSama eva samartha eva pratibhAsate / viparyaye dUSaNamAha-nArthakathA'nyathA tu / (tu zabdo'vadhAraNe bhinnaMkamazca sacArthakathayA saha yojita ev)| anyathA artha prakAzane jJAnastha svasaMviditatvAnabhyupagame'rthakathaiba nasyAt / arthakathA padArthasambandhinI vArtA sadasarUpAtmakaM svarUpamiti yAvat / tathApi jJAnasya svavidi Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatve yuktyA ghaTamAne'pi pare tIrthAntarIyAH jJAnaM karmatApanamanAtmaniSThaM na vidyate Atmana: svasya niSThAnizcayo yasya tadanAtmaniSThaM asvasaMviditamityarthaH prapedire prapannAH / kuta ityAha--parebhyo bhayataH / pUrvapakSavAdibhyaH sakAzAt jJAnasya svasaMviditatvaM nopapadyate svAtmani kriyAvirodhAdityupAlambhasambhA. vanAsambhavaM yadbhayaM tasmAttadAzrityetyarthaH // 12 // atha ye brahmAdvaitavAdino'paraparyAyamAyAvazAtpratibhAsamAnatvena vizvatrayavartivastuprapaJcata pAramArthikaM samarthayante / tanmatamupahasannAha- . mAyA satI cevayatatvasiddhi rathAsatI hanta kutaH prapaJcaH // mAyaiva cedarthasahA ca tatkiM, mAtA ca vandhyA ca bhavatpareSAm // 16 // vyAkhyA-mAyeti,, tai vAdibhi mAyA avidyA prapaMcahetuH kalpitA sA sadrapA'sadUpA vA / satI sadupAce ttadA iyatattvasiddhiH dvau avayavau yasya taha. yaM tathAvidhaM yattattvaM paramArtha stasyasiddhiH / evaM sati ekaM brahma dvitIyA mAthA / tadA advaitavAdasya mUle . kuThAro nihitaH / atheti pakSAntare / yadi asatIkhapu Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavavasturUpA, tarhi ayaM prapaJcaH kuto na kulo'pyAsaMda bhavItyarthaH / hantetyupadarzane Azcarya vaa| mAyA ca bhaviSyati arthasahA ca bhaviSyati arthasahArthakriyA: samarthapadArthoMpadazanakSamA / iti cet tatkiM bhavatpareSAM mAtA ca vandhyA sambhAvyate / kimiti saMbhAvane avyayaM / bhavato ye pare pratipakSAsteSAM bhadhadAjJA pRthaka mRtatvena vAdinAM mAtA cetkaM vandhyA vandhyAcetkathaM mAtA iti spaSTa evaM svavacanavirodhaH ityrthH|| 13 // atha svAbhimatasAmanyavizeSobhayAtmakavAcyavAcaka bhAvasamarthanapurassaraM tIrthAntarIyaprakalpitatadekAntagocaravA. dhyaSAcaka bhAvanirAsadvAreNa teSAM pratibhAvaibhavA'bhASamAhaanekamekAtmakameva vAcyaM hayAtmakaM vAcakamapyavazyam // ato'nyathA vAcakavAcyaklaptA vatAvakAnAM pratibhApramAdaH // 14 // vyAkhyA-anekamiti,, vAcyamabhidheyaM cetanamace tanaM vastusAmAnyarUpatayA ekAtmakamapi vyaktibhedenA'ne kamanekarUpaM / tathA vAcakamabhidhAyaka zabdarUpaM sadapyavazyaM nizcitaM yAtmakaM sAmAnyavizeSAtmakatvAdanekAtmakamityarthaH / ata upadarzitaprakArAdanyathA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) sAmAnyavizeSaikAntarUpeNa prakAreNa vAcakavAcyaklatau vAcyavAcakabhAbakalpanAyAmatAvakAnAmatvadI. yAnAmanyayUthyAnAM pratibhApramAdaH prajJAskhalitamityabharArthaH // 14 // idAnIM sAMkhyAbhimataprakRtipuruSAditatyAnAM virodhAvaruddhatvaM khyApayan tabAlizatAvilasitAnAmaparimitatvaM darzayati cidarthazanyA ca jaDA ca buddhiH, . zabdAditanmAtrajamambarAdi // na bandhamokSA puruSasya ceti, kiyajjaDaina grathitaM virodhi // 15 // vyAkhyA-ciditi, cit caitanyazaktirAtmasvarUpabhUtA, arthazUnyA-viSayaparicchedavirahitA, 1 buddhimahattatvAkhyA jaDA-anavabodhasvarUpA, 2 ambarAdi-vyomaprabhRti bhUtapaJcakaM zabdAditanmAtraja, 3 puruSasya ca prakRtivikRtyanAtmakasyAtmano na bandha. mokSau, kintu prakRtireveti caturtho iti zabdaH prakA rAthaH / evaM prakAramanyadapi viruddha jaDai-mUrkhastattvAvabodhavidhuradhIbhiH kApilaiH kiyanna grathitaM- svazAstrepanibaddhaM / api tvanaMtacizaktirarthazanyA ceti, Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (na)tadAcicchaktireva na syAt ghaTavat / nahi jaDasva: rUpAyAM buddhau viSayA'dhyavasAyaH vyomnaH sarvavAdiminityatvamaMgIkriyate / ayaM ca zabdatanmAtrAt / na ca pariNAmikAraNaM svakAryasya guNo bhavitumahatIti zabdaguNamAkAzamityAdi vAGmAnaM / vAgAdInAM ce. ndriyatvameva na yujyate, itarAsAdhyakAryakAritvAbhAvAt / na bandhamokSau puruSasyeti,, tanna, anAdibhavaparamparAnubaddhayA prakRtyA saha yaH puruSasya viveko grahaNalakSaNo'viSvagbhAvaH sa eva bandhaH, ya eva baddhaH sa. eva mucyate iti puruSabandhamokSau / / 15 // idAnIM ye pramANAdekAntenAbhinna pramANaphalamAhu ye va bAhyArthapratikSepeNa jJAnAdvaitamevAstIti bruSate tanmatasya vicAryamANatve vizarArutAmAhuH - na tulyakAlaH phalahetubhAvo, heta vilIne na phalasya bhAvaH // - na saMvidadvaitapathe'rthasaMvi hilUnazI% sugatendrajAlam // 16 // vyAkhyA-neti, kala kArya hetuH kAraNaM / tayo bharbhAvaH svarUpaMkAryakAragabhAvaH / sa na tulyakAlaH samAnakAlo yujyate ityarthaH / hetau kAraNe pramANalakSaNe Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) ne vinaSTe phalasya pramANakAryasya na bhAvaH na sattA nirmUlatvAt samyagavaiparItyena vidyate avagamyate vastusvarUpamanayeti saMvit jnyaan|tsyaa advaitaM / dvayorbhAvo dvitA / dvitaiva taMprajJAditvAt svAthake'Ni / na dvaitama. dvaitaM saMvidadvaitaM jJAnaM tAtvikaM / tasya panthA mArgaHsaMvida dvaitapathastasmin jJAnAdvaitavAdapakSe iti yaavt|kimityaah tatrArthasavina ghaTate evaM sthite sati kimityAha-vilUneti,, mugato mAyAputrastasya sambandhi tena parikalpitaM kSaNakSayAdi vastujAtaM mativyAmohavidhAtRtvAt / sugatendrajAlaM tatsarva viLUna vizINe pUrva vilUnaM pazcAt zINa // 16 // atha tasvavyavasthApakapramANAdicatuSTayavyavahorApalApinaH zUnyavAdinaH saugatajAtIyAstaskakSIkRtapakSasAdhakasya pramANasyAGgIkArA'naGgIkAralakSaNapakSaye'pi tadabhimatArthA'siddhipradarzanapUrvakamupahasannAhavinA pramANaM paravanna zanyaH svapakSasiddheH padamaznuvIta // kRpyetkRtAntaH spRzate pramANa maho sudRSTaM tvadasUyidRSTam // 17 // vyAkhyA--vineti,, zUnyaH zUnyavAdI pramANe pratyakSAdikaM vinA svapakSasiddheH svAbhyupagatazUnyavAniSpa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) tteH padaM pratiSThAM nAzruvIta na prApnuyAt / kiMvat / paravat itaraprAmANikavat / vaidhamyeNAyaM dRSTAntaH / yathA pare prAmANikAH pramANena sAdhakatamena svapakSasiddhimaanukte evaM nAyaM, asya mate pramANaprameyAdivyavahArasyA'pAramArthikatvAt / kupyediti,, pramANaM pratyakSAghanyatamatspRzate AzrayamANAya prakaraNAdasmai zunyavAdine kRtAntaH tatsiddhAntaH kupyet kopaM kuryAt / si. ddhAntabAdhaH syAdityarthaH / aho ityupahAsaprazaMsAyAM / tubhyamasUyanti guNeSu doSAnAviSkurvati ityevaM zI. lAstvadasyimastantrAntaroyAstaidRSTamatyajJAnacakSuSA nirIkSitaM , aho sudRSTaM viparItalakSaNayopahAsAna samyagiSTamityarthaH // 17 // adhunA kSaNikavAdina pahikA'mudhmikavyavahArA'nupapannArthasamarthanamavimRzyakAritaM darzayannAha- ...... kRtapraNAzA'kRtakarmabhoga bhavapramokSasmRtibhaGgadoSAn // upekSya sAkSAt kSaNabhaGgamiccha--- naho mahAsAhasikaH paraste // 18 // vyAkhyA-kRteti, kRtapraNAzadoSamakRtakarmabhogadoSaM bhavabhaGgadoSaM pramokSabhaGgadoSaM smRtibhaGgadoSami Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (26) tyetAn doSAn sAkSAdanubhavasiddhAn upekSAnAhatya sAkSAtkurvanapi gajanimIlikAmavalambamAnaH sarvabhA. bAnAM kSaNabhaGgamudayAnantaravinAzarUpakSaNakSayitAmichan pratipadyamAnaste tava paraH pratipakSI vainAzika: saugata ityarthaH / sahasA avimarzAtmakena balena vartate. saahsikH| bhAvinamanazramavibhAvya yaH pravartate sa evamucyate / mahAzvAsau sAhasikazca mahAsAhasika atyantamavimRzya pravRttikArotyarthaH // 18 // atha tathAgatAH kSaNakSayapakSe savyavahArAnupapattiM parasadbhAvitAmAkaNye tthaM pratipAdayiSyanti yatpadArthAnAM zraNikatve'pi vAsanApala labdhajamanA pekyAdhyavasAyena paihikA muSmikavyavahArapravRtteH kRtapraNAzAdidoSAH niravakAzA paveti tadAkUtaM parihatukAmastatkalpitavAsanAyAH kSaNaparamparAto bhedAbhedAnubhayalakSaNe pakSatraye'pyaghaTamAnatvaM darzayan svAbhipretabhedAbhedasyAvAdamakAmAnapi tAnaGgIkArayitumAha-- sA vAsanA sA kSaNasantatizca, nA'bhedabhedA'nubhayairghaTete // tatastaTA'dIzakuntapota nyAyAttvaduktAni pare zrayantu // 19 // vyAkhyA seti,,sA zAkya parikalpitA kSaNAnAmanyonyAnusyUtapratyayajanikA vAsanA pUrvajJAnajanitA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muttarajJAne zaktimAhuH / sA ca kSaNasantatistadarzanaprasiddhA pradIpalikAvanavanavotpadyamAnA kSaNaparamparA / ene dve'pi abhedabhedA'nubhayanai ghaTete / na tAvadabhedena tAdAtmyena te ghaTete tayohiM abhede vAsanA vA syAta kSaNaparamparA vA, na iyama / yadi yasmAdabhinnaM na tattataH pRthagupalabhyate / yathA ghaTAt ghaTasvarUpam / na ca bhedena te yujyate / sA vAsanA kSaNikA cettahiM kSaNebhyastasyAH pRthakkalpanaM vyartham akSaNikA cetta. thA padArthAntarANAM kSaNikatvakalpanAprayAso vyasanamAtram / anubhayapakSaNApi na ghaTete / uttarArdhamAha ta. ta iti,tvaduktAni bhavadvacanAni bhedAbhedasyAbAdasaMvAdapUtAni pare kutIrthyAH saugatAH prayantu mAdriyantAm / atropamAnamAha-taTAdItyAdi, taTaM na pazyatIti taTAdarzI yaH zakuntapotaH pakSizAvakastasya nyAya udAharaNaM / yathA zakunizAvakaH samudrAntaH patitastaTaprAptaye mugdhatayoDInaH abdhimavalokayastaTamadRSTavaiva tadeva taTasthAnamAzrayate gatyantarAbhAvAt / e. vaM kuttIrthyAstaduktaM bhedAbhedapakSamanicchayApi kakSIkuvANAstvacchAsanameva pratipayantAm // 19 // sAmpratamakriyASAdinAM lokAyatikAnAM mataM sarvAdhamA svAdante upanyasyan tammatamUlyasya pratyakSapramANasyAnumA-.. nAdipramANAntarAnaGgIkAre'kizcitkarasvapradarzanena teSAM pra.... jhAyAH pramAdamAdarzayati Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) vinA'numAnena parAbhisandhimasaMvidAnasya tu nAstikaspa // na sAmprataM vaktumapi kva ceSTa kva dRSTamAtraM ca hahA pramAdaH // 20 // vyAkhyA - vineti, pratyakSamevaikaM pramANamiti manyate cAvakaH / anumAnena laiGgikapramANena vinA parAbhisandhiM parAbhiprAyamasaMvidAnasya na samyakU jAnAnasya nAstikasya lokAyatikasya vaktumapi na sAmprataM vacanamapyuccArayituM nocitam / tatastUSNIbhAva evA'sya zreyAn / kathaM kveti mahadantare / ceSTA iGgitaM anumeyasya liGgam / kva ca dRSTamAtraM pratyakSamAtraM / a taH hahA iti khede | aho tasya pramAdaH pramattatA, yadanu bhUyamAnamapyanumAnaM pratyakSamAtrAGgIkAreNApanhute ||20|| athAnekAntavAdaM ye manyante teSAmunmattatAmAvirbhAvaya brAha pratikSaNotpAdavinAzayogisthiraikamadhyakSamapIkSamANaH // jina ! svadAjJAmavamanyate yaH sa vAtakI nAtha pizAcakI vA // 21 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29) vyAkhyA- pratikSaNaM pratisamayamutpAdenottarAkArasvIkArarUpeNa vinAzena ca pUrvAkAraparihAralakSaNena yujyate ityevaM zIlaM pratikSaNotpAdavinAzayogi / kiM. tat ? sthiraikaM krmtaaptrm| sthiramutpAdavinAzayoranuyAyitvAt trikAlavati yadekaM vastu adhyakSamapIkSamANaH pratyakSamavalokayapi he jina rAgAdijaitra ! tvadA. jJA bhavatpraNItasyAbAdamudrAM yaH kazcidavivekI avamanyate'vajAnAti sa puruSapazurvAtakI pizAcakI thaa| vAto rogavizeSo'syAstIti cAtakI vAtula ityrthH| pizAcakI bhUtAviSTa ityarthaH // 21 // ... atha syAnAdavyavasthApanAya prayogamAsamantAti mAhaanantadhAtmakameva tattva mato'nyathA sattvamasUpakoTA iti pramANAnyapi te kuvAdi- - kuraGgasantrAsanasiMhanAdAH // 22 // vyAkhyA-ananteti,, tattvaM paramArthabhUtaM vastu jIvAjIvalakSaNamanantadharmAtmakameva / anantAstrikA. laviSayatvAdaparimitA ye dharmAH sahabhAvinaH kramabhAvinazca paryAyAsta evAtmA svarUpaMyasya tadananta dha. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtmakam evakAraH prkaaraantrvyvcchedaarthH| ata evAha." ato'nyathA" uktaprakAravaiparItyena sattvaM vastu tasvamasUpapAdam / sukhenopapAdyate iti sUpapAdam / na tathA asUpapAdam / durghaTamityarthaH / te tava pramANAnyapi nyaayoppnsaadhnvaakyaanypi| kuvAdinaH kutsitavAdina ekAMzagrAhakanayA'nuyAyino'nyatIrthikAsta eva saMsAravanagahanavasanavyasanitayA kuraGgAsteSAM samyaktrAsane siMhanAdA iva siMhanAdAH / yathA siMhasya nAdamAtramapyAkaNyaM kuraGgAstrAsamAsUtra. yanti tathA bhavatpraNItapramANavAkyAnyapi zrutvA kuvAdinanAsamaznuvate // 22 // anantaramanantadharmAtmakatvaM vastuni sAdhyaM mukulita. muktam / tadeva saptabhaGgIprarUpaNadvAreNa prapazcayana bhagavato niratizaya vacanAtizayaM ca stuvannAhaaparyayaM vastu samasyamAna madravyametacca vivicyamAnam // AdezabhedoditasaptabhaGga madIhazastvaM budharUpavedyam // 23 // vyAkhyA-aparyayamiti / samasyamAnaM saMkSepeNocyamAnaM vastvaparyayamavivakSitaparyAyam / vasanti gu Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAH paryAyA asminniti vastu dharmAdharmAkAzapuyala. kolajIvalakSaNaM SaT dravyAtmakamaparyayaHsan dravyahapameva ca / punaretabastu vivicyamAnaM vivekena pRthakarU. patayocyamAnamadravyameva / kathamityAha-Adezabhedena sakalAdezavikalAdezalakSaNena Adezadrayena uditAH saptasaMkhyA bhaGgA vacanaprakArA yasmin vastuni tttthaa| nanu bhagavataivamuktaM tarhi kimartha tIrthAntarIyAstatra vipratipadyante, ityAha-" budharUpavedya" prakRSTA budharUpA jJAnazAlinaH prANinaH / taireva vedituM zakyaM vedyaM / nAnyairmithyAdarzanatvAt // 23 // athAbudharUpANAM pramANamArgAt cyavanamAhaupAdhibhedopahitaM viruddhaM, nArtheSvasattvaM sadavAcyate ca // ityaprabuddhyaiva virodhabhItA, jaDAstadekAntahatAH patanti // 24 // vyAkhyA-upAdhIti artheSu padArtheSu cetanAcetanevasatvaM nAstitvaM na viruddhaM / astitvena saha virA. dhaM nA'nubhavatItyarthaH / na kevalamasatvaM na viruddhaM (kiM tu sadavAcyate ca ) astitvaM nAstitvena saha na virudhyate / avaktavyatvamapi nAnyo'nyaM virudhyte| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetumAha-upAdhayo'vacchedakA aMzaprakArAsteSAM bhedo nAnAtvaM tenopahitamarpitam / asatvasya vizeSaNamidam / upAdhibhedopavAdinasteSAM satvAdidharmANAM ya ekAntastena hatA iva hatAH patanti skhalanti // 24 // athAnekAntavAdasya sarvadravyaparyAyavyApitve'pi mUlabhedApekSayA cAturvidyAbhidhAnadvAreNa bhagavatastatvAmRtarasA svAdasauhityamupavarNayannAhasyAnnAzi nityaM sadaza virUpaM, vAcyaM na vAcyaM sadasattadeva // vipazcitAM nAtha nipItatatva.. sudhogatodgAraparampareyam // 25 // vyAkhyA-syAdityavyayamanekAntadyotakam / tadaSTAsvapi yojym| syAtkathaMcinnAzi anityazIlam / syAnityamavinAzadharmItyarthaH etAvatA nityAnityala. kSaNamekaM vidhaanm| syAtsadRzaM saamaanyruupm| syAdirUpaM vividharUpam visadRzarUpam / anena sAmAnyavizeSarUpo dvitIyaH prakAraH / syAdvAcyaM vaktavyaM / syAnavAcyamavaktavyam ityarthaH / etenAbhilApyA'nabhilApyasvarUparatRtIyo bhedH| syAtsad vidyamAnamastirUpamityarthaH / syAdasattadvilakSaNamiti / anena sadasadAkhyA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthI vidhA / he vipazcitAM nAtha saMkhyAvatAM mukhya ! iyamanantaroktA nipItatatvasudhodgatodgAraparamparA taveti prakaraNAd gamyate / tatvaM svarUpaM paricchedastadeva jarAmaraNApahAritvAtsudhA pIyUSaM tatvasudhA nitarAM pItA AsvAditA tasyA udgatA prAdurbhUtA udgAraparaMparA udgArazreNirityarthaH // 25 // saptabhaGgI yathA syAdasti 1 syAnAsti 2 syAdasti syAnnAsti 3 syAdavaktavyama 4 syAdasti syAdavaktavyam 5 syAnnAsti syAdavaktavyam 6 syAdasti syAnAsti syAdavaktavyam iti saptamam // 25 // idAnIM ninyA'nityapakSayoH parasparadUSaNaprakAzanabaddhalakSatayA pairAyamANayorayatnasiddhapratipakSapratikSepasya bhagavacchAsanasAmrAjyasya sarvotkarSamAhaya eva doSAH kila nityavAde, binAzavAde'pi samAsta eva // parasparadhvaMsiSu kaNTakeSu, jayatyadhRSyaM / nazAsanaM te // 26 // vyAkhyA-ya iti, kileti nizcaye / ya eva nityavAde doSA anityaikAntavAdibhiH prasaJjitAH kramayogapadyAbhyAmarthakriyA'nupapattyAdayasta evaM vinAzavA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (34) de'pi kSaNikaikAntavAde'pi nityaikAntavAdibhiH prasa. jyamAnA anyUnAdhikAH samAstulyAH / tathAhi-nityavAdI pramANayati / " sarva nityaM satvAt / kSaNike sadasatkAlayorarthakriyAvirodhAta / anityavAdI vadati "sarva kSaNika sattvAt" akSaNike RmayogapacAbhyAmathakriyA virodhAdityAdi, arthakriyAkAritvasya ca bhA. palakSaNatvAt / paraspareti kaNTakeSu kSudrazatruSu ekAnta. pAdiSu parasparadhvaMsiSu satsu, he jina te tava zAsanaM syAbAdaprarUpaNanipuNaM dvAdazAGgIrUpaM pravacanaM parAbhibhAvukAnAM kaNTakAnAM svayamucchinnatvenaivabhAvAdabhraSyamaparAbhavanIyaM dharSitumazakyamanaha vA jayati sarvotkarSeNa vartate // 26 // nekAntavAde sukhaduHkhabhogA, na puNyapApe na ca bandhamokSau // dunAtivAdavyasanAni naMva parvaluptaM jagadapyazeSam // 27 // vyAkhyA-neti, ekAntavAde nityAnityaikAntapakSAbhyupagame na sukhaduHkhabhogI ghaTete, na ca puNyapApe ghaTete, na ca bandhamokSau ghttete| punaH punaH natraH pryogo'tyntaa'ghttmaantaadrshnaarthH| mukhadu:khabhogI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyapApa niyoM / puNyaM dAnAdi kriyopArjanIyaM zubha karma / pApaM hiMsAdikriyAMsAdhyamazubha karma - ndhaH karmapudgalaiH saha pratipradezamAtmano vApi"NDavadanyo'nyasaMzlaSaH mokSaH kRtsnakarmakSayaH / evaM. manupapadyamAne'pi sukhaduHkhabhIgAdivyavahAre paraiH paratIthikaH paramArthataH zatrubhiH durnItivAdavyasanAsinA / duSTA nItayo durnItayo dunayAH / teSAM vAdastaMtra vyasanamatyAsaktiH durnItivAdavyasanameva sadbodhazarIracchedakatvAdasiH kRpANastena karaNabhUtena durnayamapaNahevAkakhaGgena / azeSamapi jaganikhilamapi trailokyaM jagajantujAta vilupta, samyakajJAnAdibhAvaprANaH vyaparopaNena vyApAditaM / tat prAyasvetyAzayaH // 27 // atha durnayasvarUpaM varNayan bhagavato bacavAtizaya stuvannAhasadeva sat syAtsaditi tridhA'yoM, mIyeta durniitinyprmaanneH|| yathArthadarzI tu nayapramANa pathena durnItipathaM tvamAsthaH // 28 // vyAkhyA saditi, paricchidyate ityarthaH padArtha vidhA tribhiH prakAremIyeta paricchiyeta vidhau sapta Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mii| kaistribhiH prakArairityAha--durnItinayapramANaH / nIyate ekadezaviziSTo'rtha Abhiriti nItayo nayAH / duSTA nItayo durnayAH / nayA naigamAdyAH / pramIyate paricchidyate artho'nekAntaviziSTo'neneti pramANaM syAdvAdAtmakaM prtykssproksslkssnnm| taiH kenollekhena mIyetetyAha-sadeva satsyAtsaditi / sadityavyaktatvAnnapuMsakatvam / yathA kiM tasyA garbha jAtamiti / sadeveti dunayaH / saditi nayaH syAtsaditi pramANam / itthaM vastusvarUpamuktvA stutimAha- yathArthadazItyAdi / dunautipathaM durnayamArga / tushbdo'traavdhaarnnaadhH| tvamevAsthA tvameva nirAkRtavAt / na tIrthAntarIyadaivatAni / kena kRtvA ? nyprmaannpthen| nayapramANe uktasvarUpe / tayormAgeNa pracAreNa / yatastvaM yathArthadI / yathArtho'sti tathaivapazyatItyevaMzIlo yathArthadarzI / vimalakevalajyotiSA yathAvasthitavastudazI tIrthAntarazAstA rastu rAgAdidoSakAluSyakalaGkitatvena tathAvidhajJAnAbhA. vAna ythaarthdrshinH| Astha ityasyateradyatanyAM" zAstyasti vaktikhyAteraG" ityaGi " zvayatyastavacapatazvA.. sthavocapaptam" iti sthAdeze " svarAdestAsu" iti vRddhau rUpam / atraikatra kRtasamAsAntaH pathin zabdo'. nyatrAvyutpannaH pathazabdo'danta iti pathazabdasya dviH pra. yogo na duSyati iti kAvyArthaH // 28 // ... Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ idAnIM sanIpasamudramAMtro loka iti vAvadUkAnAM tanmAtra loke parimitAnAmeva satsvAnA sambhavAt parimitAtmavAdinAM doSadarzanamukhena bhagavatprINata jIvA'nantyavAdaM nidoSatayA'bhiSTuvannAhamukto'pi vA'bhyetu bhavaM bhavo vA, bhavasthazanyo'stu mitAramavAde // SaDjIvakAyaM tvamanantasaMkhya mAkhyastathA nAtha? yathA na doSaH // 29 // vyAkhyA-mukta iti., mitAtmavAde saMkhyAtAnAmAtmanAmabhyupagame dUSaNadvayamupatiSThate / tatkrameNa dazayati / mukto niti prAptaH so'pi bhavaM saMsAramabhyetu abhyAgacchatu / ityeko doSaH / bhavo vA bhavaH saMsAraH / sa vA bhvsthshuunyH| saMsArijIvaivirahito. 'stu bhavatviti dvitIyo doSaH / evaM vibhaGgajJAnizigharAjaSimatAnusAriNo dUSayitvottarArddhana bhagavadupa. jJamaparimitAtmavAdaM nirdoSatayA stauti / SaDjIvetyAdi / tvaM tu he nAtha anantasaMkhyamanantAkhyasaMkhyAvizeSayuktaM SaDjIvanikAyaM / pRthivyaptejovAyu banaspatitrasalakSaNam / tathA tena prakAreNa AkhyA, madiyA prarUpitavAn, yathA yena prakAreNa na doSaH, na dU. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) Sagamiti / jAtyapekSamekavacanaM / prAguktadoSadvaya jAtIyA anye'pi doSAH yathA na prAduSyanti tathA tvaM jIvAna ntyamupadiSTavAnityarthaH / AkhyaH iti ApUrvasya khyAteraGi siddhiH| pRthivyAdInAM punarjIvatvamitthaM sAdhanIyam / yathA sAtmikA vidramazilAdirUpA pR. thivI, chede samAnadhAtUtthAnAdarbhAkuravat / bhomamambho'pi sAtmaka kSatabhUsajAtIyasya svabhAvasya sa. mbhavAt zAlUravat / AntarikSamapi sAtmakaM, abhrA. divikAre svataH sambhUya pAtAta matspAdivat / te jo'pi sAtmakamAhAropAdAnena vRddhayAdivikAropalambhAt puruSAgavat / vAyurapi sAtmakaH aparapreritatve tiryaggatimatvAd govat / vanaspatirapi sAtmakaH chedAdibhimlAnyAdidarzanAt puruSAGgavat / keSAMcita svApAGganopazleSAdivikArAca / apakarzavatazcaitanyAhA sarveSAM sAtmakatvasiddhirAptavacanAca / praseSu ca kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdiSu na keSAMcita sAtma katve vigAnamiti / kAvyArtha // 29 // adhunA paradarzanAnAM parasparaviruddhArthasamarthakatayA matsaritvaM prakAzayan sarvajJopajJasiddhAntasyA'nyonyAnugata sarvanayamayA mAtsaryA'bhAvamAvirbhAvayati / anyo'nyapakSapratipakSabhAvAn, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (39) yathA pare matsariNaH pravAdAH // nayA na zeSA na vizeSamicchan, na pakSapAtI samayastathA te // 30 // vyAkhyA-anyonyeti,, yathA yena prakAreNa pare bhavacchAsanAdanye pravAdA darzanAni matsariNaH, a. tizayena dhokaSAyakaluSitAntaHkaraNAH santaH pravartante / kasmAt / anyeti / pakSaHsvasAdhanopanyAsaH, pratipakSaH tabirodhI tasya bhAvaH pratipakSabhAvaH anyonyaM parasparaM yaH pakSapratipakSabhAvastasmAt / tathA tena prakAreNa te tatra samayaH siddhAntaH na pakSagatI naikapa. kSAnurAgI / matsaritvA'bhAvameva vizeSaNadvAreNa sa. marthayati / nayeti, azeSAn samastAnaigamAdIn a. vizeSa nirvizeSaM yathAsyAttathA icchannAkAGkSan sarvanayAtmakatvAdanekAntavAdasyetyarthaH // 30 // itthaMkAra katipayapadArthavivecanadvAreNa svAmino yathArthavAdAkhyaM guNamabhiSTutya samagravacanAtizayavyAvarNane svasyA'sAmarthya dRSTAntapUrvakamupadarzayannauddhatyaparihArAya bhajayantaratirohitaM svAbhidhAnaM ca prakAzaya nigamanamAhavAgvaibhavaM te nikhilaM vivektu mAzAsmahe cenmahanIyamukhya ? // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) lakema jaGghAlatayA samudraM, __ vahema caMdradyutipAnatRSNAm // 31 // vyAkhyA-cAgiti,,he mahanIya mukhya ! / maha. nIyAH pUjyAH paJca parameSTinaH / teSu mukhyaH pradhAnabhUtaH AdyatvAt / tasya saMbodhanam / te taba nikhilaM kRtsnaM vAgvaibhavaM vacanasampatprakarSa vivektuM vicArayituM ce. yadi SayamAzAsmahe icchAmaH / tataH kimityAha / tadA ityadhyAhAryam / tadA jalAlatayA jADvikatayA vegabattayA samudraM ladhemaH kila / samudramivAtikramAmaH / tathA vahema dhArayemaH / candradhunInAM pAnaM / tatra tu. khaNA tarSo'bhilASastAm / iti kAlyArthaH // 31 / / atha bhagavataH saMsAre nimajitasya ya jagato'bhyuddharaNe sAmarthya dazaryastadupAstivinyastamAnasAnAM puruSANAmauci. tIcaturatAM pratipAdayati-- idaM tattvA'tatvavyatikarakarAle'ncatamase, jaganmAyAkArairiva hataparaihI vinihitam // taduddhata zakto niyatamavisaMvAdivacanastvamevAtastrAtastvayi kRtasaparyAH kRtdhiyH|32|| vyAkhyA-idamiti,, idaM pratyakSopalabhyamAnaM jaga. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 ) dvizvam / upacArAjjagadvarttI janaH / hataparai: ( hatA adhamA ye pare tIrthAntarIyA hatapare taiH ) mAyAkArairivaindrajAlikairiva ( zAmbarIyaprayoganipuNairiveti yAvat ) andhatamase niviDAndhakAre hA iti khede binihitaM vizeSeNa nihitaM sthApitaM pAtitamityarthaH / kathaMbhUte'ndhatamase, tattvA'tasvavyatikarakarAle tavaM tavaM ca tatacve / tayorvyatikaro vyatisaMkIrNatA svabhAvavinimayastasvAtatvavyatikaraH / tena karAle bhayaGkare / yatrAndhatamase tatvetatvAbhinivezaH, atazve ca tavAbhiniveza ityevaMrUpo vyatikaraH sajjAyata ityarthaH / tajjagaduDamohamahAndhakAropaplatvAt kaTuMniyataM nizcitaM tvameva / nAnyaH zaktaH samarthaH / kimarthamitthamekasyaiva bhagavataH sAmarthyamupavayate ! iti vizeSaNadvAreNa kAraNamAha-avisaMvAdivacanaH, na visaMvadatItyevaM zIlama visaMvAdi / tathAbhUtaM vacanamupadezo yasyA'sAvavisaMvAdivacanaH,, / abhyabhicArivAgityarthaH / tIrthAntarIyAptA hi na prakRtaparokSAtrayavizuddhavAdina iti te mahAmohAndhatamase eva jagatpAtayituM samarthAH, na punarudurtum / ataH kAraNAt / kumatadhvAntArNavAntaH patitabhuvamAbhyuddhAraNA'sAdhAraNa sAmarthya lakSaNAt / he zrAta + Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (42) tribhuvanaparitrANapravINa / tvayi ( kAvavA'vadhAraNasya gamyamAnatvAt tvayyeva viSaye, na devAntare ) kRttaghiyaH (karotiratra parikamaNi vartate / yathA hastau ku. ru pAdau kuru iti / kRtA parikarmitA tattvopadezapezalatattacchAstrAbhyAsaprakarSeNa saMskRtA dhIvuDiyeSAM te kRtadhiyazcidrapAH ) puruSAH kRtasaparyAH / prAdikaM vi. nApyAdikarmaNo gamyamAnatvAt vRtAH kartamArabdhA saparyA sevAvidhiryaste kRtasaparyAH iti kAvyArtha // 32 // bibhrANe kila nirjayAjinatulAM zrI hemacandraprabho / tabdhastutivRttinirmitamiSA dbhaktirmayA vistRtA // nirNetuM guNadUSaNe nijagirAM tannArthaye sajanAn / tasyAstattvamakRtrimaM bahumatiH sAstyatra samyag yataH // 1 // sAvacUrikAnya yogaSyavyacchadavA priMzikA sampUrNA //