Agam Satik Part 28 Nirayavalika Aadi Sutra Gujarati Anuwad 1

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009019/1

Page #1

| I નમો નમો નમૂનર્વસાસ ..
આગમસ
સટીક અનુવાદ
અનુવાદ શ્રેણી સર્જક - મુળા ટીયર છાસાગર

Page #2

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
બાલબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ
नमो नमो निम्मलदसणस्स પ.પૂ. શ્રી આનંદ-ક્ષમા-લલિત-સુશીલ-સુધર્મસાગર ગુરભ્યો નમ:
આગમ સટીક અનુવાદ
આગમ સટીક અનુવાદના
આ ભાગ - ૨૮ માં છે...
[ નિરયાવલિકા-પંચક
- પયજ્ઞાઓ-૧૦૧
-: અનુવાદ-શ્રેણીના સર્જક :
મુનિ દીપરત્નસાગર
• નિરયાવલિકા
૦ ૫તંસિકા ૦ પુપિકા
૦ પુષ્પચૂલિકા ૦ વૃષ્ણિદશા આ પાંચ ઉપાંગસૂત્રો ક્રમ-૮ થી ૧૨ 0 ચતુઃ શરણ
૦ આતુર પ્રત્યાખ્યાન o મહાપ્રત્યાખ્યાન
o ભક્તપરિજ્ઞા o તંદુલ વૈચારિક o સંસ્કારક o ગચ્છાચાર
0 ગણિવિધા 0 દેવેન્દ્રસ્તય
૦ વીરસ્તવ
0 ચંદ્રવેધ્યક આ દશ + એક વૈિકલ્પિક) પન્નાસૂત્રો - x – x – x - x – x – x - ૪ -
તા. ૨૩/૧૦/૨૦૦૯
શુક્રવાર
૨૦૬૬ કા.સુ.પ
આગમ સટીક અનુવાદ ભાગ ૧ થી ૪૨ સંપૂર્ણ મૂલ્ય-રા-૧૦,૦૦૦
૦ શ્રી શ્રુત પ્રકાશન નિધિ ૦
સંપર્ક સ્થળ) આગમ આરાધના કેન્દ્ર, શીતલનાથ સોસાયટી ફ્લેટ નં. ૧૩, ચોથે માળે, વ્હાઈ સેન્ટર,
ખાનપુર, અમદાવાદ.
& ટાઈપ સેટીંગ
: મુદ્રક :શ્રી મહાકાલી એન્ટરપ્રાઈઝ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ ચાંદલોડિયા, અમદાવાદ. III ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ (M) 9824419736 | ||| Tel. 079-25508631
2િ8/1]

Page #3

ઋણસ્વીકાર
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
D
0 વંદના એ મહાન આત્માને છે
વિક્રમ સંવત-૨૦૬૧માં ફાગણ સુદ-૩ નો દિવસ અને મંગલપારેખના ખાંચામાં શ્રી શાંતિનાથ પરમાત્માની વર્ષગાંઠનો પ્રસંગ, અતિભવ્ય અને ઘણી જ લાંબી રથયાત્રાના પ્રયાણની ઘડીએ, આગમોના ટીકા સહિતના અનુવાદ કરવા માટેની મનોભાવનાનું જેમના મુખેથી વચન પ્રાગટ્ય થયું, અંતરના આશીવદિ, સૂરિમંત્રથી અભિમંત્રિત વાસ ચૂર્ણનો શેપ અને ધનરાશિની જવાબદારીના યથાશક્ય સ્વીકાર સહ જેમની કાર્ય પ્રેરણાની સરવાણીમાં ભીંજાતા મારા ચિતે આશિર્ષ અનેરો હર્ષોલ્લાસ અનુભવ્યો. જેમની હયાતી દરમ્યાન કે યાતી બાદ પણ, જેમના નામસ્મરણ માત્રથી આ કાર્ય વિતરહિતપણે મૂd સ્વરૂપને પામ્યું, એવા... પૂજ્ય આચાર્યશ્રી હચમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મના
ચરણ કમળમાં સાદર કોટીશ વંદના
D
આગમ સટીક અનુવાદના
આ ભાગ [ ૨૮ ] ની સંપૂર્ણ દ્રવ્ય સહાયના પ્રેરણાદાતાશ્રી
આગમ સટીક અનુવાદશ્રેણિના સર્જક છેમુનિ શ્રી દીપરત્નસાગરજી મ.સા. તેઓશ્રીની પ્રેરણાથી લાભલેનાર ૦ શ્રી જૈન શ્વે.પૂ. સંઘ
- થાનગઢ શાહ હંજારીમલજી ભૂરમલજી
– કર્નલ
D
D
0 કેમ ભૂલાય એ ગુરુદેવને પણ ? ૦
ચાસ્ત્રિ પ્રતિ અંતરંગ પ્રીતિથી યુક્ત, અનેક આત્માઓને પ્રવજ્યા માર્ગે પ્રયાણ કરાવનાર, સંયમમૂર્તિ, પ્રતિ વર્ષ ઉપધાન તપ વડે શ્રાવકધર્મના દીક્ષા દાતા, શારીરિક સમસ્યાઓ વચ્ચે પણ બંને શાશ્વતી ઓળીની આરાધનાને ન ચૂકનારા, સાગર સમુદાયમાં ગચ્છાધિપતિ પદને શોભાવનારા અને સમર્થ શિષ્ય પરિવારયુક્ત એવા મહાન વિભૂતિરત્નપૂજ્ય આચાર્યશ્રી દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ.
જેમના આજીવન અંતેવાસી, શાસનપભાવક પૂજ્ય આચાર્યશ્રી હર્ષસાગરસૂરિજી મ.સા.
જેમણે આ અનુવાદ કાર્ય માટે ઘણાં વર્ષો પૂર્વે પ્રેરણા કરેલી અને આ કાર્ય સાવંત પાર પહોંચાડવા માટે વિપુલ ધનરાશિ મોકલાવી.
ઉકત બંને આચાર્ય ભગવંતોની અસીમ કૃપા અને તેઓ દ્વારા પ્રેરિત સંધો થકી થયેલ ધનવર્ષના બળે પ્રસ્તુત કાર્ય મૂર્તસ્વરૂપ પામ્યું.
|

Page #4

વ્યસહાયકો
અનુદાન દાતા
આગમ સટીક અનુવાદના કોઈ એક ભાગના સંપૂર્ણ સહાયદાતા સચ્ચાસ્ત્રિ ચુડામણી પૂજ્ય ગચ્છાધિપતિ સ્વ૰ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજીના આજીવન અંતેવાસી સદ્ગુણાનુરાગી પૂજ્ય આદેવશ્રી હર્ષસાગરસૂરિજી મ.ની જ્ઞાનઅનુમોદક પ્રેરણાથી પ્રેરિત
શ્રી અઠવાલાઈન્સ જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ તથા શ્રી શેઠ ફૂલચંદ કલ્યાણચંદ ઝવેરી ટ્રસ્ટ, સુરત. ૧૬ ભાગોના સંપૂર્ણ સહાયક થયેલ છે.
પરમપૂજ્ય સરળ સ્વભાવી, ભદ્રિક પરિણામી, શ્રુતાનુસગી સ્વ આચાર્યદેવશ્રી વિજય ચચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પુનિત પ્રેરણાથી ૧૦ ભાગો માટે નીચેના સંઘો સહાયક થયા છે.
(૧) શ્રી મંગલપારેખનો ખાંચો, જૈનસંઘ, અમદાવાદ (૨) શ્રી ભાવનગર જૈન શ્વેભૂ.પૂ. સંઘ, ભાવનગર (૩) શ્રી આદિનાથ જૈન શ્વે૰ મૂ.પૂ. સંઘ, નવસારી (૪) શ્રી ગિરિરાજ સોસાયટી આદિનાથ જૈન સંઘ, બોટાદ
(૫) શ્રી જૈન શ્વે૰ મૂ.પૂ. તપાગચ્છ સંઘ, બોટાદ (૬) શ્રી પાર્શ્વભક્તિધામ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ, તણસા
બે ભાગ.
બે ભાગ.
બે ભાગ.
બે ભાગ.
એક ભાગ.
એક ભાગ.
[પરમપૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રી ઋચકચંદ્રસૂરીશ્વરજીની પ્રેરણાથી તેમના સમુદાયવર્તી શ્રમણીવર્યાઓ તરફથી પ્રાપ્ત સહાયની નોંધ આગળ છે.]

Page #5

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
સુવિશાલ ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદિવેશ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયવર્તી વૈયાવચ્ચ પરાયણ પંન્યાસ પ્રવર શ્રી વજસેનવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક ભાગશ્રી હાલારતીર્થ આરાધના ધામ, વડાલિયા, સીંહણ, તરફથી
આગમ સટીક અનુવાદ શ્રેણીના સર્જક મુનિશ્રી દીપરત્નસાગરજીની પ્રેરણાથી આ બે દાતાઓએ મળીને એક ભાગ માટે સહાય કરી છે.
(૧) શ્રી જૈન મૂર્તિ સંઘ, થાનગઢ (૨) શાહ હંજારીમલજી ભૂરમલજી, કર્નલ.
| પદ્મ ક્રિયાવિત પ્રભાવક, આદેય નામકર્મઘર સ્વસ્થ
આચાર્યદિવ શ્રીમદવિજય કચકચંદ્રસૂરીશ્વરજીથી પ્રેરિત પુન્યવતી પ્રમાણીવઓની પ્રેરણાથી પ્રાપ્ત અનુદાનો
૧- વર્ધમાન તપોનિધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભક્તિસૂરીશ્વરજી
સમુદાયવર્તી મિલનસાર સાદદનીશ સૌપ્રાકાશ્રીજીની પ્રેરણાથી ત્રણ ભાગો માટેની દ્રવ્ય સહાય પ્રાપ્ત થઈ છે, તે આ પ્રમાણે- (૧) શ્રી કારેલીબાગ, જે મૂ૦પૂજૈનસંઘ, વડોદરા. - (૨) શ્રી કારેલીબાગ, જેન સંઘની શ્રાવિકા બહેનો, વડોદરા. - (૩) શ્રી ભગવાન નગરનો ટેકરો, જેનસંઘ, અમદાવાદ.
- સુવિશાળ પરિવારયુક્તા સાધીશી ભાવપૂર્ણાશ્રીજી માની
પ્રેરણાથી “શ્રી ક્ષેત્રપાલ ભક્તિ ટ્રસ્ટ” - નવસારી તરફથી.
|
૩- વર્ધમાન તપોનિધિ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી ભક્તિસૂરીશ્વરજી
મ૦ ના સમુદાયવર્તી પપૂ. સાદનીશ્રી ધ્યાન-રસાસ્ત્રીજી તથા સાદનીશ્રી પ્રફુલિતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી - “શ્રી માંગરોળ જૈન એ તપ સંઘ, માંગરોળ - તરફથી.

Page #6

દ્રવ્યસહાયકો
૪- પરમપૂજ્યા જયશ્રીજી-લાવણ્યશ્રીજી મના પરિવારવર્તીની સાળીશ્રી સત્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ની પુનિત પ્રેરણાથી
“શ્રી ગાંધીનગર જૈન સંઘ, બેંગલોર - તરફથી.”
૫- પરમપૂજ્ય ક્રિયારૂચીવંત આ દેવશ્રી ભક્તિસૂરીશ્વરજી મના
સમુદાયવતી શ્રમણીવ મોક્ષનદિતાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી “શ્રી વલ્લભનગર જૈન શ્વેમ્પૂ, સંઘ, વલ્લભનગર, ઈન્દૌર
પરમપૂજય આગમોદ્ધારક, સામાચારી સંરક્ષક, બાહુત યાદિન આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયવતી ત અનુરાગીણી શ્રમણીવઓની પ્રેરણાથી પ્રાપ્ત સહાયો.
(૧) પરમપૂજ્યા નીડરવક્તા સાળીશ્રી ચંલ્યાશ્રીજી માથી પ્રેરિત ૧- શ્રી ત્રિલોકપદ્મ ચિંતામણિધામ જૈન સંઘ, અંધેરી, મુંબઈ. -- શ્રી મહાવીરનગર જૈન દહેરાસરજી ટ્રસ્ટ, નવસારી.
(૨) અપ્રતિમ વૈયાવૃત્યકારિકા પપૂ. મલય-પ્રગુણાશ્રીજી મના શિષ્યા
સુસંવાદી પરિવારયુક્તા સાળી સ્ત્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મહના શ્રુતાનુરાગી શિષ્યા સા શ્રી પ્રશમરત્નાશ્રીજીની પ્રેરણાથી“શ્રી શ્વેતાંબર જૈન તપાગચ્છ સંઘ,” વાંકાનેર.
(૩) પરમપૂજ્યા માતૃહૃદયા સાળીશ્રી અમિતગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી !
- “શ્રી આદિનાથ જૈન શ્વે. સંઘ,” ભોપાલ.
(૪) પરમપૂજ્યા વર્ધમાનતાસાધિકા, શતાવધાની સાળીશ્રી અમિત
ગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી-૧૦૦ ઓળીની પૂર્ણાહૂતિ નિમિત્તે કરચેલીયા જૈન શ્વે મહાજન પેઢી,” કરચેલીયા, સુરત.
-
-
-
-
-
-

Page #7

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
(૫) શ્રમણીવર્યા ભક્તિરસિક પૂજ્ય મલયાશ્રીજી મના વ્યવરદક્ષ શિષ્યા સાળીશ્રી હિતાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી
શ્રી જૈન મરચન્ટ સંઘની શ્રાવિકા બહેનો, અમદાવાદ.
(૬) પરમપૂજ્યા મલય-કૈવલ્ય-ભવ્યાનંદશ્રીજી મના સુવિનિતા મિષ્ટ ભાષી, તપસ્વીરના સાનીથી પૂરપક્વાશ્રીજીની પ્રેરણાથી
“સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ,” મુંબઈ
(આગમ-સીક અનુવાદ સહાયસ્કો)
(૧) પપૂ. ભગવતીજી દેશનાદક્ષાદેવશ્રી નરદેવસાગરસૂરિજી મસાની
પ્રેરણાથી - “શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છ જ્ઞાતિ,” જામનગર.
(૨) વર્ધમાન તપોનિધિ પૂજ્ય આ.દેવ શ્રી વિજય પ્રભાક્રસૂરીશ્વરજી મe
ની પ્રેરણાથી – “અભિનવ જૈન શ્વેબ્યૂ સંઘ,” અમદાવાદ,
(૩) શ્રુતસંશોધનરસિક પૂજ્ય આ દેવશ્રી મુનિસૂરિજી મની પ્રેરણાથી
– “શ્રી વિજયભદ્ર ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ,” ભીલડીયાજી.
| (૪) પપૂ. જયલાવણ્યશ્રીજી મસાના સુશિષ્યા સારા સૂર્યપભાશ્રીજી મની
પ્રેરણાથી – “શ્રી ભગવતીનગર ઉપાશ્રયની બહેનો,” અમદાવાદ.
(૫) પરમપૂજ્યા વરધમશ્રીજી મના શિષ્યા તપસ્વીરત્ના સાદનીશ્રી
પ્રીતિઘમશ્રીજી મની પાવન પ્રેરણાથી. - (૧) શ્રી પાર્થભક્તિ શ્રેમૂવપૂછ જૈનસંઘ, ડોંબીવલી. - (૨) શ્રી રાજાજી રોડ ચેમ્પૂ તપાજૈન સંઘ, ડોંબીવલી.
(૬) સ્વનામધન્યા શ્રમદીવયશ્રી સમ્યગાણાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી.
“શ્રી પરમ આનંદ શેમ્પૂ જેનસંઘ, પાલડી, અમદાવાદ.

Page #8

અમારા પ્રકાશનો
મુનિ દીપરત્નસાગરજી દ્વારા પ્રકાશિત સાહિત્ય-એક ઝલક કુલ પ્રકાશનોનો એક-૩૦૧
१- आगमसुत्ताणि-मूलं ૪૯ પ્રકાશનો
€
આ સંપુટમાં મૂળ આગમો છે. જેમાં ૪૫ આગમો ૪૫ અલગ-અલગ પુસ્તકોમાં મુદ્રિત કરાવાયેલ છે. ચાર વૈકલ્પિક આગમો પણ તેમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. એ રીતે ૪૫ ૨ ૪ કુલ (૪૯) આગમોનું આ સંપુટમાં સંપાદન છે. તેમજ પ્રત્યેક સૂત્રને અંતે પૂજ્ય સાગરાનંદસૂરિશ્વરજી સંપાદિત આગમો તથા તેની વૃત્તિના અંકો પણ ટાંક્યા છે. અમારા આ પ્રકાશનમાં શ્રુતસ્કંધ, શતક/અધ્યયન/વક્ષસ્કાર/પદ, પ્રતિપત્તિ, ઉદ્દેશક, સૂત્ર/ગાથા આદિ સ્પષ્ટતયા જુદા નજરે પડે તેવી વિશિષ્ટ મુદ્રણકલાને પ્રયોજેલ છે. પુસ્તકો અલગ-અલગ અને નાના કદના હોવાથી વાંચન કે કંઠસ્થ કરવાની અતિ સરળતા રહે છે.
૪૫-આગમની પૂજા, પૂજન, રથયાત્રા કે શ્રી ગૌતમસ્વામી પૂજનાદિ માટે અલગ-અલગ પીસ્તાળીશ પુસ્તકો હોવાથી ગોઠવણી સરળ બને છે.
આગમસદ્દોમો, આપનામોસો, આગમવિષયદર્શન, આગમકથાનુયોગના મૂળ સંદર્ભ જોવા માટે આ પ્રકાશન વસાવવું જરૂરી જ છે. જેની કિંમત છે રૂા. ૧૫૦૦/ -દર્શન-પૂજન માટે આજીવન ઉપયોગી છે.
૨. આગમ-ગુજરાતી અનુવાદ
૪૦ પ્રકાશનો
આપણા મૂળ આગમો અર્ધમાગધી ભાષામાં છે. જેઓ ભાષાજ્ઞાનથી વંચિત છે, શાસ્ત્રીય કારણોથી આગમના અભ્યાસથી વંચિત રહ્યા છે, આગમોની વાંચના પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી ઈત્યાદિ કારણે આગમિક પદાર્થોનું જ્ઞાન પામી શક્યા ન હોય તેવા ભવ્યાત્માઓ શ્રી કલ્પસૂત્ર માફક સરળતાથી આગમોનું વાંચન અને બોધ પ્રાપ્ત કરી શકે, તેમજ ભવભીરુ આત્માઓ પોતાનું જીવન માર્ગાનુસાર બનાવી શકે તેવું પ્રકાશન. સાત ભાગોમાં સમાવિષ્ટ ૨૮૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં પીસ્તાળીશ આગમોનો અક્ષરશઃ અનુવાદ ધરાવતા આ “આગમદીપ” સંપુટમાં બીજા બે વૈકલ્પિક આગમોનું ગુજરાતી પણ આપેલ જ છે.
અંદાજે ૯૦,૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ મૂળ આગમનો આ ગુજરાતી અનુવાદ રૂા. ૨૦૦૦/-ની કિંમતે ઉપલબ્ધ થઈ શકે છે. પણ હાલ તેની એક પણ નકલ બચેલી નથી. એ જ અમારા આ પ્રકાશનની લોકપ્રિયતાનો પૂરાવો છે. અનેક પૂજ્યશ્રીએ આ ગુજરાતી અનુવાદનો સ્વાધ્યાયાદિ અર્થે ઉપયોગ કરેલો છે.

Page #9

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ ३. आगमसुत्ताणि-सटीकं
૪૬ પ્રકાશનો
જેઓને મૂળ આગમો વાંચ્યા પછી તેની વિસ્તૃત સમજ મેળવવી છે. તેમાં રહેલા પદાર્થોને ઊંડાણથી અવગાહવા છે, તેમાં રહેલા તત્ત્વો આધારિત કથા, દષ્ટાંત કે દ્રવ્યાનુયોગને જાણવો છે, તેવા વિશિષ્ટ જ્ઞાનપિપાસુ માટેનું અમારું આ ૧૩,૦૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં પથરાયેલ અને ત્રીશ ભાગોમાં વિભાજીત એવું દળદાર પ્રકાશન છે.
આ પ્રકાશનમાં મૂળ આગમો પર પ્રાપ્ત બધી જ નિયુક્તિઓ, ૩૯ આગમો પરની વૃત્તિ, શેષ આગમોની સંસ્કૃત છાયા, કેટલાંક ભાષ્યો તથા ચૂર્ણિઓ ઈત્યાદિ સર્વે વિવેચનોનો સમાવેશ કરાયેલ છે.
સૂત્રો અને માથાના સ્પષ્ટ અલગ વિભાજન, પ્રચુર પેરેગ્રાફસ, અધ્યયન, ઉદ્દેશક, સૂત્ર આદિની સુસ્પષ્ટ અલગ પેજ લાઈન તેમજ અમારા મૂળ અને અનુવાદિત આગમોમાં અપાયેલા ક્રમાંક મુજબના જ સૂત્ર ક્રમાંકન તથા વ્યવસ્થિત અનુક્રમણિકાને લીધે કોઈપણ પસંદિત ચોક્કસ વિષયવસ્તુ કે સમગ્ર અધ્યયનના વાંચનમાં સરળતા રહે તે રીતે આ સંપુટનું સંપાદન અને મુદ્રણ કરાયેલું છે.
- આ પ્રકાશનના અભ્યાસમૂલ્ય અને સંશોધનક્ષેત્રે ઉપયોગિતા તેમજ સમગ્ર વિશ્વમાં આગમ પ્રકાશનની આવી એક જ માત્ર શૃંખલા ઉપલબ્ધ હોવાને કારણે રૂા. ૧૧,૦૦૦/- મૂલ્ય હોવા છતાં તેની એક પણ નલ સ્ટોકમાં રહેલી નથી. એ જ અમારા આ પ્રકાશનની મહત્તા સાબિત કરે છે.
૪. આગમ-વિષય-દલિ આ એક એવું પ્રકાશન છે, જેમાં ૪૫-આગમોની વિશદ્રરૂપે અનુક્રમણિકા અપાયેલ છે, છતાં તેના પૃષ્ઠો છે. – ૩૮૪.
પ્રત્યેક આગમના પ્રત્યેક સૂત્ર કે ગાથાના વિષયોને એ જ આગમોના સૂત્રોના ક્રમાંકન અનુસાર, અતીવ સુસ્પષ્ટ રૂપે અને પૃથપૃથક્ સ્વરૂપે અપાયેલી આ અનુક્રમણિકાથી તમે તમારો મનગમતો-આવશ્યક કે તમારા સંશોધન અને લેખનને અનુરૂપ વિષય સહેલાઈથી પસંદ કરી શકો છો.
ગુજરાતી ભાષામાં તૈયાર કરાયેલ આ અનુક્રમણિકાથી તમે અમારા અનુવાદિત આગમોમાં તો મૂળ વિષય જોઈ જ શકો છો. તદુપરાંત મૂળ આગમો કે આગમસટીઝં માં પણ તમારી પસંદગીનો વિષય શોધવો આ બૃહત્ અનુક્રમ પરથી ખૂબ જ સરળ છે.
રૂા. ૪૦૦/-ની કિંમતને લક્ષમાં ન લઈ તેનું ઉપયોગિતા મૂલ્ય સમજશો.

Page #10

અમારા પ્રકાશનો
५. आगमसइक्रोसो
૪-પ્રકાશનો આ શબ્દકોશ - એટલે સંદર્ભસ્થળ નિર્દેશ સહિતની “આગમ-ડીક્ષનેરી” જેમાં તમને મળે છે મૂળ આગમમાંથી લેવાયેલા ૪૬,૦૦૦ શબ્દો અને તેના ૩,૭૫,૦૦૦ જેટલા આગમ સંદભ સહિત મૂળ-અર્ધમાગધી શબ્દોના સંસ્કૃત અર્થ અને ગુજરાતી એક કે વધુ અર્થો.
ચાર ભાગોમાં સમાવિષ્ટ ૨૪૦૦ જેટલા પાનાઓનો આ પુસ્તકનો સેટ મેપલીયો કાગળ, પાકુ બાઈન્ડીંગ અને આકર્ષક મુખપૃષ્ઠ તો ધરાવે જ છે. પણ તમારે માટે તેની ઉપયોગિતા છે – એ થી દપર્વતનો કોઈપણ શબ્દ શોધવા માટે. ત્યાં ફક્ત શબ્દનો અર્થ જ જોઈને બેસી નથી રહેવાનું. પણ પીસ્તાલીશે પીસ્તાલીશ આગમોમાં આ શબ્દ જ્યાં જ્યાં વપરાયો હોય તે-તે બધાં સ્થાનોનો નિર્દેશ પણ મળશે જ - જેના દ્વારા એક જ શબ્દ જ જુદા જુદા સંદર્ભમાં વપરાયો હશે, તો તે ભિન્ન-ભિન્ન સંદર્ભયુક્ત અર્થ કે વ્યાખ્યા પણ જાણી શકાશે.
– વળી આવા સંદર્ભો જોવા માટે તમારે જુદા જુદા પ્રકાશનોના આગમોને ફેંદવાની કોઈ જરૂર નથી. તમે માત્ર અમારું ગામસુત્તપિ– સંપુટ સાથે રાખો. તમારે ઉપયોગી શબ્દો મૂળ આગમ કે આગમ-સટીકં માં મળી જ જવાના
६. आगमनामकोसो આગમ શબ્દકોશની એક પૂરક ડીક્ષનેરી તે આ “આગમ નામકોશ". આ પ્રકાશન આગમસટીકં માં આવતા નામો (કથાઓ)ની ડીક્ષનેરી છે. આ ડીક્ષનેરીમાં કથાના પાત્રોના નામો તો કક્કાવારી ક્રમમાં આપેલા જ છે. સાથે સાથે તે પાત્રો કે નામોનો સંક્ષિપ્ત પરિચય પણ છે.
તમારે મૂળ આગમ ઉપરાંત નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, મૂર્તિ કે વૃત્તિમાં જો આ નામ કે તે નામ સાથે સંકડાયેલ કથા કે દષ્ટાંત જાણવા છે તો અમારી ડીક્ષનેરીમાં તેતે નામને અંતે નિર્દેશ કરાયેલ આગમ સંદર્ભ જોવો. આગમ સંદર્ભ જોતાં જ તમને તે સંદર્ભવાળા આગમનું નામ, પંચાંગીનો પ્રકાર અને સૂત્રકમ મળી જશે. જેના આધારે તમે તે કથા કે દષ્ટાંતનો સહેલાઈથી અભ્યાસ કરી શકશો.
આ નામકોશનું મહત્ત્વ તો ત્યારે જ સમજાય જ્યારે એક જ નામ ધરાવતા એકથી વધારે પાત્રોનો અલગ-અલગ પરીચય કે જુદી જુદી કથાઓ તમને જોવા મળે. તે પણ ફક્ત રૂ. ૨૦૦/-ની કિંમતમાં.
સંદર્ભ મુજબ કથા જોવા માટે અમારું મામસુત્તળિ-સટી તો છે જ.

Page #11

૧૨
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
७. आगमसूत्र हिन्दी अनुवाद
પ્રકાશનો
મૂળ આગમના ૯૦,૦૦૦ જેટલાં શ્લોક પ્રમાણ સાહિત્યના મૂળ પ્રકાશન પછી જેમ તેનો ગુજરાતી અનુવાદ કર્યો, તેમ હિન્દી અનુવાદ પણ કર્યો. ફર્ક એટલો જ કે આ હિન્દી અનુવાદ બાર ભાગોમાં આશરે ૩૨૦૦ જેટલા પાનાઓમાં પથરાયેલો છે. ગુજરાતી અનુવાદ કરતા ૩૦૦થી પણ વધારે પૃષ્ઠો તેમાં ઉમેરાયા છે. જે ફક્ત કદની વૃદ્ધિ જ નથી, પણ અર્થવિસ્તાર અને પેરેગ્રાફોની પ્રચૂરતા પણ ધરાવે જ છે. હિન્દીભાષી મહાત્માઓને પણ આગમના પદાર્થજ્ઞાનથી વંચિત ન રહેવું પડે તે આશયથી તૈયાર કરાયેલ આ આગમસૂત્ર હિન્દી અનુવાદ હિન્દી ભાષાની સમૃદ્ધિ અને સાહિત્યિક મૂલ્ય તો ધરાવે જ છે. તે ગુજરાતી ભાષી આગમરસિકો અને તત્ત્વજિજ્ઞાસુઓ માટે પણ મહત્ત્વનું સંદર્ભશાસ્ત્ર બની રહ્યું છે.
રૂા. ૨૭૦૦/-નું મૂલ્ય ધરાવતા આ આગમસૂત્ર-હિન્દી અનુવાદ્ માં પણ ક્રમાંકન તો મૂળ આગમ, આગમ ગુજરાતી અનુવાદ અને આનમ સટી અનુસાર જ થયેલ છે. તેથી અભ્યાસીઓને તુલના કરવી સરળ પડે છે.
૮. આગમ કથાનુયોગ
૬-પ્રકાશનો
આગમ કાર્ય વિષયક આ અમારું નવમું પ્રકાશન છે. જેમાં “કથાનુયોગ” નામે અનુયોગની મુખ્યતા છે. આ પ્રકાશનમાં મૂળ આગમો, આગમો પરની નિયુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ, વૃત્તિ કે અવસૂરી એ તમામનો સમાવેશ કરી આ આગમ કથાનુયોગનું સંકલન અને ગુજરાતી અનુવાદ કરવામાં આવેલ છે. જે છ ભાગોમાં વિભાજીત છે ૨૨૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં સમાવિષ્ટ છે અને કથાઓને દશ વિભાગમાં ગોઠવેલ છે. આ કથાનુયોગમાં તીર્થંકર, ચક્રવર્તી, વાસુદેવ, બલદેવ એ ઉત્તમપુરુષો સંબંધી કથાનક કે માહિતીનો સંગ્રહ છે, શ્રમણ વિભાગમાં ગણધરો, પ્રત્યેકબુદ્ધો, નિહવો, અન્ય શ્રમણોની કથાઓ છે. તે સાથે આશરે ૯૦થી વધુ પૃષ્ઠોમાં ગોશાળાનું કથાનક તેના પૂર્વભવ, વર્તમાનભવ અને ભાવિ ભવો સહિત મૂકેલ છે. તે સિવાય શ્રમણી કથા, શ્રાવક કથા, શ્રાવિકા કથા, અન્યતીર્થી કથા, પ્રાણી કથા, પ્રકીર્ણ કથા અને દૃષ્ટાંતોના અલગ વિભાગો છે. પ્રત્યેક કથાને અંતે તેના આગમ સંદર્ભો પણ મૂકેલા છે, જેથી મૂળ માહિતી સ્રોત જોઈ શકાય. છટ્ઠા ભાગમાં અકારાદિક્રમે પ્રત્યેક કથાના નામોની ગોઠવણી અને તેની સાથે પૃષ્ઠાંક આપેલા છે, જેથી કોઈપણ કથા શોધવી અત્યંત સરળ બને છે.
આ “આગમ કથાનુયોગ’' કેવળ કથારસિકો તથા વ્યાખ્યાતાઓ માટે અત્યંત ઉપયોગી પ્રકાશન છે. જેનું મૂલ્ય માત્ર રૂા. ૧,૫૦૦/- છે. તેમજ સન-૨૦૦૪માં જ પ્રકાશિત થયેલ હોવાથી હજી સરળતાથી ઉપલબ્ધ છે.

Page #12

અમારા પ્રકાશનો
૯. આગમ માતાજનવિધિ આ એક લઘુ પુસ્તિકા છે. જેમાં પીસ્તાળીશ આગમ મહાપૂજન ભણાવવા માટેની સરળ, સ્પષ્ટ, શાસ્ત્રીય વિધિ છે. સાથે-સાથે પંડિત શ્રી રૂપવિજયજી કૃત ૪૫આગમ પૂજાઓ પણ આપી દીધેલ છે. અષ્ટપ્રકારી પૂજાના અભિનવ દુહા પણ છે.
કોઈપણ વિધિકારકને સહેલાઈથી પૂજન કરાવતા ફાવે તે રીતે વિધિ સાથે સુચનાઓનો નિર્દેશ છે. તેમજ આગમ મંડપની રચના, માંડલ, આવશ્યક સામગ્રી, વિધિમાં પ્રત્યેક કાર્ય માટે જરૂરી એવા સહાયકોની કાર્ય વહેંચણી પણ જણાવેલ છે.
મોટા ટાઈપ, પધોની સુંદર ગોઠવણી, પ્રત્યેક પૂજન માટેનું અલગ પેજ, દરેક પૂજનને માટેની સૂચના, તે પૂજનની સાથે જ અપાયેલી હોય તેવું આ એક માત્ર પ્રકાશન છે.
૧૦. આગમ સટીક અનુવાદ
૪૮-માણાનો પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં આગમોના મૂળસૂત્રોનો અક્ષરશઃ અનુવાદ તો છે જ. સાથે સાથે આગમોની નિર્યુક્તિ અને ટીકાનો પણ અનુવાદ કરેલ હોવાથી અમે “સટીક અનુવાદ” એવું નામકરણ કરેલ છે. જેમાં ૪૫ આગમો ઉપરાંત બે વૈકલ્પિક આગમો અને કલ્પ [બારસા સૂત્રના સમાવેશથી ૪૮ પ્રકાશનો થાય છે. જેને આ સાથે અમે ૪૨-ભાગોમાં પ્રકાશિત કરેલ છે.
આ સટીક અનુવાદમાં છ છેદ સૂત્રોનો અનુવાદ માત્ર મૂળનો જ છે, તેમાં સટીક અનુવાદ નથી. સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષાજ્ઞાનથી વંચિત શ્રુતરસિકો કે સ્વાધ્યાય પ્રેમીઓને આ અત્યંત ઉપયોગી પ્રકાશન છે, જેનું સંયુક્ત મૂલ્ય રૂા. ૧૦,૦૦૦/- છે, કે જે કિંમતમાં તો કોઈ ૪૫ સટીક આગમોનો અનુવાદ પણ ન કરી આપે.
આ સટીક અનુવાદ સંપુટમાં-અંગસૂત્રો, ઉપાંગ સૂત્રો અને મૂળસૂત્રોનો સંપૂર્ણ સટીક અનુવાદ છે. પન્ના સૂત્રોમાં પણ ઉપલબ્ધ ટીકાઓનો અનુવાદ કરેલો જ છે, નંદી અને અનુયોગ બંને સૂત્રોનું વર્તમાન પદ્ધતિથી સાનુવાદ વિવેચન કરેલ છે અને છેદસૂત્રો, કલ્પસૂત્ર અને કેટલાંક પન્નાઓનો મૂળનો અનુવાદ છે.
- x
–
–
આ હતી આગમ સંબધી કામારા ૨૫૦ પ્રકાશનોની યાદી
- X - X –

Page #13

G
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
આગમ સિવાયના સાહિત્ય સર્જનની ઝાંખી
(૧) વ્યાકરણ સાહિત્ય : ૦ અભિનવ હૈમ લઘુપ્રક્રિયા ભાગ-૧ થી ૪
– મહોપાધ્યાય વિનયવિજયજી કૃત “લઇપ્રક્રિયા” પર સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન અને તેની સાથે સંબંધિત અનેક સંદર્ભગ્રંથોના ઉપયોગથી તૈયાર કરાયેલો એવો આ દળદાર ગ્રંથ છે. જે ક્રાઉન આઠ પેજમાં તૈયાર થયેલ છે. સંસ્કૃત વ્યાકરણના અભ્યાસ માટેનું આ પ્રકાશન છે. જે ગુજરાતી ભાષાના માધ્યમથી તૈયાર થયેલ છે. તેમાં મૂળસૂત્ર, તેનો અર્થ, વૃત્તિ, નૃત્યર્થ, અનુવૃત્તિ, વિશેષ વિવેચન જેવા સાત વિભાગો અને પ્રચૂર પરિશિષ્ટો છે.
૦ કૃદામાલા - – આ લઘુ સર્જનમાં ૧૨૫ ધાતુઓના ૩ પ્રકારે થતાં કૃદન્તોનું કોષ્ટક છે. (૨) વ્યાખ્યાન સાહિત્ય - ૦ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ ભાગ-૧ થી ૩.
- આ એક સ્વતંત્ર વ્યાખ્યાનમાળા છે. “મન્નત જિણાણ” નામક સક્ઝાયમાં આવતા શ્રાવકના ૩૬ કર્તવ્યો ઉપરના ૧૦૮ વ્યાખ્યાનો તેમાં ગોઠવેલા છે. પ્રત્યેક વ્યાખ્યાન માટે દશ-દશ પેજ ફાળવેલ છે. જે પ્રત્યેકમાં શ્લોક-જૈનેત્તર પ્રસંગ - સંબંધિત કર્તવ્યની તાત્ત્વિક વ્યાખ્યા અને સમાજ-જેનકથા અને કર્તવ્યને અનુરૂપ સ્તવનાદિ પંક્તિની અંદર ગૂંથણી છે.
૦ નવપદ-શ્રીપાલ
– શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાનરૂપે આ પુસ્તકનું સર્જન થયું છે, જેમાં નવે પદનું અલગ-અલગ વિવેચન સાથે નવ દિવસમાં શ્રીપાલચત્રિ પણ પૂરું થાય, તે રીતે ગોઠવેલા નવ વ્યાખ્યાનોનો સમન્વય છે.
(૩) તસ્વાભ્યાસ સાહિત્ય + ૦ તત્વાર્થસૂત્ર પ્રબોધ ટીકા-અધ્યાય-૧ ૦ તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા-અધ્યાય-૧ થી ૧૦
– આ ગ્રંથમાં તત્વાર્થ સૂત્રના દશ અધ્યાયોનું અલગ-અલગ દશ પુસ્તકમાં અતિ વિસ્તૃત વિવેચન ધરાવતું દશાંગ વિવરણ છે. જેમાં સૂકહેતુ, મૂળસૂત્ર, સંધિરહિત સૂત્ર, સૂત્રાર્થ, શબ્દજ્ઞાન, અનુવૃત્તિ, અનેક સંદર્ભ ગ્રંથોને આધારે તૈયાર કરાયેલ અભિનવ ટીકા, સૂત્રસંદર્ભ, સૂપધ, સૂકનિષ્કર્ષ જેવા દશ વિભાગો છે.

Page #14

અમારા પ્રકાશનો
૧૫
પ્રત્યેક અધ્યાયને અંતે સૂવક્રમ, અકારાદિ ક્રમ, શ્વેતામ્બર-દિગમ્બર પાઠભેદ જેવા પરિશિષ્ઠો તથા દશમા અધ્યાયના પુસ્તકમાં અંતે શબ્દસૂચિ, વિષયસૂચિ, સંબંધકારિકા જેવા ઉપયોગી પરિશિષ્ઠો છે.
૦ તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો.
– આ સંશોધન કક્ષાનું એક વિશિષ્ટ પુસ્તક છે. જેમાં તત્વાર્થ સૂત્રના પ્રત્યેક સૂત્રનો મૂળ આગમમાંથી ઉપલબ્ધ સંદર્ભ, સંદર્ભ પાઠ, સંદર્ભ સ્થળનો ઉલ્લેખ છે. તેમજ શ્વેતામ્બર-દિગમ્બર પાઠભેદની તાલિકા અને વિશ્લેષણ છે.
(૪) આરાધના સાહિત્ય - o સમાધિમરણ -
અંત સમયે અને ભાવિ ગતિ સુધારવા માટે મરણ સમયે ચિત્તની સમાધિ જળવાય રહે તેવી આરાધના વિધિ, આરાધના સૂત્રો, આરાધના પધો, આરાધના પ્રસંગો વગેરે સાત વિભાગોમાં આ ગ્રંથ સર્જેલો છે.
- સાધુ અંતિમ આરાધના ૦ શ્રાવક અંતિમ આરાધના
સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવિકાઓનો અંત સમય સુધારવા માટે નિત્ય કરવાની એવી આ આરાધના છે, મૂળ પ્રાકૃત અને સંસ્કૃતમાં ગ્રંથસ્થ થયેલ આ વિધિને સરળ ગુજરાતીમાં રજૂ કરેલ છે. પંચાંગના કદની આ પુસ્તિકા સાથે રાખવી પણ સરળ છે.
(૫) વિધિ સાહિત્ય - ૦ દીક્ષા-ચોગાદિ વિધિ o વિધિ સંગ્રહ ભાગ-૧ ૦ સાધુ-સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ
(૬) પૂજન સાહિત્ય - ૦ આગમ મહાપૂજન વિધિ-જેની નોંધ આગમ વિભાગમાં છે. ૦ પાઠ્ય પદ્માવતી પૂજનવિધિ
(9) ચત્ર સરોજન - ૦ ૪૫-આગમ યંત્ર ૦ વિંશતિ સ્થાનક યંત્ર

Page #15

૧૬
(૮) જિનભક્તિ સાહિત્ય -
• चैत्यवन्दन पर्वमाला
• चैत्यवन्दनसंग्रह - तीर्थजिन विशेष
• चैत्यवन्दन चोविसी
૦ ચૈત્યવંદન માળા
આ એક સંપાદન ગ્રંથ છે. જેમાં પર્વદિન તથા પર્વતિથિના ચૈત્યવંદનો, ચોવિસ જિનની ચોવિસી રૂપ ચૈત્યવંદનો, વિવિધ તીર્થમાં બોલી શકાય તેવા અને જિનેશ્વર પરમાત્મા વિષયક વિવિધ બોલ યુક્ત એવા ૭૭૯ ચૈત્યવંદનોનો વિશાળ
સંગ્રહ છે.
d શત્રુંજય ભક્તિ
• शत्रुञ्जय भक्ति
૦ સિદ્ધાચલનો સાથી - સિદ્ધાચલ ભાવયાત્રા, સ્તુતિ-ચૈત્યવંદનાદિ ૦ વીતરાગ સ્તુતિ સંચય-૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિનો સંચય
૦ ચૈત્ય પરિપાટી
(૯) પ્રકીર્ણ સાહિત્ય -
૦ શ્રી નવકાર મંત્ર-નવ લાખ જાપ નોંધપોથી
૦ શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
૦ અભિનવ જૈન પંચાંગ
• अभिनव जैन पञ्चाङ्ग
૦ અમદાવાદ જિનમંદિર-ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી
૦ બાર વ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો
૦ શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજા
૦ કાયમી સંપર્ક સ્થળ
૦ ચોઘડીયા તથા હોરા કાયમી સમયદર્શિકા
(૧૦) સૂત્ર અભ્યાસ-સાહિત્ય -
૦ જૈન એડ્યુકેશનલ સર્ટિફિકેટ કોર્સ
.
પ્રતિક્રમણસૂત્ર અભિનવ વિવેચન ભાગ-૧ થી ૪
આ રીતે અમારા ૩૦૧ પ્રકાશનો થયા છે.
= = X =
E
G
મ

Page #16

નિરયાવલિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
બાલબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ
नमो नमो निम्मलदंसणस्स પ.પૂ. શ્રી આનંદ-ક્ષમા-લલિત-સુશીલ-સુધર્મસાગર ગુરૂભ્યો નમઃ
૧૯ નિરયાવલિકા-ઉપાંગસૂત્ર-૮
અનુવાદ તથા ટીકાનુસારી વિવેચન
જલગ-૨૮-)
o શ્રી શાંતિનાથ દેવને નમસ્કાર થાઓ. શ્રી પાર્શ્વનાથને નમસ્કાર કરીને પ્રાયઃ અન્ય ગ્રંથમાં જોયેલ, નિયાવલિકા શ્રુતસ્કંધની વ્યાખ્યા કંઈક પ્રકાશિત કરીએ છીએ. તેમાં નિરયાવલિકા નામક ઉપાંગગ્રંથને અર્ચથી, શ્રી મહાવીરના મુખથી નીકળેલ વચનને કહેવા ઈચ્છતા શ્રી સુધર્મસ્વામી સૂત્રકાર કહે છે - ૪
આ ભાગમાં કુલ-૧૫ આગમોનો સમાવેશ કરાયેલ છે. જેનો સંક્ષેપમાં ઉલ્લેખ કરીએ તો “નિરયાવલિકા-પંચક” અને “દશ પયજ્ઞા” કહેવાય. ઉપાંગ સૂત્રોમાં ઉપાંગ ૮ થી ૧૨ માં પાંચ ઉપાંગ સમો આવે છે - નિરયાવલિકા, કાવતંસિકા, પુષિતા, પુપચૂલિકા, વૃષ્ણિદશા. આ પાંચેનો નિરયાવલિકા-પંચકરૂપે ઉલ્લેખ પ્રાપ્ત છે. તેની વિશેષ પ્રસ્તાવના અમારા પૂર્વના આગમ-પ્રકાશનોથી જાણવી.
દશ પયજ્ઞામાં પણ નામોની પસંદગીમાં ભેદ છે. અમોએ અહીં સ્વીકારેલ પયા આ પ્રમાણે છે - ચતુઃશરણ, આતુરપ્રત્યાખ્યાન, મહાપ્રત્યાખ્યાન, ભકતપરિજ્ઞા, તંદલવૈચારિક, સંતાક, ગચ્છાચાર વિકપમાં ચંદ્રવેશ્ચક, ગણિવિધા, દેવેન્દ્રસ્તવ, વીરસ્તવ. એ રીતે ૧૦ + ૧ એમ વિકલા સહિત ૧૧-૫યજ્ઞા લીધેલ છે.
ઉપાંગ સૂત્ર-નિરયાવલિકાપંચકની વૃત્તિ શ્રી ચંદ્રસૂરિજીની સુપાય છે, તેનો બે ટીકાનુવાદમાં સમાવેશ કરેલ છે.
અધ્યયન-૧-કાલી છે
– X - X - X – • સૂત્ર-૧ -
તે કાળે, તે સમયે રાજગૃહ નામે નગર હતું. ઋદ્ધિમંત આદિ. તેની બહાર ઈશાન ખૂણામાં ગુણશીલ ચૈત્ય હતું - વર્ણન ત્યાં અશોક નામે વૃક્ષ અને પૃedીશિલાક હતો.
• વિવેચન-૧ :
તે કાળે - અવસર્પિણીના ચોથા આરારૂપ. તે સમયે - તેમાં વિશેષરૂપે જેમાં તે રાજગૃહ નામે નગર છે, શ્રેણિક નામે રાજા છે. સુધમાં [વર્ધમાન] સ્વામી છે. [હતાં]. અવસર્પિણીવથી કાળનું વર્ણન ગ્રંચવર્ણિત વિભૂતિયુક્ત અહીં નથી. “દ્ધ” શબ્દથી અહીં નગર વર્ણન સૂચવેલ છે. તે આ પ્રમાણે –
ભવનાદિથી વૃદ્ધિને પામેલ, ભયવર્જિતપણાથી સ્થિર, ધનધાન્યાદિથી સમૃદ્ધ પ્રમોદ કારણ વસ્તુના ભાવથી પ્રમુદિત લોકો નગરમાં રહેતાં લોકો, ત્યાં આવીને રહેલા-જાનપદો. સૌભાગ્યના અતિશયથી ખુલ્લા, અનિમિષ નયનો વડે તે પ્રાણીય છે, ચિતને પ્રતિકારી-પ્રાસાદીય છે. જેને જોતાં ચક્ષને શ્રમ ન લાગે તેવું દર્શનીયા છે. મનોજ્ઞરૂપ છે. જોનાજોનાર પ્રત્યે સુંદરપ છે.
તેના ઈશાન ખૂણામાં ગુણશિલ નામે ચૈત્ય હતું. ચૈત્ય એટલે અહીં વ્યંતરનું આયતન. રમૈત્યવર્ણન - તેની સ્થાપના ચિરકાળથી થયેલ હતી. પૂર્વ પુરુષોએ તે પૂજવા યોગ્યપણે પ્રકાશિત કરેલ હતું. છત્ર-ધજા-પતાકા સહિત હતું. તેમાં વેદિકા રચેલ હતી. ભૂમિતલ છાણ આદિથી લિપેલ હતું, ભીંતો ખડી ચુના આદિથી ધોળેલ હતી. તેથી આ બંને વડે પૂજિત જેવું - પૂજેલું હતું.
તે ગુણશીલ ચૈત્યમાં શ્રેષ્ઠ અશોકવૃક્ષ હતું. તે વૃક્ષની નીચે થડની પાસે એક મોટો પૃવીશિલાપક હતો. તેની લંબાઈ-પહોળાઈ સુપ્રમાણ હતી. આજિનક-ચર્મમય વસ્ત્ર, , બૂર નામક વનસ્પતિ, નવનીત-માખણ, કૂલ-આકડાનું ૨. આ બધાં જેવો તેનો અતિ કોમળ સ્પર્શ હતો. તથા તે પ્રાસાદીયાદિ હતો.
પયન્ના સૂત્રોમાં અમે ચતુદશરણ અને તંદુલવૈયાસ્કિમાં વિજય વિમલ ગણિ કૃત વૃત્તિ લીધી છે, આતુર પ્રત્યાખ્યાન અને સંસ્તારક માટે ગુણરત્નસૂરિકૃત અવસૂરી લીધી છે, ગચ્છાચાર માટે શ્રી વાનર્ષિની લઘુવૃત્તિ અવધૂરી લીધી છે. બાકીના પયજ્ઞામાં માત્ર મૂળનો અર્થ છે. અચલગચ્છીય ટીકા અમે લીધેલ નથી.
ઉક્ત પંદરે આગમોના વિષય ભિન્ન-ભિન્ન હોવાથી અમે અહીં પ્રસ્તાવનામાં તે પ્રત્યેકની વિષયચર્યાનો ઉલ્લેખ કરતા નથી, તે જિજ્ઞાસુઓએ અન્ય ગ્રંથથી જાણવા.
પાંચે ઉપાંગો કથાનુયોગની મુખ્યતાવાળા છે, પયજ્ઞા સૂત્રોમાં અંતિમ આરાધના અને આચરણાની પ્રધાનતા છે. 2િ8/2]

Page #17

૨૦
તિરયાવલિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
• સૂઝ-૨ -
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના શિષ્ય આર્ય સુધમાં નામે અણગાર જાતિસંપEx, કેશી ગણધર સમાન હતા. પoo અણગારો સાથે પરિવરેલા, પૂવનિમૂવીથી વિચરતા, જ્યાં રાજગૃહનગર ચાવતુ ચયાપતિરૂપ અવગ્રહ ગ્રહણ કરી સંયમ વડે ચાવતું વિચારતા હતા.
પર્ષદા નીકળી, ધર્મ કહો, પાર્ષદા પાછી ફરી. • વિવેચન-૨ -
જાતિસંપન્ન- ઉત્તમ માતૃપાયુકત. અન્યથા માતૃકપક્ષ સંપન્નવ પુરષ માગને હોય, તેથી ઉત્કર્ષના અભિધાન માટે આ વિશેષણ ગ્રહણ કરેલ છે. કુલ - પિતૃપક્ષ. બલ-સંહનન વિશેષથી સમુત્પન્ન પ્રાણ. અહીં કેશી સ્વામીનું વર્ણન કહેવું. વિનયથી યુક્ત, નાયવ - દ્રવ્યથી અલા ઉપધિત્વ, ભાવથી - ત્રણ ગૌસ્વનો ત્યાગ. મણી - મનના ધૈર્યવાળા, વેણી - શરીરની પ્રભાવાળા, વઘંસ - સૌભાગ્યાદિયુક્ત વયનવાળા, નસંસ - ખ્યાતિવાળા.
ક્રોધ, માન, માયા, લોભને જીતનારા અર્થાત્ ઉદયપાત ક્રોધાદિને વિફળ કરનારા, જીવવા-પ્રાણ ધારણની વાંછા અને મરણના ભયથી વિપમુક્ત અર્થાત્ તે બંનેના ઉપેક્ષક. બીજા મુનિજનની અપેક્ષાથી તપમાં ઉત્તમ તે તપોપઘાન, સંયમગુણમાં પ્રધાન, ચાપિધાન, અનાયાસ પ્રવૃત્તિના નિષેધથી નિગ્રહપ્રધાન, અા સવવાળા જીવો વડે દુ:ખે કરીને આચરી શકાય તેવા ઘોર બ્રહ્મચર્યવાસી. શરીરને જેલ હોય તેવા અતિ શરીરસકારમાં નિસ્પૃહી. કેવળ જ્ઞાન સિવાયના ચાર જ્ઞાનોપયુક્ત.
એવા આચાર્ય સુધર્મા પ૦૦ આણગારો સાથે પરિવરી પૂવનુપૂર્વી - અનુકમથી સંચરતા, વિવક્ષિત ગામથી બીજે ગામ તે પ્રામાનુગ્રામ જતાં - એક ગામથી બીજું ગામ ઉલ્લંધ્યા સિવાય જતાં, આના વડે પ્રતિબદ્ધ વિહાર કહ્યો. તેવો વિહાર પણ ઉત્સુકતા રહિત કહ્યો. સુખે સુખે - શરીરના ખેદના અભાવે, સંયમની બાધા રહિત વિચરતા કે પ્રામાદિમાં રહેતા હતા.
જ્યાં રાજગૃહ નગર, જ્યાં ગુણશિલક ચૈત્ય છે, ત્યાં આવે છે. આવીને યથોચિત મુનિજન અવગ્રહ - આવાસને અનુજ્ઞાપૂર્વક ગ્રહણ કરીને, સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતાં રહે છે.
શ્રેણિકરાજાદિ લોકો-પાર્ષદા સુધમસ્વિામીના વંદનાર્થે નીકળી, ધર્મ સાંભળીને, જે દિશાથી આવેલા, તે જ દિશામાં પર્ષદા-પાછી ગઈ.
• સૂત્ર-3 :
તે કાળે તે સમયે આર્ય સુધમાં અણગારના શિષ્ય જંબૂ નામે અણગાર, સમચતુસ્ત્ર સંસ્થાન સંસ્થિત યાવતું સંક્ષિપ્ત-વિપુલ તેજ તેયાવાળા, સુધમાં અણગારની કંઈક સમીપ, ઉદ્ધાનૂ થઈ ચાવતુ વિચરતા હતા.
વિવેચન-3 :- x - આર્ય જંબૂનામે અણગાર કાશ્યપ ગોત્રીય હતા. સાત હાથ ઉંચા,
સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાન સંસ્થિત, વજઋષભનારાય સંઘયણી, સુવર્ણનો પુલક, તેની જે કાપ રેખારૂપ, પરાગર્ભવત્ જે ગૌર. - x - x • ઉગ્ર-અપપૃષ્ય તપવાળા. તાપિત તપ યુક્ત - જેના વડે કર્મો તપાવાય, તે તપથી સ્વાત્મા પણ તપોરૂપ સંતાપિત છે. દીતતપ - હતાશન માફક જવલત તેજ, કર્મવનના દાહકવણી છે. ઉદાર-પ્રધાન. ઘોર-નિર્ગુણ પરીષહ-ઈન્દ્રિય-કપાય નામક શગનો વિનાશ કરવા નિર્પણ. બીન વડે આચરી ન શકે તેવા વ્રતવાળા, ઘોર તપ વડે યુકત, શરીરની અંદર લીન, અનેક યોજન પ્રમાણ ક્ષેત્ર આશ્રિત વસ્તુના દહનમાં સમર્થ, વિશિષ્ટ તપોજન્ય લબ્ધિવિશેષ પ્રભાવ - તેજોવેશ્યા આદિ ગુણવિશિષ્ટ જંબૂસ્વામી, સુધમવામી સ્થવિરની બહુ દૂર નહીં - બહુ નીકટ નહીં તેવા ઉચિત પ્રદેશ રહ્યા.
કઈ રીતે ? શુદ્ધ પૃથ્વી આસન વજીન, પાક્ષિક નિષધાના અભાવથી ઉત્કટક આસને રહીને, તે ઉર્ધ્વ જાતુ, અધોમુખ - ઉંચે કે તીર્થી દષ્ટિ રાખીને. નિયત ભૂભાગે નિયમિત દૈષ્ટિવાળા. વાનરૂપ જે કોઠ, જેમાં કોઠામાં રહેલ ધાન્ય વિખેરાતું નથી તેમ, તે ભગવત્ ધર્મધ્યાન કોઠમાં પ્રવેશીને, ઈન્દ્રિય અને મનને આશ્રીને સંવૃતાત્મા થાય છે. સંવર અને તપ વડે આત્મામાં વાસિત થઈને રહે છે.
• સૂત્ર-૪ -
ત્યારે તે જંબૂવામી જાતશ્રદ્ધ થઈ ચાવતું પર્યાપાસના રતાં આમ કહે છે કે - ભગવાન શ્રમણ યાવત સંપાપ્ત ઉપાંગોનો શો અર્થ કહેલો છે ?
નિશે હે જંબુ શ્રમણ ભગવતે વાવત એ પ્રમાણે ઉપાંગોના પાંચ વર્ગો કહ્યા છે, તે આ પ્રમાણે - નિરયાવલિકા, કલાવર્તાસિકા, પુષિપકા, પુચૂલિકા અને વૃષ્ણિદશા.
ભગવના જે કામણ ભગવતે ઉપાંગના પાંચ વર્ગો કહેલા છે - X • તો ભગવા પહેલાં વરૂપ ઉપાંગ - નિરયાવલિકાના શ્રમણ ભગવંતે કેટલાં અધ્યયનો કા છે?
હે જંબુ શ્રમણ ભગવંતે ઉપાંગોના પ્રથમ વર્ષ નિરયાવલિકાના દશ અધ્યયનો કહેલા છે - કાલ, સુકાલ, મહાકાલ, કૃણ, સણ, મહાકૃષ્ણ, વીકૃષ્ણ, રામકૃષણ, પિતૃસેનકૃષ્ણ અને મહાસેનકૃષ્ણ.
• વિવેચન-૪ -
ધ્યાન પછી તે આર્ય જંબુ, કેવા થયા ? જેને પ્રશ્ન પૂછવાની ઈચ્છા છે. તેવા જાતશ્રદ્ધ - વફ્ટમાણ વસ્તુ તવ પરિજ્ઞાન માટેની ઈચ્છાવાળા થયા. તથા સંશયવાળા, કુતુહલ- ઉત્સુકતા વાળા - બધી વસ્તુનો વ્યતિકર અંગસૂત્રોમાં કહ્યા પછી ઉપાંગોમાં બીજો શો અર્થ ભગવંતે કહ્યો હશે ? તેને હું કઈ રીતે જાણીશ ? તેવી ઉત્સુકતાથી ઉભા થઈને આર્ય સુધમનેિ ત્રણવાર આદક્ષિણ-પ્રદક્ષિણા કરે છે - દક્ષિણ બાજુથી આરંભીને પરિભ્રમણ કરતાં ફરી દક્ષિણ પાર્થની પ્રાપ્તિ, તેને કરે છે. પછી વચનથી સ્તુતિ કરે છે, કાયાથી નમન કરે છે, ઉચિત દેશે શ્રવણની ઈચ્છાથી નમન કરતાં, અંજલિ જોડીને, વિનયથી, પર્યાપાસના કરતા બોલ્યા -

Page #18

૨૨
નિયાવલિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
ભગવંતે ઉપાંગોના પાંચ વર્ષ કહ્યા. વન - અધ્યયન સમુદાય, તે પાંચ વર્ગનિરયાવલિકાદિ છે. તેમાં પહેલો વર્ગ દશ અધ્યયનરૂપ કહેલ છે. અધ્યયન દશક - કાલ, કાલીનો પુત્ર તે કાલ, સુકાલીનો પુતર સુકાલ ઈત્યાદિ જાણવું. * * * * * કાળ, પછી સુકાલ, મહાકાલ એ ક્રમે દશ અધ્યયન છે. * * *
• સૂત્ર-૫ -
ભગવાન ! જે શ્રમણ ચાવતું સપાખે ઉપાંગના પ્રથમ વર્ષ નિરયાવલિકાના દશ અધ્યયનો કહ્યા, તો - x • પહેલાં અધ્યયનનો શો અર્થ ભગવંતે કહેલ છે ?
નિશે હે જંબુ. તે કાળે, તે સમયે આ જ જંબૂદ્વીપ દ્વીપમાં ભરત ક્ષેત્રમાં ચંપા નામે નગરી દિવાળી નગરી હતી, પૂણભદ્ર ચૈત્ય હતું. તે ચંપાનગરીમાં શ્રેણિક રાજાનો પુત્ર અને ચેલ્લણા દેવીનો આત્મજ કોણિક નામે રાજ હતો.
તે કોણિક રાજાને પાવતી નામે રાણી હતી. સુકુમાલ યાવત્ વિચરતી હતી. તે ચંપાનગરીમાં શ્રેણિક રાજાની પત્ની, કોણિક રાજાની લઘુમાતા કાલી નામે રાણી હતી. તે સકુમાલ પાવતુ સુરઇ હતી.
• વિવેચન-પ :
આ જંબૂઢીપ થતુ અસંખ્યય જંબૂદ્વીપમાંના બીજા કોઈ નહીં. ભરતોત્રમાં ચંપા નામે નગરી હતી. ત્રદ્ધ-તિમિતાદિ. તેના ઈશાન ખૂણામાં પૂર્ણભદ્ર ચૈત્યવંતરાયતન હતું. કોણિક નામે શ્રેણિક રાજપુત્ર રાજા હતો. તે મહાહિમવંત જેવો મહાન • બીજા રાજાની અપેક્ષાથી, મલયપર્વત - મેરુ પર્વત અને શક્રાદિ દેવરાજ સમાન હતો. ત્યાં વિનો, રાજકુમારાદિકૃત ડમરો, વિવર શાંત થયેલા હતા. એવો તે રાજ્યને પાલન કરતો રહેલો.
કોણિકની રાણી પદ્માવતી સુકમાલ હાથ-પગ વાળી, અહીન પંચેન્દ્રિય શરીર, - X • લક્ષણ, વ્યંજન, ગુણો વડે ઉપયુક્ત * * માન, ઉન્માન, પ્રમાણથી પ્રતિપૂર્ણ, સુજાત-સર્વાગ સુંદરી - x • x • ચંદ્ર જેવી સૌમ્યાકાર, કમનીય, તેથી જ પ્રિય દર્શનવાળી, તેથી જ સ્વરૂપથી સુરક્ષા પદ્માવતી દેવી કોણિક સાથે ઉદાર ભોગોપભોગને ભોગવતી રહેતી હતી. [વ્યાખ્યા પૂર્ણ સૂત્રોવત]
બીજા કહે છે - કાર્તિકી ચંદ્રની જે વિમલ, પ્રતિપૂર્ણ, સૌમ્ય વદનવાળી. કુંડલો વડે ધૃષ્ટ કપોલ વિરચિત મૃગમદાદિ રેખાવાળી, શૃંગાર રસના ગૃહ સમાન, ચારુ વેપવાળી. - કાલી નામે સણી, શ્રેણિકની પત્ની, કોણિક રાજાની લઘુમાતા હતી. તેણી શ્રેણિક રાજાને વલ્લભ, કાંત, પ્રિયા, મનોજ્ઞા પ્રશસ્ત નામઘેયા, હૃદયમાં ધારણીય, વિશ્વાસ્યા, સંમત, બહમત, અનુમત, આભરણના કરંડીયા સમાન, માટીના તેલના ભાજનવ સુસંગોયા, વસમંજૂષાવતુ સુસંપરિગ્રહિતા હતી. [વ્યાખ્યા પૂર્વ સૂત્રોવત] તે કાલી શ્રેણિક રાજા સાથે ચાવતુ વિચરતી હતી.
• સૂત્ર-૬ - તે કાલીદેવીનો યુગ કાલ નામે કુમાર હતો. તે સુકુમાલ ચાવતું સુરૂપ
હતો. : - તે કાકુમાર અન્ય કોઈ દિવસે ૩ooo હાથી, ૩ooo રથ, ooo અa, ત્રણ કરોડ મનુષ્યો વડે ગરુડ લૂહ ચીને, પોતાના અગિયારમા ભાગના સૈન્ય વડે કોશિકરા સાથે રથમુસલ સંગ્રામમાં ઉતર્યો.
• વિવેચન-૬ :
તેનો કાલ નામે પુત્ર હતો. તે સુકુમાલ ઈત્યાદિ પૂર્વોક્ત વર્ણન પ્રાસાદીય, દર્શનીયાદિ સુધી કહેવું.
શ્રેણિક રાજાને બે રત્નો હતા - અઢાર સરોહાર, સેનચક હાથી. ત્યાં શ્રેણિક રાજાના રાજ્યના મૂલ્ય જેટલું તે દેવે આપેલ હાર અને હાથીનું મૂલ્ય હતું. તે હાસ્તી ઉત્પત્તિ પ્રસંગે કહેવાશે, કોણિકની ઉત્પત્તિ અહીં વિસ્તારથી કહીશ. કેમકે તેના કામમાં જ કાલાદિનું મરણ અને નરક યોગ્ય કર્મચય છે. વિશેષ એ - કોણિક
ત્યારે કાલાદિ દશકુમાર સાથે ચંપામાં રાજ્ય કરતો હતો. તે બધાં પણ દોગંદક દેવની માફક કામભોમ પરાયણ બાયટિંશક દેવની જેમ * * * * * ભોગ ભોગવતા રહેલાં હતા.
હલ્લ અને વિહલ નામે કોણિકના બીજા બે ભાઈઓ જે ચેલણા સણીના પુત્રો પણ હતા, હવે હારની ઉત્પત્તિ કહે છે –
શકેન્દ્રએ શ્રેણિકની ભગવંત પ્રત્યેની નિશ્ચલ ભક્તિની પ્રશંસા કરી. ત્યારે સેડુકનો જીવ દેવ થયેલો, તે ભકિતથી પ્રસન્ન થઈ શ્રેણિકને તે હાર અને બે ગોળ દડા આપેલા. શ્રેણિકે તે હાર ચેલણાને આપ્યો. બે ગોળ દડા અભયની માતા સુનંદાને આયા. તે વખતે સુનંદાએ “શું હું દાસી છું” એમ કહી ગોળાને ભીંતમાં ફેંકયા. ત્યારે ગોળા ફાટતા કુંડલ જોડ અને વસ્ત્ર જોડ નીકળ્યા.
કોઈ વખતે અભયકુમારે ભગવંતને પૂછ્યું - છેલ્લો રાજા કોણ દીક્ષા લેશે ? ભગવંતે કહ્યું - ઉદાયી, પછી કોઈ નહીં લે. ત્યારે અભયે રાજ્ય ન સ્વીકારતા કોણિકને રાજ્ય આપ્યું, હલને સેચનક હાથી અને વિહલ્લને હાર આપ્યો. * * * અભયકુમારે માતા સહિત દીક્ષા લીધી. ચેલણાના ત્રણ પુત્રો થયેલા - કોણિક, હલ્લ અને વિહલ. હવે કોણિકની ઉત્પત્તિ કહીએ –
કાલી, મહાકાલી આદિ દશને કાલ, મહાકાલાદિ દશ પુત્રો હતા. કોણિકે કાલાદિ દશકુમારો સાથે મળીને શ્રેણિક રાજાને [પોતાના પિતાને જેલમાં નાંખ્યા. કોણિક પૂર્વ ભવનું વૈર હોવાથી શ્રેણિકને રોજ સવાર-સાંજ ૧૦૦ કોરડા મારતો હતો. તેને ભોજન કે પાણી પણ ન આપતો. ચેલ્લણા પોતાના વાળમાં બાંધીને લઈ ગયેલ અડદના બાકુડાને મદિરાના પાણીથી ધોઈને આપતી.
કોઈ વખતે પડાવતીથી થયેલ કોણિકના મના નિમિતે -x - માતા ચેલણાને કહ્યું કે મને આ પુત્ર કેટલો પ્રિય છે ? ત્યારે ચેલ્લણાએ શ્રેણિકના કોણિક પ્રત્યેના પ્રેમની વાત કહી (જે ગ્રંથાતરથી જાણવી) ત્યારે જમતો જમતો જ ઉભો થઈને કોણિક કુહાડો લઈ પિતાની બેડી તોડવા દોડ્યો. • x • ત્યારે શ્રેણિક - x • તાલપુટ વિષ ખાઈને જીવનનો અંત કર્યો.

Page #19

૨૪
નિયાવલિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
કેટલાંક કાળ પછી -x- રાજગૃહથી નીકળી કોણિક ચંપામાં રાજધાની કરીને રહ્યો. કોણિકની કથા પહેલાં એટલાં માટે કહી કે - તેણે કરેલા રથમુસલ સંગ્રામમાં ઘણાં જ લોકોનો ક્ષય કરવાથી નાક યોગ્ય કર્મો પાર્જન કાલાદિ દશેને થયું. તેમાં કાલકુમારને આશ્રીને આ પહેલું અધ્યયન છે.
રથમુશલ સંગ્રામ - ચંપામાં કોણિક રાજા હતો, તેના નાના ભાઈ હલ, વિહલ પિતાએ આપેલા હાર અને હાથી સાથે વિલાસ કરતા હતા. •x • પાવતીએ કોણિકને તે હાથી લઈ લેવા ઉશ્કેર્યો. • x - બંને નાના ભાઈ ભયથી વૈશાલીમાં પોતાના માતામહ-ચેટક પાસે ચાલ્યા ગયા. - x • x • તે નિમિતે યુદ્ધ થયું. ત્યારે કણિક સાથે પોતાની બીજી માતાના પુત્રો એવા દશ ભાઈઓ પણ યુદ્ધમાં જોડાયા. તે પ્રત્યેકને 3૦૦૦ હાથી, 3000 રથ, ૩ooo ઘોડા, ત્રણ કરોડનું પાયદળ હતું. કોણિકને પણ હતું. - X -
ત્યારે પોતાનું આ ૧૧-માં ભાગનું સૈન્ય લઈને કાળ કુમાર પહેલો યુદ્ધમાં ચડયો. ચેટક રાજાએ પણ પોતાના ગણરાજાને બોલાવ્યા. ચેટક સહિતને બધાંનું પણ તેટલું જ હાથી આદિ બલ પરિમાણ હતું. યુદ્ધ થયું ચેટક રાજાને એક જ અમોઘ બાણ છોડવાની પ્રતિજ્ઞા હતી. કોણિકે ગરુડ ન્યૂહ રચ્યો. ચેટકે સાગર વ્યુહ રચ્યો. • x - ચેટકે એક જ બાણ વડે તેને મારી નાંખ્યો. સૈન્ય ભાગ્ય.
બીજે દિવસે એ જ પ્રમાણે સુકમાલને હણ્યો. એ પ્રમાણે ક્રમશઃ દશ દિવસમાં • x • દશે કુમારોને હસ્યા. તેથી કોણિકે યુદ્ધ જીતવા અટ્ટમ કર્યો. ત્યારે શકેન્દ્ર અને અમરેન્દ્ર બંને આવ્યા, • x • કોણિકે મહાશિલા સંગ્રામ અને રથમુસલ સંગ્રામ કર્યો - ૪ -
• સૂગ-૭ :
ત્યારપછી તે કાલીદેવીને અન્ય કોઈ દિવસે કુટુંબ જાગરિકા કરતાં આવો આધ્યાત્મિક ચાવતુ સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયો. • વિશે મારો પુત્ર કાલકુમાર ૩ooo હાજી આદિ સાથે યુદ્ધ ચડેલ છે. તો શું તે જીતશે કે નહીં જીતે? જીવશે કે નહીં જીવે ? બીજાનો પરાભવ કરશે કે નહીં કરે ? કાલકુમારને હું જીવતો જઈશ? એ રીતે પહત મન થઈને યાવત ચિંતામગ્ન બની..
કાળે, તે સમયે ભગવાન મહાવીર સમોસય. દા નીકળી. ત્યારે કાલીદેવી આ વૃત્તાંત સાંભળીને, તેના મનમાં આવો સંકલ્પ યાવત થયો - નિશે ભગવાન મહાવીર પૂપૂિવથી અહીં આવીને રહ્યા છે, તથારૂપનું સ્મરણ પણ મહાફળને માટે છે સાવ વિપુલ અનુિં ગ્રહણ તો મહાફલ માટે થાય છેતો ત્યાં જઉં અને ચાવતું ભગવંતની પર્યાપાસના કરું. આ પ્રશ્રન પૂછીશ.
એમ વિચારીને કૌટુંબિક પુરુષોને બોલાવ્યા. બોલાવીને આમ કહ્યું – દેવાનુપિયો ! જલ્દીથી ધાર્મિક યાનપવર જોડીને લાવો. લાવીને યાવતું મારી આજ્ઞા પાછી સોંપો. પછી તે કાલીદેવી લ્હાઈ, બલિકર્મ કરી યાવત્ અલ્પ પણ મહાઈ આભરણથી અલંકૃત શરીરી થઈ ઘણી કુળદાસી સાથે ચાવતું મહત્તરાના
વૃંદથી પરીવરીને અંત:પુરથી નીકળી. નીકળીને બાહ્ય ઉપસ્થાન શાળામાં ધાર્મિક શ્રેષ્ઠ વાન પાસે આવીને તેમાં બેઠી.
ત્યારપછી પોતાના પરિવાર સાથે પરીવરીને ચંપા નગરીની વચ્ચોવચ્ચેથી નીકળીને પૂર્ણભદ્ર ચૈત્યે આવી, આવીને છમાદિ દૂર કરી, યાનને રોકવું, રોકીને તે ઘાર્મિક શ્રેષ્ઠયાનથી ઉતરી, પછી ઘણી કુન્નાદાસી આદિથી પરીવરીને શ્રમમ ભગવનું મહાવીર પાસે આવી, ભગવંતને ત્રણ વખત વંદન કરી, પોતાના પરિવાર સાથે શ્રવણેચ્છાથી અભિમુખ નમન કરી, વિનયથી જતી જોડીને પર્યાપારના કરે છે.
ત્યારપછી ભગવંત મહાવીરે ચાવતું કાલીદેવીને તથા તે મા મોટી દાને ધર્મકથન કર્યું ચાવતું શ્રાવક કે શ્રાવિકા આાિમાં વિચરતા આરાધક થાય છે. ત્યારપછી તે કાલીરાણીએ ભગવંતની પાસે ધર્મ સાંભળી, અવધારી યાવત્ હર્ષિત થઈ ભગવંતને ત્રણ વખત વંદના કરી ચાવતું પૂછ - ભગવન્! મારો » કાલકુમાર યાવતુ રમુજીલ સંગ્રામમાં ગયો છે, તો તે જીતશે કે નહીં અને ઈત્યાદિ. ભગવંતે કાલી રાણીને કહ્યું - હે કાલી ! તારો પુત્ર • x • ચાવ4 - x - હd, મથિત, પ્રવર વીર ઘાતિત, નિપતિત ચિહ્ન-ધ્વજ-પતાકાયુક્ત થયો, દિશા ન સૂઝતા ચેટક રાજાની સન્મુખ આવ્યો તેના રથની સન્મુખ રથ કર્યો,
ત્યારે ચટક રાજાએ કાલકુમારને આવતો જોયો જોઈને ક્રોધથી યાવત્ ધમધમતા ધનુષ લીધું, તીર લીધું. વૈશાખી સ્થાને ઉભા રહ્યા, કાન સુધી તીરને ખેંચ્યું, ખેંચીને કાલકુમારને એક જ બાણ વડે હણી નાંખ્યો.
હે કાલી ! તે મૃત્યુ પામ્યો, તારા કાલકુમારને હવે તું જીવતો જોઈશ નહીં. ત્યારે કાલીદેવી ભગવંત પાસે આ કથન સાંભળી, અવધારી, પુત્રના મહા શોકથી વ્યાપ્ત થઈ કુહાડાથી કાપેલ ચંપકલતાની જેમ ધસ થઈને પૃવીતલને વિશે સવીંગથી પડી, પછી મુહૂર્ત બાદ કાલીદેવી આશ્વસ્ત થઈ ઉસ્થાનથી ઉઠે છે, ઉઠીને ભગવંત મહાવીરને વંદન-નમસ્કાર કર્યો. કરીને કહ્યું - ભગવન છે એમ જ છે, તેમજ છે, ભગવા તે અવિતથ છે, અસંદિગ્ધ છે. જે આપે કો તે અર્થ સત્ય છે. એમ કહી શ્રમણ ભગવંતને વાંદી-નમી, તે જ ધાર્મિક શ્રેષ્ઠ યાનમાં બેસી - x • પાછી ગઈ.
• વિવેચન-:
શું જયશ્લાઘાને પામશે, પાકા સૈન્યનો પરાભવ કરી શકશે કે નહીં કરી શકે ? કાલ નામક મારા પુત્રને જીવતો જોઈશ કે નહીં ? એ રીતે યુક્ત-અયુક્તના વિવેચનમાં ઉપહત મનો સંકલ્પવાળી, હથેળી ઉપર મુખ રાખી, આર્તધ્યાનોગત અને અધોમુખ વદન અને નયનવાળી થઈ. દિનની જેમ વિવર્ણવદનવાળી થઈ. * * મનોમાનસિક દુ:ખથી અભિભૂત થઈ. * *
આ આવા સ્વરૂપે આત્મવિષયક, સ્મરણરૂપ, પ્રાચિત, મનમાં વર્તતો પણ બહાર પ્રકાશિત ન થયેલ વિકલ્પ ઉત્પન્ન થયો, તેને જ કહે છે - ભગવનું છે ગામેગામ

Page #20

૧/૧
વિચરતા અહીં પધાર્યા છે . સમોસર્યા છે, આ જ ચંપાનગરીમાં પૂર્મભદ્ર ચૈત્યમાં ચયાપ્રતિરૂપ અવગ્રહ યાયી સંયમ અને તપથી પોતાને ભાવિત કરતાં વિચરે છે. તથા૫ અરહંત ભગવંતનું નામ ગોત્ર પણ શ્રવણ કરતાં મહાફળ પ્રાપ્ત થાય છે, તો પછી સન્મુખ જવું, વાંદવું, નમવું, પ્રતિપૃચ્છા કરવી, પર્યાપાસના કરવાના ફળનું પૂછવાનું જ શું હોય ? એક પણ આર્ય ધાર્મિક વચન શ્રવણનું મહાફળ છે, તેથી વિપુલ અર્થગ્રહણાર્થે હું ત્યાં જઉં, ભગવન્! મહાવીરને વંદન-નમન-સત્કાર-સન્માન કરે. કલ્યાણ-મંગલ-દૈવ-ચૈત્યરૂપ તેમની પર્યાપાસના કરું, જે ભવાંતરમાં પણ મને હિતકારી આદિ થશે. ઈત્યાદિ - ૪ -
[અને વૃત્તિકારશ્રી ઉક્ત શબ્દોની વ્યાખ્યા કરે છે, જે પૂર્વે અનેકવાર કરાયેલ હોવાથી અમે અત્રે નોંધતા નથી.] - x • * * * *
પછી ધર્મકાર્યાર્થેિ નિયુક્ત ચાતુર્ઘટ અશ્વરથ - x • ઉપસ્થાપિત કરવા આજ્ઞા આપી. સ્નાન કર્યું, પછી સ્વગૃહે દેવોનું બલિકમ કર્યું, કૌતુક-મંગલ-પ્રાયશ્ચિત કર્યા જેથી દુ:સ્વપ્નાદિ નિવારણ થાય. • x - શુદ્ધ પ્રાવેશ્ય વસ્ત્રો પહેર્યા. કુલ્પિકા, ચિલાતી, વટભા આદિ [જ્ઞાતાધર્મકથામાં વર્ણિત] દાસીઓ સાથે • * * પરીવરીને ઉપવેશન મંડપમાં આવી, રથમાં બેઠી. ભગવંત મહાવીર પાસે પહોંચી ચાવતુ પર્યાપાસના કરવા લાગી. - X - X -
ત્યારપછી સૂત્રમાં - કાલીદેવીનો પુત્ર કાલકુમાર હાથી-ઘોડાદિ સાથે કોણિક રાજા વડે નિયુકત અને ચેટક રાજા સાથે રથમુશલ સંગ્રામમાં જે કર્યું તે કહે છે - સૈન્યનું હત થવું, માનનું મથન, સુભટોનો વિનાશ, ગરુડાદિ ધજાનું પાડી દેવાયું. તેથી દિશા ન સૂઝતા ચેટક રાજાની લગોલગ આવી ગયો. • x • તે જોઈને ક્રોધિત-રષ્ટ થયેલા, કુપિત, ક્રોધ જવાલાથી બળતા •x - ચેટક રાજાયો -x-x• બાણના એક જ પ્રહારથી પાષાણમય મહામારણ યંત્રની માફક પ્રહાથી તેને હણ્યો.
• સૂગ-૮ થી ૧૦ :
]િ ભગવાન્ ! એમ કહી ગૌતમસ્વામીએ ચાવત્ રાંદીને પૂછ્યું- ભગવન ! કાલકુમાર યાવત રથમુશલ સંગ્રામમાં લડdi ચેટક રાજ વડે કૂટ પ્રહાર વતું એક પ્રહારથી હણીને મારી નાંખતા, તે કાળ કરીને ક્યાં ગયો ? ક્યાં ઉત્પન્ન થયો ? ગૌતમ! એમ કહી ભગવંત મહાવીરે એમ કહ્યું – ગૌતમ ! નિશે કાલકુમાર યાવ4 - X - મરીને ચોથી પંકાભા મૃતીમાં હેમાભ નામે નમાં ૧૦ સાગરોપમ સ્થિતિક નકાવાસે નૈરયિકપણે ઉત્પન્ન થયો.
[6] ભગવતુ ! કાલકુમાર કેવા આરંભ - કેવા સમારંભ - કેવા આરંભ સમારંભથી, કેવા ભોગ - કેવા સંભોગ - કેવા ભોગસંભોગથી, અશુભકૃત્ કર્મના ભારથી કાળમાસે કાળ કરીને ચોથી પંકાભાગૃવમાં નૈરયિકપણે ઉપગ્યો ?
નિશે ગૌતમ ! તે કાળે, તે સમયે રાજગૃહ નામે ઋદ્ધ-તિમિત-સમૃદ્ધ નગર હતું. ત્યાં શ્રેણિક નામે મહાન રાજ હતો. તેને નંદા નામે રાણી હતી. જે સકમાલ યાવત વિચરતી હતી. તે શ્રેણિક રાજ અને નંદા રાણીનો આત્મજ
નિરયાવલિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ એવો આભય નામે સુકુમાલ યાવત સુરપકુમાર હતો. જે શામ, દંડમાં ચિકની જેમ ચાવતું રાજ્યધુરાનો ચિંતક હતો.
તે શ્રેણીક રાજાને બીજી ચેલણા નામે સકુમાલ યાવત રાણી પણ હતી.
[૧] તે ચેલ્લણા દેવીને કોઈ દિવસે તે તેવા પ્રકારના વાસગૃહમાં યાવત્ સિંહ સ્વપ્ન જોઈને પ્રભાવની માફક જાગી ચાવતું નપાઠકને વિદાય આપી. યાવ4 યેલ્લા તે વચનોને સ્વીકારી પોતાના ભવનમાં પ્રવેશી. ત્યારપછી ચેહૂણાને અન્ય કોઈ દિવસે ત્રણ માસ બહુ પતિપૂર્ણ થતાં આવા પ્રકારનો દોહદ થયો - તે માતાઓ ધન્ય છે યાવતું તેમનું જન્મ અને જીવિતનું ફળ છે, જે શ્રેણિક રાજાના ઉદરનું માંસ કાવી, તળી, સેકીને સુરા યાવત્ પ્રસ સાથે આસ્વાદન કરતી ચાવતું પરિભાગ કરતી દેહદને પૂર્ણ કરે છે.
• વિવેચન-૧૦ :
સૌદ આદિ-પકાવીને, તળીને, ભંજીને, પ્રસાદ્રાક્ષાદિ દ્રવ્યજન્ય મનની પ્રતિ હેતુ, કંઈક આસ્વાદન કરતી, પરસ્પર બીજાને ખવડાવતી. [આ દોહદથી] તેણી લોહી વિનાની સુક, ભુખ્યા જેવી, માંસ હિત, ભગ્ન મનોવૃત્તિવાળી, ભગ્નદેહ, નિસ્તેજ, દીન, સફેદ થઈ ગયેલા વદનવાળી, અધોમુખી થઈ યોગ્યયોગ્યનો વિવેક ભૂલી ગઈ. ઈત્યાદિ - x - તેથી શ્રેણિકનો આદર ન કરતી, સામે ન જતી, મૌન રહે છે.
સુઝ-૧૧ -
ત્યારે તે ચેલ્લાદેવી, તે દોહદ પૂર્ણ ન થતાં સુખ, ભુખી, નિમસિ, વરા, ભન શરીરી, નિસ્તેજ, દીનવિમન વંદના, પાંડુ મુખી, અવનમિત નયન અને વદન કમળવાળી થઈ, યથોચિત પુપ-વસ્ત્ર-ગંધ-માળ-અલંકાનો ઉપભોગ ન કરતી, હાથ વડે મસળેલ કમળની માળા જેવી, અપહત મનો સંકલ્પા થઈ ચાવતું ચિંતામગ્ન થઈ.
પછી તે ચેલ્લણા દેવીની અંગ પરિચારિકાઓએ તેણીને શુક યાવત્ ચિંતામતુ જોઈ, જોઈને શ્રેણિક રાજા પાસે આવી, આવીને બે હાથ જોડી, મસ્તકે આવર્ત કરી, મસ્તકે અંજલિ કરી, શ્રેણિક રાજાને આ પ્રમાણે કહ્યું – નિશે સ્વામી ! અમે જાણતા નથી કે ચેલ્લાદેવી કયા કારણથી સુક, ભુખી રાવતું ચિંતામન છે.
ત્યારે શ્રેણિક રાજાએ તે અંગ પરિચાસ્કિા પાસે આ અર્થ સાંભળી, સમજી પવવત સંભાંત થઈ ચેલ્લા દેવી પાસે આવે છે, આવીને તેણીને સુક યાવતુ ચિંતામન જોઈને આમ બોલ્યા - હે દેવનુપિયા! તું કેમ સુક યાવત્ ચિંતામગ્ન છો ? ત્યારે ચેલ્લણાદેવી શ્રેણિક રાજાના આ કથનનો આદર કરતી નથી, જાણતી નથી પણ મૌન રહે છે. ત્યારે તે શ્રેણિક રાજ ચેલ્લણાને બીજી-ત્રીજી વખત પણ આમ કહે છે - શું હું તારી વાતને સાંભળવા યોગ્ય નથી કે જેથી તે આ અને ગોપવે છે ત્યારે તે ચેલણાદેવી શ્રેણિક રાજાએ બે-ત્રણ વખત

Page #21

૧/૧૧
આ પ્રમાણે પૂછતાં શ્રેણિક રાજાને આમ કહ્યું –
સ્વામી ! એવી કોઈ વાત નથી, જે સાંભળવા તમે યોગ્ય ન હો, આ અને સાંભળવા તો તમે અયોગ્ય છો જ નહીં નિશે હે સ્વામી ! મને તે ઉદાર યાવત મહાસ્વપ્ન આવ્યા પછી ત્રણ માસ પતિપૂર્ણ થતાં આવો દેહદ ઉત્પન્ન થયો કે - તે માતા ધન્ય છે, જે તમારા ઉદરમાસને પકાવીને યાવતું દોહદ પૂર્ણ કરે છે. તેથી તે સ્વામી ! તે દોહદ પૂર્ણ ન થતાં સુક, ભુખી ચાવ4 ચિંતામન છું. ત્યારે શ્રેણિકે ચેલ્લણાને કહ્યું –
હે દેવાનુપિય! તું અપહત ચાવતું ચિંતામગ્ન ન થા, હું તેવો કંઈ યન કરીશ, જેથી તાસ દોહદ પૂર્ણ થશે. એમ કહી ચેલ્લણા દેવીને તેની ઈષ્ટ, કાંત, પિય, મનોજ્ઞ, મણામ, ઉદાર, કલ્યાણ-શિવ-ધન્ય-મંગલ, મિત, સશીક વાણી વડે આશ્વાસિત કરે છે. ચેલ્લા દેવીની પાસેથી નીકળીને બાહ્ય ઉપસ્થાન શાળામાં
જ્યાં સિંહાસન છે, ત્યાં આવે છે. આવીને શ્રેષ્ઠ સહાસનની પ્રવભિમુખ બેરો છે. તે દોહદની સંપત્તિ નિમિતે ઘણાં આય અને ઉપાયોને ઔત્પાતિકીવૈનચિકી-કાર્મિક-પારિણામિકી બુદ્ધિ વડે વિચારતા તે દોહદના આયને અને ઉપાયને કે સ્થિતિને ન પામતાં અપહત મનો સંપાદિ થયો.
આ તરફ અભયકુમાર હાઈ સાવત્ અલંકૃત્વ શરીરે પોતાના ઘરથી નીકળી બાહ્ય ઉપસ્થાન શાળામાં શ્રેણિક રાજ પાસે આવે છે. શ્રેણીકને યાવતું ચિંતામન જોઈને આમ કહ્યું - હે તાત! અન્ય સમય તમે મને જોઈને યાવત હર્ષિત હદયી થતા. હે તાતા આજે તમે કેમ યાવત્ ચિંતામગ્ન છો? હે તાત! જે હું આ વાતને શ્રવણ કરવા યોગ્ય હોઉં તો મને આ વાત જેમ હોય તેમ અવિતથ, અસંદિગ્ધ કહો. જેથી હું તે અનુિં અંતગમન કરી શકું. ત્યારે શ્રેણિકે અભયકુમારને કહ્યું –
હે પુત્ર! એવો કોઈ અર્થ નથી કે જે સાંભળવા તું અયોગ્ય હોય. નિશે હે પુત્ર ! તારી લધુમાતા ચલ્લણા દેવીને તે ઉદાર યાવતું મહાસ્વાનના ત્રણ માસ બહુ પતિપૂર્ણ થતાં ચાવતું મારા ઉદરનું માંસ પકાવીને ચાવતુ દોહદ પૂર્ણ થાય. ત્યારથી તે ચેલ્લાદેવી તે દોહદને અપૂર્ણ થતાં શુક ચાવતું ચિંતામગ્ન થઈ છે. હે મા ત્યારથી હું તે દોહદની સંપતિ નિમિતે ઘણાં આય યાવત્ સ્થિતિ ન જાણી શકવાથી યાવતું ચિંતામગ્ન છું.
ત્યારે તે અભયકુમારે શ્રેણિક રાજાને કહ્યું - હે તાતા તમે પહde ચાવતુ ચિંતામગ્ન ન થાઓ. હું તેવો પ્રયત્ન કરીશ, જેથી મારી લધુમાતા ચેલ્લાદેવીના દોહદની સંપ્રાપ્તિ થશે. એમ કહી શ્રેણિક રાજાને તેની ઈષ્ટ વાવ4 વાણીથી આશ્વાસિત કર્યા, કરીને પોતાના ઘેર આવ્યો. આવીને અત્યંતર રહસ્ય સ્થાનીય પુરુષોને બોલાવીને આમ કહ્યું - હે દેવાનુપિયો ! તમે જાઓ. કસાઈખાનેથી તાજું માંસ, લોહી અને બસ્તિપુટક લાવો.
ત્યારે તે સ્થાનીય પુરણો, અભયકુમારે આમ કહેતાં હર્ષિત થઈ યાવતું
૨૮
નિરયાવલિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ સ્વીકારી, ત્યાંથી નીકળીને કસાઈઓ પાસે આવ્યા. તાજું માંસ-લોૌહ-વત્તિપુટક લીધા, લઈને અભયકુમાર પાસે આવી ચાવતું તે માંસ-લોહી-ભક્તિપુટક ધય. ત્યારે અભયકુમારે તે માંસ અને લોહીને કાપણી વડે કાપ્યા, સરખા કર્યા. શ્રેણિક રાજા પાસે આવીને શ્રેણિક રાજાને ગુપ્ત સ્થાને શયામાં ચત્તા સુવડાવ્યા. પછી શ્રેણિકના ઉદર ઉપર તે તાજા માંસ અને લોહીને મૂક્યા, બસ્તિપુટકથી વીયા, સાને ગાઢ આક્રંદ કરાવ્યું, ચેલ્લા દેવીને ઉપરના પાસાદમાં જોઈ શકે તેમ બેસાડ્રા, ચલ્લણાદેવીની બરાબર સમ્મુખ શ્રેણિક રાજાને ચત્તા સુવડાવી,. શૈક્ષિકરાજાના ઉદરના માંસને કાંપણીથી કાપે છે, તે ભાજનમાં મૂકે છે. ત્યારે શ્રેણિક રાજ મૂછનો દેખાવ કરે છે, મુહૂર્ણ પછી એકબીજા સાથે વાતલિાય કરતાં રહે છે.
પછી અભયકુમાર શ્રેણિક રાજાના ઉદરના માંસને ગ્રહણ કરીને ચેલ્લા દેવી પાસે આવીને, તેની પાસે રાખે છે. પછી ચેલ્લા દેવી શ્રેણિકરાજાના તે ઉંદરના માંસને પકાવીને દોહદ પૂર્ણ કરે છે પછી તેણીના દેહદ સંપૂર્ણ, સંમાનિત વિચ્છિન્ન થતાં ગર્ભને સુખે સુખે વહન કરે છે. તેણીને અન્ય કોઈ દિવસે મધ્યરાણિએ આવો સંકલ્પ યાવતુ થયો - આ બાળક ગર્ભમાં અાવ્યો ત્યારે પિતાના ઉદરનું માંસ ખાધું. મારે એ શ્રેયસ્કર છે કે આ ગર્ભને સાટિત, પાટિત, ગાલિત, વિધ્વંસિત કરવો.
એ પ્રમાણે વિચારી તે ગર્ભને ઘણાં ગર્ભશાતન-પાતન-ગાલણ-વિદdaણ વડે સાટિત-પાતિત-ગાલિત-વિMસિત કરવા ઈચ્છો, પણ તે ગર્ભ સોપડ્યો-ગળ્યો કે વિધ્વંસ પામ્યો નહીં ત્યારપછી જ્યારે ચેલ્લા દેવી તે ગભને સડાવવા યાવતુ નાશ કરવા સમર્થ ન થઈ ત્યારે શાંત, તાંત, પરિતાંત નિર્વિણ થઈ કામિત-વસવસ-આd વશાd દુ:ખાd થઈ ગર્ભ વહે છે.
• વિવેચન-૧૧ -
વૃિત્તિ સ્પષ્ટ છે. કિંચિત્ ઉલ્લેખ સૂત્ર-૧૦માં કર્યો છે, શેષ કથન-] તે માતા ધન્ય છે, કૃતલક્ષણ છે, તેમના જન્મ જીવિતનું ફળ સુલબ્ધ છે * * * * * બસ્તિપુટક-ઉદરનો અંતવર્તી પ્રદેશ. x - સપ્રતિદિઅતિ અભ્રમુખ. * * * * * ઔષધ વડે નાતન - ઉદરની બહાર કરવું. પતન - ગાલન, વિધ્વંસ-સર્વ ગર્ભ પાડી દેવો. શ્રાંત-તાંત-પરિતાંત એ એકાર્યક ખેદવાચી શબ્દો છે. * *
• સૂત્ર-૧૨ :
ત્યારપછી ચિલ્લણા દેવીએ નવ માસ બહુ પતિપૂર્ણ થતાં યાવતુ સુકુમાલ, સુરૂપ બાળકને જન્મ આપ્યો. પછી તે ચેલ્લણાને આવો સંકલ્પ યાવત્ થયો.
જ્યારે આ બાળક ગર્ભમાં આવ્યો ત્યારે પિતાના ઉદરનું માંસ ખાધું ન જાણે આ બાળક મોટો થઈ અમારા કુળનો અંતકર થશે. તે માટે શ્રેયસ્કર છે કે હું આ બાળકને એકાંતે ઉકરડામાં ફેંકાવી દઉં. એમ વિચારી દાસીને બોલાવીને કહ્યું - દેવાનુપિયા! તું આ બાળકને એકાંતે ઉકરડામાં ફેંકી દે.

Page #22

૧/૧૨
૩૦
નિરયાવલિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
ત્યારે તે દાસી ચેલ્લણએ આમ કહેતા હાથ જોડી યાવત તેણીના વચનને વિનયથી સ્વીકારીને, તે બાળકને બે હાથમાં લઈ અશોક વાટિકામાં જઈ, તે બાળકને એકાંતે ઉકરડામાં ફેંકે છે. તે બાળકને ત્યાં ફેંકતા • x • ત્યાં અશોક વાટિકામાં ઉધોત થયો.
પછી શ્રેણિક રાજાને આ વૃતાંત પ્રાપ્ત થતાં અશોકવાટિકાએ ગયો, જઈને તે બાળકને એકાંતમાં ઉકરડામાં ફેંકાયેલો જોયો, જોઈને ક્રોધિત થઈ યાવત મિસમિસાહટ કરતાં તે બાળકને બે હાથ વડે ગ્રહણ કરીને ચિલ્લણાદેવી પાસે આવ્યો. તેણીને ઉચ્ચ-નીચ વચનો વડે આક્રોશ કર્યો, નિર્ભર્સના કરી, ઉદ્ધષણા કરી. કરીને કહ્યું - તેં મારા પુત્રને એકાંતે ઉકરડામાં કેમ ફેંક્યો ? એમ કહીને ચલ્લણા દેવીને આકરા સોગંદ આપીને કહ્યું - દેવાનુપિયા! તું આ બાળકને અનકમે સંરક્ષણ સંગોપન સંવર્ધન કર. ત્યારે ચલ્લણા શ્રેણિક રાજાને આમ કહેતા સાંભળી લજિત વીડિત, વિડા થઈ [ઘણી જ શરમાઈ બે હાથ જોડી શ્રેણિક રાજાના વચનને વિનયથી સ્વીકાર્યું. તે બાળકને અનુક્રમે સંરક્ષણસંગોપન-સંવર્ધન કરવા લાગી.
• વિવેચન-૧૨ :આકોશ, નિર્ભર્સના, ઉદ્ધર્ષણા સમાનાર્થી શબ્દો છે. • સૂગ-૧૩ :
ત્યારે તે બાળકને એકાંતે ઉકરડામાં ફેંકેલો ત્યારે આગાંગુલી કુકડાના પીંછાથી દુભાઈ હતી. વારંવાર પર અને લોહી નીકળતા હતા. ત્યારે તે બાળક વેદનાભિભૂત થઈ, મોટા-મોટા શબદોથી રડતો હતો. ત્યારે તે શ્રેણિક રાજ તે બાળકને બરાડતો સાંભળી - સમજી તે બાળક પાસે આવ્યો. આવીને તે બાળકને બે હાથ વડે ગ્રહણ કરે છે, અગાંગુલીને પોતાના મુખમાં નાંખી, લોહી અને પરુને મુખ વડે ચુસે છે. ત્યારે તે બાળક સમાધિ પામી, વેદના રહિત થઈ મૌન રહ્યો. જ્યારે તે બાળક વેદનાથી - x • બરાડતો હતો, ત્યારે શ્રેણિક રાજ તે બાળકને હાથમાં લેતો યાવત તે બાળક વદેના રહિત થતો શાંત થતો હતો.
બાળકના માતાપિતાએ ત્રીજે દિવસે ચંદ્ર-સૂર્ય દર્શન કરાવ્યું યાવત્ બારમો દિવસ આવતા આવા પ્રકારનું ગુણનિપજ્ઞ નામ કર્યું. આ બાળકની - x • આંગળી કુકડાના પીંછાથી દુભાઈ, તેથી તેનું નામ કોમિક થાઓ. * * * એ રીતે કોકિ નામ કર્યું. પછી અનુક્રમે સ્થિતપતિતાદિ મેઘની માફક ચાવતુ ઉપરી પ્રાસાદે વિચરે છે.
• વિવેચન-૧૩ :સ્થિતિપતિતા - કુળકમથી આવેલ જન્માનુષ્ઠાન. • સૂત્ર-૧૪ :
પછી કોશિકકુમારને મધ્યરાત્રિએ ચાવતું આવો સંકલ્પ થયો. હું શ્રેણિક રાજાની વ્યાઘાતથી સ્વયં રાજ્યશ્રી કરવા, પાળવા સમર્થ નથી. તો મારે શ્રેણિક
રાજને બેડીમાં નાંખીને, મનો પોતાને અતિ મહાનું રાજ્યાભિષેકથી અભિસિચિવું કરવો. એમ વિચારી શ્રેણિક રાજાના અંતર, છિદ્રો, વિરહોને છેતો-જતો રહેવા લાગ્યો. પછી કોણિક તેમના અંતર યાવતું મર્મ ન પામતા, કોઈ દિવસે કાલાદિ દશે કુમારોને પોતાને ઘેર બોલાવ્યા. કહ્યું કે – નિશે આપણે શ્રેણિક રાજાના વ્યાઘાતથી સ્વયં રાજ્યશ્રીને કરત-પાળતા વિચરવા સમર્થ નથી. તે આપણે તેમને બેડીમાં નાંખીને રાજ્ય, રાષ્ટ્ર, બલ, વાહન, કોશ, કોઠાગાર, જનપદને ૧૧-ભાગે વહેંચી સ્વયં રાજ્યશ્રીને કરતા, પાળતા યાવતું વિચારીએ.
ત્યારે કાલાદી દશે કુમારો કોણિકના આ અથને વિનયથી સ્વીકારે છે. પછી કોણિક કુમારે કોઈ દિવસે શ્રેણિક રાજાના અંતરને જાણીને શ્રેણિક રાજાને કેદમાં નાંખે છે. પોતાને અતિ મહાન રાજાભિષેક વડે અભિસિંચિત કરાવે છે. પછી તે કોણિક રાજી થયો. પછી કોઈ દિવસે કોણિક રાજા નાન યાવત સવલિંકારથી વિભૂષિત થઈ ચેલ્લા દેવીને પાદ વંદનાર્થે શીઘ આવે છે.
• વિવેચન-૧૪ :અંતર - અવસર, છિદ્ર- અલા પરિવારાદિ, વિરહ-નિર્જન. • સૂત્ર-૧૫ -
ત્યારે કોણિક સજાએ ચેલ્લા દેવીને પહત ચાવતું ચિંતા મન જોઈ, જોઈને તેણીના પગે પડ્યો અને કહ્યું - કેમ માતા ! તમને તુષ્ટિ, ઉત્સવ, હર્ષ કે આનંદ નથી ? કે જેથી હું પોતે જ રાજ્યલક્ષ્મીને ભોગવતો યાવત્ વિચર છું. ત્યારે ચેલ્લા દેવીએ કોણિક રાજાને કહ્યું - હે પુત્ર! મને ક્યાંથી તુષ્ટિ આદિ થાય? જે તેં તારા પિતા, દેવ સમાન, ગરજનસમાન, તારા પર અતિ નેહાનુરાગ વડે રકત એવા શ્રેણિક રાજાને બેડીમાં બાંધી પોતાનો રાજ્યાભિષેક કરાવેલ છે ?
ત્યારે કોમિક રાજાએ ચલ્લણા દેવીને એમ કહ્યું - શ્રેણિક રાજ મારો શાંત કરવા ઈચ્છતા હતા, મને મારવા-બાંધવા-નિષ્ણુભા કરવા ઈચ્છતા હતા. તો તેમને મારા ઉપર અતિ નેહાનુરાગ કેમ હોય ? ત્યારે પેલ્લણાદેવીએ કોણિકને કહ્યું - પુત્ર! તું મારા ગર્ભમાં આવ્યો, ત્રણ માસ પુરા થતાં દોહદ ઉત્પન્ન થયો ઈત્યાદિ પૂર્વવતુ પુત્ર! તારા ઉપર આવો નેહાનુરાગ હતો.
ત્યારે કોણિક રાજી ચેલ્લા દેવી પાસે આ અને સાંભળી, સમજીને ચેલ્લાદેવીને કહ્યું - મેં ખોટું કર્યું. પિતા-દેવ-ગુરજનસમ, અતિ નેહાનુરાગ ફક્ત શ્રેણિક રાજાને બેડીમાં નાંખ્યા તો હું જઉં અને શ્રેણિક રાજાની જાતે જ બેડી છે૬. એમ કહી હાથમાં કુહાડી લઈ કેદખાનામાં જવા નીકળ્યો.
ત્યારે શ્રેણિક રાજાએ કોણિકને હાથમાં પરસુ લઈને આવતો જોયો, જોઇને કહ્યું - આ કોણિકકુમાર અપાર્થિત પાર્થિત ચાવ4 શ્રી-હી પરિવર્જિત છે, હાથમાં પક્ષુ લઈ જદી આવે છે. જાણતો નથી કે તે મને કયા કુમાર વડે મારશે, એમ કહી ડરી યાવતુ સંત ભયથી તાલપુટ વિષે મુખમાં નાંખે છે. ત્યારે

Page #23

૧/૧૫
• x • મુહૂતાિરમાં વિષ પરિણામ પામતાં શ્રેણિક રાજા નિurણ, નિરોટ, જીવરહિત થઈ પૃedી ઉપર પડી ગયા.
ત્યારે કોણિક કુમારે કેદખાનામાં જઈને શ્રેણિક રાજાને યાવત જીવરહિત જોયા. જોઇને પિતાસંબંધી શોકથી વ્યાપ્ત થયો. કુહાડાથી કાપેલ ચંપકવૃક્ષવતું પૃedીતલે સવગથી ધસી પડ્યો. પછી કોણિક મુહૂાતિર બાદ સાવધાન થઈ સેતો - આકંદ કરતો - શોક કરતો - વિલાપ કરતો બોલ્યો – અહો ! મેં
ધન્ય, પુન્ય, અકૃતપુજે દુષ્ટ કર્યું કે મારા પિતા યાવતું સ્નેહાનુરાણ તને બેડીનું બંધન કર્યું. મારા નિમિત્તે જ શ્રેણિક રાજ મૃત્યુ પામ્યા. એમ કહી ઈશ્વર, તલવર યાવત સંધિપાલ સાથે પરિવરી રુદન આદિ કરતાં મહાન ઋદ્ધિ અને સત્કાર સમુદય વડે શ્રેણિક રાજાનું નીહરણ કર્યું તથા લૌકિક મૃત કાર્ય કર્યું.
ત્યારપછી કોમિક આ મહા મનોમાનસિક દુ:ખથી અભિભૂત થઈ, અન્ય કોઈ દિવસે અંત:પુર પરિવાર સહિત, ભાંડોપગરણ લઈ રાજગૃહીથી નીકળી, ચંપાનગરી આવ્યો. ત્યાં પણ વિપુલ ભોગ સમૂહને પામ્યો અને કેટલાંક કાળે શોક રહિત થયો.
• વિવેચન-૧૫ -
ઘાતન, મારણ, બંધન, નિચ્છભણ એ પરાભવ સૂચક શબ્દો છે. નિપાણનિશ્રેષ્ટાદિ પ્રાણ અપહાર સૂચક છે. મવતીf - ભૂમિ ઉપર પડી ગયો. • x - મનોમાનસિક - વચન વડે પ્રકાશિત.
• સૂત્ર-૧૬,૧૭ -
[૧૬] ત્યારપછી તે કોશિક રાજ અન્ય કોઈ દિને કાલાદિ દશ કુમારને બોલાવીને રાજ્ય યાવત જનપદને ૧૧-ભાગમાં વહેંચે છે. પછી સ્વયં રાજ્યશ્રીને કરતા, પાળતા વિચરે છે.
[૧] ત્યાં ચંપાનગરીમાં શ્રેણિક રાજાનો પુત્ર અને ચેલ્લણા દેવીનો આત્મજ કોણિક રાજાના સહોદર નાનો ભાઈ વેહલ્લ નામે સુકુમાર ચાવતું સુરૂપકુમાર હતો. તે વેહલ્લકુમારને શ્રેણિક રાજાએ જીવતાં જ સેચનક હાથી અને અઢારસરો હાર પૂર્વે આપેલ. ત્યારે તે વેહલ્લકુમાર સેચનક ગંધહતિ સાથે અંતઃપુર પરિવારથી પરીવરીને ચંપાનગરીની મધ્યેથી નીકળે છે, નીકળીને વારંવાર ગંગા મહાનદીમાં સ્નાન ક્રીડાર્થે ઉતરે છે. ત્યારે સેચનક ગંધહતિ રાણીઓને સુંઢથી ગ્રહણ કરે છે, પછી કેટલીકને પછળ બેસાડે છે, કેટલીકને કંધે બેસાડે છે. એ રીતે કુંભ ઉપર મસ્તકે, દંતકુશલે, બેસાડે છે. સુંઢ વડે ગ્રહણ કરી ઉંચે આકાશમાં ઉછાળે છે, સુંઢમાં લઈ હીંચકા ખવડાવે છે, દાંતના અંતમાંથી કાઢે છે, સુંઢમાં પાણી ભરીને સ્નાન કરાવે છે અને કીડા કરાવે છે.
ચંપા નગરીના શૃંગાટક, ત્રિક, ચતુષ, ચત્તર, મહાપથ, માણોંમાં ઘણાં લોકો પરસ્પર એમ કહે છે યાવત પરૂપે છે – એ પ્રમાણે નિશે દેવાનુપિયો ! વેહ#કુમાર સેવક ગંધહસ્તિ વડે અંતઃપુરને પૂર્વવત પાઠ કહેવો. આ વેહ@
૩૨
નિરયાવલિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ કુમાર રાજ્યગ્રીનું ફળ અનુભવતો વિચરે છે, કોણિક નહીં
ત્યારે પsiાવતીને આ વૃત્તાંત જાણીને આવો સંકલ્પ થયો. આ રીતે વેહલ્લકુમાર સેચનક ગંધહતિથી યાવત ક્રીડા કરે છે ઈત્યાદિ તો અમારે આ સા યાવતુ જનપદથી શું પ્રયોજન છે અમારે સેચનક ગંધહસ્ત નથી. તો માટે કોમિક રાજાને આ વાત કરવી શ્રેયકર છે, એમ વિચારી કોણિકરાજ પાસે આવી બે હાથ જોડી યાવત કહ્યું - સ્વામી ! વેહલ્લકુમાર ચાવ4 - X • સેચનક ગંધહસ્તિ નથી ? કોણિક રાજાએ પsiાવતીની આ વાતનો આદર ન કર્યો, સન્મુખ ન જોયું, પણ મૌન રહ્યો. ત્યારે પાવતીએ વારંવાર કોણિક રાજાને આ વાત વિનવ્યા કરી..
ત્યારે કોણિક રાજા, પsiાવતી દેવીએ વારંવાર આ વાત વિનવતાં અન્ય કોઈ દિને વેહલ્લકાને બોલાવીને સેરાનક હાથી અને અઢારસરો હાર માંગ્યો. ત્યારે વેહલે કોણિકને કહ્યું - હે સ્વામી ! શ્રેણિક રાજાએ જીવતાં જ તે બંને મને આપેલ છે, તો હે સ્વામી ! જે મને અર્થે રાજ્ય અને જનપદ આપો તો હું તમને તે બંને આર્યું. ત્યારે કોણિકે તેની આ વાતનો આદર ન કર્યો, જાણી નહીં, પણ વારંવાર હાથી અને હાર માંગ્યા કર્યા.
ત્યારે તે વેહલ્લકુમાર કોણિક રાજાએ વારંવાર હાથી અને હાર ઝુંટવવા - લઈ લેવા • ખેંચી લેવા ઈચ્છે છે જાણી તેણે વિચાર્યું કે કોમિક શા માસ હાથી અને હારને ચાવવું ખેંચી ન લે, તેટલામાં મારે તે બંને ગ્રહણ કરી અંતઃપુર પરિવાર સહિત, ભાંડોપગરણ આદિ લઈને ચંપાનગરથી નીકળી વૈશાલીનગરીમાં આર્મક ચેટક પાસે જઈને રહેવું યોગ્ય છે. એમ વિચારી તે કોમિક રાજાના અંતરાદિ ચાવતુ જાગતો વિચરે છે.
ત્યારપછી વેહલ્લકુમાર અન્ય કોઈ દિને કોણિક રાજાના અંતરને જાણીને ગંધહસિ તથા અઢાર સાહારને લઈને, અંત:પુરના પરિસ્વાસ્થી પરિશ્વરી, ભાંડમણ-ઉપકરણ સહિત ચંપાનગરીથી નીકળી, વૈશાલીનગરી આવ્યો. આવીને વૈશાલીમાં આયક ચટક રાજા પાસે જઈને રહ્યો.
કોષિકરાજાએ આ વૃત્તાંત જાણીને વેહલ્લકુમાર મને કીધા વિના હાર અને હાથી લઈને યાવત આયર્ચિટક રાજા પાસે જઈને રહેલ છે, તો મારે તે બંને માટે દૂત મોકલવો. એમ વિચારી દૂતને બોલાવીને કહ્યું – તું જ, વૈશાલી નગરી . જઈ મારા માતામહ ચેટક રાજાને હાથ જોડી વધાવીને કહે કે – હે સ્વામી કોણિક સશ વિનવે છે કે વેહલ્લકુમાર કોશિકરાજાને કહ્યા વિના ચાવતુ આવેલ છે, તો તે સ્વામી! અનગ્રહ કરીને કોણિક રાજાને હાર અને હાથી પાછા સોંપો, વેહલ્લકુમારને મોકલો.
ત્યારે તે કોમિક રાજાના વચનને સ્વીકારી પોતાના ઘેર જઈ ચિની માફક ચાવ4 વધાવીને કહ્યું – નિશે સ્વામી ! કોણિક રાજ વિજ્ઞપ્તિ કરે છે કે યાવત્ વેહલ્લકુમારને મોકલો. ત્યારે ચેટકરાજાએ દૂતને કહ્યું – દેવાનુપિય !

Page #24

૧/૧૬,૧૭
કોણિક રાજા શ્રેણિકરાજાનો પુત્ર, ચેલ્લણાદેવીના આત્મજ, મારો દોહિત્ર છે, તેમજ વેહલ્લ પણ છે. શ્રેણિક રાજાએ જીવતાં જ વેહલને સેચનક ગંધહસ્તિ અને અઢારસરો હાર પૂર્વે આપેલ છે. તો જો કોણિક રાજા વેહલ્લને રાજ્ય અને જનપદનો અર્ધભાગ આપે તો હાર અને હાથી બંને પાછા આપું અને વેહલકુમારને પાછો મોકલું.
તે દૂતને સત્કારી, સન્માની વિદાય કર્યો. ત્યારે તે દૂત ચેટકરાજાથી વિદાય પામી, સાતુઈટ અશ્વસ્થ - ૪ - માં બેસી વૈશાલીની મધ્યેથી નીકળી માર્ગમાં શુભ વસતિ અને પ્રાતરાશ વડે યાવત્ વધાવીને કોણિકને કહ્યું . સ્વામી ! ચેટક રાજા આજ્ઞા કરે છે કે - યાવત્ પૂર્વવત્ - તો હે સ્વામી ! ચેટકરાજા હાર અને હાથી આપતા નથી કે વેહલને મોકલતા નથી.
-
33
-
ત્યારે કોણિક રાજાએ બીજી વખત દૂતને બોલાવીને કહ્યું – તું વૈશાલી જા - મારા માતામહ ચેટક રાજાને કહે કે સ્વામી ! કૌશિક રાજા કહે છે કે જે કોઈ રત્નો ઉપજે તે બધાં રાકુલગામી હોય, શ્રેણિક રાજાને રાજ્યશ્રી કરતાં અને પાળતાં બે રત્નો ઉપજ્યા, સેચનક ગંધહતી અને અઢારસરો હાર. તો રાજકુલની પરંપરાથી આવતી સ્થિતિ લોપ્યા વિના તે બંને અને વેહલને પાછો સોંપો.
ત્યારે તે દૂત કોણિક રાજાને પૂર્વવત્ યાવત્ વધાવી બોલ્યો હે સ્વામી ! કોણિક રાજા કહે છે. ઈત્યાદિ. ત્યારે ચેટક રાજાએ તે દૂતને કહ્યું - પૂર્વવત્ યાવત્ દૂતને સત્કારીને વિદાય કર્યો. ત્યારે તે યાવત્ કોણિક રાજાને પૂર્વવત્ બધું નિવેદન કર્યું.
ત્યારે કોણિક રાજા તે દૂત પાસે આ સાંભળી, સમજી ક્રોધિત થઈ યાવત્ ધમધમતો ત્રીજા દૂતને બોલાવીને કહ્યું – તું જા, વૈશાલીનગરીમાં ચેટક રાજાને ત્યાં ડાબા પગે પાદપીઠને પ્રહાર કરી, ભાલાની અણીથી આ લેખ આપીને ક્રોધિત થઈ યાવત્ મસ્તકે ત્રિવલી ચડાવી ચેટક રાજાને કહેજે ઓ ચેટક રાજા ! પાર્થિતના પાર્થિત, દુરંત યાવત્ પરિવર્જિત આ કોણિક રાજા આજ્ઞા કરે છે – કોણિક રાજાને હાર, હાથી, વેહલ્લકુમાર પાછા સોંપો અથવા યુદ્ધ માટે સજ્જ થઈને રહો. કોશિકરાજા બલ-વાહન અને સ્કંધાવાર સહિત યુદ્ધસજ્જ થઈ જલ્દી આવે છે.
—
ત્યારે તે દૂત બે હાથ હોડી યાવત્ યેક રાજાને વધાવીને કહ્યું હે સ્વામી ! આ મારી વિનય પ્રતિપત્તિ છે. હવે કોણિક રાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે યાવત્ પૂર્વવત્ બધું કર્યું . કહ્યું.
ત્યારે તે ચેટક રાજાએ તે દૂતની પાસે આ અર્થને સાંભળી, સમજી ક્રોધિત થઈ યાવત્ કહ્યું – હું કોકિ રાજાને હાર, હાથી, વેહલ્લકુમારને નહીં મોકલું, યુદ્ધરાજ થઈને હું રહીશ. દૂતને સત્કાર્યા, સન્માન્યા વિના પાછલે દ્વારેથી કાઢ્યો. 28/3
નિયાવલિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
વિવેચન-૧૭ :
[સૂત્રમાં માત્ર વેલ્લકુમાર નામ છતાં વૃત્તિકારે હલ્લ અને વિલ્લ પૂર્વ સૂત્રમાં કહા, વેલ્લણા રાણીના કહેવાથી કોણિક શ્રેણિક રાજાને છોડાવવા જાય છે, પણ વૃત્તિકાર પુપ્રેમની વાત નોંધે છે, સૂત્ર કરતાં વૃત્તિમાં આ ભિન્ન કથન નિવેદનના ઔચિત્ય વિશે બહુશ્રુતો પાસે જાણવું.]
૩૪
(વૃત્તિકારે નોંધેલ વૃત્તિમાંથી કિંચિત્ આ રીતે −] આર્યક એટલે માતામહ, સંવેદ - વિચારવું, અંતર - પ્રવિલ મનુષ્યાદિ. ‘ચિત્ર’ - રાષ્રનીય ઉપાંગમાં જે ચિત્ર નામે દૂત છે, તેની માફક છે. પ્રાતરાશ - સૂર્ય ઉગ્યા પછી પહેલાં બે પ્રહરનો ભોજન
કાળ - ૪ - અન્નોવાળ - પરંપરાથી આવતી પ્રીતિને ન લોપીને. - ૪ - ૪ -
• સૂત્ર-૧૮ :
ત્યારે તે કોણિકરાજાએ તે દૂત પારો આ અર્થને સાંભળી, સમજી ક્રોધિત થઈ કાલાદિ દશ કુમારોને બોલાવીને કહ્યું – દેવાનુપ્રિય ! નિશ્ચે વેહલ્લકુમાર મને કહ્યા વિના સેચનક હાથી અને અઢારસો હાર લઈ પૂર્વવત્ ચાલ્યો ગયો છે. મેં દૂતો મોકલ્યા ઈત્યાદિ પૂર્વવત્ હે દેવાનુપિયો ! આપણે ચેટક રાજાની યાત્રા ગ્રહણ કરવી [તેની સાથે યુદ્ધ કરવું] શ્રેયસ્કર છે. ત્યારે કાલાદિ દશે કુમારો કોશિક રાજાના આ અર્થને વિનયથી સ્વીકારે છે.
પછી કોણિકે કાલાદિ દશે કુમારોને કહ્યું – દેવાનુપ્રિયો ! તમે પોત
પોતાના રાજ્યોમાં જઈ, ન્હાઈ યાવત્ પ્રાયશ્ચિત્ત કરી દરેકે દરેક હાથીના સ્કંધે બેસી, ૩૦૦૦ હાથી, ૩૦૦૦ રથ, ૩૦૦૦ ઘોડા, ૩ કરોડ પાયદળ સાથે પરીવરી સર્વ ઋદ્ધિ યાવત્ નાદ વડે પોત-પોતાના નગરથી નીકળી મારી પાસે આવો. ત્યારે કાલાદિ દશેએ કોણિકના આ અર્થને સાંભળી યાવત્ તે પ્રમાણે નીકળી અંગ જનપદમાં ચંપાનગરીમાં કોકિ રાજા પાસે આવ્યા. - X -
ત્યારે કોણિક રાજાએ કૌટુંબિક પુરુષોને બોલાવીને કહ્યું – જલ્દીથી આભિષેક્સ હસ્તિરત્ન સજાવો. અશ્વ-હાથી-થ-ચાતુરંગિણી સેના સજ્જ કરો. યાવત્ આજ્ઞા પાછી સોંપી.
ત્યારપછી કોલિકરાજા નાનગૃહે આવ્યો. યાવત્ નીકળીને બાહ્ય ઉપસ્થાનશાળામાં યાવત્ નરપતિ આરૂઢ થયો. પછી કોણિક રાજા ૩૦૦૦ હાથી યાવત્ નાદ સહિત ચંપાનગરીની મધ્યેથી નીકળીને કાલાદિ દશકુમારો પાસે આવ્યો. તેમની સાથે ભળી ગયો. પછી કોણિક રાજા ૩૩,૦૦૦ હાથી ચાવત્ ૩૩ કરોડ પાયદળ સાથે પરીવરી સર્વઋદ્ધિથી યાવત્ નાદથી શુભ વસતિ અને પ્રાતરાશ વડે અતિ દૂર નહીં તે રીતે અંતરાવાસથી વસતો વસતો અંગજનપદની મધ્યેથી વિદેહ જનપદમાં વૈશાલીનગરી જવા નીકળ્યો.
ત્યારે ચેટકરાજા આ વાત જાણીને નવ મલ્લકી, નવ લેચ્છકી, કાશી કોશલના અઢાર ગણરાજાને બોલાવીને કહ્યું – વેહલ્લકુમાર, કોણિક રાજાને કહ્યા વિના અહીં આવેલ છે ઈત્યાદિ બધું પૂર્વોક્ત જાણવું. તો શું કોણિક રાજાને

Page #25

૧/૧૮
સેચનક હાથી અને અઢાર સરોહાર આપી દેવો ? કે યુદ્ધ કરવું. ત્યારે તે બધાંએ ચેટક રાજાને કહ્યું – હે સ્વામી ! આ વાત યુક્ત નથી, પ્રતીત નથી, રાજાને યોગ્ય નથી. - x - જો કોલિંક - ૪ - યુદ્ધ કરવા આવે છે, તો આપણે પણ યુદ્ધ કરીશું.
ત્યારે તે ચેટક રાજા નવ મલકી, નવ લેચ્છવી, કાશીકોશલના અઢાર ગણરાજાને એમ કહ્યું – જો તમે કોણિક રાજા સાથે યુદ્ધ કરવા ઇચ્છો છો, તો પોત-પોતાના રાજ્યમાં જઈ, સ્નાન કરી, યાવત્ કાલાદી માફક યાવત્ જયવિજય વડે વધાવે છે. પછી ચેટક રાજા કૌટુંબિક પુરુષોને બોલાવીને કહ્યું – આભિષેક્સ હસ્તિ તૈયાર કરો, કોણિકની જેમ યાવત્ આરૂઢ થયો. પછી ચેટક રાજા ૩૦૦૦ હાથી આદિ સાથે કોણિક માફક યાવત્ વૈશાલી મધ્યેથી નીકળ્યો. નવ મલ્લકી આદિ રાજાઓ હતા, ત્યાં આવ્યો. પછી ચેટક રાજા સત્તાવન
સત્તાવનહજાર હાથી-ઘોડા-રથ અને ૫૭ કરોડ પાયદળ સાથે પરીવરીને સર્વ ઋદ્ધિથી યાવત્ રવથી શુભ વસતી અને પાતરાશ વડે યાવત્ છાવણી નાંખતો કોણિક સાથે યુદ્ધ માટે સજ્જ રહ્યો.
ત્યારે તે કૌશિક રાજા સર્વ ઋદ્ધિ યાવત્ રવથી દેશના પ્રાંતે આવીને ચેડગરાજાથી યોજનને અંતરે છાવણી નાંખી. પછી બંને રાજાએ રણભૂમિને સજ્જ કરાવી, રણભૂમિમાં ગયા.
ત્યારપછી કોણિક રાજાએ ૩૩,૦૦૦ હાથી આદિથી ગુડ વ્યૂહ રચ્યું અને થમુસલ સંગ્રામમાં આવ્યો. પછી સેટક રાજા ૫૩,૦૦૦ હાથી આદિથી શકટવ્યૂહ રચ્યો. સ્ત્રીને થમુસલ સંગ્રામે આવ્યા.
પછી બંને રાજાના સૈનિકો સદ્ધ યાવત્ ગૃહિત આયુધ પહરણ થઈ, ફળાંને હાથમાં લીધા, ખડ્ગ મ્યાન બહાર કર્યા, ભાથાને ખભે લટકાવ્યા, ધનુષ પ્રત્યંચાયુક્ત કર્યા, બાણો ભાથામાંથી ખેંચ્યા, બરછી આદિ ઉછાળ્યા, સાથળે બાંધેલ ઘુઘરા હટાવ્યા. શીઘ્ર વાજિંત્રો વગાડ્યા, મોટા ઉત્કૃષ્ટ સીંહનાદાદિ અને કલકલ શબ્દો કરવા લાગ્યા. તેથી સમુદ્રવત્ ગર્જના કરતા હોય તેમ સર્વ સમૃદ્ધિ સહ યાવત્ વાત્રિના શબ્દ સહિત અશ્વરો અશ્વરો સાથે આદિ લડવા
લાગ્યા.
૩૫
પછી બંને રાજાના સૈનિકો સ્વામીની આજ્ઞામાં ક્ત હોવાથી મોટા જનક્ષયને કરતાં, જનવધ-જનમર્દન કરતાં, સંવર્તક વાયુવત્ લોકોને ઉપરઉપર એકત્ર કરતાં, નૃત્ય કરતાં ધડ વડે અને હાથમાંથી પડી ગયેલ વાર વડે રણભૂમિને ભયંકર કરતાં, લોહીનો કાદવ કરતાં પરસ્પર યુદ્ધ કરવા લાગ્યા. ત્યારે તે કાલકુમાર - x - ગરુડ વ્યૂહ વડે પોતાના ૧૧-માં ભાગના સૈન્ય વડે કૌશિક સાથે રહીને થમુશલ સંગ્રામમાં યુદ્ધ કરતો હત-મથિતાદિ થયો યાવત્ મૃત્યુ પામ્યો.
ગૌતમ ! એ રીતે કાલકુમાર આવા આરંભ યાવત્ અશુભ કૃત કર્મના
નિસ્યાવલિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
૩૬
ભારથી કાળ કરી ચોથી પંકપ્રભા નરકે ઉત્પન્ન થયો.
• વિવેચન-૧૮ -
કાલાદિ એ કોણિકના વચનો વિનયથી સ્વીકાર્યા - ૪ - ૪ - કોણિકે ત્રણ દૂત મોકલ્યા. - ૪ - તોળ - બાણ, સૌવ - પ્રત્યંચાાહ, - x - ભીમ - રૌદ્ર. બાકી બધું સુગમ છે.
- સૂત્ર-૧૯ :
ભગવન્ ! કાળકુમાર ચોથી નરકથી અનંતર ઉદ્ઘર્દીને ક્યાં જશે ? કાં ઉપજશે ? ગૌતમ ! મહાવિદેહમાં ઉંચા ધનાઢ્ય કુળોમાં ઉત્પન્ન થઈ પ્રતિજ્ઞવત્ કહેવું. માવત્ દીક્ષા લઈને સિદ્ધ, બુદ્ધ થઈ યાવત્ સર્વ દુઃખોનો અંત કરશે. Ø અધ્યયન-૨ થી ૧૦ — — — —
સૂત્ર-૨૦,૨૧ :
[૨૦] ભગવન્ ! જો શ્રમણ યાવત્ સંપ્રાપ્તે નિયાવલિકાના પહેલાં અધ્યયનનો આ અર્થ કહેલ છે, તો નિરયાવલિકાના બીજા અધ્યયનનો શ્રમણ ભગવંતે શો અર્થ કહ્યો છે ?
જંબૂ ! તે કાળે તે સમયે ચંપા નામે નગરી, પૂર્ણભદ્ર ચૈત્ય, કોણિક રાજા, પદ્માવતી દેવી હતા. તે ચંપા નગરીમાં શ્રેણિક રાજાની પત્ની, કોણિક રાજાની લઘુમાતા સુકાલી રાણી હતી. તે સુકાલીદેવીને સુકાલ નામે પુત્ર હતો. ત્યારે તે સુકાલ કુમાર અન્ય કોઈ દિને ૩૦૦૦ હાથી કાલકુમારની માફક બધું પૂર્વવત્ કહેવું યાવત્ મહાવિદેહ ક્ષેત્રે મોક્ષે જશે.
[૨૧] એ પ્રમાણે બાકીના આઠ અધ્યયનો પહેલાંની માફક જાણવા, માત્ર માતાના નામ પુત્ર સદંશ કહેવા.
નિરયાવલિકા સૂત્રના દશ અધ્યયનનો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ટીકા સહિત અનુવાદ પૂર્ણ
આગમ સૂત્ર-૧૯, ઉપાંગસૂત્ર-૮ પૂર્ણ
- x — x - * — x − x — * -

Page #26

૧ થી ૧૦/૧ થી ૫
૩૮
કલ્પવતંસિકા-ઉપાંગસૂત્રસટીક અનુવાદ
૨૦ કલ્પવતંરિકા-ઉપાંગસૂર-૯
અનુવાદ તથા ટીકાનુસારી વિવેચન
o આને નિરયાવલિકા સૂત્રનો બીજો વર્ગ પણ કહે છે.
અધ્યયન-૧ થી ૧૦ %
-
X
-
X
-
X
-
• સૂત્ર-૧ -
ભગવન્! જે શ્રમણ ભગવંતે-ઉપાંગના પહેલાં વર્ગમાં નિરયાવલિકાનો આ અર્થ કહેલ છે, તો ભગવન ! કાddસિકા નામે બીજ વગનો ભગવતે કેટલાં અધ્યયનો કહ્યા છે ? હે જંબૂ! શ્રમણ ભગવતે કલાવતસિકાના દશ અધ્યાયનો કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે - પા, મહાપા, ભદ્ર, સુભદ્ર, પSભદ્ર, પાસેન, પwગુલ્મ, નલિનિગુલ્મ, આનંદ અને નંદન.
ભગવાન ! જે શ્રમણ ભગવંતે ચાવતું કાવતંસિકાના દશ અદયયનો કહ્યા છે, તો પહેલાં અધ્યયનનો - x • શો અર્થ કહેલ છે ? હે જંબૂ! તે કાળે, તે સમયે ચંખ નામે નગરી હતી. પૂર્ણભદ્ર ચૈત્ય, કોમિક રાજ, પાવતીદેવી હતી. તે ચંપાનગરીમાં શ્રેણિક રાજાની પની, કોણિકની ઉંઘમાતા કાલી નામે સકુમાલદેવી હતી, તે કાલીદેવીને કાલ નામે સકુમાલ પુત્ર હતો.
તે કાલકુમારને પદ્માવતી નામે રાણી હતી. જે સુકુમાલ પાવતુ વિચરતી હતી. તે પાવતીને અન્ય કોઈ દિને તેવા પ્રકારના વાસગૃહ જે અભ્યતર સuિ કર્મ યુક્ત હતું યાવતુ સહનું સ્વપ્ન જોઈને જાગી. એ રીતે મહાબલવતુ જન્મ કહેવો યાવત નામ રાખ્યું. જ્યારથી અમારો આ બાળક કાલકુમારનો યુઝ અને પsiાવતીનો આત્મજ થાય ત્યારે તેનું પ% નામ પાડીશું બાકી બધું મહાબલ મુજબ, આઠ દયાજ ચાવતુ ઉપરના પ્રાસાદે રહે છે.
સ્વામી સમોસયાં, "દા નીકળી, કોણિક નીકળ્યો, પદ્મ પણ મહાબલવત્ નીકળ્યો. તે રીતે જ માતા-પિતાની રજા લીધી ચાવ4 દીક્ષા લઈ અણગાર યાવતું ગુdબહાચારી થયા પછી તે પu અણગાર શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના તથારૂપ
વીરો પાસે સામાયિક આદિ અગિયાર અંગો ભણ્યા, ભણીને ઘણાં ઉપવાસ, છ અક્રમાદિ કરતાં ચાવત વિચરે છે.
ત્યારપછી તે પs અણગાર તે ઉદર તપ વડે મેઘની જેમ ધર્મ જાગરિકા કરતા, મેઘની જેમ ભગવંતને પ્રચીને વિપુલ પર્વત યાવતુ પદોપગત અનશન કરી તથારૂપ સ્થવિર પાસે સામાયિક આદિ ૧૧-ગ ભણી, બહુ પ્રતિપૂર્ણ પાંચ વર્ષનો પ્રારા પ્રચયિ પાણી, માસિકી સંખનાથી ૬૦ ભકતો છેદી, અનુક્રમે
કાળ કર્યો. સ્થવિરો ઉતર્યા. ગૌતમસ્વામીએ પૂછ્યું. સ્વામીએ કહ્યું યાવત્ સૌધીકતો બે સાગરોપમાયુવાળ દેવપણે ઉપયા.
ભગવન! તે પડદેવ તે દેવલોકથી આયુક્ષય કરી ક્યાં જશે ? ગૌતમ! મહાવિદેહ ફોગમાં દઢપતિજ્ઞાવત યાવતુ અંત કરશે. હે જંબૂ! શ્રમણ ભગવતે કલાવતસિકાના પહેલાં અધ્યયનનો આ અર્થ કહ્યો છે, તેમ હું કહું છું.
• સૂત્ર-૨ થી ૫ -
]િ ભગવદ્ ભગવતે પહેલાં અધ્યયનનો ઉકd આઈ કહો, તો બીજાનો શો અર્થ કહ્યો છે ? હે જંબુતે કાળે ચંપા નગરી, પૂર્ણભદ્ર ચૈત્ય, કોમિક રાજ, પsiાવતી રાણી હતી. ત્યાં શ્રેણિક રાજાની પની, કોશિકરાજાની લઘમાતા સુકાલી રાણી હતી. તેણીને સુકાલ નામે પુત્ર હતું. સુકાલને મહાપા નામે રાણી હતી. મહાપણે કોઈ દિને પૂર્વવતું સ્વપ્ન જોયું. મહાપા બાળક થયો. યાવતું મોક્ષે જશે વિશેષ એ કે ઈશાનભે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિક દેવ થયો. હે જંબ! ભગવંતે આ અર્થ કહ્યો છે.
[3] એ પ્રમાણે બાકીના આઠે આધ્યયનો કહેવા. માતાની સદેશ નામો છે. અનુક્રમે કાલાદિ દશ મો -
[૪] પહેલાં બે નો પાંચ, પછીના કણનો ચાર, પછીના ત્રણનો ત્રણ, છેલ્લા બેનો બે વર્ષ ચાસ્ત્રિ પર્યાય જાણવો.
[] દશનો ઉપરાત અનુક્રમે સૌધર્મ, ઈશાન, સનકુમાર, માહેન્દ્ર, શહાલોક, લicક, મહાશક, સહસાર, નવમાનો પ્રાણ છે અને દશમીનો અસ્તુત કરે છે. બધાંની ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહેવી. બધાં મહાવિદેહે મોક્ષે જશે.
• વિવેચન-૧ થી ૫ -
શ્રેણિકના પૌત્રો એટલે કાલ, મહાકાલાદિના મોનો ક્રમશ: વ્રત-પર્યાય કહેનારી ગાથા કહી. તે દશમાં પહેલાં બે એટલે કાલ અને સુકાલના પુત્રોના વ્રતપર્યાય પાંચપાંચ વર્ષનો હતો ઈત્યાદિ. તેમાં પહેલો પુત્ર પા, કામભોગ ત્યજી ભગવંત મહાવીર પાસે વ્રત ગ્રહી ૧૧-ગધારી થઈ, અતિ ઉગ્ર તપ તપી, શરીરે અતિ કૃશ થઈ, વિચાર્યું કે મારે બળ, વયિિદ છે ત્યાં ભગવંતની અનુજ્ઞાથી મારે પાદપોગમન કરવું શ્રેય છે. તેમ કરી, પાંચ વર્ષ વ્રતપાળી, માસિકી સંલેખનાથી કાળ કરી સૌધર્મ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિકિ દેવ થયો. • x -
એ રીતે સુકાલ અને મહાપાનો પુત્ર મહાપવાનું કથન છે. • x - તે ઈશાનકલે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિક દેવ, મહાવિદેહે મોક્ષે જશે.
ત્રીજી મહાકાલના પુત્રની, ચોથી કૃષ્ણકુમારના પુત્રની, પાંચમી સુકૃમના પુત્રની વક્તવ્યતા છે. ત્રણે ચાર વર્ષનો પર્યાય પાળ્યો અનુક્રમે ત્રીજા, ચોથા, પાંચમા દેવલોકે ઉત્પન્ન થયા. x • બધાંનું તે-તે કો ઉત્કૃષ્ટાયું પામ્યા. ત્યાંથી મહાવિદેહમાં મોક્ષે જશે.
અધ્યયન-૬-માં મહાકૃષ્ણના પુત્રની, ૭-માં વીરકૃષ્ણના પુત્રની ૮-માં

Page #27

૧ થી ૧૦/૧ થી ૫
પુપિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
રામકૃણપુરની વકતવ્યતા છે. ત્રણેનો ત્રણ વર્ષનો પર્યાય હતો. ઉપપાત ક્રમશઃ છસાત-આઠમાં કલો થયો. ઉત્કૃષ્ટ આયુ પામી, મહાવિદેહે મોક્ષે જશે.
અધ્યયન-લ્માં પિતૃસેનકૃણનો પુત્ર, બે વર્ષનો પયય, દશમાં કો ઉપપાત, ૧૯ સાગરોપમાય, મહાવિદેહે મોક્ષે જશે. દશમાં અધ્યયનમાં મહાસેનકૃણનો પુત્ર, બે વર્ષ પર્યાય, અનશનાદિથી બારમાં દેવલોકે ઉપપાત, ૨૨-સાગરોપમ સ્થિતિ, મહાવિદેહે મોક્ષ. - • એ રીતે કાવતંસક દેવ પ્રતિબદ્ધ ગ્રંથ પદ્ધતિ કહી.
પુપિકા-ઉપાંગસૂર-૧૦
અનુવાદ તથા ટીકાનુસારી વિવેચન
કલ્પવતંસિકા ઉપાંગ સૂત્રના દશે અધ્યયનનો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ટીકા સહિત અનુવાદ પૂર્ણ
આગમ સૂત્ર-૨૦, ઉપાંગ સૂત્ર-૯-પૂર્ણ – X - X - X - X - X - X –
૦ આ સૂત્રને તિયાવલિકાનો ત્રીજો વર્ગ કહે છે.
અધ્યયન-૧ચંદ્ર છે
X - X - • સૂત્ર-૧ થી ૩ :
થિ ભગવાન શ્રમણ ભગવંતે કલ્પવનંસિકા ઉપાંગનો આ અર્થ હો, તો બીજે વ-પુલ્પિકા ઉપાંગનો કયો અર્થ કહેલ છે ? હે જંબૂ! શ્રમણ ભગવતે તેના દશ અધ્યયનો કહ્યા.
]િ ચંદ્ર, સૂર્ય, શુક્ર, બહુપુત્રિા , પૂણભદ્ર, માણિભદ્ર, દd, શિવ, બલ અને અનાદેત. [ દશ અધ્યયન છે.]
[3] ભગવન - x • પુપિકાના પહેલાં અધ્યયનનો શો અર્થ કહ્યો છે ? હે જંબૂ! તે કાળે રાજગૃહ નગર, ગુણશીલ ચૈત્ય, શ્રેણિક રાજા હતો. તે કાલે સ્વામી પધાર્યા, પર્ષદા નીકળી.
તે કાળે જ્યોતિર્કન્દ્ર જ્યોતિષરાજ ચંદ્ર ચંદ્રાવતંસક વિમાનમાં સુધમસિભામાં ચંદ્ર સીંહાસને ૪ooo સામાનિકો યાવતું વિચરે છે. આ સંપૂર્ણ જંબુદ્વીપ દ્વીપને વિપુલ અવધિજ્ઞાનથી અવલોકતો, તો સુયભિદેવવત શ્રમણ ભગવત મહાવીરને જુએ છે. અભિયોગ દેવને બોલાવીને ચાવ4 સુરેન્દ્રના અભિગમન યોગ્ય વિમાનને કરીને, મારી આજ્ઞા પાછી સોંપો. સુસ્વરા ઘટા યાવ4 વિકવણા. યાન વિમાન ૧ooo યોજન વિસ્તીર્ણ હતું. ૬ll યોજન ઊંચુ, રપ યોજન ઉંચો મહેન્દ્ર ધ્વજ, રોષ સર્વે સૂયભવત્ યાવતુ તે ચંન્દ્ર ભગવંત પાસે આવ્યો. નૃત્યવિધિ દેખાડી પાછો ગયો.
ભગવન્! ગૌતમસ્વામીએ પૂછયું, કૂશગારશાલાવત્ શરીરમાં અનુપવેશી, પરભવ - તે કાળે શ્રાવતી નગરી, કોઇક ચૈત્ય, ત્યાં અંગતી ગાથાપતિ, આ યાવતુ અપરિભૂત હતો. તે શ્રાવતી નગરીમાં આનંદશ્રાવકવતું બહુમાન્ય આદિ હતો.
તે કાળે પરપાદાનીય પાર્જ અરહંત, ભ, મહાવીરવતુ હતા. નવ હાથ ઉંચા, ૧૬,૦૦૦ શ્રમણો, ૩૮,૦૦૦ શ્રમણી ચાવતું કોષ્ટક ચૈત્યે સમોસયાં. તે વૃતાંત શણી અંગતી ગાણાપતિ “કાર્તિક શ્રેષ્ઠી”ની જેમ હર્ષિત ઈ નીકળે છે. યાવતુ પર્યાપાસે છે. ધર્મ સાંભળી, સમજી બોલ્યો - દેવાનુપિયા મોટા પુત્રને કુટુંબમાં સ્થાયી પછી આપની પાસે રાવત દીક્ષા લઉં. “ગંગદd”ની જેમ દીu

Page #28

૧/૧ થી ૩
લઈ યાવત્ ગુપ્ત બ્રહ્મચારી થયો.
પછી તે અંગતી અણગાર પાર્શ્વ અરહતના તથારૂપ સ્થવિર પાસે સામાયિકાદિ ૧૧-ગ ભણ્યો. ઘણાં ઉપવાસાદિથી યાવત્ ભાવિત કરતો, ઘણાં વર્ષ શ્રામણ્ય પર્યાય પાળીને અર્ધ માસિકી સંલેખનાથી ૩૦ ભકતોને અનશનથી છેદીને વિરાધિત શ્રામણ્યથી કાળ કરી ચંદ્રાવતંસક વિમાનમાં, ઉપપ્પાત સભામાં દેવશયનીયમાં, દેવદૂષ્માંતરિત જ્યોતિકેન્દ્ર ચંદ્રરૂપે ઉપજ્યો.
ત્યારે તે અધુનોત્પન્ન જ્યોતિકેન્દ્ર ચંદ્ર પંચવિધ પર્યાપ્તિ વડે પાપ્તિ ભાવ પામ્યો. ભગવન્ ! ચંદ્રની કેટલી કાળ સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! લાખ વર્ષાધિક એક પલ્યોપમ, ગૌતમ ! ચંદ્ર યાવત્ જ્યોતિપ્ રાજે તે દિવ્ય દેવ ઋદ્ધિ મેળવી. ભગવન્ ! ચંદ્ર તે દેવલોકથી આયુક્ષયથી ાવીને ક્યાં જશે ? મહાવિદેહે મોક્ષો
જશે. - X -
• વિવેચન-૧ થી ૩ :
૪૧
ત્રીજો વર્ગ પણ દશ અધ્યયનાત્મક છે. - X - નિગમન વાક્ય કહેવું. કેવલકલ્પ - સ્વકાર્યકરણ સમર્થ-સ્વગુણથી સંપૂર્ણ. કુટાગાર શાલા દૃષ્ટાંત - કોઈ ઉત્સવમાં, કોઈ નગરના બહારના પ્રદેશમાં લોકોને વસવા યોગ્ય શાળા હતી. મેઘવૃષ્ટિ થતાં ત્યાં રમમાણ લોકો તે શાળામાં પ્રવેશ્યા, એ રીતે આ દેવ વિરચિત લોક નાટ્યાદિ કરીને દેવના શરીરમાં પ્રવેશી ગયો. તે આ શાળાનું દૃષ્ટાંત.
આદ્ય - આટ્સ, દિપ્ત, વિત્ત, વિસ્તીર્ણ વિપુલ ભવન, શયન, આસન, ચાન, વાહન ઈત્યાદિ લેવું. આનંદ્ - ઉપાસક દશામાં કહેલ એક શ્રાવક. તેના વિશેષણો - ૪ - અહીં પણ સમજી લેવા.
પુરુષાવાનીય - પુરુષો વડે આદાનીય. - ૪ - ૪ - ગંગત્ત - ભગવતીજીમાં કહેવાયેલ. તે પણ વિષયસુખને કંપાકના ફળ જેવા જાણી, જીવિતને પાણીના પરપોટા સમાન ઈત્યાદિ બધું ગંગદતવત્ કહેવું યાવત્ ગતિ પણ બધાંને ત્યાગી પ્રવ્રુજિત થયો. પાંચ સમિતિ-ત્રણગુપ્તિયુક્ત, મમતા રહિત ઈત્યાદિ ·
- X -
ઉપવાસ આદિ એટલે એક ઉપવાસ, બે ઉપવાસ યાવત્ માસક્ષમણ વડે આત્માને ભાવિત કરતાં ઘણાં વર્ષો શ્રામણ્ય પર્યાય પાળ્યો. શ્રામણ્ય-વ્રતની વિરાધના, મૂળગુણ વિષયક નહીં પણ ઉત્તરગુણ વિષયક છે. તે પિંડની અશુદ્ધતાદિ, ઈયાંસમિતિ આદિ શોધવામાં અનાદર, ક્યારેક લીધેલ અભિગ્રહનો ભંગ ઇત્યાદિથી વ્રત વિરાધના, ગુરુ પાસે આલોચના ન કરી. - X - X -
Ð અધ્યયન-૨-“સૂર્ય' છે
— * - * — * - * -
- સૂત્ર-૪ ઃભગવન્ ! શ્રમણ ભગવંતે જો પુષ્પિકાના અધ્યયન-૧-નો યાવત્ આ અર્થ કહ્યો, તો બીજાનો - x શો અર્થ કહેલ છે ? હે જંબુ ! તે કાળે૰ રાજગૃહનગર, ગુણશીલ ચૈત્ય, શ્રેણિકરાજા હતો. સમોસરણ, ચંદ્રની જેમ સૂર્ય
પુષ્પિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
પણ આવ્યો યાવત નૃત્યવિધિ દેખાડી, પાછો ગયો. પૂર્વભવ પૃચ્છા - શ્રાવસ્તી નગરી, સુપ્રતિષ્ઠ ગાથાપતિ, ગતિ માફક વિચરે છે. પાર્શ્વનાથ પધાયાં, અંગતી માફક દીક્ષા લીધી, શ્રામણ્ય વિરાવ્યુ. મહાવિદેહે મોક્ષે જશે.
• વિવેચન-૪ :
નિગમન, તે પૂર્વે કહેલ છે તેમ.
૪૨
છે અધ્યયન-૩-“શુક્ર” $
— — — — —
• સૂત્ર-૫ થી ૭
[૫] ભગવન્ ! ઉત્શેષ કહેવો. રાજગૃહનગર, ગુણશીલ ચૈત્ય, શ્રેણિક રાજા, સ્વામી સમોસા, પર્યાદા નીકળી. તે કાળે મહાગ્રહ શુક્ર, શુક્રવતંસક વિમાનમાં શુક્ર સિંહાસનમાં, ૪૦૦૦ સામાનિકો સાથે ચંદ્રની જેમ યાવત્ આવ્યો. નૃત્યનિધિ દેખાડી, પાછો ગયો. ફૂટાગારશાલા દૃષ્ટાંત. પૂર્વભવની પૃચ્છા –
ગૌતમ! તે કાળે વાણારસી નગરી હતી. ત્યાં સૌમિલ બ્રાહ્મણ રહેતો હતો. તે આઢ્ય યાવત્ અપભૂિત અને ઋગ્વેદ્ યાવત્ સુપરિનિષ્ઠિત હતો. ભ પાર્થ પધાર્યા. પર્યાદા પયુપાસે છે. સોમિલ બ્રાહ્મણે આ વૃત્તાંત જાણતાં આવા પ્રકારે સંકલ્પ થયો. આ અરહંત પુરુષાદાનીય પાર્શ્વ પૂર્વાનુપૂર્વીથી યાવત્ આમ્રશાલવનમાં વિચરે છે, તો હું પાર્શ્વ અરહંત પાસે જઉં. આ આવા સ્વરૂપના અર્થો અને હેતુઓને પૂછું જેમ ભગવતીજી સૂત્રમાં કહેલ છે.
સોમિલ વિધાર્થીરહિત એકલો નીકળ્યો. યવત્ આમ કહે છે – ભગવન્ ! આપને યાત્રા છે ?, યાપનીય છે ? એ રીતે સરસવ, અડદ, કુલત્થાદિની પૃચ્છા, યાવત્ બોધ પામ્યો. શ્રાવક ધર્મ સ્વીકારી ગયો.
ત્યારપછી પાર્શ્વ રહંત અન્ય કોઈ દિને વાણારસી નગરીના મશાલવન ચૈત્યથી નીકળ્યા, બહાર જનપદ વિહારે વિચરવા લાગ્યા. ત્યારપછી તે સોમીલ બ્રાહ્મણ અન્ય કોઈ દિને સાધુના દર્શન અને પયુપાસના રહિત થઈ મિથ્યાત્વપર્યાયોથી વધતો અને સમ્યક્ત્વ પર્યાયોથી ઘટતો મિથ્યાત્વને પામ્યો. ત્યારે સોમિલ બ્રાહ્મણને કોઈ દિને મધ્યરાત્રિમાં કુટુંબ જાગરિકાથી જાગતા આવો સંકલ્પ યાવત્ ઉત્પન્ન થયો. હું નિશ્ચે વાણારસી નગરીમાં સૌમિલ નામે બ્રાહ્મણ અતિ મોટા કુળમાં ઉત્પન્ન થયલો છું, તેથી મેં વ્રતો આચર્યા છે, વેદ ભણ્યો, સ્ત્રીઓ સાતે લગ્ન કર્યાં, પુત્રો થયા, ઘણી સમૃદ્ધિ પામ્યો, પશુવધ કર્યા, યજ્ઞો કર્યા, દક્ષિણા આપી, અતિથિ પૂજ્યા, અગ્નિહોત્ર કર્યા, યજ્ઞસ્તંભ નાંખ્યા. તેથી કાલે યાવત્ સૂર્ય દેદીપ્યમાન થતાં વાણારસી બહાર ઘણાં આંબાના વનો રોપવા. એ રીતે બીજોરા, બિલા, કોઠા, આંબલીના વન તથા પુષ્પના બગીચા રોપવા શ્રેયસ્કર છે. એમ વિચારી - ૪ - યાવત્ તેમ કર્યું.
પછી ઘણાં આમવન યાવત્ પુષ્પ બગીચાને અનુક્રમે સંરક્ષતા, સંગોપતા, સંવદ્ધિત કરતા બગીચાઓ કૃષ્ણ-કૃષ્ણાભાસ ચાવત્ રમ્ય, મહામેઘનિકુંભરૂપ,

Page #29

૩/૫ થી ૮
પતિ-પુષિત-ફલિત-હરિત શોભાયમાન અને શ્રી વડે અત્યંત ઉપશોભિત થઈ ગયા. પછી સોમિલ બ્રાહ્મણને કોઈ દિને મધ્યરાત્રિમાં કુટુંબ નગરિકાથી જગતા આવો સંકલ્પ થયો કે -
નિશે હું વાણારીનગરીનો સોમિલ બ્રાહ્મણ ચાવતું યજ્ઞસ્તંભ રોપ્યા. પછી વાણાસ્ત્રીનગરી બહાર ઘણાં આમવન યાવતું પુષ્પ બગીચા રોપ્યા. મારે એ શ્રેય છે કે – કાલે યાવતુ સૂર્ય પ્રકાશિત થતાં ઘણાં લોકડાહ-કડછા, તબી, તાપસના ભાંડ ઘડાવીને વિપુલ આશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ કરાવી, મિત્રાદિને આમંત્રી, તેમને વિપુલ આશન યાવત સન્માનિત કરી, તેમની સામે મોટા પુત્રને કુટુંબમાં સ્થાપી, તે મિત્રાદિને પૂછી, ઘણાં લોકડાયાદિ લઈને આ ગંગાકુળ વનપથ તાપસ થાઉં, તે આ રીતે – હોગિક, પોઝિક, કોગિક, જંનતી, સકૃતી, ઘાલતી, હુબઉઠ્ઠા, દંતુલિયા, ઉમ્મજ્જ, સંમwગ, નિમ્મગ, સંપાલક, દક્ષિણકુલા, ઉત્તડુલા, શંખધમાં, ફૂલધમાં, મૃગgધકા, હસ્તિ તાપસ, ઉદંડ, દિશપૌક્ષિક, વલ્કવાસી, બિલવાસી, જલવાસી, રુક્ષમલિક, અંબુભll, વાયુભક્ષી, સેવાલભll, મૂલાહારી, કંદહારી, વચાહારી, માહારી, પુષ્પાહારી, ફલાહારી, બીજાહારી, પરિસડિત કંદમૂલ-ત્વચા-પ-પુષ્પ-ફલાહારી, જલાભિષેકથી કઠિન શરીરવાળા, તાપનાથી અને પાંચાનિતાપથી અંગાર પળ અને કંદુપક્વ સમાન પોતાને કરીને વિચરે છે.
તેમાં જે દિશપૌક્ષિક તાપસો છે, તેમની પાસે દિપૌક્ષિકપણે પ્રવયા લઈશ. લઈને આવા પ્રકારે અભિગ્રહ કરીશ – માટે જાવજીવ છ-છઠ્ઠના અનિક્ષિપ્ત દિશાસક્રવાલ તપોકમથી ઉંચી બાહ્ય રાખીને, સુયાભિમુખ આતાપનાભૂમિમાં આતાપના લેતા વિચારવું કહ્યું, એમ વિચારી કાલે યાવતું સૂર્ય પ્રકાશિત થતાં ઘણાં લોહકડાયા યાવત્ દિશાપૌક્ષિક તાપસપણે પ્રવજિત થયા, થઈને આવા પ્રકારે અભિગ્રહ યાવત ગ્રહણ કરીને પહેલો છ વર્ષ સ્વીકારીને વિચરે છે..
ત્યારપછી સોમિલ બ્રાહ્મણ ઋષિ પહેલી છૐના પારણે તાપના ભૂમિની ઉતર્યા, વલ્કલના વસ્ત્ર પહેરી પોતાના ઝુંપડે આવ્યા, આવીને વાંસની કાવડ લીધી, લઈને પૂર્વ દિશાનું પ્રોક્ષણ કર્યું. “પૂર્વ દિશાના સોમ લોકપાલ પ્રસ્થાન માર્ગે ચાલેલા સોમિલ બ્રાહ્મણ ઋષિનું રક્ષણ કરો. એમ પાર્થી ત્યાંના કંદ, મૂલ, છાલ, મ, પુષ્પ, ફળ, બીજ અને હરિત લેવાની આજ્ઞા આપો, એમ કહી પૂર્વ દિશામાં ચાલ્યો. ત્યાંના જે કંદહિં હતાં તે ગ્રહણ કરાઈ. તેનાથી વાંસની કાવડ ભરી. દભ, કુશ, મામોડ, સમિધ અને કાષ્ઠ લીધા. લઈને ઝુંપડીએ આવ્યા. કાવડ નીચે મૂકી, વેદિકા બનાવી, છાણ વડે લંપીને સમાન કર્યું. હાથમાં દર્ભ અને કળશ લીધા. ગંગા નદીએ જઈને તેમાં પ્રવેશી જલમજ્જન કર્યું. જળક્રીડ કરી, જલાભિષેક કર્યો. આચમન કર્યું. ચો થયો.
પછી દેવ અને પિતૃનું કાર્ય કર્યું. દર્ભ અને કળશ હાથમાં રાખી, ગંગા
४४
પુપિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ નદીની બહાર નીકળ્યો. નીકળીને પોતાની ઝુંપડીએ આવ્યો. દર્ભ, કુશ અને માટીની વેદિકા કરી, સક કર્યું, અરણી કરી, સરક વડે અરણીનું મથન કર્યું અનિ સળગાવ્યો, અનિ પ્રદીપ્ત કર્યો, સમિધનો લાકડાં નાંખ્યા, અનિ દેદીપ્યમાન કર્યો. કરીને અગ્નિની જમણી બાજુ સાત અંગની સ્થાપના કરી, તે આ પ્રમાણે –
૬િ] સકથ, વલ્કલ, સ્થાન, શય્યા, ભાંડ, કમંડલદંડદા અને આત્મ [પોતાને.] | [] પછી મધ, ઘી, ચોખા વડે અગ્નિમાં હોમ કર્યો, ચર સાદયો. બલિ વડે વૈશાદેવ ક્યોં અતિથિની ભોજનાદિ વડે પુજા કરી. પછી પોતે આહાર કર્યો. પછી સોમિલ બ્રાહાણ Bષિએ બીજ છના પરણે તે બધું જ કહેવું. વાવતું આહાર કર્યો. વિશેષ એ : દક્ષિણ દિશામાં યમ લોકપાલને પ્રાર્થના કરી - સોમિલ બહાર્ષિની રક્ષા કરો, જે ત્યાં કંદાદિ છે, તેની યાવતુ અનુજ્ઞા આપો, એમ કહી દક્ષિણ દિશામાં ચાલ્યો. એ રીતે પશ્ચિમમાં વરુણ લોકપાલ યાવતુ પશ્ચિમ દિશામાં ચાલ્યો. ઉત્તરમાં વૈશ્રમણ લોકપાલ યાવતુ ઉત્તર દિશામાં ચાલ્યો. પૂર્વ દિશાના આલાવાની માફક ચારે દિશા કહેતી.
ત્યારપછી તે સોમિલ બ્રહ્મર્ષિ અન્ય કોઈ દિને મધ્યરાત્રિ સમયે અનિત્ય જાગરિકાથી જાગતા, આવા પ્રકારે આધ્યાત્મિક ચાવતું સંકલ્પ થયો - હું વાણારસી નગરીનો સોમિલ બ્રહ્મર્ષિ, અતિ ઉચ્ય બ્રાહ્મણકુળમાં જન્મ્યો. મેં વ્રત લીધા ચાવતુ યજ્ઞસ્તંભ રોપ્યા. પછી પુના બગીચા રોપ્યા ઈત્યાદિ પૂર્વવત્ • x • હવે મારે એ શ્રેય છે કે કાલે સવારે યાવતુ સૂર્ય દેદીપ્યમાન થતાં ઘણાં જોયેલા આદિ અને પૂર્વ સંગતિક તથા પર્યાયસંગતિકને પૂછીને તથા આશ્રમમાં રહેલા સેંકડો. યુગાદિ તત્વોનું સન્માન કરીને, વલ્કલવસ પહેરી, વાંસની કાવડ તથા ભંડોપગરણને લઈને કાષ્ઠ મુદ્રાથી મુખ બાંધીને ઉત્તર દિશામાં ઉત્તર તરફ મુખ રાખીને મહાપાન માર્ગે ચાલવું. એમ વિચારી બીજે દિવસે પ્રાત:કાળે યાવતું - X - કાષ્ઠ મદ્રાથી મુખ બાંધીને આવા પ્રકારનો અભિગ્રહ ગ્રહણ કર્યો -
હું જ્યાં હોઉં તે જળ-સ્થળ-દુર્ગ-નિનાદેશ • પર્વત-વિષમ-ગdઈ કે દરીમાં ક્યાંય ખલના પણું કે પડું તો મારે ઉભા થવું ન કહ્યું, એમ વિચારી આ આવો અભિગ્રહ ગ્રહણ કરે છે. ઉત્તર દિશામાં ઉત્તર તરફ મુખ રાખી મહાપ્રસ્થાન માર્ગે ચાલ્યો આવો તે સોમિલ બ્રહ્મર્ષિ મધ્યાહુ કાળે શ્રેષ્ઠ અશોકવૃક્ષ પાસે આવ્યો. તેની નીચે કાપડ સ્થાપી, વેદિકા રચી, ઉપલેપનમ્નમાર્જના કરી, દર્ભ અને કળશ હાથમાં લઈને ગંગા મહાનદીએ ગયો. “સિવ”ની માફક યાવતુ ગંગા મહાનદીeણી બહાર નીકળ્યો. શ્રેષ્ઠ અશોકવૃક્ષ પાસે આવ્યો. દભકુશ-માટી વડે વેદિકા સ્ત્રી, શક કર્યું ચાવત બલિ સાધીને વૈદેવ કર્યો કરીને કાઠમુદ્રાથી મુખ બાંધી મૌન રહો.
પછી તે સોમિલ બ્રાહ્મણ ઋષિ પાસે મધ્યરાત્રિએ એક દેવ પ્રગટ થયો.

Page #30

૩/૫ થી ૮
પછી તે દેવે સોમિલ બ્રાહ્મણને એમ કહ્યું – ઓ સોમિલ બ્રાહ્મણ ! તારી પ્રવજ્યા દુવ્રજ્યા છે. ત્યારે તે સૌમિલે તે દેવના બે-ત્રણ વખત કહેલ આ વાતનો આદર ન કર્યો, જાણી નહીં યાવત્ મૌન રહ્યો. ત્યારે તે દેવ સૌમિલ દ્વારા અનાદર પામતા જે દિશામાંથી આવેલ તે જ દિશામાં પાછો ગયો.
૪૫
પછી તે સોમિલ બીજે દિવસે યાવત્ સૂર્ય જવલંત થતાં વલ્કલના વસ્ત્ર પહેરી કાવડ લઈ, અગ્નિહોત્રના ભાંડોપકરણ લઈ કાષ્ઠ મુદ્રા વડે મુખ બાંધી ઉત્તરાભિમુખ ચાલ્યો. પછી તે સોમિલ બીજે દિવસે મધ્યાહ્ન કાળે જ્યાં સપ્તપર્ણવૃક્ષ નીચે કાવડ સ્થાપી, વેદિકા રચી, શ્રેષ્ઠ અશોકવૃક્ષો યાવત્ અગ્નિ હોમ કર્યો. કાખમુદ્રાથી મુખ બાંધ્યુ, મૌન રહ્યો. ત્યારે તે સોમિલની પાસે મધ્યરાત્રિ કાળ સમયમાં એક દેવ પ્રગટ થયો. તે દેવે આકાશમાં રહી શ્રેષ્ઠ અશોકવૃક્ષત્ થાવત્ પાછો ગયો.
પછી તે સોમિલ કાલે યાવત્ સૂર્ય પ્રકાશતા વલ્કલના વસ્ત્રો પહેર્યા, કાવડ લીધી, કાષ્ઠ મુદ્રાથી મુખ બાંધ્યુ. ઉત્તર દિશામાં ઉત્તરાભિમુખ ચાલ્યો. પછી સોમિલ ત્રીજા દિવસે મધ્યાહ્ન કાળે શ્રેષ્ઠ અશોકવૃક્ષ પાસે આવ્યો. ત્યાં નીચે કાવડ રાખી, વેદિકા સ્ત્રી યાવત્ ગંગાનદીથી બહાર આવ્યો. માવત્ પૂર્વવત્ મૌન રહ્યો. મધ્યરાત્રિએ સોમિલ પાસે એક દેવ પ્રગટ થયો. પૂર્વવત્ બોલીને પાછો ગયો.
પછી સોમિલે યાવત્ સૂર્ય પ્રકાશિત થતાં વલ્કલ વસ્ત્ર પહેર્યા - x - ઉત્તરમાં ચાલ્યો. ચોથે દિવસે મધ્યાહે વડના વૃક્ષ નીચે કાવડ રાખી - ૪ - મૌન રહ્યો. ત્યારે મધ્યરાત્રિએ સોમિલ પાસે એક દેવ પ્રગટ થયો, તે પ્રમાણે બોલીને પાછો ગયો. - ૪ - પૂર્વવત્ યાવત્ પાંચમે દિવસે મધ્યાહ્ન કાળે ઉંબર વૃક્ષ નીચે કાવડ રાખી આદિ પૂર્વવત્ - ૪ - મધ્યરાત્રિએ એક દેવ તેની પાસે આવ્યો. ઓ સોમિલ ! તારી પદ્મજ્યા દુપતયા છે, એક વખત બોલ્યો, સૌમિલ પૂર્વવત્ મૌન રહ્યો. દેવે બીજી-ત્રીજી વખત પણ તેમ કહ્યું. ત્યારે સોમિલે તે દેવને - ૪ - એમ કહેતા સાંભળી તે દેવને પૂછ્યું - કઈ રીતે મારી દુવા છે ?
ત્યારે દેવે સોમિલ બ્રાહ્મણને કહ્યું – નિચ્ચે તે પાર્શ્વ અરહંત પાસે પાંચ અણુવ્રત, સાત શિક્ષાવ્રત એમ બાર ભેદે શ્રાવક-ધર્મ સ્વીકાર્યો છે પછી પૂર્વવત્ - ૪ - કાવડ લઈ યાવત્ મૌન રહ્યો. પછી તે મધ્યરાત્રિએ તારી સન્મુખ પ્રગટ થઈ મેં કહ્યું – સોમિલ ! તારી ધ્વજ્યા દુવજ્યા છે. - ૪ - ચાવત્ પાંચમે દિવસે પણ - x - કહ્યું કે તારી દુવ્રજ્યા છે. ત્યારે સોમિલે તે દેવને પૂછ્યું – મારી પ્રવ્રજ્યા કઈ રીતે સુવ્રજ્યા થાય? ત્યારે તે દેવે સોમિલને કહ્યું .
-
હે દેવાનુપ્રિય ! જો તું આ પૂર્વે સ્વીકારેલ પાંચ અણુવ્રતો સ્વયં જ સ્વીકારીને વિચરે, તો તારી આ સુવજ્યા થશે. ત્યારે તે દેવે સોમિલને વાંદે છે, નમે છે,
પછી જે દિશામાંથી આવ્યો ત્યાં પાછો ગયો. પછી સૌમિલ બ્રાહ્મણ ઋષિ તે દેવે એમ કહેતા પૂર્વે સ્વીકારેલ પાંચ અણુવ્રત સ્વયં જ સ્વીકારીને વિચરે છે. પછી
૪૬
પુષ્પિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ સોમિલ ઘણાં ઉપવાસ, છ, અક્રમ યાવત્ માસક્ષમણાદિ વિવિધ તપ-ઉપધાન વડે પોતાને ભાવિત કરતો ઘણાં વર્ષો શ્રાવક પર્યાય પાળીને અર્ધમાસિકી સંલેખનાથી આત્માને ઝૌસિત કરી ૩૦ ભકતથી અનશનથી છેદીને તે સ્થાનના
આલોચના પ્રતિક્રમણ ન કરીને વિરાધિત સમ્યકત્વી કાળ કરીને શુક્રવŕસક વિમાનમાં ઉપપાતસભામાં દેવ શયનીયમાં ચાવત્ તે અવગાહનાથી શુક્રમહાગ્રહપણે ઉત્પન્ન થયો.
પછી તે નવો ઉત્પન્ન શુક્ર મહાગ્રહ યવત્ ભાષામનપાપ્તિ, એ રીતે હે ગૌતમ! શુક્ર મહાગ્રહે તે દિવ્ય યાવત્ અભિસમન્વાગત કરી. એક પલ્યોપમ સ્થિતિ. તે શુક્ર દેવલોકથી આયુક્ષય થતાં કયાં જશે ? તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રે સિદ્ધ થશે - નિશ્ચેષ કહેવો.
• વિવેચન-૫ થી ૭ :
ઉત્શેપ અર્થાત્ પ્રારંભ વાક્ય. - x - પુષ્પિકાના ત્રીજા અધ્યયનનો ભગવંતે શો અર્થ કહ્યો છે ? જંબૂ ! તે કાળે રાજગૃહનગર ઈત્યાદિ. - ૪ - વે૬૦ - ઋગ્વેદ, યજુર્વેદ, શામવેદ, અથર્વણવેદ, ઈતિહાસ, નિઘંટુને સાંગોપાંગ, રહસ્ય સહિત, તેના ધારક-વારક-પારગ, છ અંગવિદ્, પષ્ટિ તંત્ર વિશારદ, ગણિત સ્કંધ, શિક્ષાકલ્પ, વ્યાકરણ છંદ, જ્યોતિપ્ શાસ્ત્ર અને બીજા બ્રાહ્મણ શાસ્ત્રમાં સુપરિનિષ્ઠિત સોમિલ બ્રાહ્મણ, પાર્શ્વજિનનું આગમન સાંભળી કુતૂહલથી જિન સમીપે ગયો, આ અર્થને, હેતુને, પ્રશ્નો, કારણો, વ્યાકરણાદિ પૂછીશ, એમ વિચારી નીકળ્યો.
સંધિવિત્તુળ - છાત્ર રહિત. ભગવંત પાસે જઈને કહ્યું – ભંતે! આ૫ને યાત્રા છે? યાપનીય છે? એ પ્રમાણે સરસવ, માસ, કુલત્થા ઈત્યાદિના પ્રશ્નો કર્યા. વિય - સરસવ કે સદંશવય, માસ - ધાન્ય વિશેષ કે સુવર્ણાદિનું માન, અડદ. બુના - કળથી, કુળમાં રહેલ. ઈત્યાદિ પ્રશ્ન - ૪ - ૪ - એક છો? બે છો? વગેરે પ્રશ્ન.
ભગવંતે ઉત્તર આપ્યા. જેમકે દ્રવ્યાર્થથી જીવ એક છે, પ્રદેશાર્થથી અનેક છે.
- ૪ - જ્ઞાન, દર્શનથી કદાચ બેપણું છે. ઈત્યાદિ - ૪ - ૪ - તે અક્ષય, અવ્યય, નિત્ય, અવસ્થિત છે આદિ - ૪ - એ રીતે સંશય છેદાતા બાર ભેદે શ્રાવકધર્મ સ્વીકાર્યો, સોમિલ બ્રાહ્મણ સ્વસ્યાને ગયો.
અમાદુબળ - કુદર્શની, તાપસાદિ તેના દર્શનથી અને સુસાધુના અદર્શનથી, કેમકે તેમના દેશાંતર વિચરણથી દર્શન ન થયા. તેમના અભાવે પપાસનાનો પણ અભાવ થયો. તેથી મિથ્યાત્વના પુદ્ગલો વધતાં ગયા અને સમ્યકત્વ પુદ્ગલો ઘટતાં ગયા. તેથી મિથ્યાત્વી થયો. - ૪ - તેથી આત્મવિષયક, સ્મરણરૂપ, કંઈક આશંસિત મનમાં જ વર્તતો પણ બહાર ન પ્રકાશિત સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયો.
વ્રત - નિયમો, તે શૌચ સંતોષ તપ સ્વાધ્યાયાદિનું પ્રણિધાન. - ૪ - મિત્રસુહૃદ, જ્ઞાતિ-સમાનજાતિ, નિજક-કાકા વગેરે, સંબંધી-શ્વશ્રાદિ, પરિજન-દાસદાસી આદિ, - ૪ - વાનપ્રસ્થ-વનમાં હોવું તે અવસ્થા, અથવા બ્રહ્મચારી, ગૃહસ્થ, વાનપ્રસ્થ, યતિ. એ ચારે લોક પ્રસિદ્ધ આશ્રમો છે, તેમાં ત્રીજો આશ્રમ. ત્તિ - અગ્નિ હોતૃક,

Page #31

૩/૫ થી ૮
૪૩
પત્તિવ વટાધારી, કોરિય - ભૂમિએ સૂતારા, નન્નg - યજ્ઞકત, મg • શ્રાદ્ધ, ધાનડુ - ભાંડ લીઘેલા, હું - હુંડિકા શ્રમણ, વૈતુવરતિય - ફળભોજી, * * * * • સંgધET - શંખ વગાડીને જમનારા, વસૂનધન - કૂળમાં રહીને શબ્દ કરીને ખાય છે. તતાપસ - હાથીને મારીને ઘણો કાળ ભોજન કરે IT - દંડ ઉંચો રાખીને ફ, રિક્ષાપક્ષી - જળ વડે દિશા પ્રોક્ષીને ફળ, પુષ્પાદિ ભેગા કરે. - x • x - x - હિસાવધવાર તપોવાW - પારણે પૂર્વ દિશામાં જે ફલાદિ તેને લાવીને ખાય, એ રીતે દક્ષિણમાં, એમ ક્રમશઃ જાણવું. - x - ટન - તાપસાશ્રમ, four - કાવડ - ૪ -
- x • વેરૂ - વેદિકા, વર્ધતિ - પ્રમાર્જે છે. • x - જલમજ્જન - જળ વડે માત્ર બાહ્ય શુદ્ધિ કરવી. • x - = - અશુચિ દ્રવ્યો દૂર કરવા • x - ૨ - નિર્મન્યકાષ્ઠ, અT - નિર્મન્ચનીય કાષ્ઠ, મન-ઘસવું - X • સક્રિથ - ઉપકરણ વિશેષ, સ્થાન-જ્યોતિ સ્થાન કે પણ સ્થાન, શય્યા ભાંડ-શસ્યા ઉપકરણ, કમંડલકુંડિકા ઈત્યાદિ - x -
ઘર • ભાજન વિશેષ, તેમાં પકાવાતું દ્રવ્ય પણ ચરુ અર્થાત્ બલિ છે. સાધત - રાંધે છે. બલિ વડે વૈશ્વાનરને પૂજે છે. - X - X - જેમ કાઠમય પૂતળું ન બોલે, તેમ તે પણ મૌન રહે છે અથવા મુખના છિદ્રને આચ્છાદક કાષ્ઠ ખંડમય મુખ્યબંધનથી મુખ બાંધવું. - x • મહાપ્રસ્થાન-મરણકાળ ભાવિ કરીને પછી આગળ વધે. - X - X -
અધ્યયન-૪-“બહત્રિકા' @
- X - X - X x - • સૂત્ર-૮ :
ઉોપ. નિશે જંબ્રા તે કાળે રાજગૃહનગર, ગુણશિલ ચૈત્ય, શ્રેણિક રાજ, સ્વામી સમોસયાં, પર્ષદા નીકળી. તે કાળો બહુભુમિકા દેવી સૌધર્મકલામાં બહપુમિકા વિમાનમાં સુધમસિભામાં બહુમિકા સીંહાસને ઝooo સામાનિકો, ચાર મહત્તરિયાદિ “સૂયભિદેવ” સમાન ભોગવતી વિચરતી હતી. આ સંપૂર્ણ જંબુદ્વીપ દ્વીપને વિપુલ અવધિ જ્ઞાન વડે અવલોકતી, જેતી, શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને જુએ છે. સૂર્યાભિ દેવ સમાન યાવતુ નમીને સીંહાસને પૂર્વાભિમુખ બેઠી.
આભિયોગિકો સુયભિવન, સુતરા ઘટા, અભિયોગિકદેવોને બોલાવે છે, યાનવિમાન ૧ooo યોજન વિસ્તીર્ણ ચાવતુ ઉત્તરના નિર્માણ માર્ગથી હજારો યોજનના પગલાં વડે ગમન કરીને સુભની જેમ ભગવત પાસે આવી, ઘમકથા સમાપ્ત થઈ.
પછી તે બહપત્રિકા દેવીએ દક્ષિણી ભૂજ પસારી, ૧૦૮ દેવ કુમારો, ડાભી ભૂજાથી ૧૦૮ દેવકુમારીઓ, પછી ઘણાં દાસ્ક અને દાસ્કિા, Sિભ અને ડેમિકા વિકુવ્ય. સૂયાભિની જેમ નૃત્યવિધિ દેખાડીને ગઈ.
અંતે ગૌતમ સ્વામીએ એમ કહી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વાંદી, નમીને યાવ4 બહુપુત્રિકા દેવીની તે દિવ્ય દેવદ્ધિની પૃચ્છા કરી, ચાવવું કઈ રીતે
૪૮
પુપિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ સન્મુખ આવી. ગૌતમ ! તે કાળો વારસી નગરી, આમાલવન ચત્ય હતું.
ત્યાં વાણારસી નગરીમાં ભદ્ધ સાર્થવાહ હતો. તે આર્ય અને અપરિભૂત હતો. તેને સુભદ્રા નામે સુકુમાલ, વંધ્યા પની હતી. તેણી અપસુતા હોવાથી મx કોણી અને ઢીંચણની માતા હતી.
ત્યાપછી તે સુભદ્રા સાથનાહીને અન્ય કોઈ દિને મધ્યરાત્રિ કાળે કુટુંબ જગરિકા કરતાં આવો સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયો – નિશે હું ભદ્ધ સાર્થવાહ સાથે વિપુલ ભોગપભોગ ભોગવતા વિરું છું. પણ એક પણ બાળક કે ભાલિકાનો પ્રસવ ન થયો, તે માતાઓ ધન્ય છે ચાવતુ તે માતાનો મનુષ્યજન્મ અને જીવિતનું ફળ સુલબ્ધ છે, જેમની પોતાની કુક્ષિથી ઉત્પન્ન બાળકો સ્તનનું દુધ પીવામાં લુબ્ધ થયેલાં, મધુર ઉલ્લાપને કરનારા, અવ્યકત વચન બોલનારા, સ્તનના મૂળણી કlના દેશ ભાગ સુધી ફરતાં ફરતd દુધ પાન કરે છે, એમ હું માનું છું. વળી તે માતાઓ પોતાના કોમળ કમળ જેવા બે હાથ વડે ખોળામાં બેસાડે છે, મધુર સમુલ્લાપને આપે છે, વારંવાર મનોહર વચનો બોલે છે, હું તો અન્ય-અપુણ-અકૃત પુણ્ય છું, જેથી ઉક્ત એક પણ બાળકને પામી નથી. એ રીતે વિચારી અપહત મનવાળી થઈ યાવતું ચિંતામન બેઠી.
તે કાળે સુતતા આય કે જે ઈય-ભાષા-એષણા-આદાન ભાંડ મામ નિક્ષેપણા - ઉચ્ચાર પ્રસવણ ખેલ જલ સિંધાણ પારિષ્ઠાપનિકી સમિતિવાળા, મન-વચન-કાય ગુપ્તિવાળા, ગુપ્તક્રિયા, ગુપ્ત બ્રહ્મચારિણી, બહુશ્રુતા, બહુપયિા હતા તે પૂવનિપૂવી વિચરતા, ગામાનુગામ જd વાસી નગરી પધાર્યા. પછી યશાપતિરૂપ અવગ્રહ યાસીને સંયમ અને તપથી વિચરે છે.
ત્યારે તે સુવતા આયના એક સંઘાટક તાણારસીમાં ઊંચ-નીચ-મદયમ કુળોમાં ગૃહસમુદાન ભિક્ષાર્થિ અટન કતાં ભદ્ધ સાવિાહના ઘરમાં પ્રવેશ્યા, સુભદ્ર સાર્થનાહીએ તે આયઓિને આવતા જોયા, જોઈને હર્ષિત થઈ, આસનેથી ઉઠી, સાત-આઠ ડગલાં સન્મુખ લઈ, વંદન-નમસ્કાર કર્યા, વિપુલ આશનાદિ વડે પ્રતિભાભીને આ પ્રમાણે બોલી - હું ભદ્ર સાથતાહ સાથે વિપુલ સમૃદ્ધિવાળા શદાદિ કામભોગને ભોગવતી રહું છું. તો પણ મને પુત્ર કે પુત્રીની પ્રાપ્તિ થઈ નથી. ઈત્યાદિ. હે આયઓિ ! તમે ઘણું જાણો છો, ઘણું ભણ્યા છો, ઘણાં ગામ, નગર યાવતુ સંનિવેશમાં વિચરો છો, ઘણાં રાજા, ઈશ્વર ચાવતું સાવિાહાદિના ગૃહમાં પ્રવેશો છો, તો તેવો કોઈ વિધાપયોગ, મંગપયોગ, વમન, વિરેચન, બસ્તિકર્મ, ઔષધ, મેઇજ કંઈપણ જાણો છો કે જેથી મને કે "Mી થાય ?
ત્યારે તે આયઓિએ સુભદ્રા સાવાહીને આમ કહ્યું - હે દેવાનુપિયા ! અમે શ્રમણી, નિળી, ઈય સમિા યાવતુ ગુપ્ત બ્રહ્મચારીણી છીએ. અમને આવી વાત કાનથી પણ સાંભળવી કરાતી નથી, તો તેને કહેવાનું કે આચરવાનું તો કયે જ કેમ? પણ હે દેવાનુપિયા! અમે તને કેવલી ભગવંત પ્રરૂપિત ધર્મ જ કહીએ છીએ. પછી સુભદ્રા સાર્થવાહી, તે આય પાસે ધર્મ સાંભલી, સમજી,

Page #32

૪૯
૪/૫ થી ૮ હર્ષિતસંતુષ્ટ થઈ, તે આયનિ ગણ વખત વંદન-નમન કરીને બોલી - હે આયઓિ : હું નિન્જ પ્રવચનની શ્રદ્ધા, પ્રતીતિ, રુચિ કરું છું, કે આર્યા નિWિીઓ ! તે એમ જ છે, તેમજ છે, યાવત્ શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કરવા ઈચ્છું છું.
દેવાનુપિય! સુખ ઉપજે તેમ કરો, પ્રતિબંધ ન કરો.
ત્યારે તે સુભદ્રાએ તે આયઓ પાસે ચાવત શ્રાવક ધર્મ સ્વીકારી, તે આયને વંદન-નમન કરી, વિદાય આપી. પછી સુભદ્રા શ્રાવિકા થઈ ચાવતું વિચારવા લાગી. પછી સુભદ્રા શ્રાવિકાને કોઈ દિવસે મધ્યરાત્રિએ કુટુંબ નાગરિકા કરતાં વિચાર આવ્યો કે હું ભદ્ર સાર્થવાહ સાથે વિપુલ ભોગ ભોગવતી વિચરું છું, પણ એક બાળકને જન્મ ન આપ્યો. મારે શ્રેય એ છે કે કાલે ભદ્ર સાવિાહને પૂછીને સુવતા આ પાસે પ્રવયા ગ્રહણ કરવી.
એમ વિચારી બીજા દિવસે ભદ્ર સાર્થવાહ પાસે આવીને બે હાથ જોડીને બોલી - હે દેવાનુપિયા એ પ્રમાણે નિશ્ચ આપની સાથે ઘણાં વર્ષો વિપુલ ભોગથી યાવતું વિચારું છું ઈત્યાદિ • x • ત્યારે ભદ્ર સાર્થવાહ, સુભદ્રાને કહ્યું - તું હમણાં મુંડ યાવતુ પતજિત ન થા. મારી સાથે વિપુલ ભોગ ભોગવ. પછી ભકત ભોગી થઈ સુતતા આ પાસે દીક્ષા લે. ત્યારે સુભદ્રાએ ભદ્રના આ અર્થનો આદર ન કર્યો જાણ્યો નહીં. બીજી-ત્રીજી વખત ભદ્રા સાથવાણીએ કહ્યું કે - હું આપની આજ્ઞા પામીને દીક્ષા લેવા ઈચ્છું છું.
ત્યારે ભદ્ર સાર્થવાહ જ્યારે ઘણી આઘવણા, પwવણા, સંજ્ઞાપના, વિજ્ઞાપનાથી તેણીને સમજાવવા યાવ4 સમર્થ ન થયો ત્યારે અનિચ્છાએ સુભદ્રાને નિકમણની અનુષ્ય આપી.
પછી ભદ્ધ સાવિાહે વિપુલ અનાદિ તૈયાર કરાવ્યા. મિત્ર, જ્ઞાતિ, પછી ભોજનવેળાએ માવત્ મિત્ર, જ્ઞાતિ સકાર, સન્માન કરે છે. પછી સુભદ્રા સાહવાહી નાન કરી યાવતું પ્રાયશ્ચિત્ત કરી, સવલિંકાર વિભૂષિત થઈ પુરષસહસ્ત્રવાહિની શિબિકામાં બેઠી. પછી સુભદ્રા મિત્ર, જ્ઞાતિ યાવતુ સંબંધીથી પરીવરીને સર્વ ઋહિદથી યાવતુ રવથી વાણાસી નગરીની વચ્ચોવચ્ચથી જ્યાં સુવતા આનો ઉપાશ્રય હતો ત્યાં આવીને પુરષસહસવાહિની શિબિકા થાપી, સુભદ્રા સાવિાહી તેમાંથી નીચે ઉતરી.
પછી ભદ્ર સાર્થનાહ સુભદ્રાને આગળ કરીને સુવતી આય પાસે આવ્યો. સુવતા આયને વંદન-નમસ્કાર કરીને બોલ્યો - આ સુભદ્રા મારી પત્ની છે. ઈષ્ટ, કાંત છે. યાવત તેને વાત-પીત્ત-કફ-સંનિપાતથી વિવિધ રોગાતંક ન સ્પર્શી તે રીતે તેણીને રાખી છે, તે હવે સંસારના ભયથી ઉદ્વિગ્ન થઈ, જન્મ મરણથી કરીને, આપની પાસે મુંડિત થઈ ચાવતુ દીક્ષા લેવા ઈચ્છે છે. હું આપને શિધ્યાભિક્ષા આપું છું. આપ શિધ્યાભિક્ષા સ્વીકાર કરો.
દેવાનુપિયા સુખ ઉપજે તેમ કરો, પ્રતિબંધ ન કરો. 2િ8/4.
પુપિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ત્યારે સુભદ્રાને સુન્નતા આયએ તેમ કહેતા હર્ષિત થઈ સવય જ આભરણાલંકાર ઉતરે છે, સ્વયં પાંચમુઠ્ઠી લોચ કરે છે, સુવતા આ પાસે આવે છે, ત્રણ વખત દક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરી, વાંદીનમીને એમ કહે છે - સંસાર સળગી રહ્યો છે, ચાવત “દેવાનંદ” માફક પ્રજ્ઞા લીધી યાવતું આ યાવતું ગુપ્ત બ્રહ્મચારિણી થઈ.
- પછી તે સુભદ્રા આય અન્ય કોઈ દિવસે ઘણાં માણસોના બાળકો ઉપર મૂછવાળી થઈ ચાવ4 આસકત થઇ વ્યંગન, ઉદ્વર્તન, પાસુકાન, લત્તક, કંકણ, અંજન, વણક, ચૂક, ખેલ્લક, ઇજનક, ખીર, પુષની ગવેષણા કરે છે. કરીને ઘણાં લોકોના બાલક-બાલિકા, કુમારખુમારી, ડિંભ-ડિભિકામાં કેટલાંકનું અચંગન કરે છે, કેટલાંકનું ઉદ્ધતન, એ રીતે અચિત જળથી સ્નાન પણ છે, ઓહ રંગે, આંખ આજે, ખોળામાં બેસાડે, તિલક કરે, હીંચોળે, પંક્તિમાં બેસાડે, મુખ ધોવે, વણકથી , ચૂર્ણ લગાડે, મકડાં આપે, ખાસ ખવરાવે, ખીર ખવડાવે, પુષ્પ સુંઘાડે, પગે બેસાડે, જાંઘ બેસાડે, સાથળે બેસાડે, એ રીતે કેડે, પીઠ, છાતીએ, મસ્તકે બેસાડી, બે હાથના સંપુટથી ઉછાળ, ગીત ગાય, ગવડાવે એ રીતે યુગાદિની પિપાસાને પૂર્ણ કરતી.
ત્યારે સુવતી આયએિ સુભદ્રા સાયનેિ કહ્યું - આપણે શ્રમણી, નિથિી , ઈયfસમિતિવાળી, યાવતુ ગુપ્ત બ્રહ્મચારિણી છીએ. આપણને જાતક કર્મ કરવું ન કશે. જ્યારે તું ઘણાં બાળકોમાં મૂર્ણિત યાવતું આસકત થd અત્યંગનાદિ કરીને રહે છે. * * તો તું આ સ્થાનની આલોચના ચાવતું પ્રાયશ્ચિત્ત કર
ત્યારે સુભદ્રા આયએ તેમના કથનનો આદર ન કર્યો કે સારો ન માન્યો અને તેમજ રહેવા લાગી. ત્યારે તે શ્રમણી નિગ્રન્થીઓ સુભદ્રા આયનિી હીલના, નિંદા, હિંસા, ગહ કરવા લાગી અને વારંવાર આ અથનું નિવારણ કરવા લાગી.
ત્યારે સાવત્ સુભદ્રા આયનિ આવો અધ્યવસાય થયો કે - જ્યારે હું ગૃહસ્થાવાસમાં હતી ત્યારે સ્વતંત્ર હતી, પણ મુંડ થઈ-પતજિત થઈ છું ત્યારથી જ પરવશ છું. પહેલાં તો આ શ્રમણીઓ મારો આદર કરતી હતી. હવે નથી કરતી, તો મારે શ્રેયસ્કર છે કે કાલે યાવતુ સૂર્ય દેદીપ્યમાન થતાં સુવતા આયા પાસેથી નીકળી બીજા ઉપાશ્રય ગ્રહણ કરી વિચરું વાવ4 - X • જુદા ઉપાશ્રયે રહેવા લાગી..
ત્યારપછી સુભદ્રા આવા બીજ આયઓિ દ્વારા ન નિવારાતા સ્વચ્છેદ મતિવાળી થઈ, ઘણાં બાળકો ઉપર મૂછ પામી યાવતુ આશ્ચંગનાદિ કરતી, યાવત્ યુગાદિની પિપાસા અનુભવતી રહી. પછી સુભદ્રા આય પાસ્થાપાર્થસ્થવિહારી, અવસ¥le, કુશીલ, સંસtle, યથાર્થોદા થઈ ઘણાં વર્ષો
મશ્ય પયરય પાળી, આદર્શ માસિકી સંલેખનાથી 30 ભકત અનશન વડે છેદીને તે સ્થાનની આલોચના-પ્રતિક્રમણ ન કરીને કાળમાસે કાળ કરી સૌધર્મ કહ્યું બહુપુમિકા વિમાનમાં ઉપયત સભામાં દેવશયનીયમાં દેવદૂષ્યથી અંતરિત, ગુલની

Page #33

૪/૫ થી ૮
પર
અસંખ્યાતમા ભાગ અવગાહનાથી બહયુબિકાદેવી રૂપે ઉત્પન્ન થઈ. તુરંતની ઉત્પન્ન થયેલ તે બહપુમિકાદેવી પંચવિધ પયતિથી વાવ4 ભાષામન પતિ પયત ઈ. - ૪ -
ભગવાન ! તેને બહપબિકા દેવી કેમ કહે છે ? ગૌતમાં તેણીને જ્યારે જ્યારે દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકની સભામાં નાટક કરવા જાય ત્યારે ઘમાં બાલકબાલિકા, હિંમક-ડિલિકાને વિકર્ષે છે. પછી કેન્દ્ર પાસે આવી, શક્રને તે દિવ્ય દેવદ્ધિ-દેવહુતિ-દેવાનુભાવ દેખાડે છે, તેથી તે બહુપુત્રિકાદેવી કહેવાય છે.
બહપબિકાદેવીની સ્થિતિ કેટલાં કાળની છે ? ગૌતમ! ચાર પલ્યોપમ. તેણી દેવલોકથી આયુ-સ્થિતિ-ભવક્ષય પછી ઍવીને ક્યાં જશે ? ક્યાં ઉપજશે ? ગૌતમઆ જ જંબૂદ્વીપમાં વિંદગિરિની તળેટીમાં તિબેલસંનિવેશમાં બ્રાહ્મણકુળમાં પુત્રીરૂપે જન્મશે.
પછી તે બાલિકાના માતા-પિતા ૧૧-મો દિવસ જતાં યાવતું બારમો દિવસ જતાં આવું નામ પાડશે. અમારી પુત્રીનું નામ “સોમા’ થાઓ. પછી સોમા બાલ્યભાવથી મુક્ત થઈ, વિજ્ઞાન પરિણત થતાં યૌવનને પામી, રૂપભ્યૌવનલાવણ્યથી ઉત્કૃષ્ટ, ઉત્કૃષ્ટ શરીરી યાવતુ થશે. પચી સોમાના માતાપિતા, તેણીને • x • યૌવન પામેલી જાણીને પ્રતિકુપિત દ્રવ્યથી, પ્રતિરૂપે કરીને પોતાના ભાણેજ ‘રાષ્ટ્રકૂટ’ને પત્નીપણે આપશે.
સોમા પણ તેની ઈષ્ટા, કાંતા યાવતુ ભાંડ કરંડક સમાન, તેલશ્કેલ સમાન સુસંગોષિત, ચલપેડાવતુ સુસંપરિક્ષિત, રનકરંડક સમાન સુરક્ષિત, સુસંગોષિત હતી યાવતુ રોગાતકાદિ ન સ્પર્શે તેમ સાચવી હતી. પછી તે સોમા બ્રાહ્મણી રાષ્ટ્રકૂટ સાથે વિપુલ ભોગો ભોગવતા પ્રત્યેક વર્ષે યુગલને જન્મ આપતી સોળ વર્ષમાં બગીશ બાળકોને જન્મ આપ્યા. પછી સોમા Miાણી તે ઘણાં બાળક, ભાલિકા, કુમાર-કુમારી, ડિંભ-ડિભિકામાં કેટલાંકને ચત્તા કરવા, એ રીતે કેટલાંકને સ્તનપાન, તને રાખવા, નાચવું, ઉછળકુદ, અલના, દુધ માંગે, મકડા-ખાજભાત-aણી માંગવા વડે,
એ જ પ્રમાણે હસવું, શેષ, આક્રોશ, અતિ આક્રોશ, માર, ભાગવું, પકડવું, રોનું આકંદ, વિલાપ, મોટેથી પોકાર ઉંશ શબ્દો કરવા, નિદ્ધા પામવા, પલાપ કરવો, દાઝવું, વમન, વિટા, મૂત્ર એ બધાંથી અતિ વ્યાકુળ થશે. તેમના મૂત્ર, વિષ્ટા, વમનથી અતિ લેપાયેલી રહેશે, તો અતિ મલિન રહેશે, શરીર અતિ દુર્બળ રહેશે યાવત અતિ બીભત્સ અને દુર્ગધવાળી થવાથી રાષ્ટ્રકૂટ સાથે વિપુલ કામભોગ ભોગવી વિચરવા સમર્થ થશે નહીં.
ત્યારપછી સોમા બ્રાહ્મણી અન્ય કોઈ દિવસે મધ્યરાત્રિમાં કુટુંબ અગરિકાથી જગતી હતી ત્યારે આવો સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયો. હું આ ઘણાં દારક યાવતું ડિંભકાળી, જેમાં કેટલાંકને ચતા કરવા યાવતુ કેટલાંકના મૂત્ર વડે, દુષ્ટ બાળકો વડે, દુષ્ટ જન્મ વડે, વિપહત અને ભગ્ન થયેલ હોવાથી એક પ્રહારથી પડી
પુપિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ જવાય તેવી તથા મૂત્રાદિથી લેપાયેલ ચાવતુ અતિ દુગન્ધિવાળી હું - x • ભોગ ભોગવવા સમર્થ નથી. તે માતાઓ ધન્ય છે, યાવતુ તેમનું જીવિત સફળ છે, જે વાંઝણી છે, જેમને પ્રસૂતિ થતી નથી, માત્ર ઢીંચણ અને કોણીની માતા છે. સુરભિ સુગંધ સુગંધિકા, વિપુલ માનુષી ભોગ ભોગવતી વિચરે છે. પણ હું ધન્ય, પુણ્યહીન, અકૃત પુન્ય છું, જેથી રાષ્ટ્રકૂટ સાથે વિસ્તારવાળા ચાવવું કામભોગોને ભોગવી વિચરી શકતી નથી.
તે કાળે સુવતા આય, જે ઈયસિમિત ચાવતું બહુપરિવારા હતા, તે પવનપર્વથી જ્યાં બિભેલ સંનિવેશ હતું ત્યાં યથાપતિરૂપ અવગ્રહ યાચીને ચાવતુ રહા. પછી તેમના એક આઈ સંઘાટક બિભેલના ઉંચ-નીચ ગૃહોમાં યાવતું ભમતાં રાષ્ટ્રકૂટના ગૃહમાં પ્રવેશ્યા. ત્યારે તે સોમા જહાણી, તે આયતિ આવતા જોઈને હર્ષિત થઈ, જલ્દી આસનેથી ઉભી થઈ. સાત-આઠ ડગલાં સામે ગઈ. વાંદી-નમી, વિપુલ અસનાદિ પડિલાભીને બોલી - હું રાષ્ટ્રકૂટ સાથે વિપુલ ભોગ ભોગવતાં યાવત - x - ત્રીશ બાળકો થયા. હવે તે ઘણાં બાળકોથી ચાવત • x • ભોગ ભોગવી વિચરવા સમર્થ નથી. તેથી હું આપની પાસે ધર્મ સાંભળવા ઈચ્છું છું.
ત્યારે તે આયઓિ સોમા બ્રાહ્મણીને વિચિત્ર યાવતુ કેવલી પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મ કહે છે. ત્યારપછી સોમા બ્રાહ્મણી, તે આ પાસે ધર્મ સાંભળી, સમજી, હર્ષિત થઈ ચાવતું તે આયને વાંદી-નમીને બોલી - હે આયઓ ! નિગ્રન્થ પ્રવચનની શ્રદ્ધા કરું છું યાવતું તેને માટે અભ્યધત છું. હે આયઓિ ! તેમજ છે, તમે જે ધર્મ કહો છો એમ જ છે. હું રાષ્ટ્રકૂટની જ લઉં પછી આપની પાસે મુંડિત યાવતુ પતજિત થાઉં.
દેવાનુપિયા! સુખ ઉપજે તેમ કરો, પ્રતિબંધ ન કરો.
પછી સોમા બ્રાહ્મણી આયોિને વાંદી-નમીને વિદાય આપશે. પોતે રાષ્ટ્રકૂટ પાસે આવી, બે હાથ જોડી કહેશે – દેવાનુપિયા મેં આય પાસે ધર્મ સાંભળેલ છે, તે મને ઈષ્ટ યાવત રુચિકર છે. તો આપની આજ્ઞા પામી હું સુવતા ય પાસે દીક્ષા લઉં. ત્યારે રાષ્ટ્રકૂટ, સોમાને કહેશે કે હમણાં મુંડ થઈને ચાવતુ પ્રવજ્યા ન લે, હાલ મારી સાથે વિપુલ કામભોગ ભોગવ પછી મુક્ત ભોગી થઈ સુવતા આ પાસે દીક્ષા લેજે. ત્યારે સોમા લહાણી, રાષ્ટ્રકૂટના ઓ અને અંગીકાર કરશે.
ત્યારપછી સૌમા શહાણી સ્નાન યાવત શરીરવિભૂષા કરી, દાસીના સમૂહથી પરીવી, વેણી નીકળી, બિભેલ સંનિવેશ મધ્યે થઈને સુવતા આયનિા ઉપાશ્રયે આવો, સુવતા આીિ વંદન-નમસ્કાર કરી, પર્યાપાસના કરશે. પછી સુવતા આ તેણીને કેવલી પ્રરૂપિત ધર્મ કહેશે – જે પ્રકારે જીવો કર્મ બાંધે છે, ઈત્યાદિ.
ત્યારે તે સોમા સુલતા આ પાસે યાવત્ બાર પ્રકારે શ્રાવકધર્મ અંગીકાર

Page #34

૪/૫ થી ૮
૫૪
પુપિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
કરશે. કરીને સુવા આયાતિ વાંદી-નમીને જે દિશાથી આવી હતી, તે દિશામાં પાછી જશે. પછી સોમા શ્રાવિકા થઈ, જીવાજીવ સ્વરૂપને જાણી ચાવત આત્માને ભાવતી રહેશે.
ત્યારપછી સુવા આય કદાચિત બિભેલ સંનિવેશeણી નીકળશે. બહારના દેશોમાં વિહાર કરશે. ત્યારપછી તે સુલતા આ અન્ય કોઈ દિને પૂવનિર્વથી ચાવતું આવીને રહા. ત્યારે સોમા બ્રાહ્મણી કથા સાંભળી હર્ષિત થઈ, હાઈ પૂર્વવત્ નીકળી યાવતું વાંદી-નમીને ધર્મ સાંભળી રાવતુ સરકૂટને પૂછીને પછી પdજ્યા લઈશ. • • સુખ ઉપજે તેમ કરો - -
પછી સોમા બ્રાહ્મણીએ સુવતો આયનિ વાંદી, નમીને તેમની પાસેથી નીકળશે. પછી પોતાના ઘેર રાષ્ટ્રકૂટ પાસે આવી, બે હાથ જોડી પૂર્વવતુ પૂછીને ચાવત દીક્ષા લઉં.
દેવાનુપિયા! સુખ ઉપજે તેમ કરો, પ્રતિબંધ ન કરો.
પછી રાષ્ટ્રકૂટ વિપુલ આશનાદિ પૂર્વવત્ સુભદ્રા ચાવત્ આયી થયા, ઈયસિમિતા યાવતું ગુપ્ત લાચારિણી. પછી તે સોમા આય, સુવતા આયર્સ પાસે સામાયિકાદિ ૧૧-અંગો ભણશે. ઘણાં ઉપવાસ, છઠ્ઠ, અક્રમાદિ યાવતું ભાવતી, ઘણાં વર્ષો ગ્રામય પયયિ પાળીને માસિકી સંલેખનાથી ૬૦ ભકતોને અનશન વડે છેદીને આલોચના-પ્રતિકમણ કરીને સમાધિ પામી, કાળ કરીને શક્રેન્દ્રના સામાનિક દેવપણે ઉપજશે. ત્યાં : x • સોમદેવની સ્થિતિ બે સાગરોપમ કહી છે. તે દેવલોકથી આયુક્ષયથી સાવત્ ચ્યવીને • x • મહાવિદહેમાં યાવત્ મોક્ષે જશે.
જંબૂ એ પ્રમાણે શ્રમણ ભગવંતે આનો અર્થ કહેલ છે. • વિવેચન-૮ :
ઉોપ-પ્રારંભવાક્ય - X • ચોથા અધ્યયનનો શો અર્થ કહ્યો છે ? - X - આ દિવ્ય ઋદ્ધિ કયા હેતુથી ઉપાર્જિત કરી છે ? ઈત્યાદિ - x • વાણારસીમાં ભદ્ર નામે
ઋદ્ધિવાન, દર્પવાનું, વિખ્યાત, વિસ્તીર્ણ વિપુલ ભવનાદિ યુક્ત સાર્થવાહ હતો. તેને સુભદ્રા નામે સુકુમાર પની હતી. તે વંધ્યા હતી. પ્રસવ પછી બાળક મરી જાય તો પણ વંધ્યા કહેવાય, તેથી કહે છે - અપત્યોને જન્મ આપી ન શકનારી, તેના શરીરના ઢીંચણ અને કોણી જ સ્તનોને સ્પર્શતા હતા, સંતાનો નહીં. તેણીને આવો આત્માશ્રિત, સ્મરણરૂપ, મનોગત સંકલ ઉપયો. તે માતાઓ-સ્ત્રીઓ ધન્યા છે, પવિત્ર છે, સુકૃત કરેલી છે, લક્ષણો સફળ કરેલી છે. તે સ્ત્રીના મનુષ્ય જન્મ અને જીવિત સફળ છે. જેને નિજકુક્ષિથી ઉત્પન્ન ડિંભ-બાળક, સ્તનના દૂધમાં લુબ્ધ છે ઈત્યાદિ - x - [બધું સૂત્રાર્થવત્ જાણવું - x •x -
પછી જે થયું, તે કહે છે - ગૃહોમાં સમુદાન-ભિક્ષાટનું કરતું સાધ્વી યુગલ ત્યાં આવ્યું. સુભદ્રાએ મનમાં વિચાર્યું કે – સમૃદ્ધ અતિશય શદાદિ ભોગવતા વિચારીએ છીએ તો પણ બાળકને જન્મ ન આપ્યો. પુત્ર સંપત્તિવાળી સ્ત્રીઓ જ ધન્ય
છે. તેમ ખેદ પરાયણ થઈ સાધ્વીને તેનો - x • ઉપાય પૂછ્યો. કેવલી પ્રજ્ઞપ્તધર્મ - જીવદયા, સત્ય વચન, પરધન પરિવર્જન, સુશીલ, ક્ષાંતિ, પંચેન્દ્રિયનિગ્રહાદિ. * * • આપનું વચન સત્ય છે, સંદેહરહિત છે. - x- એમ કહી શ્રાવક ધર્મ સ્વીકારી દેવગુરુ-ધર્મની પ્રતિપતિ કરે છે. * * *
માધવUTT - સામાન્ય કથન, પન્નવUTT - વિશેષ કચન, સન્નવUT - સંબોધના, વિત્રવV[ - વિજ્ઞતિકા. - x - સુભદ્રા ભાયનિ વ્રત ગ્રહણ માટે નિષેધ કરવા કહ્યું. પછી અનિચ્છાથી - x - અનુમતિ આપી.
સવતા આથી જુદા ઉપાશ્રયે વિચારે છે. મોર - બળપૂર્વક હાથ પકડી પ્રવર્તમાનને નિવારવા. નિવારતા - નિષેધક વગરની, તેથી જ સ્વચ્છંદમતિકા. •x - ૩વસ્થાઓ - પ્રેક્ષણક કરવાને માટે ત્યાં જવું. - X - X - X - પ્રતિસૂનિત - પ્રતિભાષિત. -x - - વલ્લભ, સંત - કમનીયત્વથી, પિયા - સદા પ્રેમવિષયવથી, મનોજ્ઞસુંદરપણાથી. - x - x - વેનપેડા - વામંજૂષા. - બાલક અને બાલિકારૂપ - X - X - શેષ સુગમ છે.
અધ્યયન-૫-“પૂર્ણભદ્ર” છે
– X - X - X -X - • સૂગ-૯ :
ભગવન * * ઉપ. હે જંબૂ! તે કાળે રાગૃહનગર, ગુણશીલ ચૈત્ય, શ્રેણિક રાજ હતો. સ્વામી પધાર્યા, પર્વદા નીકળી, તે કાળે પૂર્ણભદ્ર દેવ સૌધર્મકલામાં પૂર્ણભદ્ર વિમાનમાં સુધમ સભામાં પૂર્ણભદ્ર સીંહાસને ૪ooo સામાનિકો સાથે યાવતુ સૂયભિ દેવવંતુ, ચાવતું મીણબદ્ધ નૃત્યવિધિ દેખાડીને * * * પાછો ગયો. કૂટાગારશાલા દષ્ટાંત, પૂર્વભવ વિણે પૃચ્છા.
ગૌતમ! તે કાળે આ જ જંબુદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં મણિતિતા નામે સમૃદ્ધ નગરી હતી. ચંદ્ધોત્તરાયણ રીંત્ય હતું. ત્યાં પૂર્ણભદ્ર નામે આ ગાથાપતિ હતો. તે કાળે સ્થવિર ભગવંત, જાતિ સંપન્ન ચાવતુ જીવિતાશા-મરણાભયમુકત બહુચુત, બહુ પરિવારવાળા હતા તે પૂર્વનુપૂર્વથી ચાવતુ પધાર્યા, પર્ષદા નીકળી.
ત્યારે પૂર્ણભદ્ર ગાથાપતિ આ વૃત્તાંત જાણી, હર્ષિત થઈ ચાવતું ‘ગંગદત્ત’ માફક નીકળ્યો ચાવત દીક્ષા લઈ ચાવત ગુપ્ત બહાચારી થયો. પછી પૂણભદ્ર અણગારે ભગવંત પાસે સામાયિકાદિ ૧૧-ગ ભસ્યા. ઘણાં છ-અટ્ટમ યાવતું કરીને ઘણાં વર્ષો ગ્રામય પયય પાળીને માસિકી સંખનાથી ૬૦ ભકતોને અનશન વડે છેદીન, આલોચના-પ્રતિક્રમણ કરી, સમાધિ પામી, કાળ કરી, સૌધર્મ કલામાં પૂણભદ્ર વિમાનમાં કરી, સૌધર્મ કલ્પમાં પૂણભદ્ર વિમાનમાં ઉપાતસભામાં ચાવતુ દેવ થયો. x -
ગૌતમ! એ રીતે પૂર્ણભદ્રદેવે તે દિવ્ય દેવદ્ધિ યાવત્ પ્રાપ્ત કરી. પૂર્ણભદ્રદેવની - x • સ્થિતિ બે સાગરોપમ છે. તે દેવલોકથી અવીને - ૪ - મહાવિદેહે મોક્ષે જશે. – નિક્ષેપ –

Page #35

૬/૧૦
પુણ્યકાચૂલિકા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
૨૨ પુપચૂલિકા-ઉપાંગp-૧૧
અનુવાદ તથા ટીકાનુસારી વિવેચન
છે અધ્યયન-૬-“માણિભદ્ર” છે.
- X - X - X - X - • સૂઝ-૧૦ :
ઉલ્લોપw - હે જંબૂ! તે કાળો, રાજગૃહનગર, ગુણશીલ ચૈત્ય, શ્રેણિક રાજ, સ્વામી પધાર્યા. તે કાળે માણિભદ્ર દેવ સુધમસિભામાં માણિભદ્ર સીંહાસને ૪aoo સામાનિકો પૂefભદ્રની જેમ આગમન નૃત્યવિધિ, પૂર્વભવ પૃચ્છા. મણિપતિ નગરી, માણિભદ્ર ગાથાપતિ. સ્થવિરો પાસે પdજ્યા, ૧૧-અંગો ભણ્યા. ઘણાં વનો પર્યાય, માસિકી સંલેખના, ૬o ભકતોનું છેદન માણિભદ્ર વિમાને ઉપપત. બે સાગરોપમ સ્થિતિ, મહાવિદેહે મોક્ષે જશે. • • નિક્ષેપ • •
છે અધ્યયન-૭ થી ૧૦ - “દત્ત” આદિ 8.
- X - X - X - X - X - X – સૂત્ર-૧૧ -
એ પ્રમાણે દત્ત, શિવ, બલ, અનાદત એ ચારે પૂણભદ્ર દેવની સમાન જાણવું. બધાંની બે સાગરોપમ સ્થિતિ. વિમાનોના નામો દેવ રદેશ છે. પૂર્વભવમાં દત્ત-ચંદનામાં, શિવ-મિથિલામાં, બલ-હસ્તિનાપુરમાં, અનાદંત-કાર્કદી નગરીમાં ઉતપન્ન થયા. - ૪ -
• વિવેચન-૧૧ -
આ ગ્રંથમાં પહેલો વર્ગ દશ અધ્યયનાત્મક નિયાવલિકા નામે છે. બીજો દશ અધ્યયનાત્મક વર્ગ ‘કલ્પાવતંસિકા' નામે છે. બીજો વર્ગ દશ અધ્યયનાત્મક પુર્ષિકા નામે છે.
પુપિકાના પહેલાં અધ્યયનમાં ચંદ્ર નામે જ્યોતિકેન્દ્રની કથા છે. પછી અનુક્રમે સૂર્ય, શુક, બહપુમિકા, પૂર્ણભદ્ર, માણિભદ્ર, દd, શિવ, બલ અને અનાર્દતની વક્તવ્યતા છે.
8 અધ્યયન-૧ થી ૧૦ % • સૂત્ર-૧ થી ૩ :[] ઉલ્લોપ - પુષ્પચૂલિકાના દશ અધ્યયનો કહેલા છે. [] શ્રી, હી, ધૃતિ, કીર્તિ, બુદ્ધિ, લક્ષ્મી, ઈલા, સુસ, સ, ગંધ.
[3] જે પુષમૂલા ઉપાંગના દશ અધ્યયન કહ્યા છે, તો પહેલાંનો શો અર્થ કહ્યો છે ? હે જંબૂ! તે કાળે રાજગૃહનગર, ગુણશીલ ચૈત્ય, શ્રેણિક રાજ, સ્વામી સમોસયાં, "દા નીકળી.
તે કાળે શ્રીદેવી સૌધર્મકામાં શ્રીવતંસક વિમાને સુધમસિભામાં શ્રી સીંહાસને ૪૦૦૦ સામાનિકાદિ સાથે બહુપુબિકાદેવીવ4 હતી રાવત નૃત્યવિધિ દેખાડી, પાછી ગઈ. દારિકા ન કહેવી.
પૂર્વભવ પૃચ્છા - હે જંબૂ તે કાળે રાજગૃહનગર, ગુણlીલ ચત્ય, જિતાબુરાઇ. ત્યાં રાજગૃહનગરમાં સુદર્શન ગાથાપતિ રહેતો હતો. તેને પિયા નામે પાની હતી. તેઓની ભૂતા નામે સ્ત્રી હતી. તે મોટી થવા છતાં કુંવારી જ રહી. પણ છતાં કુમારી હતી, તેણીના સ્તન શિથિલ અને પડી ગયા હતા. તેમજ પતિ વગરની હતી.
તે કાળે પરણાદાનીય પાર્જ અરહંત યાવતું નવ હાથના હતા આદિ પૂવવવ વર્ષના સમોસય. પર્ષદા નીકળી. ત્યારે ભૂતાએ આ વૃત્તાંત જpયો. હર્ષિત થઈ, માતા-પિતા પાસે જઈને કહ્યું – પાર્થ અરહંત પૂવનુપૂર્વીથી વિચરતા યાવ4 દેવગણથી પરિવૃત્ત વિચરે છે. હે માતાપિતા ! આપની અનુા પામી, / અરહંતના પાદdદનાર્થે જવા ઈચ્છું છું. -- સુખ ઉપજે તેમ કર, પ્રતિબંધ ન કર
પછી ભૂતા કા ન્હાઈ ચાવત શરીરી થઈ દસીના સમૂહથી પરીવરીને પોતાના વેસ્થી નીકળી, બાહ્ય ઉપસ્થાનશાળાએ આવી, ધાર્મિક યાનપવરે આરૂઢ થઈ. ત્યારપછી ભૂતા પોતાના પરિવારથી પરિવૃત્ત થઈ અજગૃહીની મધ્યેથી નીકળી, ગુણશીલ ચેત્યે આવી. તીકરના છાદિ અતિશય જોઈ, ધાર્મિક યાનપવરથી ઉતરી, દોસીવૃંદથી પરીવરી અરહંત પદ્મ પાસે આવી. ત્રણ વખત યાવતું પપાસે છે.
ત્યારપછી પા/ અરહંત ભૂતાને અને તે પર્ષદાને ધર્મ કહો. તે સાંભળી, સમજી, હર્ષિત થઈ, વાંદી-નમીને ભૂતા બોલી - ભગવન ! નિલ્થ પ્રવચનની શ્રદ્ધા કરું છું યાવતુ તેના માટે અમ્યુચિત છું તે આપ કહો છો, તેમજ છે. વિશેષ એ માબાપને પૂછીશ. પછી હું ચાવત દીક્ષા લઈશ. યથાસુd
પુષેિકા ઉપાંગ સૂત્રના અધ્યયન-૧ થી ૧૦નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ટીકા સહિત અનુવાદ પૂર્ણ
આગમ સૂત્ર-૨૧, ઉપાંગસૂત્ર-૧૦ પૂર્ણ
-
X
-
X
-
X
-
X
-
X
-
X
-

Page #36

૧ થી ૧૦/૧ થી ૩
વૃષ્ણિદશા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
૨૩ વૃષ્ણિદશા-ઉપાંગસૂતા-૧૨
અનુવાદ તથા ટીકાનુસારી વિવેચન
પછી ભૂતા તે જ ધાર્મિક યાન પ્રવરે ચાવતું બેસીને રાજગૃહનગરે આવી, રાજગૃહી મળેથી પોતાના ઘેર આવી. રથથી ઉતરી. માતાપિતા પાસે આવી, હાથ mડી, જમાલી માફક પૂછે છે. યથાસુરઉંપછી સુદર્શન ગાથાપતિએ વિપુલ અશનાદિ તૈયાર કરાવ્યા. મિત્ર, જ્ઞાતિજનાદિને આમંચ્યા. ચાવતુ જમીન, શચિભૂત થઈને, દીક્ષા માટે અનુમતિ લઈને કૌટુંબિક પુરોને બોલાવ્યા • જલ્દીથી ભૂતા માટે હજાર પુરષ દ્વારા વાહ્ય શિબિકા લાવો. ચાવતુ આજ્ઞા પાછી સોંો. *
પછી સુદર્શન ગાથાપતિ, ભૂતાને સ્નાન યાવત્ વિભૂષિત શરીરે હજાર પુરુષથી વાહ્ય શિબિકમાં બેસાડે છે. પછી મિત્ર, જ્ઞાતિ યાવત્ રવ વડે રાજગહીનગરની મધ્યેથી ગુણશીલ ચૈત્યે આવે છે. તીર્થકરના છાદિ અતિશય જઇ. શિબિકા રોકી. ભૂતા ઉતરી. ભૂતાને આગળ કરી માતા-પિતા પાW અરહંત પાસે આવ્યા. ત્રણ વખત વંદન-નમન કરીને કહ્યું – દેવાનુપિય! ભૂતા અમારી એક માત્ર પુત્રી છે, અમને ઈષ્ટ છે, સંસારભયથી ઉદ્વિગ્ન છે યાવતું આપની પાસે મંડ થઈ યાવતુ પ્રdજ્યા લેવા ઈચ્છે છે. અમે આપને શિષ્યા ભિક્ષા આપીએ છીએ. આમ તે સ્વીકારો. - યથાસુરઉં.
ત્યારે ભૂતા, પાર્શ્વ આરહતે આમ કહેતા હર્ષિત થઈને પૂર્વમાં જઈ વય આભરણ અલંકાર ઉતારે છે. “દેવાનંદા” માફક યુપયૂલા આ પાસે દીક્ષા લઈ વાવત ગુd awયારિણી થઈ. પછી તે ભૂતા આ કોઈ દિવસે શરીરનાકુણિકા થઈ, વારંવાર હાથ-પમુખ-dનાંતઋક્ષાંતણૂાાંતર ધ્રુવે છે. જે જે સ્થાને શમ્યા કે નિષિધિકા કરે છે, ત્યાં ત્યાં પહેલાં ઘણી છાંટે છે. પછી શય્યા કે નિષિધિકા કરે છે. ત્યારે તે યુપચૂલા આય, ભૂતા આયર્નિં કહે છે - આપણે ઈયસિમિત ચાવત ગુપ્ત બહાચારીણી શ્રમણી નિગ્રન્થીઓ છીએ. આપણે શરીર ભાકુશિક થવું ન કો તે શરીર નાકુરિત થઈ વારંવાર હાથ ધોવે છે ચાવતું નિષિધિકા કરે છે. તો હું આ સ્થાનની આલોરાના જ બાકી સુભદ્રા મુજબ ચાવતુ બીજે જઈને રહે છે.
પછી તે ભૂત આય ઘણાં ઉપવાસ, છ અાદિ કરી, ઘણાં વર્ષો શ્રામણયાયયિ પાળી, તે સ્થાનની આલોચના-પ્રતિક્રમણ ન કરી કાળમાણે કાળા કરી સૌધર્મકામાં શ્રીવતંસક વિમાનમાં ઉપપાત સભામાં દેવશયનીયમાં યાવતું તેટલી અવગાહનાથી શ્રીદેવીપણે ઉત્પન્ન થઈ પંચવિધ યતિથી યતિ થઈ.
એ રીતે ગૌતમ! શ્રીદેવીએ આ દિવ્ય દેવદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી, સ્થિતિ એક પલ્યોપમ. શ્રીદેવી કયાં જશે ? મહાવિદેહ ક્ષેત્રે સિદ્ધ થશે. હે જંબૂ! - નિક્ષેપ.
એ પ્રમાણે બાકીના નવે અદયયનો કહેવા. સર્દેશ નામના વિમાન, સૌધર્મ કલ્પ, પૂર્વભવમાં નગરાદિના નામ સંગ્રહણી મુજબ છે. બધી પાર્ગ પાસે દીક્ષિત થઈ - x • બધી મહાવિદેહે મોક્ષે જશે.
• વિવેચન-૧ ૩ :ચોથો વર્ગ-
પુલિકા પણ દશ અધ્યયનાત્મક છે. શ્રીદેવી આદિ પ્રતિબદ્ધ અધ્યયનાત્મક છે. વૃત્તિ સર્વચા સુગમ છે. • X - X -
• સૂત્ર-૧,૨ :| [ઉોપ - x • પાંચમો વર્ગ તદ્વિદશા ઉપાંગનો શ્રમણ ભગવંતે યાવતું શો અર્થ કહેલો છે? જંબુ! ભગવંતે યાવત બાર અધ્યયનો કહ્યા છે.
[નિષધ, અનિય, વહ, વેહલ, પ્રગતિ, જુતિ, દશરથ, દેઢથ, મહાધતુ, સપ્તધનું દશાધન, શતધનું.
& અધ્યયન-૧-“નિપધ”
- X - X - X - X - • સૂત્ર-3 :
ભગવન! - x - પહેલાં અધ્યયનનો શો અર્થ કહેલ છે ? હે જંબૂ! તે કાળe દ્વારવતી નગરી હતી. બાર યોજન લાંબી ચાવતું પ્રત્યક્ષ દેવલોકરૂપ, પ્રાસાદીય-દર્શનીય-અભિરપ-પ્રતિરૂપ. તે દ્વારવતી બહાર ઈશાન દિશામાં રૈવત નામે પર્વત હતો. ઉંચો, ગગનતલને સ્પર્શતા શિખરોયુક્ત, વિવિધ પ્રકારે વૃક્ષગુભ-લતા-વલી વડે પરિવરેલ હોવાથી અભિરામ, હસમૃગ ઊંચ સારસ કાક મેના સાલંકી કોયલના સમૂહ સહિત તટ કટક વિવર નિરણા પ્રપાત અને શિખરોથી વ્યાપ્ત છે. અપ્સરાગણ, દેવસંધ, વિધાધર યુગલથી યુકત છે. દસાર, શ્રેષ્ઠ વીર યુરો, ગૈલોકય બલવંગ, સૌમ્ય સુભગ પ્રિયદનિ, સુરપ, પ્રાસાદીય ચાવતુ પ્રતિરૂપ છે.
તે રૈવતક પર્વતની કંઈક સમીપે અહીં નંદનવન ઉધાન છે. સર્વ ઋતુક પુષ્પ યાવત્ દશનીય છે. ત્યાં સુરપિય યક્ષનું યક્ષાયતન છે, તે ઘણું પ્રાચીન યાવતુ ઘણાં લોકો આવીને ત્યાં ચર્ચા કરે છે તે એક મોટા વનખંડણી ચોતરફથી . પરિવૃત્ત છે. તેનું વર્ણન પૂણભદ્ર ચક્ષાયતનવત્ શણવું.
તે દ્વારાવતી નગરીમાં કૃષ્ણ નામે વાસુદેવ, ચાવતું રાજ્યને શાસિત કરતો વિચરતો હતો. તે ત્યાં સમુદ્રવિજયાદિ દશ દસરો, બલદેવ આદિ પાંચ મહાવીરો, ઉગ્રસેન આદિ ૧૬,ooo રાજ, પ્રધુમ્ન આદિ સાડા ત્રણ કરોડ કુમારો, શબ આદિ ૬૦,૦૦૦ ફુદીનો, વીસેન આદિ ર૧,૦૦૦ વીરો, રુકિમણી આદિ ૧૬,ooo રાણી, અનંગ સેનાદિ અનેક હજાર ગણિકાઓ, બીજ ઘણાં રાઈસર ચાવતું સાવિાહાદિ તથા વૈતગિરિ અને સાગરની મર્યાદિના દક્ષિણદ્ધિ ભરતનું આધિપત્યાદિ કરતાં યાવત્ વિચરતા હdl.
તે દ્વારાવતી નગરીમાં બલદેવ નામે મહાન રાજા હતો. ચાવતું રાજ્યને

Page #37

૧/૩
પ૯
દo
વૃણિદશા ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
પ્રશાસિત કરતો વિચરતો હતો. તેને રેવતી નામે સુકુમારદેવી ચાવત રહેતી હતી. તે રેવતી રાણીએ કોઈ દિવસે તેવા પ્રકારની શય્યામાં ચાવતું સીંહનું સ્વપ્ન જોઈને જગ. * * * કળાથી ચાવતું મહાબલવતુ ૫૦નો દાયો, ૫o રાજકન્યા સાથે એક જ દિવસે પાણિગ્રહણ, નિષધ નામ, ઉપરી પ્રાસાદે રહે છે.
તે કાળે અરિષ્ટનેમિ રહંત, આદિકર દશ ધનુષ ઉંચા આદિ યાવતું પઘાય. પર્ષદા નીકળી. ત્યારે કૃષ્ણ વાસુદેવ આ વાત સાંભળી હર્ષિત થઈ કૌટુંબિક પુરુષોને બોલાવીને કહ્યું – જલ્દીથી સુધમસિભામાં સામુદાનિક ભેરી વગાડો. ત્યારે તેમણે સાવવું વગાડી. પછી તે સામુદાનિક ભેરીને મોટા-મોટા શબ્દોથી વગાડતા સમદ્રવિજય આદિ દશ દસારો યાવતું અનંગસેનાદિ અનેક હજાર ગણિકા અને બીજી પણ રાઈશ્ચરાદિ ન્હાઈ ચાવતું સવલિંકાર ભૂષિત થઈ, યથા વૈભવ ઋદ્ધિ સહકાર સમુદયથી કેટલાંક ક્યો પર વાવ સમૂહ વડે પરિવૃત્ત થઈ કૃષ્ણ વાસુદેવ પાસે આવ્યા. કૃષણને વધાવ્યા.
પછી વાસુદેવે કૌટુંબિક પુરુષોને બોલાવીને કહ્યું - જલ્દીથી અભિષેક્ય હાથી સજાવો, ઘોડા-હાથી આદિ સેના સજ્જ કરો. પછી કુણ વાસુદેવ સ્નાનગૃહમાં ચાવત્ આરૂઢ થઈ, આઠ અષ્ટમંગલો કોણિક માફક ચાલ્યા, શ્રેષ્ઠ વેત ચામરી જિાતો, સમુદ્રવિજયાદિ દશ દસાર યાવતું સાવિાહથી પરીવરીને સર્વઋદ્ધિથી યાવ4 રવથી દ્વારવતી મદયેથી નીકળ્યો. શેષ કોશિક yrale - X
પછી તે નિષધકુમાર ઉપરી પ્રાસાદે મોટા જન શબદોને જમાલીવ4 સાંભળી ચાવતુ ધર્મ સાંભળી, વાંદી-નમીને બોલ્યો - હું નિરિક્ષાવચનની શ્રદ્ધા છે,
ચિત્ત'ની માફક યાવ4 શ્રાવકધર્મ સ્વીકાર્યો. તે કાળ અરિષ્ટનેમિ અરહંતના શિષ વરદત્ત અણગાર ઉદાર યાવતુ વિચરતા હતા. પછી તે વરદત્ત અણગારે નિષધને જોયો. શ્રદ્ધાથી યાવતુ પપાસતા કહ્યું – ભગવના નિષધકુમાર ઈષ્ટ - ઈષ્ટરૂપ, કાંતo પ્રિય, મનોજ્ઞ, મણામ સૌમ્ય પ્રિયદર્શન અને સુરૂપ છે. નિષધે આવી માનુષી ઋદ્ધિ કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરી ?
સૂયભિની જેમ, પન. હે વરદત્તા તે કાળે આ જંબૂદ્વીપે ભરતો રોહિતક નામે સમૃદ્ધ નગર હતું, મેઘવન ઉધાન, મણિદત્ત યક્ષનું યક્ષાયતન.
ત્યાં મહાબલ રાજ, પાવતી રાણી હતી. કોઈ દિવસે તેની શય્યામાં સીંહ સ્વપ્ન જોયું. એ રીતે મહાબલ માફક જન્મ કહેવો. વિશેષ એ - ‘વિરાંગદ’ નામ, Bરનો દાયો, 3ર રાજકન્યા સાથે લગ્ન યાવતુ ગાતા-ગાતા પાર્વાર, વષરિમ, શરદ, હેમંત, ગ્રીષ્મ અને વસંત, છ એ ઋતુને યોગ્ય વૈભવથી યાવત વિચરે છે.
તે કાળો સિદ્ધાર્થ નામે જાતિસંપન્ન આચાર્ય ર્કશી” સમાન હતા. વિશેષ એ - બહુશ્રુત, બહુપરિવારવાળા. રોહિતક નગરે મેઘવર્ણ ઉધાનમાં મણિદdચહ્નાયતને આવ્યા. યશાપતિરૂપ અવગ્રહ લઈ ચાવતુ રહ્યા, પણદા નીકળી. પછી વીરાંગદ કુમાર ઉપર પ્રાસાદે મહત્ત શબદો સાંભળી જમાલી માફક નીકળ્યો. ધર્મ
સાંભળ્યો. જમાલી માફક માતા-પિતાને પૂછવું, જમાલીની જેમ જ નીકળતું ચાવતું અણગર થયા, ચાવતું ગુપ્ત બ્રહ્મચારી થયા
પછી વીરાંગદ અણગાર સિદ્ધાર્થ આચાર્ય પાસે સામાયિક આદિ યાવત્ ૧૧-અંગો ભણ્યા. ઘણાં ઉપવાસ્તદિથી પાવતુ આત્માને ભાવિત કરતાં પ્રતિપૂર્ણ ૪પ-વર્ષ ગ્રામજ્ય પયય ાળીને, બેમાસિકી સંખનાથી આત્માને ઝોસિત કરીને, ૧ર૦ ભકતને અનશનથી છેદીને આલોચનાથી સમાધિ પામી, કાળ કરી બ્રહ્મલોક કહૈ મનોરમ વિમાને દેવપણે ઉપજ્યો. - x - ત્યાં તેની સ્થિતિ ૧૦ સાગરોપમ હતી. તે દેવ ત્યાં ઍવીને યાવતુ આ જ દ્વારાવતી નગરીમાં બલદેવ રાજાની રેવતી રાણીની કુક્ષિમાં પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયો. તેથી રેવતીદેવી તેવા પ્રકારની શસ્સામાં સ્વર્ગદર્શન યાવતુ ઉપરી પ્રાસાદે વિચરે છે. એ પ્રમાણે છે વરદત્ત ! નિશધકુમારે આવી ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી.
ભગવાન ! નિષધકુમાર આપની પાસે દીક્ષા લેવા સમર્થ છે ? હા, છે. ભગવન તેમજ છે, કહી વરદdo વિયરે છે.
પછી અરિષ્ટનેમિ અરહંત અન્ય કોઈ દિને દ્વારાવતીથી ચાવતું બાહ્ય જનપદમાં વિચરે છે. નિષધકુમાર શ્રાવક થઈ, જીવાજીવ જાણીને યાવત વિવારે છે. પછી નિષધ અન્ય કોઈ દિને પૌષદશાને આવ્યા યાવત્ દર્ભસંથારામાં રહia. પછી તેને મધ્યરાત્રિમાં ધર્મ જગરિકાથી જાગતા આવો સંકલ્પ થયો - તે ગામ, નગરાદિ ધન્ય છે, જ્યાં અરિષ્ટનેમિ અરહંત વિચરે છે. તે સઈયર આદિ ધન્ય છે, જે અરિષ્ટનેમિને વંદનાદિ કરે છે. જે ભગવત વિચરતા નંદનવનમાં પધારે, તો હું તેમને વાંદુ ચાવતુ પર્યાપાસુ.
ત્યારે અરિષ્ટનેમિ અરહંત નિષધના આવા સંકલ્પને યાવતુ જાણીને, ૧૮,ooo શ્રમણો સાથે યાવતુ નંદનવન ઉધાને આવ્યા. પપૈદા નીકળી, નિષધકુમાર પણ • x - જમાલીવ4 નીકળ્યો. યાવતુ માતાપિતાને પૂછીને યાવત્ અણગાર થયો.
પછી નિષધ અણગાર અરિષ્ટનેમિ રહંતના તથારૂપ સ્થવિરો પાસે સામાયિકાદિ ૧૧-અંગ ભો. ઘણાં - x - તપોકમથી આત્માને ભવિ પૂર્ણ નવ વર્ષ શામધ્ય પયરય પાળી ૪ર ભક્તોને અનશનથી છેદી, આલોચના-પ્રતિક્રમણ કરી અનુક્રમે કાળધર્મ પામ્યો.
ત્યારે વરદત્ત અણગરે - X - અરિષ્ટનેમિ અરહંતને ચાવતું પૂછયું - X * * * નિષધ અણગારની ગતિ શી થઈ? ભગવતે કહ્યું - x • • • x • સાથિસિદ્ધ વિમાને દેવ થયો. ત્યાં ૩૩ સાગરોપમની સ્થિતિ છે. નિષધદેવ દેવલોકના આયુ-ભવ-સ્થિતિનો ક્ષય કરીને• x - જંબૂદ્વીપના મહાવિદેહમાં Gauત નગરમાં રાજકુળમાં પુત્ર થશે. યાવત તથારૂપ સ્થવિરો પાસે કેવલબોધિથી બોધ પામીને દીક્ષા લેશે. અણગાર થરો
તે ત્યાં ઘણાં - X • તપોકર્મી આત્માને ભાવિ, ઘણાં વર્ષ શ્રમણપર્યાય

Page #38

૧/૩
ચતુ શરણપકીર્ણસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ૨૪ ચતુશરણ-પ્રકીર્ણક સત્ર-૧
અનુવાદ તથા ટીકાનુસારી વિવેચન
પાળી માસિકી લેખનાથી ૬૦ ભકતોને છેદશે. જે માટે નનુભાવ, મુંડભાવ, અMાન ચાવતુ અતવણ, છત્ર, અનોપાહણ, કાઠશય્યા. બહાચર્યવાસાદિ કર્યા • x • તે આરાધી છેલ્લા શ્વાસે સિદ્ધ-બુદ્ધ થઈ સર્વ દુઃખોનો અંત કરશે. - નિક્ષેપ -
છું અધ્યયન-૨ થી ૧૨ છે.
- X - X - X - X - • સૂત્ર-૪ - એ પ્રમાણે બાકીના ૧૧ અધ્યયનો સંગ્રહણી અનુસાર જાણવા. • વિવેચન-૧ થી ૪ -
પાંચમો વર્ગ વૃષિHદશા નામે ૧૨-અધ્યયનાત્મક કહ્યો. પ્રાયઃ સર્વે પણ પાંચમો વર્ગ સંગમ છે. વિરા - અતિ પ્રાચીન, - x x• માથુથાગ આયુદલિક નિર્જરણા. અવક્ષય - દેવભૂત નિબંધનરૂપ કર્મ, ગત્યાદિની નિર્જરા ઈત્યાદિ. - ૪ -
વૃષ્ણિદશા - ઉપાંગસૂત્રના બારે અધ્યયનોનો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ સટીક અનુવાદ પૂર્ણ
-: આગમસૂત્ર-૨૩-ઉપાંગ સૂત્ર-૧૨ પૂર્ણ :
- X - X - X - X - X - X - X -
આ અધ્યયન પરમપદપ્રાપ્તિના બીજભૂતપણાચી શ્રેયરૂપ છે. તેથી તેના આરંભે ગ્રંથાકાર મંડલરૂપે સામાયિકાદિ આવશ્યક અર્થકચન ભાવમંગલ કારણ દ્રવ્યમંગલભૂત ચૌદ સ્વાનોચ્ચારણ. • x- વીર નમસ્કારરૂપ મંગલ કહે છે. અથવા છ આવશ્યકયુક્ત જ પ્રાયઃ ચતુઃ શરણ સ્વીકારાદિ યોગ્યતા થાય. તે માટે આવશ્યક -
સૂત્ર-૧ થી ૭ :
[૧] સાવધયોગ વિરતી, ગુણોનું ઉકિતન, ગુણવંતની તંદના, અલિતની નિંદા, વ્રણ ચિકિત્સા, ગુણધારણા [એ છે.]
]િ અહીં સામાયિક વડે નિગ્ને શસ્ત્રિની વિશુદ્ધિ કરાય છે. તે સાવધના ત્યાગ અને નિરવધની સેવનાથી થાય છે.
[] દાચારની વિશુદ્ધિ ચતુર્વિશતી સ્તવથી કરાય. તે જિનવરેન્દ્રના અતિ અદ્ભુત ગુણકિતનરૂપ છે.
[] જ્ઞાનાદિ ગુણો, તેનાથી યુકત પતિપતિ રા વડે - વિધિપૂર્વક dદનથી જ્ઞાનાદિ ગુણોની વિશુદ્ધિ થાય.
પિ] જ્ઞાનાદિમાં જે ખલનાની જે વિધિપૂર્વક નિંદના તે પ્રતિક્રમણ, તે પ્રતિક્રમણથી તેની શુદ્ધિ રવી જોઈએ.
]િ ચાાિદિના જે અતિચારની યથાક્રમે ઘણચિકિત્સારૂપથી પ્રતિક્રમણ પછી રહેલ આશુદ્ધિ કાયોત્સર્ગથી શોધવી.
[ગુણધારણારૂપ પ્રત્યાખ્યાનથી તપના અતિચારની અને વીચચિારની સર્વે આવશ્યકથી શુદ્ધિ કરવી.
• વિવેચન-૧ થી ૭ :
[૧] સાવધ-પપ સહિત વર્તે તે, યોગ-મન, વચન, કાયા, રૂપ, વ્યાપાર, તેની વિરતિ-નિવૃત્તિ, તે સાવધ યોગ વિરતિ, જે સામાયિક વડે થાય છે. - ઉકિર્તનજિન ગુણોનું કીર્તન, તે ચતુર્વિશતિ સ્તવથી થાય. -- Tળ - જ્ઞાન, દર્શન, ચાસ્ત્રિાદિ, ગુણવંત-ગુરુઓ, તેમની ભક્તિ તે ગુણવંત પ્રતિપત્તિ, તે વંદનથી થાય. -. પોતાના થયેલા અતિચારોની નિંદા અને ફરી ન થાય, તે માટે ઉધત થવું તે પ્રતિક્રમણ. - - અતિસારરૂપ ભાવ વ્રણના પ્રતિકારરૂપ તે કાયોત્સર્ગ - - મૂલગુણ અને ઉત્તગુણરૂપ ધારણા, તે પ્રત્યાખ્યાન વડે થાય છે.
હવે સામાયિકાદિ છનું સ્વરૂપ અને ફળ કહે છે – [૨] પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિરૂપ ચાસ્ટિાચારની નિર્મળતા કરાય છે, કઈ

Page #39

ગાથા-૧ થી ૭
૬૩
રીતે ? સમભાવલક્ષણ સામાયિકથી. અહીં - જિનશાસનમાં, બીજે ક્યાંય નહીં, કેમકે તેમને સામાયિકની પરિભાષા જ નથી. કઈ રીતે વિશોધિ કરાય છે ? યોગ - કાય આદિ વ્યાપરા. તેમાં સાવધનું વર્જન અને નિવધના આસેવનથી કરાય. હવે દર્શનાચારવિશુદ્ધિ –
[3] દર્શન-સમ્યક્ત્વ, તેના આચાર - નિઃશંકિતાદિ આઠ. તેની વિશોધિનિર્મળતા, ૨૪-તીર્થંકર સંબંધી સ્તવ જેમાં કરાય છે તે. ‘લોગસ્સ' ઈત્યાદિરૂપ, તેના
વડે કરાય. અર્થાત્ ચતુર્વિશતિસ્તવ. - ૪ - કઈ રીતે ? સર્વાતિશાયી લોકોધોતકરાદિ જે ગુણો, તેનું વર્ણન, તે રૂપે. કોનું ? નિન - રાગાદિના જયથી ઉપશાંત મોહાદિ, તેમાં શ્રેષ્ઠ કેવલી, તેના ઈન્દ્ર જેવા, તીર્થંકર કે જિનવરેન્દ્ર. હવે જ્ઞાનાચારની અને ચારિત્રાચાર-દર્શનાચાની વિશેષથી વિશુદ્ધિ –
[૪] કાળ, વિનયાદિ અષ્ટવિધ જ્ઞાનાચાર. ઞાતિ શબ્દથી દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર લેવા. કેમકે આ ત્રણેથી યુક્ત જ વંદનને યોગ્ય છે, બીજા કોઈ નહીં. પાર્શ્વસ્થાદિ વ્યવહારથી જ્ઞાનાવાન્ પણ કે ચાસ્ત્રિવાન્ પણ નિહવાદિ નહીં. આ જ્ઞાનાદિ જ ગુણો છે. તેનાથી યુક્ત ગુરુ, તેમની ભક્તિ કરવી તે. તેનો વિનય કરવો. કોના વડે? વંદન વડે, કઈ રીતે? ૩૨-દોષ રહિત, ૨૫-આવશ્યકની વિશુદ્ધિથી. - x - x -વંદનથી જ્ઞાનાદિ ત્રણ આચારની શુદ્ધિ કહી, હવે બે ગાથાથી બે
આવશ્યક –
[૫] વ્રતવિષયના અતિક્રમ, વ્યતિક્રમાદિ પ્રકારના થયેલા અપરાધ. જ્ઞાનાચારાદિનું પુનઃ પ્રતિષેધનું કરવું, કરવા યોગ્ય ન કરવું, અશ્રદ્ધાન્, વિપરીત પ્રરૂપણાદિ પ્રકારે થયેલા અતિચારનું સૂત્રોક્ત પ્રકારથી જે નિંદન - મેં આ દુષ્ટ કર્યુ, આદિ શબ્દથી ગર્દાદિ લેવા. ગુરુ સાક્ષીએ પોતાના દોષ કહેવા તે ગઈ. એ રીતે સ્ખલનાનું જે નિંદનાદિ કરણ, તે પ્રતિક્રમણ. પાછું ખસવું તે પ્રતિક્રમણ. - ૪ -
[૬] ચાસ્ત્રિનું અતિક્રમણ તે ચરણાતિગ-અતિયાર. તેમાં બધાં અતિચાર, તે ચરણાતિગાદિ. પ્રતિક્રમણ - પૂર્વોક્ત શુદ્ધ કે અર્ધ શુદ્ધોની શુદ્ધિ, પૂર્વોક્ત રીતે કાયોત્સર્ગથી કરવી. કઈ રીતે? ક્રમથી પ્રાપ્ત, દશ પ્રાયશ્ચિતમાં પાંચમા પ્રાયશ્ચિત્તથી, વ્રણ-દ્રવ્ય અને ભાવ બે ભેદે. દ્રવ્યવણ - કાંટો આદિ વાગતા, ભાવવ્રણ - અતિચાર શલ્યરૂપ. તે ભાવવણની પ્રતિકાર રૂપ કાયોત્સર્ગ. મહાનિર્જરાનું કારણ હોવાથી તેના વડે અતિચાર શોધવા. જ્ઞાનનય પ્રાધાન્યથી ત્યાં જ્ઞાનાદિ કહ્યું, ક્રિયાનય પ્રાધાન્યથી ચરણાદિ જાણવું.
અતિચાર શુદ્ધિ કહી. હવે તપોવીર્યાચાર કહે છે -
[9] શુળ - વિરતિ આદિ. વિરતિથી આશ્રવદ્વાર બંધ કરવા, કરીને તૃષ્ણાનો છેદ, તેથી અતુલ ઉપશમ, તેથી પ્રત્યાખ્યાન શુદ્ધિ, તે શુદ્ધિથી ચાસ્ત્રિનૈર્મલ્ય. તેથી કર્મ વિવેક - અપૂર્વકરણ - કેવળજ્ઞાન. તેનાથી મોક્ષ થાય. તે ગુણ ધારણા પ્રત્યાખ્યાન વડે થાય. તે દશ ભેદે છે, અથવા પાંચમહાવ્રત કે શ્રાવકના બાર વ્રત, નવકારશી આદિ રૂપે છે. તપાચારના અતિયારની વિશુદ્ધિ તપ વડે થાય.
ચતુઃશરણપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
આત્માને વિશેષથી તે-તે ક્રિયામાં પ્રેરે તે. વીર્ય પાંચ ભેદે-તપવીર્ય, ગુણવીર્ય, ચારિત્રવીર્ય, સમાધિવીર્ય, આત્મવીર્ય. તેનો આચાર તે વીર્યાચાર. તે બધાંની શુદ્ધિ છ આવશ્યક વડે થાય - ૪ - હવે સર્વ જિનગુણોત્કીર્તન ગર્ભ મંગલરૂપ ગજાદિ સ્વપ્નને કહે છે -
-
૬૪
• સૂત્ર
ગજ, વૃષભ, સીંહ, અભિષેક, માળા, ચંદ્ર, સૂર્ય, ધ્વજા, કુંભ, પસરોવર, સાગર, વિમાન-ભવન, રત્નોત્કર, શીખા.
• વિવેચન-૮ :
ગાથા-સુગમ છે. વિશેષ આ – ચોયા સ્વપ્નમાં બંને પડખે રહેલ, હાથીની શુંઢમાં રહેલ કળશયુગલ વડે સીંચાતી લક્ષ્મીને જિનમાતા જુએ. બારમા સ્વપ્નમાં વિમાન, દેવલોકથી તીર્થંકર આવે તો વિમાન, નકથી આવે તો ભવન જુએ. વિમાન કે ભવનનો આકાર માત્ર ભેદ છે. [સ્વપ્નફલ કલ્પસૂત્ર ટીકાથી જોવું.] સ્વપ્ન મંગલ કહ્યું. હવે વીર નમસ્કાર રૂપ ત્રીજું મંગલ, અધ્યયન પ્રસ્તાવના –
• સૂત્ર -
દેવેન્દ્ર, નરેન્દ્ર અને મુનીન્દ્ર વંદિત ભગવંત મહાવીરને વાંદીને કુશલાનુબંધિબંધુ અધ્યયન હું કહીશ.
• વિવેચન-૯ :
અમરેન્દ્ર - અપમૃત્યુથી ન મરે તે અમર, તેનો ઈન્દ્ર-દેવેન્દ્ર. - x - તેમના વડે વંદિત, મહાવીર - જેનું વીર્ય મહત્ છે, અનંતબલ હોવાથી દેવકૃત્ પરીક્ષામાં પણ બિલકુલ ક્ષોભિત ન થયા તે. કુશલ મોક્ષ, તેને પરંપરાએ દેનાર. વચુર - મનોજ્ઞ, જીવોને આલોક-પરલોકમાં સમાધિ હેતુષણાથી, અર્થ સમુદાય જેમાંથી જણાય તે અધ્યયન-શાસ્ત્ર. હવે પ્રસ્તુત અધ્યયન અધિકાર –
- સૂત્ર-૧૦ :
ચાર શરણે જવું, દુષ્કૃત્ ગર્હા અને સુકૃત્ અનુમોદના, આ ત્રણ અધિકાર મોક્ષના કારણ હોવાથી નિરંતર કરવા જોઈએ.
ગ
• વિવેચન-૧૦ :
(૧) અરહંત, સિદ્ધ, સાધુ, ધર્મના શરણે જવું. (૨) દુષ્ટ કરવું તે દુષ્કૃત્, તેનું ગુરુ સાક્ષીએ કથન. (૩) શોભન કરવું તે સુકૃત્, તેની અનુમોદના - મેં આ કર્યુ તે ભવ્ય છે. આ ત્રણે સતત અનુસરણીય છે. કેમકે તે મોક્ષનું કારણ છે. હવે ચતુઃ શરણ અધિકાર - સૂત્ર-૧૧ :
અરહંત, સિદ્ધ, સાધુ, કેવલી, કથિત સુખ આપનાર ધર્મ આ ચારે શરણા ચતુર્ગતિ નાશક છે. તેને ધન્યો પામે છે.
* વિવેચન-૧૧ -
અ ંત - દેવેન્દ્રકૃત્ પૂજાને યોગ્ય. સિદ્ધ-નિષ્ઠિતાર્થ હોય તે. સાધુ - નિર્વાણ
1

Page #40

ગાથા-૧૧
૬૬
ચતુઃશરણપકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
સાધક ધર્મ વ્યાપાર કરે છે. ઘf - દુર્ગતિમાં પડતાં પ્રાણીને ધારે છે. કેવલી - જ્ઞાની વડે પ્રતિપાદિત. • x • વળી કેવો ધર્મ-પરંપરાથી પ્રકીને આપે તેવો સુખાવહ. આના વડે મિથ્યાર્દષ્ટિ ધર્મનો - x • નિષેધ કર્યો. આ ચાર શરણ ચાર ગતિને નિવારી સિદ્ધ લક્ષણરૂપ પાંચમી ગતિ અપાવે છે. તેથી જ ભવ અટવીમાં શરણરહિતો ભટકે છે. કોઈ સુકૃતુ કર્મોને જ શરણ પ્રાપ્ત થાય.
• સમ-૧૨ -
હવે તીર્થકરની ભક્તિના સમૂહે કરી ઉછળતી રોમરાજી રૂપ બતરે શોભાયમાન આત્મા હથિી મસ્તકે અંજલી કરી કહે છે –
• વિવેચન-૧૨ :
તે શરણ પ્રતિપક્ષ ચતુર્વિધ સંઘમાંનો કોઈપણ જીવ, જિન ભક્તિના પ્રાબલ્યથી રોમાંચિત થયેલ• x• તેથી અંતરંગ શગુના ભીષણ, પ્રકૃષ્ણ હથિી જે પ્રણામ, તેના વડે વ્યાકુળ જે રીતે થાય, અથવા આનંદાશ્રુથી ગદ્ગદ્ સ્વર, તથા મસ્તકે સાંજલિ કરીને કહે છે – હવે અરહંત શરણ અંગીકાર કરીને જે બોલે તે –
• સુગ-૧૩ થી ૨૨
[૧] સગ-દ્વેષરૂપ શણના હણનાર, આઠ કમિિદ ગુના હણનારા, વિષય કષાય શત્રુને હણનાર - અરિહંતો મને શરણ થાઓ.
[૧૪] યજ્યશ્રીને તજીને, દુક્કર તપ ચારિત્રને સેવીને કેવલજ્ઞાન લખીને યોગ્ય અરહંતો મને શરણ થાઓ.
[૧૫] સ્તુતિ-વંદનને યોગ્ય, ઈન્દ્રો-ચકવતની પૂજાને યોગ્ય શાશ્વત સુખ પામવાને યોગ્ય અરહંતો મને શરણ થાઓ.
[૧૬] બીજાના મનોભાવને જાણતાં, યોગીન્દ્ર અને મહેન્દ્રને ધ્યાન કરવા યોગ્ય, વળી ધમકથાને યોગ્ય આરહેતો મને શરણ હો.
[૧] સર્વ જીવોની દયા પાળવાને યોગ્ય, સત્ય વચનને યોગ્ય, બહાચર્યને યોગ્ય અરહંતો મને શરણ થાઓ.
[૧૮] સમોસરણમાં બેસીને, ચોત્રીશ અતિશયોને સેવા પૂર્વક, ધર્મકથાને કહેતા અરિહંતો મને શરણ થાઓ.
[૧૯] એક વાણી વડે અનેક પાણીના સંદેહને એક સાથે છેદતા ત્રણ જગને અનુશાસિત કરdi અરિહંતો મને શરણ થાઓ.
[૨૦] વચનામૃત વડે ગતને શાંતિ પમાડતાં, ગુણોમાં સ્થાપતા, અવલોકનો ઉદ્ધાર કરd અરિહંતો મને શરણ થાઓ.
[૨૧] અતિ અદ્દભુત ગુણવાળા, પોતાના યશરૂષ ચંદ્ર વડે દિશાઓના આંતને શોભાવનાર, શાશ્વત-અનાદિ-અનંત અરહંતોને મેં શરણપણે અંગીકાર કરેલા છે.
[૨] જરા-મરણને તજનાર, દુઃખપીડિત સમસ્ત પાણીના શરણરૂપ, ત્રણ જગતૃના લોકને સુખ આપનાર અરિહંતોને નમસ્કાર, 2િ8/5].
• વિવેચન-૧૩ થી ૨૨ :| [૧૩] રાગ ત્રણ ભેદે - દૃષ્ટિરાગ, કામરાગ, સ્નેહરણ. હેપ-બીજાના દ્રોહના અધ્યવસાય અથવા આસકિતમાત્ર મગ, અપીતિ માત્ર હેષ ઉપલક્ષણથી મદ, મત્સર, અહંકાર લેવા. તે રૂ૫ શગુના હણનાર. જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ કર્મરૂપી શત્રુ, આદિ શદથી પરીષહ, વેદના અને ઉપસગદિ લેવા, તેના હણનાર. શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શરૂપ વિષય અને કષાય - ક્રોધ, માન, માયા, લોભ - x • તે રૂ૫ શગુના હણનાર. અથવા વિષય, કષાયોના વિનાશકવથી શગુપણું છે. એવા પ્રકારના અરિહંત-જિન મને શરણ-પદ્મિાણ થાઓ.
[૧૪] રાજ્યલક્ષીને છોડીને, કર્મમલના દૂર કરવાથી આત્મા સુવર્ણ જેમ અગ્નિ વડે તપે તે તપ, તેનું આ સેવન, જે સામાન્ય સાધુને કરવું અશક્ય છે, તે છમાસાદિ રૂપ અને અપ્રમતતા-મૌન-કાયોત્સર્ગાદિ તે તપ સેવીને જે કેવળજ્ઞાન વિભૂતિને યોગ્ય થાય તે અરહંત-તીર્થકર, મને શરણ થાઓ. અથવા રાજ્યશ્રીને તજતા, દશર તપ-ચાસ્ત્રિને અનુસરતા, કેવલશ્રીને પામનાર મને શરણ હો. * * છે કે શક્રાદિને બધી અવસ્થામાં જિનો નમસ્કાર યોગ્ય નથી કેમકે અવિરતિપણે છે. જે અનાગત જિન સાધુ વડે નમસ્કાર કરાય છે, તે પણ ભાવિભાવસાત્રિાવસ્થા જ છે.
[૧૫] સ્તવ કે સ્તુતિ - સદભૂત ગુણોત્કીર્તન, વંદન-કાયિક પ્રણામ, તે બંનેને યોગ્ય, અમરેન્દ્ર-નરેન્દ્રોની પૂજા - સમવસરણાદિ સમૃદ્ધિને યોગ્ય, શાશ્વત સુખ - નિર્વાણ પછીનું, તેને પણ યોગ્ય.
[૧૬] પોતાના સિવાયના, બીજાના મનમાં રહેલ ચિંતિત, તેને જાણતાં, * * • તેના વડે અનુતર દેવોના મનના સંશય જાણીને તેના ઉચ્છેદમાં સમર્થ, તથા યોગીમુનિના ઈન્દ્ર-ગૌતમાદિ, મહાન ઈન્દ્રો - શકાદિ, તેમના ધ્યાનને યોગ્ય. - x - ધર્મકથા - દાન, શીલ, તપ, ભાવનાદિના કથનને યોગ્ય, સર્વાપણાથી સર્વ ભાષાનુયાયી, યોજનગામીની વાણી, છાણ્યાવસ્થામાં મૌન ધારણ કરેલા આદિ.
[૧] સૂમ, બાદર, બસ, સ્થાવર જે જીવો, તેમની હિંસા નહીં તે અહિંસા - રક્ષા, તેને યોગ્ય, સજ્જનોનું હિત તે સત્ય - તથ્ય. તે અને તેનું કહેવું, તેને યોગ્ય • x • તથા અઢાર ભેદે બ્રહ્મવત - x - તેની આસેવના, પ્રરૂપણા અને અનુમોદનાને યોગ્ય.
[૧૮] સંસારના ભયથી ઉદ્વિગ્ન જીવો વડે અવસરણ થાય તે સમવસરણ તેને અલંકરીને, ૩૪ અતિશય - જન્મથી, કર્મક્ષયથી, દેવોએ કરેલ અનુક્રમે ૪-૧૧-૧૯ અતિશયો સેવતા ઉપલક્ષણથી વાણીના ૩૫-વચનાતિશયવાળા, ધર્મકથા કહીને જે મુક્તિમાં ગયા-જાય છે-જશે અથવા ધર્મકથા કહેતા, તેમનું શરણ. - X - X • સ્તુતિ ઉપદેશ રૂપથી પુનરુક્તિ થાય તેમાં દોષ નથી.
[૧૯] એક પણ વયનથી અનેક પ્રકારે સંશયોને, કોના ? સુર, અસુર, મનુષ્ય અને તિર્યંચોના. સમકાળે જ છેદીને -x- ત્રિભુવનને શિક્ષિત કે અનુશાસિત કરીને • સમ્યકત્વ, દેશવિરતિ, સર્વવિરતિરૂપ શિક્ષાપ્રદાનથી, મોટ્ટો જનાર, બાકી પૂર્વવતું.

Page #41

૬૮
ગાથા-૧૩ થી ૨૨
[૨૦] વચનામૃત કેમકે ભૂખ, તરસાદિ દોષને દૂર કરે છે. તેના વડે લોકને વૃપ્તિ પમાડી શાંત કરતાં કે ખુશ કરતાં તથા ઉત્ત-ઉત્તર ગુણસ્થાનકોમાં સમ્યકત્વાદિમાં પૂર્વોકત ભુવનને સ્થાપીને કે સ્થાપતા અર્થાત્ સદુપદેશવશથી પમાડતા. ભવ્યજીવલોક કેમકે અભવ્યો તીર્થકર ઉપદેશથી પણ બોધન પામે, તેને ઉદ્ધરતા અર્થાત્ ભવાંધકૂવાથી પોતાના વચનરજુ વડે ખેંચતા.
[૧] બીજાને અસંભવ એવા અતિ અદ્ભુત જે ગુણો-પ્રાતીહાિિદ લક્ષણ કે રૂપ આદિ જેમાં વિધમાન છે તે. તથા ચંદ્ર વડે વિભૂષિત દિશા પર્યન્ત પોતાના યશથી પ્રસરેલા કે પ્રકાશિત, નિયત - શાશ્વત, આદિ અને અંત હિતનું શરણ પામીને - તેને આશ્રીને. ત્રણ કાળ ભાવિ અનંત જિનો અહીં ગ્રહણ કર્યા છે.
[૨૨] હવે અહંતુ શરણ કરીને વિશેષથી તેમને નમસ્કાર કરતાં કહે છે - જેના વડે જરા-મરણ તજેલ છે, તેના કારણરૂપ કર્મરહિત. સંપૂર્ણ જે દુ:ખો, તેના વડે આd-પીડિત જે પ્રાણી, તેમને શરણ્ય અથવા જેમના દુ:ખ સમાપ્ત થયાં છે તે. તથા જન્મ-જરા-મરણાદિ દુ:ખ વડે પીડિત જે સવો, તેમને શરણરૂપ. પોતાના અવતાર વડે ત્રિભુવનના લોકોને સુખ આપે છે. - x • ગુણોથી અરહંતોને નમસ્કાર થાઓ.
- - હવે બીજા શરણનો સ્વીકાર કહે છે – • સૂત્ર-૨૩ થી ૨૯ :
[૩] અરિહંતના શરણથી મલશુદ્ધિ પ્રાપ્ત, સુવિશુદ્ધ થયેલા સિદ્ધો વિશે બહુમાનવાળા, પ્રણત-શિરચયિત હસ્ત કમળની અંજલિથી હર્ષ સહિત [સિદ્ધોનું શરણ કહે છે –
[૨૪] અષ્ટકર્મક્ષયથી સિદ્ધ, સ્વાભાવિક જ્ઞાન-દર્શન સમૃદ્ધ, સર્વ અનિી લબ્ધિમાં સિદ્ધ થયેલાં સિદ્ધો મને શરણ થાઓ.
રિ૫) ગિલોકના મસ્તકે રહેલાં, પરમ પદ પામેલા, અચિંત્ય બળવાળા, મંગલસિદ્ધ પદસ્થ, પ્રશસ્ત સુખી સિદ્ધોનું શરણ હો.
[૨૬] અંતર શત્રુને મૂળથી ઉખેડનાર, અમૂઢ લશ, સયોગી પ્રત્યક્ષ, સ્વાભાવિક આત્મસુખી, પરમ મોક્ષા સિદ્ધો શરણ હો.
]િ પ્રતિપ્રેરિત પ્રત્યેનીકો, સમગ્ર માનાનિથી દગ્ધ ભવભીજવાળા, યોગીશ્વરોને શરણીય, મરણીય સિદ્ધો શરણ હો.
[૨૮] પરમાનંદને પ્રાપ્ત, ગુણ નિચંદ, વિદિણ ભવકંદા, સૂર્ય-ચંદ્રને ઝાંખા કરનાર, હૃક્ષપક સિદ્ધો મને શરણ થાઓ.
[૨૯] પરમબ્રહને પામેલા, દુર્લભ લાભ પ્રાપ્ત, સંરંભ વિમુકત, ભુવનગૃહને ધારવામાં સંભ, નિરારંભી સિદ્ધો મને શરણ છે.
• વિવેચન-૨૩ થી ૨૯ :
૨૩] અરહંતનું શરણ તે અહંશરણ, તેથી પૂર્વોક્ત જે કર્મની શુદ્ધિ, તેનાથી પ્રાપ્ત નિર્મળ સિદ્ધો પ્રતિ ભક્તિ. અથવા અતિશય નિર્મળ. પછી ભકિતના વશથી નમ થઈને જે મસ્તકે રોલ હાયરૂપી કમળ વડે શેખર, એવો તે હર્ષથી
ચતુઃશરણપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ કહે છે –
[૨૪] આઠ કર્મના ક્ષયથી સિદ્ધ, તે તીર્થસિદ્ધાદિ ભેદથી-૧૫. ૧. તીર્થસિદ્ધપ્રસન્નકુમારાદિ, ૨. અતીર્થસિદ્ધ - મરુદેવ્યાદિ, 3. ગૃહલિંગ સિદ્ધ-પુચ્ચાટ્યાદિ, ૪. અન્યલિંગસિદ્ધ - વલ્કલીયદિ, ૫. સ્વલિંગ સિદ્ધ-જંબૂસ્વાખ્યાદિ, ૬. પ્રીલિંગસિદ્ધ • રાજીમત્યાદિ. ૭. નરસિદ્ધ-ભરતાદિ, ૮. કૃત્રિમનપુંસકસિદ્ધ · ગુણસેનાદિ, ૯. પ્રત્યેકબુદ્ધ સિદ્ધ - નમિરાજાદિ, ૧૦. સ્વયંભુદ્ધ સિદ્ધ - સમુદ્રપાલાદિ, ૧૧. બુદ્ધબોધિત સિદ્ધ - ૧૫૦૦ તાપસાદિ, ૧૨. એક સિદ્ધ - ગજસુકુમાલાદિ, ૧૩. અનેક સિદ્ધ - ભરતપુત્રાદિ, ૧૪. અજિતસિદ્ધ - પુંડરીકાદિ, ૧૫. જિનસિદ્ધ - ઋષભાદિ.
વળી તે કેવા ? નિરાવરણ એવા જે અનવચ્છિન્ન જ્ઞાનદર્શન, તેના વડે સમૃદ્ધ, તે બધાં અર્ચની લબ્ધિ-પ્રાપ્તિવાળા, સિદ્ધ-નિપH. સિદ્ધ સર્વ કાય - પ્રાપ્ત સર્વ સુણજ્ઞાનાદિ ભાવ અર્થાત્ કૃતકૃત્ય. અથવા સવર્થિલબ્ધિ વડે સિદ્ધ-નિષ્ઠિત સિદ્ધો મને શરણ થાઓ.
[૫] કલોક-ચૌદ રાજરૂ૫, તેના મસ્તકે - સર્વોપરી સ્થાને, ૪પ-લાખ યોજના વિસ્તીર્ણ ઈષતુ પ્રાગભારા નામે સિદ્ધશિલાના ઉપરના યોજનમાં ઉપરના ૨૪માં ભાગ રૂ૫ આકાશદેશે રહેલા. પરમપદ - મોક્ષ, સર્વકર્મરહિત સ્વરૂપ, ત્યાં રહેલ. અચિંત્યઅનંત સામર્થ્ય-જીવશક્તિ વિશેષબળ જેને છે કે, મંગલરૂપ સિદ્ધ-સંપન્ન પદાર્થો જેના છે તે. અથવા સાંસારિક દુઃકરહિત મંગલબૂત જે સિદ્ધિપદ, ત્યાં રહેલ, તે સિદ્ધો મને શરણ થાઓ. કેવા ? જન્મ-જરા-મરણ-ભૂખ-તૃષાદિ બાધારહિત સુખ -*- અનંતસુખી.
| [૨૬] મૂળથી ઉખેડી નાંખેલ પ્રતિપક્ષ - કર્મરૂપ જેણે તે. અર્થાત્ સમૂલ નિમૅલિત કમોંવાળા અથવા સંસાર હેતુ-કર્મબંધના મૂળ એવા મિથ્યાવ, અવિરતિ, કપાય, યોગરૂપ ગુસંઘાતનો ક્ષય કરવામાં પ્રતિપક્ષ સમાન વૈરી જેવા, તેનો જય કરનાર. દ્રષ્ટવ્ય પદાર્થમાં મૂઢ નહીં તેવા, કેમકે સદા ઉપયોગવાળા છે, સયોગી કેવલીને પ્રત્યક્ષ પણ શેષ જ્ઞાનીને અવિષયપણે, સ્વાભાવિક - અકૃત્રિમ સુખવાળા, તથા પ્રકૃષ્ટ અત્યંત કર્મોથી દૂર, મોક્ષ-વિયોગ. તે સિદ્ધોનું શરણ થાઓ.
[૨૭] પ્રતિપ્રેરિત-અનાદર કરેલ. પ્રત્યનિક-શત્રુ, કેમકે શત્રુ અને મિત્રમાં સમ છે. અથવા નિરાકૃતુ છે રાગાદિ અંતર્ બુ જેના વડે તે. સંપૂર્ણ જે ધ્યાન-શુકલ ધ્યાન. તે જ અગ્નિ વડે ભસ્મસાત્ કરેલ સંસારનું બીજ-જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મ જેણે તે, યોગીશ્વર- ગણઘર કે છજાસ્થ તીર્થકરે, તેના વડે નમસ્કર ધ્યાનાદિથી આશ્રયણીય, તથા સ્મણીય - X - એવા સિદ્ધો મને શરણ થાઓ.
| [૨૮] પ્રાપિત-આત્મજીવ પ્રતિ પ્રાપ્ત પરમાનંદ જેનાથી સદા મુદિતપણાથી તે, ગુણ-જ્ઞાન, દર્શનાદિના પરિપાક પ્રાપ્તવથી સાર જેમાં છે તે. - X - સંસારનો મોહનીયાદિ કર્મરૂપ કંદ વિદારિત છે જેના વડે તે. લોકાલોક પ્રકાશક કેવલ ઉધોતથી સૂર્ય-ચંદ્રના પ્રકાશને પણ અલાપ્રભાવી કરાયેલ છે, કેમકે તેનો પ્રકાશ પરિમિત યોજનમાં હોય છે, ક્ષપિત-ક્ષય, હૃદ્ધ-સંગ્રામાભિરૂ૫, કેમકે સર્વથા નિકાયપણું છે. આવા પ્રકારના સિદ્ધો મને શરણ થાઓ.

Page #42

ગાથા-૨૩ થી ૨૯
૬૯
[૨૯] ઉપલબ્ધ-પ્રાપ્ત પરમબ્રહ્મ-પ્રકૃષ્ટ જ્ઞાન. અર્થાત્ કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત. જેને મુક્તિપદ પ્રાપ્તિરૂપ દુર્લભ લાભ છે, બધાં લાભોમાં અગ્રેસરપણાથી અને સર્વચાસ્ત્રિાદિ ક્રિયામાં તે મળતાં જ સાફલ્ય છે. તથા પરિત્યક્ત કરણીય પદાર્થોમાં આટોપ જેના વડે છે, સર્વ પ્રયોજન જેના નિષ્પન્ન થયાં છે તે. ભુવન-જીવલોક વત્ જે ગૃહ, તે સંસાર ગર્તામાં પડતાંને રક્ષણમાં સ્તંભરૂપ. આરંભથી બહાર રહેલા. કેમકે સર્વયા કૃતકૃતત્વ છે. આવા સિદ્ધો મને શરણ - આલંબન થાઓ.
હવે સાધુશરણ પ્રતિપાદિત કરવા કહે છે –
• સૂત્ર-૩૦ થી ૪૦ -
[૩૦] સિદ્ધના શરણ વડે નય અને બ્રહ્મહેતુ સાધુના ગુણમાં પ્રગટેલ અનુરાગવાળો અતિ પ્રશસ્ત મસ્તકને પૃથ્વીએ મૂકી કહે છે –
=
[૩૧] જીવલોકના બંધુ, ફુગતિરૂપ સિંધુના પાર પામનાર, મહા ભાગ્યવાળા, જ્ઞાનાદિથી મોક્ષ સુખસાધક સાધુ શરણ થાઓ.
[૩૨] કેવલી, પરમાવધિ જ્ઞાની, વિપુલમતિ, શ્રુતરો, જિનમતમાં રહેલાં આચાર્યો, ઉપાધ્યાયો, તે સર્વે સાધુ શરણ હો.
[૩૩,૩૪] ચૌદપૂર્વી, દશપૂર્વી, નવપૂર્વી, બાર અંગી, અગિયાર અંગી, જિનકલ્પી, યથાલંદી, પરિહાર વિશુદ્ધિક સાધુ તથા ક્ષીરાશ્રવલબ્ધિક, મધ્યાશ્રવલબ્ધિક, સંભિન્નશ્રોતલબ્ધિક, કોષ્ઠબુદ્ધિ, ચારણમુનિ, વૈક્રિય લબ્ધિક, પદાનુસારીલબ્ધિક સાધુ મને શરણ થાઓ.
[૩૫] વૈર વિરોધ ત્યાગી, નિત્ય અદ્રોહા, પ્રશાંતમુખ શોભા, અભિમત ગુણ સંદોહા, હતમોહા સાધુ મને શરણ થાઓ.
[૩૬] સ્નેહબંધન તોડનારા, કામધામી, નિકામસુખકામી, સત્પુરુષોને મણાભિરામ, આત્મરામી મુનિઓ મને શરણ થાઓ.
[૩૭] વિષય કષાયને દૂર કરનાર, ઘર અને સ્ત્રીસંગ સુખ-સ્વાદના ત્યાગી, હર્ષ-વિષાદ રહિત, પ્રમાદરહિત સાધુ શરણ હો.
[૩૮] હિંસાદિ દોષ રહિત, કરુણાભાવવાળા, સ્વયંભૂરમણ સમ બુદ્ધિવાળા, જરા-મરણ રહિત મોક્ષમાર્ગમાં જનારા, સુકૃત પુવાળા સાધુ મને શરણ થાઓ. [૩૯] કામવિડંબનાથી મુક્ત, પાપમલરહિત, ચોરીના ત્યાગી, પાપરજના કારણરૂપ, સાધુના ગુણરૂપ રત્નની કાંતિવાળાo
[૪૦] સાધુરૂપે સુસ્થિત હોવાથી આચાર્યો પણ સાધુ જ છે. સાધુના ગ્રહણથી ગૃહિત છે, માટે તે સાધુ મને શરણ થાઓ.
• વિવેચન-૩૦ થી ૪૦ -
[૩૦] વૈગમાદિથી ઉપલક્ષિત જે શ્રુતજ્ઞાન-દ્વાદશાંગરૂપ, તેના કારણરૂપ જે વિનયાદિ સાધુગુણ, કેમકે વિનયાદિ ગુણ સંપન્નને જ શ્રુતની પ્રાપ્તિ થાય, ઉક્ત બધાથી જનિત બહુમાન જેને છે તે. કોના બહુમાનથી ? તે કહે છે. પૂર્વોક્ત સિદ્ધ શરણથી. વળી તે કઈ રીતે ? ભક્તિથી સભર નમ્ર થઈને મસ્તક જેણે પૃથ્વી ઉપર
90
ચતુઃશરણપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
મૂકેલ છે, તેવા સાધુગુણ રાગી - ૪ - આ પ્રમાણે કહે છે –
[૩૧] જે કહે છે, તે નવ ગાથા વડે કહે છે – જીવલોક એટલે છ જીવનિકાયરૂપ પ્રાણી વર્ગના ત્રિવિધ-ત્રિવિધ રક્ષાકારીપણાથી બાંધવ સમાન બાંધવ, નરક તિર્યંચાદિરૂપ કુગતિ, તે જ સમુદ્ર કે મહાનદીને કિનારે જનાર કે તટવર્તી, અનેકલબ્ધિસંપન્નત્વથી અતિશય વિશેષ, જ્ઞાનદર્શન ચાસ્ત્રિથી મોક્ષશર્મને સાધે છે તે શિવસૌમ્ય સાધક, એવા સાધુ મને શરણરૂપ થાઓ.
[૩૨] હવે સાધુના ભેદો કહે છે – વન - મત્યાદિ જ્ઞાનાપેક્ષાથી અસહાય, સર્વ દ્રવ્ય-પર્યાયાદિ જ્ઞાનયુક્ત તે કેવલી. રૂપી દ્રવ્યમાં પ્રવૃત્તિરૂપ મર્યાદા તે અવધિ, પરમાવધિ - જેની ઉત્પત્તિ પછી અંતર્મુહૂર્તમાં કેવળજ્ઞાન થાય એવા પરમાવધિસાધુ ઉત્કૃષ્ટ અવધિ સાધુ લેવાથી મધ્યમ અને જઘન્ય અવધિ પણ લેવા. મન:પર્યાયજ્ઞાન બે ભેદે - ઋજુમતિ અને વિપુલમતિ. - ૪ - અહીં વિપુલમતિના ગ્રહણ થકી ઋજુમતિ પણ લેવું. તે બંને મનુષ્યક્ષેત્રવર્તી સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય મનોદ્રવ્ય પરિચ્છેકપણે છે. - x + શ્રુત-કાલિક, ઉત્કાલિકાદિ લક્ષણ, સૂત્ર અર્થ અને ઉભયને ધારણ કરે તે - x - શ્રુતધર. [તથા]
સામાન્યથી બધાં વિશેષણ મોક્ષાર્થી વડે આસેવિત છે તેથી આચાર્ય-પંચવિધ આચારધારી, સૂત્રાર્થવેદી, ગચ્છાલંબન રૂપાદિ. ઉપાધ્યાય - ૪ - બાર અંગના સૂત્રને ભણાવનારા. તે માટે - x - વિશેષણ મૂક્યું કે જિનમત - જિનશાસનમાં જે
આચાર્યોપાધ્યાય, તેથી પ્રવર્ત, સ્થવિર, ગણાવચ્છેદક પણ અહીં લેવા. - x - તે બધાં સાધુ શરણ હો.
[33] ચૌદપૂર્વી - શ્રીપ્રભવ આદિ, દશપૂર્વી - આર્યમહાગિરિ આદિ, પ્રાયઃ છેલ્લા ચાર પૂર્વે સમુદિત જ વિચ્છેદ પામે છે માટે ચૌદ પૂર્વી પછી સીધા દશપૂર્વી કહ્યા. નવપૂર્વી - આર્યરક્ષિાદિ, બાર અંગધારી. ચૌદપૂર્વી અને દ્વાદશાંગીધરમાં શો ભેદ ? બારમું અંગ દૃષ્ટિવાદ છે. તે પરિકર્મ, સૂત્ર, પૂર્વાનુયોગ, પૂર્વગત અને ચૂલિકા પાંચ ભેદે છે ચૌદે પૂર્વે પૂર્વગતમાં છે. તેથી બારમાં અંગના એકદેશ રૂપ છે. - x -
હવે વિશેષ અનુષ્ઠાનીને કહે છે – બિનત્વ એકાકીપણે નિષ્પત્તિકર્મશરીરપણે જિનની જેમ આચારવાળા તે જિનકલ્પિક-દુષ્કર ક્રિયાકારી. યથાલંદિક - ૪ - X - x - પરિહાર વિશુદ્ધિકો - ૪ - x - ૪ - પછી વિશેષ લબ્ધિસંપન્ન સાધુને કહે છે – ક્ષીરાશ્રવ લબ્ધિ - ચક્રવર્તી સંબંધી જે - ૪ - ખીર, તેની જેમ જેમના વચનમાં માધુર્ય રસ ટપકે છે તે. મધુ - શર્કરા આદિ મધુર દ્રવ્ય, તેના રસતુલ્ય વચન જેના છે તે. ઉપલક્ષણથી સર્પિરાશ્રવા પણ લેવા. સુગંધ ઘીના રસતુલ્ય વાનવાળા, સંભિન્ન શ્રોતલબ્ધિ - શરીરના બધાં અવયવોથી સાંભળે અને જાણે, ચક્રવર્તીની છાવણીમાં માણસ અને તિર્યંચોના કોલાહલના શબ્દોમાં “આ આનો, આ આનો” એમ અવાજને પૃથક્ પૃથક્ જાણે તે.
કોષ્ઠબુદ્ધિ - કોઠામાં ઠાલવેલ ધાન્ય માફક જે સુનિશ્ચિત સ્થિર સંસ્કાર સૂત્રાર્થવાળા છે તે. ચારણલબ્ધિ - અતિશય વડે ચરણ તે ચારણ, બે ભેદે છે – જંઘા

Page #43

ગાથા-૩૦ થી ૪૦
ચારણ અને વિધાચારણ. [સામર્થ્ય વર્ણન પૂર્વવત્] બીજા પણ ઘણાં પ્રકારના ચારણ સાધુ હોય છે. તે આ રીતે – આકાશગામી પર્યંકાવસ્થામાં બેસેલ કાયોત્સર્ગસ્થ શરીરી કે પાદોોપ વિના પણ આકાશચારી. કેટલાંક ફળ, પુષ્પ, પત્ર ઈત્યાદિના આલંબનથી ગતિ પરિણામ કુશલ હોય છે, તથા વાવ-નધાદિના જળમાં તેના જીવને વિરાધ્યા વિના ભૂમિની જેમ પાદોષ નિક્ષેપ કુશળ એવા જલયારણો હોય તથા જમીન ઉપર ચાર આંગળ માપે આકાશમાં પગ લેવા-મુકવામાં કુશળ જંઘાચારણો હોય. વૈક્રિય લબ્ધિવાળા સાધુ - વૈક્રિયશક્તિ વડે વિવિધરૂપથી અસંખ્યાત દ્વીપ અને સમુદ્રને પૂરે છે. જંબુદ્વીપને પણ મનુષ્યાદિમાંના કોઈ રૂપે ભરી દે છે. પદાનુસારી લબ્ધિ - પૂર્વાપર પદાનુસાર સ્વયં ત્રુટિત પદને પૂરી દે તે. અહીં ઉપલક્ષણથી આમોઁષધ્યાદિ લબ્ધિવાળા સાધુઓ પણ જાણવા. આવા વિવિધ સાધુ મને શરણ થાઓ.
૩૧
[૩૫] હવે સર્વ સાધારણ ગુણવાળા જે સાધુ તેને પાંચ ગાથા વડે કહે છે – ઘણાં કાળનું બૈર શ્રી વીરજિન પ્રતિ ત્રિપુષ્ઠના ભવમાં સીંહના જીવનું હતું, તે હાલિક બ્રાહ્મણ પ્રતિમાર્ગે ઉદાયન અને ચંડ પ્રધોતનું અથવા વૈરના હેતુ વિરોધ, તે વૈર વિરોધ છોડીને તેથી વ્યક્ત વૈર વિરોધા, તેથી જ સતત પદ્રોહ વર્જિત, તેથી અદ્રોહા. તેથી જ પ્રસન્ન મુખ શોભાવાળા - ૪ - આવા હોવાથી અભિમત-પ્રશસ્ય. ગુણનો સમૂહ જેનો છે તે. એવા પ્રકારે જ્ઞાનાતિશય થાય, તેથી હત-મોહ-અજ્ઞાન. આવા સાધુનું મને શરણ હો.
[૩૬] જેણે સ્નેહરૂપી રજ્જુને તોડી નાંખેલ છે જેમ આર્દ્રકુમાર તેની જેવા છિન્નસ્નેહા. તેથી જેને કામ-વિષયાભિલાષ વિધમાન નથી તેવા. કેમકે છિન્ન સ્નેહત્વમાં જ વિષયરૂપી ગૃહનો ત્યાગ થાય અથવા વિધમાન નથી કામધામ - વિષયગૃહ જેને તે. અર્થાત્ વિષયાસક્તિ હેતુ રમ્ય મંદિર રહિત અથવા કામના સ્થાન રહિત તે અકામધામા. તેથી જ નિર્વિષય જે મોક્ષ સંબંધી સુખ, તેના વિષયમાં અભિલાષ જેનો છે તે. એટલે કે મોક્ષ સુખાભિલાષી. તથા સત્પુરુષો - આચાર્યાદિના ઈંગિત આકાર સંપન્નત્વાદિથી - ૪ - સ્વશાંતત્વ આદિથી દમદંત માફક યુધિષ્ઠીરાદિના ચિત્તને આનંદ આપે છે, તે સત્પુરુષ મનોભિરામ. પ્રવચનોક્ત ક્રિયામાં રમે ચે તે આત્મારામ, અથવા આરામ સમાન ભવ્ય જીવોના ક્રીડા સ્થાનવત્ આત્મા જેમાં હર્ષનો હેતુ છે તે અથવા પાંચ પ્રકારના આચારમાં જાય તે આચારામ ઈત્યાદિ મુનિ-સાધુઓ મને શરણ થાઓ.
[૩૭] જેનાથી શબ્દાદિ વિષય અને ક્રોધાદિ કષાયો દૂર કરાયેલા છે તે - વિષયકષાય રહિત. ગૃહ અને ગૃહિણી - સ્ત્રી, તે બંનેનો સંબંધ, તેમાંથી જે સુખાસ્વાદ પરિહરેલો છે તેવા નિરિંગ્રહી અર્થાત્ નિઃસંગ. જે હર્ષ-વિષાદ કે પ્રમોદ-વૈમનસ્યથી આશ્રિત નથી અર્થાત્ સમભાવમાં રહેલ છે તે. પ્રમાદ રહિત અર્થાત્ અપ્રમત્ત છે ખંખેરી નાંખેલ છે શ્રોત - આશ્રવદ્વાર લક્ષણ અથવા ચિત્તનો ખેદ જેણે ફેંકી દીધેલ છે તે. અર્થાત્ અસંયમ સ્થાનને દૂર કરેલ કે શોકરહિત. એવા સાધુઓ મને શરણ થાઓ.
ચતુઃશરણપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
[૩૮] હિંસા આદિ દોષો, આદિ શબ્દથી અસત્યભાષણ, પદ્રવ્ય લેવું, સ્ત્રીોવા, પરિગ્રહાદિ ચાર લેવા. હિંસાદિ દોષોથી રહિત જીવલોકના દુઃખને નિવારવાની ઈચ્છાવાળા અર્થાત્ બધાં જીવોમાં કૃપાર્ક ચિત્તવાળા. જિનોક્ત જીવાજીવાદિ પદાર્થોની રુચિ-શ્રદ્ધા અર્થાત્ સમ્યકત્વ. પ્રજ્ઞા-બુદ્ધિ અર્થાત્ સમ્યજ્ઞાન. સ્વયં થાય તે સ્વયંભૂ, જે સમ્યકત્વ જ્ઞાનમાં સ્વયંભૂ છે, તે સ્વયંભૂ રુપજ્ઞા. અથવા સ્વયંભૂત ક્ષાયિકાદિ સમ્યકત્વથી પૂર્ણ. એટલે મિથ્યાત્વને દૂર કરેલ છે તે. અથવા સ્વયંભૂ શબ્દથી સ્વયંભૂ રમણ સમુદ્ર કહેવાય છે, તેના જેવી વિશાળ બુદ્ધિવાળા અથવા આત્મનિર્વાહક, કોઈ પણ આશ્રય રહિત રહેલાં તે સ્વયંભરોત્પન્ના. જેને જરા-મૃત્યુ વિધમાન નથી તે અજરામ-નિર્વાણ, તે માર્ગના ઉ૫દર્શકપણાથી પ્રવચન શાસ્ત્રો, તેમાં નિપુણ અર્થાત્ સમ્યક્તત્ત્વવેદી. ફરી ફરી પરિશીલન વડે આસેવિત જ્ઞાનદર્શન ચાસ્ત્રિરૂપ મોક્ષમાર્ગ જેના વડે - ૪ - સમ્યગ્ મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક એવા સાધુ મને શરણરૂપ થાઓ. વળી કેવા ? અતિશય કૃ પુણ્ય - ચાસ્ત્રિ પ્રાપ્તિ લક્ષણ અથવા સ્વર્ગાદિ લાભ લક્ષણ તે સુકૃત્ પુણ્યા. અથવા તપ વગેરેથી પૂર્ણ સંચિત પ્રભૂત તપવાળા.
૩૨
[૩૯] વિષયાર્થી વડે અભિલાષા કરાય તે કામ, તે કામ જનિત વિકાર કે વિડંબના, તેના વડે પરિવેષ્ટન, પરમાર્થને જાણીને તેનો ત્યાગ કરેલ એવા. તથા પાપમુક્ત - પવિત્ર ચારિત્ર નીર વડે તેને પ્રક્ષાલન કરેલ, વિવિક્ત-અદત્તાદાન નિયમથી આત્માને પૃથક્ કરેલ અર્થાત્ સ્વામી, જીવ, તીર્થંકર, ગુરુ અનુજ્ઞાત વસ્ત્ર, ભોજન, પાનાદિના ગ્રહણથી સર્વથા તેનો પરિહાર કરેલ. જીવને દુર્ગતિમાં પાડે તે પાપ, તેના કારણથી પાપરજ રૂપ જે મૈથુન તેના ત્યાગી. આવા પ્રકારના સાધુઓ. વળી વ્રતષટ્ક રૂપ રત્નોથી દીપ્ત - ૪ -
[૪૦] અહીં સાધુશરણ અધિકારમાં જ્યેષ્ઠ પદ વર્તીત્વથી આચાર્યાદિ કેમ લીધા, તે સંશય નિવારવા કહે છે – સાધુ સ્વરૂપમાં, સમભાવ - પરસાહાચ્ય-દાન - મુક્તિ સાધક - યોગ સાધનાદિ લક્ષણમાં અતિશય સ્થિત અથવા સાધુપણે સુસ્થિત, તેથી આચાર્ય આદિ પાંચે પણ સાધુ કહેવાય છે - ૪ - બધાં પણ અતીત, અનાગત, વર્તમાનકાળ ભાવિનું આ અધિકારમાં મને શરણ થાઓ.
• સૂત્ર-૪૧ થી ૪૮ :
[૪૧] સાધુનું શરણ સ્વીકારીને, અતિ હર્ષથી રોમાંચિત શોભિત શરીરવાળો, જિનધર્મના શરણને સ્વીકારવા બોલે છે –
[૪૨] પ્રવર સુકૃતથી પ્રાપ્ત, વળી ભાગ્યવાને નહીં પણ પામેલ એવો તે કેવીપજ્ઞપ્ત ધર્મ હું શરણરૂપે સ્વીકારું છું.
[૪૩] જે ધર્મ પામીને અને પામ્યા વિના પણ જેણે મનુષ્ય અને દેવના સુખો મેળવ્યા, પણ મોક્ષ સુખ તો ધર્મ પામેલે જ મેળવ્યું તે ધર્મ મને શરણ થાઓ.
[૪૪] મલિન કર્મોનો નાશ કરનાર, જન્મ પવિત્ર કરનાર, અધર્મ દૂર કરનાર, પરિણામે સુંદર જિનધર્મ મને શરણ થાઓ.

Page #44

ગાથા-૪૧ થી ૪૮
ચતુઃશરણપકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
[૪૫] ત્રણ કાળે પણ નાશ ન પામેલ, જન્મ-જરા-મરણ અને સેંકડો વ્યાધિને શમાવનાર, અમૃત માફક બહુમત એવા જિનમત અને ધર્મનું હું શરણ સ્વીકારું છું.
[૪૬] કામના ઉન્માદને શમાવનાર, સ્ટ-અદષ્ટ પદાર્થોનો જેમાં વિરોધ નથી એવા, મોક્ષ સુખ ફળ આપવામાં અમોધ એવા ધર્મનું શરણું હું રવીકારું છું.
[૪૭] નરકગતિમાં ગમનને રોકનાર, ગુણ સંદોહ, પ્રવાદી માટે અક્ષોભ્ય, કામસુભટને હણનાર ધર્મનું શરણ હું સ્વીકારું છું.
[૪૮] દેદીપ્યમાન, સુવર્ણની સુંદર રચનારૂપી અલંકાર વડે મોટાઈના કારણભૂત, મહાઈ, નિધાનની માફક દારિઘ હરનાર જિનદેશિત ધમને વંદન કરું છું.
વિવેચન-૪૧ થી ૪૮ :
[૪૧] સાધુ કે શ્રાવકમાંનો કોઈ પણ જીવ સાધુનું શરણું સ્વીકારી, ફરી પણ જિનધર્મનું શરણ સ્વીકારવા આમ કહે છે - તે કેવો છે ? પ્રકૃષ્ટ હર્ષવાળો, તેનાથી જન્મેલ રોમાંચવાળો ઈત્યાદિ
[૪૨] વિશિષ્ટ પુણ્ય વડે પ્રાપ્ત સમ્યકત્વ, દેશવિરતિરૂપ ધર્મ, અર્ધપુદ્ગલ પરાવર્તમાં ભવ્ય જીવોએ • આયa સિદ્ધિકોને પ્રાપ્ત કરેલ. તથા ભાગ્યવાને પણ - બ્રાહ્મદd ચક આદિ એ ફરી ન પ્રાપ્ત કરેલ - x • એવા કેવલજ્ઞાનોપલબ્ધ સમસ્ત તવો વડે પ્રકાશિત ધર્મ - શ્રુત અને ચા»િરૂપ છે, તેનું શરણ હું સ્વીકારું છું.
[૪૩] ઘમનું માહાભ્ય દેખાડતાં કહે છે - પ્રાપ્ત કે અપ્રાપ્તને પણ, જે જૈનધર્મથી નસર સુખો પ્રાપ્ત થયા, જે રીતે સમ્યકત્વ પ્રાપ્તિથી ઘન સાર્યવાહે યુગલિક સુખ પ્રાપ્ત કર્યું. - x • સમ્યકત્વ લાભ પૂર્વે દેવતાના સુખો નયસારાદિએ પ્રાપ્ત કર્યા. -x • અથવા અનેક ભવ્યોને ધર્મની પ્રાપ્તિથી મનુષ્ય-દેવસુખ પ્રાપ્ત થયા અને અભવ્યોને ધર્મ અપાપ્ત થવા છતાં કેવળ ક્રિયાદિ બળચી પણ નવમા સૈવેયક સુધી ગમન સાંભળેલ છે. પણ મોક્ષસુખ તો ધર્મથી જ પ્રાપ્ત છે, બીજી રીતે નહીં. મરુદેવાદિ પણ ભાવથી ચા»િ પરિણામ પામીને જ મોક્ષે ગયા. તે ધર્મ મને શરણ થાઓ.
બીજી રીતે અપાયેલ વ્યાખ્યાનો સાર :- પાત્ર • જ્ઞાતિકુળ સૌભાગ્યાદિ ગુણયુક્ત, માત્ર - દારિદ્વાદિથી ઉપહત, જે કારણે મનુષ્ય અને દેવની સમૃદ્ધિ પામ્યા. તેમાં પાત્ર - જુવાદિ ગુણવાનું, નરસુખને પામે છે, મપાત્ર • દુ:ખથી આકાંત થઈને દ્રમકની જેમ પામે. પત્ર - દેવતા સુખ મળે • x • માત્ર મોક્ષસુખ-શિવશર્મ માત્ર પાત્રને જ ચાઅિધર્મ આધારભૂત, તથા ભવ્યત્વ લક્ષણથી પમાય છે - ૪ -
[૪૪] તિત - જે ધર્મ વડે મલિન કર્મો વિદારેલ છે એટલે બધાં પાપો દૂર કરેલ છે, શુભ જન્મ કે કર્મ સેવક જન વડે કરાયેલ છે તે ગણધર - તીર્થકરવાદિ પ્રાપ્તિ લક્ષણ તે કૃત શુભ જન્મા કે કર્યા છે વૈરની જેમ કાઢી મૂકેલ છે, તે અધર્મ કે કુધર્મ સમ્યકત્વ વાસિત અંત:કરણથી જેણે તે તથા આ જિનધર્મ આલોકમાં પણ રમ્ય છે અને ભવાંતરમાં પણ પરિપાકથી રમ્ય છે. થ - મનોજ્ઞ, મિથ્યાદૃષ્ટિ ધર્મ
આવા પ્રકારે નથી. તેમાં આરંભે પણ કટ છે, પરિણામે પણ અસુંદર છે. વિષયસુખ આદિમાં સુંદર છે પણ પરિણામે કટુ વિપાકી છે. જિનધર્મ આદિમાં પણ રમ્ય છે, પરિણામે પણ રમ્ય છે.
[૪૫] અતીત, અનામત, વર્તમાન ગણ કાળરૂપે જે વિકાસ પામતો નથી, કેમકે ભરત, ઐરવતમાં વ્યવચ્છેદ થાય પણ મહાવિદેહમાં ત્રણે કાળે પણ ધર્મનો નિરંતર સદ્ભાવ છે. સેંકડો જન્મ, જરા, મરણ અને વ્યાધિને શાંત કરે છે. આ સિદ્ધિપદ પ્રદાનથી તેને નિવારે છે. અથવા અતિશયપણે જમાદિનો વિનાશ કરે છે. * * * અમૃતની જેમ સવલોકને આનંદ, તુષ્ટિ, પુષ્ટિ આપતો હોવાથી બહુમત છે અર્થાત્ બધાંને અતિશય અભિષ્ટ છે. મમ જિન ધર્મ જ નહીં, પણ જિન પ્રવચન-દ્વાદશાંગરૂપ ગુણ સુંદર છે. • x -
[૪૬] પ્રકથી કટ વિપાકતા દર્શનથી ઉપશમ લાવે છે. જેના વડે કામનો પ્રકૃષ્ટ ઉન્માદ નિવારિત છે. કેમકે જિનધર્મ ભાવિત મતિને કામની નિવૃત્તિ વર્તે છે. દૌટબાદર એકેન્દ્રિય જીવો, દેટ-સર્વલોકવર્તી સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિયાદિ - X - એવા દટાઈટ પદાર્થોમાં જેના વડે વિપરીત પ્રરૂપણારૂપ વિરોધ પ્રાપ્ત નથી, કેવલી પ્રજ્ઞપ્ત હોવાથી યથાવસ્થિત સ્વરૂપ આવેદક છે. શિવસુખ ફળ આપે છે. તેથી જ અમોઘ-અવંધ્ય છે. તેવા ધર્મનું શરણ હો.
[૪] પાપકારી મનુષ્યોને જે નકાદિ ગતિ, તેમાં ગમન, તેને નિવારે છે તેથી નક ગતિ ગમત રોધ. ક્ષાત્યાદિ સમુદાય જેમાં છે તે, તથા પ્રકૃષ્ટવાદી તે પ્રવાદી ક્ષોભિત કરી શકતા નથી. અથવા પ્રવાદિથી ક્ષોભ ચાલ્યો ગયો છે તેવા, અથવા સર્વજ્ઞોક્ત ધર્મ હોવાથી વાદી વડે ક્ષોભ પમાડવો અશક્ય છે. જેના વડે કામસુભટ નાશ કરાયેલ છે - x • તેવા ધર્મનું હું શરણ લઉં છું.
[૪૮] હવે નિધાનની ઉપમાથી ધર્મને નમસ્કાર કહે છે - દેવાદિ ભાસુર ગતિનો હેતુ હોવાથી શોભન ગ્લાધા ગુણોત્કીતન રૂપ જેમાંથી છે, તે સુવર્ણ. કેમકે ચારિત્રવંતને ઈન્દ્રાદિ વડે પણ ગ્લાધ્ય છે. સુંદર - મનોજ્ઞ જે કિયાકલાપ વિષય દશવિધ સામાચારી રૂપ જે સ્થના, તેનાથી શોભા વિશેષ છે, સુંદર સ્ત્રનાલંકાર, મહાવવાળો, માહાભ્યયી મહાર્ય - x • અથવા શોભન વર્ણ-ગ્લાધા વડે સુંદર જે સામાચારી આદિ અનારૂપ અલંકારવાળો. • x • ચૂત પક્ષે - x - કેવલી વડે કહેવાયેલ હોવાથી ભાસ્વર અક્ષરાદિ યુક્ત તથા સુંદર જે ચના, તેની જે શોભા વિશેષ * * * * મહાઈ-બહુમૂલ્ય દુર્ગતિ-જાઅિપક્ષે કુદેવત્વાદિગતિ, શ્રુતપો અજ્ઞાન, તેને હરનાર, નિધાનપણે દુર્ગતિ-દારિદ્રને હરનાર એવો ધર્મ જિન-સર્વજ્ઞ વડે ઉપદેશાયેલ છે, તેને હું નમસ્કાર કરું છું.
હવે ૬ઠ્ઠ ગણા રૂપ બીજ અધિકાર - • સૂગ-૪૯ થી ૫૪ -
[૪૯] ચાર શરણ સ્વીકારવાથી સંચિત સુચરિતથી રોમાંચ યુકત શરીરી દુકૃત ગહથિી અશુભ કર્મના ક્ષયને ઈચ્છતો કહે છે –

Page #45

ગાથા-૪૯ થી ૧૪
[૫૦] ઈહભાવિક કે અન્યભાવિક મિથ્યાત્વ પ્રવર્તનરૂપ અધિકરણ, જેને જિનપ્રવચનમાં નિષેધેલ છે, તે દુષ્ટ પાપને ગણું છું.
[૧] મિથ્યાત્વરૂપ તમથી અંધ મેં અજ્ઞાનથી અરિહંતાદિ વિશે જે આવવાદ કર્યો હોય, તે પાપને હું રહું છું.
[૫] કૃતધર્મ, સંઘ, સાધુમાં ગુપણાથી જે પાપ આચર્યું હોય છે અને બીજ પાપોમાં જે પાપ લાગ્યું હોય તેને હું ગહું છું
[] બીજ પણ મૈત્રી-કરુણાદિના વિષયરૂપ જીવોમાં પરિતાપનાદિ દુક ઉપજાવેલ હોય, તે પાપને હાલ હું રહું છું.
[૫૪] મન, વચન, કાયા વડે કરવા, કરાવવા, અનુમોદના થકી આચરેલું જે ધર્મથી વિરુદ્ધ અને અશુદ્ધ સર્વ પાપને ગણું છું.
• વિવેચન-૪૯ થી ૫૪ -
[૪૯] ચાર શરણના અંગીકારથી સંચિત, જે સુચરિત-પુન્ય, તેના વડે જે રોમોલ્લાસથી ભૂષિત શરીર જેનું છે તે, તથા આ ભવે કે બીજા ભવે કરેલ જે દુકૃત - પાપકૃત્ય, તેની ગુરુ સમક્ષ ગઈ “અરે ખોટું કર્યુ” ઈત્યાદિ નિંદાથી જે શુભકર્મક્ષય • પાપકર્મ અપગમ, તેમાં આકાંક્ષાવાનું કહે છે, દુકૃતણહથી જે પાપાપગમ થાય છે, તે આત્માની અભિલાષાથી આમ કહે છે -
[૫૦] આ ભવમાં જે કરેલ, તે ઈહભવિક, બીજા ભવમાં કરેલ તે અન્યભવિક, મિથ્યા પ્રવનિ - કુતીર્થિક દાન સન્માન, તેના દેવની પૂજ, તેના ચૈત્ય કરાવવાદિ, બીજા પણ અધિકરણ - ભવન, આરામ, તળાવાદિ કરવા, ખગાદિ દાન તથા જિનપ્રવચનમાં જે નિષેધ કરાયેલ બીજા દુષ્ટ-પાપની હું ગઈ કરું છું.
| [૫૧] સામાન્યથી દુકૃગહ કહી. હવે તેને વિશેષથી કહે છે – મિથ્યાવ જ અંધકાર છે, મિથ્યાત્વ શાસ્ત્રથી ઉપહત ભાવ ચક્ષુ વડે જીવે અરહંતાદિના પૂજા બહુમાનમાં અવર્ણવાદ કે અવજ્ઞા વચન કહી હીલનારૂપ, જે અજ્ઞાનથી - વિવેક શૂન્યતાથી કહ્યું તથા ત્રણ કાળમાં ક્રમશઃ કર્યું - કરાવ્યું - અનુમોધુ, બીજા પણ જે જિનધર્મ-પ્રત્યનીકG, વિતથ પ્રરૂપણાદિ - x • તે પાપની ગહ-નિંદા કરું છું અર્થાત્ ગુરુ સમક્ષ આલોચના કરું છું.
| [૫૨] શ્રત, ધર્મ, સંઘ અને સાધુ તેની આશાતના રૂપ પ્રત્યનીકતા - વિદ્વિષ્ટ ભાવથી જે રચિત, તેમાં દ્વાદશાંગરૂપ શ્રતના. જે અધ્યાપકાદિ ઉપર જે અરચિઅબહુમાનાદિ ચિંતન, જેમકે “અજ્ઞાન જ સુંદર છે” એમ કહેતા માપતુષ મુનિને પૂર્વભવમાં શ્રુત પ્રત્યેનીકતા ઈત્યાદિ •x - જાણવા. તથા બીજા પણ પ્રાણાતિપાતાદિ અઢાર પાપોમાં જે કોઈ પાપ હોય, તેની હું ગહ કરું ચું.
[૫૩] “બીજા પાપોમાં” એમ જે કહ્યું, તે હવે સ્પષ્ટ કરે છે - તીર્થકરાદિ સિવાયના બીજા એકેન્દ્રિયાદિ બધાં ભેદ ભિક્ષોમાં જેમની-કારચ-માધ્યસ્થ વિધેયતાથી વિષય જેમાં છે તે, તથા તેમાં નિષ્ણાદિત પરિતાપના - અભિમતાદિ દશે પદોમાં જીવોને જે કંઈ દુઃખ-કષ્ટ પહોંચાડ્યું, તે પાપની પણ નહીં કરું છું.
ચતુઃશરણપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ [૫૪] હવે ઉપસંહાર કહે છે – જે કંઈ પાપ મન-વચન-કાયાથી રાગ-દ્વેષમોહ-અજ્ઞાનવશથી કર્યુ-કાવ્ય-અનુમોધુ હોય જિનધર્મ વિરુદ્ધ આચરેલ હોય, તેથી જ અશુદ્ધ-સદોષ. તે સર્વ પાપની હું ગહીં કરું છું - ફરી ન કરવાનું સ્વીકારું છું, ગુરની પાસે આલોચું છું. * * હવે સુકૃત અનુમોદના રૂપ બીજો અધિકાર –
• સૂત્ર-૫૫ થી ૫૮ :
[v] હવે દુકdની નિંદાથી પાપ કર્મનો નાશ કરનાર અને સુકૃતની રાગથી વિકસ્વર રોમરાજીવાળો જીવ આમ કહે છે –
[૫૬,૫] અરિહંતોમાં અરિહંતપણું, સિદ્ધોમાં સિદ્ધપણું, આચાર્યોમાં આચાર, ઉપાધ્યાયોમાં ઉપાધ્યાયત્વ, સાધુમાં જે સાધુચરિત, શ્રાવકજનોમાં જે દેશવિરતિ, સમકિત દૈષ્ટિનું જે સમકિતપણું એ સર્વેને હું અનુમોદું છું.
[૫૮] અથવા વીતરાગના વચનનુસાર જે સર્વ સુકૃત્ ત્રણ કાળમાં કર્યું હોય, તે બધાંને કવિધ અનુમોદું છું.
• વિવેચન-૫૫ થી ૫૮ :
[૫૫] હવે દુકૃત ગહ પછી તે જીવ કેવો થાય? દુશ્ચત્રિ નિંદા વડે પ્રબળ પાપો દલિત-ચૂર્ણિકૃત કરેલો તે સ્પષ્ટ થાય તે રીતે કહે છે. વળી તે કેવો થઈને ? સુકૃત અનુરાગથી સાત પુન્ય બંધના હેતુપણાથી પવિત્ર જે રોમોર્ગમ વિશેષ, તેના વડે વ્યાપ્ત અથવા કમલૈરી પ્રતિ ભીષણ. જે કહે છે તે બે ગાથાથી જણાવે છે–
[૫૬] અરહંતપણું - તીર્થકરવ, પ્રતીદિત ધર્મદેશના કરવાથી, ભવ્ય જીવોને પ્રતિબોધ અને તીર્થ પ્રવર્તનાદિની અનુમોદના કરું છું. સિદ્ધત્વ - કેવળજ્ઞાનોપયુકતત્વ, સર્વકર્મ વિમુકવ આદિની સિદ્ધોમાં અનુમોદના કરું છું. જ્ઞાનાચારાદિ આચાર્યો વિશે, સિદ્ધાંત-અધ્યાપકરૂપ ઉપાધ્યાયને વિશે હું અનુમોદુ છું.
[૫] સામાયિકાદિ ચાાિવાનું સાધુના પુલાકાદિ બધાં ભેદે જે સાધુ, સર્વકાલફોઝ વિશેષિત ચરણાદિ ક્રિયા કલાપ, જ્ઞાન-દર્શન-ચાસ્ત્રિ ધારી સમભાવવ પદિ રૂપની હું અનુમોદના કરે છે. સાધુ ક્રિયા - સર્વ સાધુ સામાચારી ૫. દેશવિરતિસકવ, અણુવત-ગુણવત-શિક્ષાવત, અગિયાર પ્રતિમાક્ષ. શ્રા - તવાર્થ શ્રદ્ધાને પકાવે, વ - જિનભવનાદિ સાત ક્ષેત્રોમાં પોતાનું ધન વાવે, # • લિટ કમરજને વિખેરે છે. તે શ્રાવક, તેમના શ્રાવકત્વની અનુમોદના કરું છું. બધાંનું સમ્યકત્વજિનોક્ત તવમાં શ્રદ્ધા. જેમની અવિપરીત દૈષ્ટિ છે તે સમ્યગૃષ્ટિ, તેમની સમ્યગુર્દષ્ટિની
[૫૮] હવે સર્વ અનુમોદનાના સંગ્રાહાર્યે કહે છે - બધું જ વીતરાગ વચનાનુસારી જે સુકૃત - જિનભવન, બિંબકરણાદિ ચાવત્ - માગનિસારીતા, તેને વિવિધ ત્રિવિધે હું અનુમોદુ છું. હર્ષ ગોચરતા પામું છું. - x - હવે ચતુઃશરણાદિ કૃત્યના ફળને કહે છે -
• સૂત્ર-પ૯,૬૦ - [૫૯] નિત્ય શુભ પરિણામી જીવ ચતુઃ શરણ સ્વીકારાદિને આચરતો કુલ

Page #46

૦૮
ચતુઃશરણપકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ વડે ન કર્યો. તેણે મનુષ્યજન્મ વૃથા ગુમાવ્યો છે. તે હારવાથી અને ધર્મ ન કરવાથી જીવને ફરી માનુગવ દુપ્રાપ્ય છે. અથવા તે જ પ્રમાદાદિથી પૂર્વે અનાસધિત જિનધર્મ, અંત્ય સમયે વિવેક જન્મતા સ્વયં વિચારે છે . મેં ચતુરંગ જિનધર્મ ન કર્યો આદિ. અરે મેં મનુષ્ય જન્મને નિષ્ફળ કર્યો છે. દેવો પમ આવો ખેદ કરે છે.
• સૂત્ર-૬૩ -
હે જીવ! આ રીતે પ્રમાદરૂપી બુને જિતનાર, કલ્યાણરૂપ અને મોક્ષના સુખોના અdધ્ય કારણ આ અધ્યયન મસંધ્યા ધ્યાન ર.
• વિવેચન-૬૩ :
હે જીવ ! આ અધ્યયનનું ત્રણ સંધ્યા ધ્યાન કર. કેવા ? પ્રમાદ જ મોટો મુ છે. ચૌદપૂર્વીને પણ તે નિગોદાદિમાં પાડે છે તે પ્રમાદ શગુના વિનાશ માટે સુલટ સમાન. વળી તે ભદ્રાંત - મોક્ષપ્રાપક છે અથવા હે વીર !, હે ભદ્ર ! બંને સંબોધન છે. - x • વળી કેવા ? અવંધ્યકારણ, કોનું? મોક્ષ સુખનું. પ્રમાદરૂપ મોટા દુશ્મનને જીતેલ એવા વીરભદ્ર સાધુ ભગવંતના ૧૪,000 સાધુમાંના એક, તેણે આની ચના કરી. * * * * * * *
ગાથા-૫૯,૬૦ પ્રકૃતિને બાંધે છે, બાંધેલને શુભાનુબંધી કરે છે.
[૬૦] વળી ઉકત જીવ મંદાનુભાવ બદ્રને તીવાનુભાવયુક્ત કરે છે, અશુભને નિરનુબંધી અને તીવને મંદ રસવાળી રે છે.
• વિવેચન-૫૯૬૦ :
શુભ પરિણામ • પ્રશસ્ત મનો અધ્યવસાયથી સદૈવ ચાર શરણ સ્વીકાર, દુકૃતગહાં, સુકૃત અનુમોદના કરતો સાધુ આદિ જીવ પુન્ય પ્રકૃતિ, જે ૪ર-ભેદે છે, તેને બાંધે છે. શુભાધ્યવસાયથી શુભ અનુબંધ - ઉત્તકાળ ફલ વિપાકરૂપને કરે છે. તે જ શુભ પ્રકૃતિ પૂર્વે મંદાનુભાવ બદ્ધ-મંદરસ બદ્ધ, " x• તીસ્વાનુભાવ - અચુકટ રસા કરે છે. ઉપલક્ષણથી અકાલ સ્થિતિને દીર્ધકાળ સ્થિતિ કરે છે. અાપદેશકને બહપ્રદેશક કરે છે.
જે અશુભ - જ્ઞાનાંતરાયાદિ ૮ર-સંખ્યક છે. તે પૂર્વબદ્ધને નિરનુબંધ કરે છે, અર્થાત ઉત્તકાળે તેના વિપાકજન્ય દુ:ખ ન હોય. જે તીવ્ર રસવાળી છે, તેને મંદરસવાળી કરે છે. અહીં પણ ઉપલક્ષણથી દીર્ધકાળવાળી સ્થિતિને અાકાલીન કરે છે. બહુ પ્રદેશકને અા પ્રદેશક કરે છે. શુભ પરિણામથી અશુભ પ્રકૃતિના સ્થિતિ, સ, પ્રદેશનો હ્રાસ સંભવે છે – હવે ચતુ:શરણાદિ અવશ્ય કરવા, તે કહે છે.
• સૂત્ર-૬૧ -
તે માટે પંડિતોએ સંકલેશમાં આ આરાધના નિત્ય કરવી અને સંકલેશમાં ત્રણ કાળ કરતાં સમ્યફ સુકૃતુ ફળ પામે.
• વિવેચન-૬૧ :
તે કારણથી, આ અનંતરોક્ત ચાર શરણાદિ કરવા જોઈએ. વિવુધ - અવગત તcવોથી સતત કિસ્વી.] અંકલેશ-રોગાદિ આપત્તિમાં, જેમ શાલી વાવતા સાથે ઘાસ પણ ઉગે, તેમ ચતુદશરણાદિ સતત કર્મનિર્જરા માટે કરતાં આ લોકમાં પણ રોગાદિઉપસર્ગની શાંતિ પામે છે. તથા અસંક્લેશ - રોગાદિ અભાવમાં ચતુ:શરણાદિ ત્રણ સંધ્યારૂપે ત્રણે કાળે કરવા. તે પણ સમ્યક્ મન-વચન-કાયયુદ્ધતાથી કરવી. તેનાથી સ્વર્ગ અને મોક્ષરૂપ સુગતિ ફળ મળે. સાધુને મોક્ષ યાવતું શ્રાવકને અશ્રુત કલો ગતિ થાય. . . . હવે અતિ દુર્લભ મનુષ્યત્વ આદિ સામગ્રી પામીને પ્રમાદાદિથી ચતુઃશરણાદિ ન કરે તે -
• સૂગ-૬૨ -
ચાર અંગવાળો જિનધર્મ ન કર્યો, ચાર અંગવાળું શરણ પણ ન કર્યું, ચતુરંગ ભવનો છેદ ન કર્યો, તે જન્મ હારી ગયો છે.
• વિવેચન-૬૨ :
ચાર - દાન, શીલ, તપ, ભાવનારૂપ, અંગો જેના છે તે ચાર અંગ. જિનઅહંદુ ધર્મ ન કર્યો, આળસ-મોહાદિ કારણોથી ચાલી ગયેલ વિવેકપણાથી. ચતુરંગ ધર્મ જ નહીં ચતુરંગ શરણ પણ ન કર્યા - અરહંત, સિદ્ધ, સાધુ, ધર્મરૂપ. ચતુરંગ ભવ - નક, તિર્યચ, મનુષ્ય, દેવરૂ૫, તેનો વિનાશ, વિશિષ્ટ ચારિત્ર - તપશ્ચરણાદિ
ચતુઃશરણ પ્રકીર્ણકસૂગ-૧ આગમસૂત્ર-૨૪નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ સટીક-અનુવાદ પૂર્ણ

Page #47

ગાયા
આતુરપ્રત્યાખાનપકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
૨૫ આતુરપ્રત્યાખ્યાન-પૂકીર્ણક ખૂણ-૨
અનુવાદ તથા ટીકાનુસારી વિવેચન
• સૂત્ર-૧ :
એક દેશ દેશવિરત સમ્યગૃષ્ટિ જીવ જે મરે, તેને જિનશાસનમાં બાલમંડિત મરણ કહેલું છે.
• વિવેચન-૧ -
ત્રસકાયનો એક દેશ, તેના સંકલજન્ય હિંસાની નિવૃત્તિ, તે પણ સાપરાધ અને નિરપરાધ બે પ્રકારે છે. તેમાં સ્વયં વાત કરવા વડે નિવૃત એવો સમ્યમ્ દષ્ટિ જો મરે, તેવો શ્રાવક જીવ, તેને જિનશાસનમાં બાલપંડિત મરણ કહ્યું - ૪ -
• સૂત્ર-૨ થી ૫ :
]િ દેશ યતિ [વિરતિ] ધર્મમાં પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાવતો હોય છે. સર્વશી કે દેશથી યુકત દેશવિરત હોય છે.
[3] પ્રાણિવધ, મૃષાવાદ, અદત્ત, પસ્ત્રીનિયમન, અપરિમિત ઈચ્છા, એ બધાંનું નિયમન-વિરમણ તે પાંચ અણુવતો છે.
| [] જે દિવિમણ, અનર્થદંડ વિરમણ અને દેશાવકાસિક એ ત્રણે ગુuતો કહેવાય છે.
[૬] ભોગનું પરિમાણ, સામાયિક, અતિથિસંવિભાગ, પૌષધવિધિ એ સર્વે • ચારે મળી શિક્ષાવત કહેલાં છે.
• વિવેચન-૨ થી ૫ -
[૨] જેના યોગે દેશયતિ થાય છે, તે વ્રતોને દર્શાવતા કહે છે - પાંચ અણુલઘુવતો કે બીજી વ્રતપતિપત્તિયુક્ત દેશયતિ થાય છે.
[3] પ્રાણના વધવી પ્રાણિવધ કેમકે અજીવ વધ અશકય છે. મૃષાવાદ ત્રણ ભેદે – મૃષા, મિથ્યા બોલવું, અનૃતુ. તે દ્રવ્ય-ભાવ ભેદથી બે પ્રકારે છે. ક્રોધાદિ ભેદથી ચાર પ્રકારે છે. • X • ન આપેલ તે અદd. તે સ્વામી આદિ ચાર ભેદથી છે. બીજાની સ્ત્રી કે પત્ની તે પરી. પાંચમું અપરિમિત ઈચ્છા. આ બધાંથી વિરમવું. આ અણુવતો.
[૪] દિશાથી વિરમવું તે દિવિરમણ, એ પહેલવું ગુણવત. જે દિશા વ્રત સ્વીકારે, તે ત્યાંના સર્વે જીવોને અભય આપે છે, લોભસમુદ્રને ઉચ્છેદે છે. અનર્થ દંડ-નિપ્રયોજન દંડ, જીવો જેનાથી દંડાય છે કે, તેનાથી જે વિરમવું તે, બીજું ગુણવત. ત્રીજે દિશાનો અવકાશ પ્રતિ દિનમાને થવું તે દેશાવકાશિક. તેનાથી વિરમવું તે.
મૂલકમમાં તેને બીજું શિક્ષાવ્રત કહેલ છે. જો કે તત્વાર્થ સુપ્રકારે જ ગુણવતાદિ પસ્પિાટીકમ સ્વીકારેલ છે. અહીં પયામાં પણ ગુણવ્રત અને શિફtradit/ કમમાં પ્રસિદ્ધ કર્મ કરતાં ભેદ છે, માટે અવશ્ય આવી કોઈ • પરિપાટી હોય જ, આવશ્યક સૂક્તિમાં પણ આવો ઉલ્લેખ મળે છે.)
બધાં વ્રતનો સંક્ષેપ હોવાથી અન્ય આચાર્યો દેશાવકાસિકને બધાં વ્રતમાં ગુણકારીપણાથી તેને ગુણવ્રત કહે છે.
[૫] એકવાર ભોગવાય તે ભોગ, વારંવાર ભોગવાય તે પરિભોગ, તેનું પ્રમાણ કર્યું તે પહેલું શિક્ષાવત અહીં પ્રસિદ્ધ ક્રમમાં ભિન્નતા છે • x • ધર્મની પુષ્ટિ આપે તે પૌષધ. સમનો આય તે સામાયિક. અતિથિનો સંવિભાગ, તે અતિથિ સંવિભાગ.
• સૂત્ર-૬ થી ૯ :
૬િ] ઉતાવળું મરણ થવાથી, જીવિતની આશા ન તુટવાથી, સ્વજનોએ રા ન આપવાથી, છેવટની સંલેખના કર્યા વિના...
[9] શલ્યરહિત થઈ, પણ આલોવી, પોતાના ઘેર, સંથારે આરૂઢ થઈને જે દેશ વિરત થઈ મરે તો તે બાલપંડિતમરણ છે.
[૮] જે વિધિ ભકતપરિજ્ઞા વિશે વિસ્તારથી બતાવેલો છે, તે નક્કી બાલપંડિતમરણને વિશે યથાયોગ્ય જાણવો.
| [] કોપન્ન વૈમાનિકને વિશે નિયમથી તેની ઉત્પત્તિ થાય છે, નિશે કરીને તે સાતમાં ભવે સિદ્ધ થાય છે.
• વિવેચન-૬ થી ૯ :
[૬] માસુ(RY - શીઘકરણ, અવિચારેલ ક્રમે અથવા ક્રમથી જ મરણકાળ આવે ઈત્યાદિ, ત્યારે અંતિમકાળનું કર્તવ્ય સમજી સંલેખના તપ વડે શરીરનું શોષણ કૃત્ય ન કરવું.
| [] તે ઘર કઈ રીતે મરે ? ગુરુ પાસે આલોચના કરી, આપેલ પ્રાયશ્ચિત્ત સ્વીકારી, ભાવશચથી મુક્ત થઈ, પોતાના ઘેર જ સંચારો સ્વીકારી, અનશન કાળે દર્ભ ઉપર સંયારીને મરે.
[૮] ભક્તપરિજ્ઞા અધ્યયનમાં જે શ્રાવકની અનશન સ્વીકાર વિધિ કહી, તે જ આ અધ્યયનમાં યથાવિધિ જાણવી.
[૯] વૈમાનિકો, જ્યોતિકો પણ હોય, તેથી તેના વિચ્છેદ માટે કયોપજ્ઞ કહ્યું. શ્રાવક કપાતીતમાં ન જાય.
• અગ-૧૦ :
અરિહંત શાસનમાં આ બાલપંડિતમરણ કહેલ છે. હવે હું પંડિત મરણને સંક્ષેપમાં કહીશ.
• વિવેચન-૧૦ -
પછી પંડિત પંડિત મરણ - સાધુ મરણ કહીશ. • x • શિષ્ય ગુરને વિજ્ઞપ્તિ કરતો કહે છે કે –

Page #48

સૂત્ર-૧૧
૮૨
• સૂગ-૧૧ -
હું ઉત્તમાને - આશન કરવાને ઈચ્છું છું. હું ભુતકાળના, ભાવિમાં થનારા અને વર્તમાન પાપ વ્યાપારને પ્રતિકકું છું. કરેલા, કરાવેલા અને અનુમોદિત પાપને પ્રતિક છું. મિથ્યાત્વ, અસંયમ કષાય અને પાપપયોગને પ્રતિકકું છું.
મિથ્યાદર્શનના પરિણામને વિશે, આલોક કે પરલોકને વિશે, આલોક કે પરલોકને વિશે, સચિત કે અચિતને વિશે, પાંચ ઈન્દ્રિયોના વિષયમાં –
- અજ્ઞાન, અનાચાર, કુદર્શન, કોહ, માન, માયા, લોભ, રાગ, દ્વેષ, મોહ, ઈચ્છા, મિચ્છા, મૂર્ય, શંકા, કાંહ્ય, ગૃદ્ધિ કે ગૃહ, આશા, તૃણા, સુધા, પંથ, પથાન, નિદ્રા, નિયાણુ, સ્નેહ, કામ, કલુષતા, કલહ, યુદ્ધ, નિયુદ્ધ, સંગ, સંગ્રહ, વ્યવહાર -વિક્રય, અનર્થદંડ, આભોગ, અનાભોગ, ઋણ, વેર, વિતર્ક, હિંસા, હાસ્ય, પહાસ્ય, પહેજ, પરુષ, ભય, ૫, આત્મપ્રશંસા, પરિબંદા, પmહાં, પરિગ્રહ, પરંપરિવાદ, પરદૂષણ, આરંભ, સંરંભ, પાપાનુમોદન, અધિકરણ, અસમાધિમરણ, ગાઢ કર્મોદય, 28દ્ધિગારવ, સગારવ, શાતાગારવ, અવિરતિ, અમુક્તિમરણ...
ઉક્ત બધું ચિંતવતા... દિવસ કે રાત્રિ સંબંધી, સુતા કે જાગતાં ઉત્તમાર્થના વિષયમાં કંઈ પણ અતિકમ, વ્યતિક્રમ, અતિચાર, અનાચાર થયા હોય તેનું મિચ્છામિદુક્કમ્.
• વિવેચન-૧૧ :
હું અભિલાષા કરું છું. ગુરને વિજ્ઞપ્તિ કરે છે. હું અનશન સ્વીકારવા ઈચ્છે છે. સામાન્ય પાપોથી નિવર્તી, સર્વ સન્માર્ગ સ્વીકારી, સામાન્યથી પ્રતિક્રમણ ભણવા છતાં વિશેષથી ત્રિકાળ વિષયક પણ કહે છે. તે અતિતાદિ કણ કાળથી, કરવા આદિ ત્રણ, મિથ્યાત્વ - આભિગ્રહિમાદિ પાંચ પ્રકારે છે. અસંયમ અનેકવિધ છે. કપાય ચાર પ્રકારે, પાપપ્રયોગ ત્રણ ભેદે, પાંચ ઈન્દ્રિયોમાં અનુરાગ કે વિરાગાદિ કર્યો. અહીં સૂત્રમાં ૬૨-વિષયનું મિથ્યાદુકૃત આપેલ છે. તેમાં કેટલાંક શબ્દોની વ્યાખ્યા અહીં નોંધેલ છે –
સ્વ ઉત્કર્ષ તે માન, બીજાને છેતરવા તે માયા, અત્યંગ રાગથી જે અભિનંગ - આસક્તિ, તે મૂછ, સંશય કરવો તે શંકા, બીજા-મ્બીજાના દર્શન ગ્રહણની ઈચ્છા તે કાંક્ષા, ભૂખ-તરસથી જન્મેલ કટ વિશેષ છે, પ્રસ્થાન - શુભમનથી ગમત અથવા મહાનું પંથનું ધ્યાન. સ્વગદિની પ્રાર્થના તે નિયાણું, સ્નેહ તે મોહોદય જન્ય, કામવિષયાભિલાષ, કલહ-રાડો પાડવી, યુદ્ધ - પરસ્પર પ્રાણ લેવાના અધ્યવસાય, નિયુધ - અધમ યુદ્ધ છોડવું અને દૃષ્ટિ આદિ યુદ્ધ કરવું છે. તાજેલાનો જે ફરી સંયોગ છે. સંગ ક્રયવિક્રય • લાભને માટે અનામૂલ્યથી બહુમૂલ્ય વસ્તુનું ગ્રહણ.
અનર્થદંડ-નિપ્રયોજન પ્રાણીઘાત, ભોગ- જ્ઞાનોપયોગ સહ, અનાભોગ - અત્યંત વિસ્મૃતિ, અણ-sણ, હિંસા-મહિષ આદિ જીવને મારવા, હાસ્ય - બીજાની મજાક, પ્રહાસ - ઉપહાસ, પ્રદ્વેષ - પ્રકુષ્ટ દ્વેષ. ફરુસ-નિષ્ફર, ભય-મોહાંતર્ગતુ કમ 2િ8/6]
આતુપ્રત્યાખાન કીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ પ્રકૃતિ, પરગહ-બીજાના દોષોનું ઉદ્ઘાટન, પરિગ્રહ - બાહ્ય અત્યંતર બે ભેદે છે તે. બીજા વિશે વિકથન તે પરસ્પરિવાદ. બીજાએ ન કર્યા છતાં પોતાના દોષનું તેનામાં સ્થાપન તે પરદુષણ. સંરભ - વિષયાદિમાં તીવ્ર અભિલાષ અધિકરણ - આત્માને ગતિમાં નાંખે છે, કમોંપાદાન હતુ. ઋદ્ધિ-રાજ્ય ઐશ્વર્યાદિની પ્રાપ્તિ. * * * * *
કઈ અવસ્થામાં ઉક્ત અતિચારાદિ થયા? સુતા કે જાગતાં, કઈ રીતે ? બહુ કે અલા, દૈવસિક કે સત્રિક. તે અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ, અતિચાર કે અનાયાનું મિચ્છામિદુક્કડમ્.
• સૂp-૧૨,૧૩ :
[૧] જિનવરવૃષભ વર્તમાન સ્વામીને તથા ગણદર સહિત બાકીના બધાં તીર્થકરોને હું નમસ્કાર કરું છું.
[૧૩] સર્વ પ્રાણારંભ, અસત્ય વચન, સર્વ અદત્તાદાન, મથુન અને પરિગ્રહના હવે પચ્ચખાણ કરું છું.
• વિવેચન-૧૨,૧૩ :
હવે હું સર્વ સંઘને પ્રત્યક્ષ કરીને, સામાન્ય કેવલીઓમાં શ્રેષ્ઠ એવા વર્ધમાના નામક, તથા બીજા પણ ઋષભાદિ જિનો, ગણધરો, નિજ-નિજ સંઘ સમેત એવા તેમને નમસ્કાર કરું છું.
• સૂઝ-૧૪ થી ૧૮ :
(૧૪] મારે બધાં પ્રાણીઓ સમાન છે. મારે કોઈ સાથે વૈર નથી, વાંછાઓનો ત્યાગ કરીને હું સમાધિ રાખું છું.
[૧૫] બધાં પ્રકારની આહાર વિધિનો, સંજ્ઞા-ગારવ અને કષાયોનો અને સર્વે મમતાનો ત્યાગ કરું છું. બધાંને ખમાવું છું.
[૧] જે મારા જીવિતનો ઉપક્રમ આ અવસરમાં હોય તો આ પચ્ચક્ખાણ અને વિસ્તારવાળી આરાધના અને થાઓ.
| [૧] સર્વ દુઃખ ક્ષય થયાં છે, જેમનાં એવો સિદ્ધો, અરહંતોને નમસ્કાર થાઓ. જિનેરોએ કહેલ તત્વ સંધહું છું, પાપોને પરચખું છું.
[૧૮] જેમના પાપો ક્ષય થયા છે, એવા સિદ્ધો અને મહર્ષિને નમસ્કાર થાઓ. જે રીતે કેવળીએ બતાવ્યો, તે રીતે સંથારો સ્વીકારીશ.
• વિવેચન-૧૪ થી ૧૮ :
[૧૪] સમનો ભાવ તે સામ્ય-સમતા મને બઘાં જીવો પ્રતિ છે, વૈર વિરોધ કોઈ સાથે નથી. સમાધિ-મન સ્વાથ્ય.
| [૧૫] ચતુવિધ આહાર વિધિ હું ત્યજુ છું. ચાર સંજ્ઞા અથવા દશવિધ સંડા, ત્રણ પ્રકારે ગૌરવ, ૧૬-કષાય, મૂછને તાજું ચું.
[૧૬] જો મારું જીવન ટુટે તો, મને પ્રત્યાખ્યાનાદિનો હેતુ થાઓ.
[૧] અહીં સાકાર પ્રત્યાખ્યાન કહેલ છે. હવે પંડિત ક્ષપક જે ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન કરે છે, તે કહે છે –

Page #49

ગાથા-૧૪ થી ૧૮
૮૪
આતુરપ્રત્યાખાનપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
[૧૮] જેમના પાપ - આઠ પ્રકારના કર્મ ગયેલા છે, તેને નમસ્કાર. તે સિદ્ધ, તીર્થકર, ગણધર, મહર્ષિને નમસ્કાર. સંસ્તાક વિધિથી કરાતું અનશન જે રીતે કેવલીએ કહ્યું, તેમ હું સ્વીકારું છું.
• સૂત્ર-૧૯ થી ૨૪ :
[૧૯] જે કંઈપણ ખોટું આચરેલ હોય, તે બધું હું ગિવિધ વોસિરાવું છું. સર્વ આગાર રહિત હું ત્રણ ભેદે સામાયિક કરું છું.
[૨] બાહ્ય-અત્યંતર ઉપધિ, ભોજન સહિત શરીરાદિ, એ સર્વને ભાવથી, મન-વચન-કાયાથી વોસિરાવું છું.
[૧] સર્વ પાણારંભને, અસત્ય વચનને, સર્વ અદત્તાદાન, મૈથુન અને પરિગ્રહને હું પચ્ચખું છું.
]િ માટે સર્વ પાણી સાથે મૈત્રી છે. આદિ ગાથા-૧૪વતું.
[] રાગ, બંધ, પહેલ, હર્ષ, દીનભાવ, ઉત્સુકતા, ભય, શોક, રતિ અને અરતિને હું વોસિરાવું છું.
(ર૪) નિમમત્વમાં ઉપસ્થિત એતો હું મમત્વનો ત્યાગ કરું છું, મારે આત્મા આલંબન છે, બાકી બધું હું વોસિરાવું છું.
• વિવેચન-૧૯ થી ૨૪ :
તે સાઘક સંથારો સ્વીકારીને શું કરે ? જે કંઈ અકૃત્ય - સાધુએ ન સેવવા યોગ્ય હોય, તેનો ત્યાગ કરું છું. સમ - જ્ઞાનાદિ, તેનો આગ • લાભ તે સમાય. તે જ્ઞાન, શ્રદ્ધા, ક્રિયારૂપ ત્રણ ભેદે છે.
બાહ્ય ઉપધિ - પત્રાદિ, અત્યંતર - કષાયાદિ લક્ષણ બંધ. પ્રહેણ-માર, • x - મારો આત્મા જ આરાધનાનો હેતુ છે. બાકી બધું શરીર અને પથ્યાદિનો ત્યાગ કરું છું.
• સુગ-૫ થી ૨૯ :
રિ૫] મને જ્ઞાનમાં આત્મા, દર્શનમાં આત્મા, ચારિત્રમાં આત્મા, પચ્ચક્ખાણમાં આત્મા, સંયમ-મ્યોગમાં પણ આત્મા થાઓ.
રિ૬] જીવ એકલો જાય છે, એકલો જ ઉપજે છે, એકલાને જ મરણ થાય છે અને કર્મ રહિત એકલો જ સિદ્ધ થાય છે.
]િ જ્ઞાન-દર્શન સહિત મારો આત્મા જ શાશ્વત છે, બાકીના બધાં બાહ્ય ભાવો માટે સંબંધ માત્ર સ્વરૂપવાળા છે.
[૨૮] જેનું મૂળ સંયોગ • સંબંધ છે એવી દુઃખની પરંપરા આ જીવે પ્રાપ્ત કરી છે, તે સર્વે સંયોગ સંબંધને સર્વ ભાવથી - મન વચન કાયાથી હું વોસિરાવું છું.
[૨] પ્રમાદ વડે જે મૂળગુણ અને ઉત્તરગુણ મેં આરાધ્યા નહીં, તે સર્વેને હું નિંદુ છું ભાવિ વિરાધનાને પ્રતિકમુ છું
- વિવેચન-૨૫ થી ૨૯ :મારા જ્ઞાન વિષયમાં આત્મા સ્પષ આલંબન થાઓ. તે રીતે દર્શનાદિમાં પણ
થાઓ. સર્વવિરતિરૂપ સંયમ અને પ્રશસ્ત ત્રણ યોગમાં મારે આત્મા જ આલંબન છે.
મૂલગુણ • પ્રાણાતિપાતાદિ, ઉત્તરગુણ - પિંડ વિશુદ્ધયાદિ, જે મેં આરાઘેલા નથી, પ્રમાદથી સમ્યક્ પરિપાલના કરી નથી, તે બધાંની હું સર્વથા નિંદા કરું છું. આગામી વિરાધનાને પચ્ચકખું છું.
• સૂp-૩૦ થી ૩૫ -
[30] સાત ભય, આઠ મદ, ચાર સંજ્ઞા, ત્રણ ગારવ, તેનીશ આશાતના, રાગ-દ્વેષની નહીં કરું છું.
[૩૧] અસંયમ, અજ્ઞાન, મિશ્રાવ તથા જીવ અને અજીવમાં સર્વ મમત્વને હું નિંદુ છું - ગઈ કરું છું.
[3] નિંદવા યોગ્યને હું વિંદુ છું અને મને જે ગવા યોગ્ય છે, તેની ગઈ છું છું. સર્વ બાહ્ય-અત્યંતર ઉપધિ આલોચું છું.
[] જેમ બોલતો એવો બાળક કાર્ય-અકાયને સરળપણે ભણે છે, તેમ તે માયામૃષાવાદને મૂકીને પાપને આલોવે.
[3] જ્ઞાન, દર્શન, તપ અને સાત્રિ એ ચારેમાં અકંપ, ધીર, આગમ કુશલ, રહસ્યો ન કહેનાર ગિર પાસે આલોચના કરવી.]
[૩૫] રાગ કે દ્વેષથી, કૃતજ્ઞતા કે પ્રમાદથી, હે પૂજ્યા મેં જે કંઈ પણ અયુક્ત કહ્યું હોય, તેને હું ગિવિધે ખમાવું છું.
• વિવેચન-૩૦ થી ૩૫ -
૦ આઠ મદ-જાત્યાદિ, આહારાદિ ચાર સંજ્ઞા, ગાસ્વ-દ્ધયાદિ ત્રણ... o અસંયમ વિરાધના એક ભેદે છે, અજ્ઞાન અને મૂઢતાથી એક ભેદ જ થાય. વિપર્યયપણું તે મિથ્યાત્વ, તે પણ એક ભેદે... • અસંયમકરણાદિની નિંદા, પિંડગ્રહણાદિની ગઈ, આલોચવું - ગુરુ પાસે નિવેદન કરૂં, માયાદિ અત્યંતર ઉપધિ છે. પ્રાણાતિપાત વિષયક તે બાહ્ય ઉપધિ છે... o આલોચના કઈ રીતે કરવી ?
જેમ બાળક કાર્ય-અનાર્યનો વિચાર કર્યા વિના બોલે છે કે નથી બોલતો, તે પોતાની માતાને સરળતાથી કહે છે, ત્યારે આ લજ્જા વાળું છે તેમ વિચારતો નથી, તેવી રીતે ગુરુ પાસે આલોચના કરવી. પણ માયા, પ્રચ્છાદનરૂપ મૃષા કે અન્યથા કથનનો ત્યાગ કરે.
o જ્ઞાન પાંચ પ્રકારે, દર્શન - ક્ષાયોપથમિક, તપ-બાર ભેદે, ચાઅિ-સામાયિકાદિ, વૈર્ય રાખે તે ધીર, રહસ્ય ગોપવે તેવા આલોચક પાસે આલોચવું... o રાગ - અતિ પ્રેમવશ, પ્રમાદ - ખલના આદિ, કંઈપણ રૂપે મેં અસત્ય કહ્યું, તેની ગિવિધે ક્ષમા ચારું છું.
• સૂઝ-૩૬ થી ૮ :
[૩૬] મરણ ત્રણ પ્રકારે કહેલ છે - બાળમરણ, બાલ-પંડિત મરણ, પંડિત મરણ કે જે મરણે કેવી મરે છે.
[39] વળી જે આઠ મદવાળા, વિનોટ બુદ્ધિવાળા અને વકભાવવાળા

Page #50

ગાથા-૩૬ થી ૩૮
અસમાધિએ મરે છે, તેઓ નિન્ને આરાધક નથી.
[૩૮] મરણ વિરાધતા દેવમાં દુર્ગતિ થાય, સમ્યકત્વ પામવું દુલભ થાય અને આગામી કાળે અનંતો સંસાર થાય.
• વિવેચન-૩૬ થી ૩૮ :
0 બાળ ત્રણ પ્રકારે - જ્ઞાન, અવિવેક, વિકલવ. તે અસંયત અવિરત સમ્યષ્ટિ પયિ હોય, દેશ વિરતિથી બાલ પંડિત, વિજ્ઞાન યુક્તત્વથી પંડિત હોય. તેઓ પાદપોપગમન કરે છે... તુ જો સમાધિ મરણે ન મરે, તો અસમાધિમરણમાં દોષો દર્શાવતા કહે છે - જેઓ આઠ મદવાળા છે, વિષયકપાયાદિથી ચલિત છે, સન્માર્ગથી ભ્રષ્ટ બદ્ધિવાળા છે, વક છે, તે અસમાધિથી અયિત અસ્વાધ્યરૂપે મરે છે... • મરણ વિરાધતા નિદાનાદિથી દુર્ગતિ થાય. તેમને બોધ દુર્લભ કે દુપ્રાપ્ય થાય. અનંત પુદ્ગલ પરાવર્ત પરિભ્રમણરૂપ સંસાર થાય છે.
• સૂત્ર-૩૯ થી ૪૬ :
[36] દેવની દુર્ગતિ કઈ ? અબોધિ શું? શા હેતુથી મરણ થાય ? કયા કારણે જીવો અનંત-અપાર સંસાર ભમે ?
[૪] મરણ વિરાધતા કંદ-કિબિષિક-આભિયોગિક-આસુરી અને સંમોહ દેવ થાય. તે દેવગતિ થાય... [૪૧] અહીં મિયાદશનિ-રત, નિયાણાપૂર્વક, કૃષ્ણલયાવાળા જે જીવો મરણ પામે, તેઓને બોધિ કુલભ થાય... [૪] સમ્યગ્દર્શનારત, નિયાણારહિત, શુક્લ વેશ્યાવાળા જીવો જે અહીં મરે, તેમને બોધિ સુલભ થાય.
[૪૩] વળી જે ગુરુપત્યનિક, બહુ મોહવાળા, શબલ દોષયુકત, કુશીલ, અસમાધિથી મરે તેઓ અનંત સંસારી થાય... [૪૪] જિનવચને અનુરકd, ભાવથી ગુરુનું વચન આદરે શબલ દોષરહિત, અસંકિલષ્ટ હોય, તે પરિત્ત સંસારી થાય... [૪૫] જેઓ જિનવચનને જાણતા નથી, તે બિચારા બાળમરણે અને ઘણીવર ઈચ્છારહિતપણે મરશે... [૪૬] શસ્ત્રગ્રહણ, વિષભક્ષણ, બળી મરવું, ડૂબી મરવું, અનાચાર અને અધિક ભાંડ સેવીઓ જન્મમરણની પરંપરા gધારે છે.
• વિવેચન-૩૯ થી ૪૬ :
[૩૯] અહીં શિષ્યના પ્રશ્નો મૂકેલ છે, હવે તેનો ઉત્તર કહે છે – [૪૦] કંદર્પ યુક્ત હાસ્ય તે કંદર્પકરણ, તે દેવો - કંદર્પ દેવો. કિબિષ-જ્ઞાનાજિ આષાયનાતાકી ચેના ઓછી જેવો રણ કિબિષિક દેવો છે. અભિયોગરૂપ દુર્ગતિવાળા તે આભિયોગિક દેવો. ચંડ-કોપથી વિચરે તે અસુર દેવો, ઉન્માર્ગ દર્શનાદિથી મોહિત, તે સંમોહા, આવી દુર્ગતિ.
[૪૧] હવે અબોધિ શું? તેનો ઉત્તર - વિપરીત દર્શન તે મિથ્યાત્વ, તેમાં રક્ત. દેવવની પ્રાર્થનાદિપ તે નિદાન. લેગ્યા-જીવ પરિણામ. [૪૨] અહીં સુલભબોધિત્વ કહે છે - તે સમ્યક દર્શન wતા. [૪૩] હવે અનંત-અપાર સંસારનું કારણ પૂછે
આતુપ્રત્યાખાનપકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ છે ? ગુરુ આશાતના, ૩૦ મોહનીય સ્થાનવર્તી બહુમોહવાળા, રસ-શબલ દોષયુક્ત તે કુશીલ.
| [૪૪] જિન વચન વાસિત મનવાળા, ગુરુ વચન-ધર્માચાર્યનો ઉપદેશ, [૪૫] જે બિયાસ જિનવચન જાણતા નથી, તે બાળ મરણે અને શસ્ત્રગ્રહણાદિથી વારંવાર મરે છે. ઈત્યાદિ સૂત્રાર્થવતું. [૪૬] મસ્તકે પત્થર બાંધી પડવું, તાલપુટાદિ વિષ ખાવું, પંચાગ્નિ તપ, પાણીમાં નિમજ્જન, અન્ય પણ બંધનાદિથી મરવું તે બાળમરણ.
• સૂત્ર-૪૩ થી ૫ર :
[૪] ઉદd, અધો, તીછલિોકમાં જીવે બાળમરણો કર્યા. હવે દર્શન, જ્ઞાને સહિત એવો હું પાંડિત મરણે મરીશ.
| [૪૮] ઉદ્વેગ કરનારા જન્મ, મરણ, નરકની વેદનાઓને સંભારો હમણાં પંડિત મરણે મર.
[૯] જે દુઃખ ઉત્પન્ન થાય તો સ્વભાવ થકી તેની વિશેષ ઉત્પત્તિ જેવી, સંસારમાં ભમતાં હું શું શું દુ:ખ પામ્યો નથી ?
[૫] મેં સંસાર ચક્રમાં બધાં પણ યુગલો ઘણી વખત ખાધા અને પરિણમાવ્યા, તો પણ હું તૃપ્તિ પામ્યો નહીં.
[૫૧] તરણાં અને લાકડાથી જેમ અગ્નિ, હજારો નદીની જેમ લવણ સમુદ્ર તૃપ્તિ ન પામે, તેમ કામભોગોથી આ જીવ તૃપ્તિ ન પામે.
[પર આહારના કારણે મત્સ્યો સાતમી નરકભૂમિમાં જાય છે, માટે સચિત્ત આહાર મનથી પણ પાર્થવા યોગ્ય નથી.
• વિવેચન-૪૦ થી :
[૪] ઉdલોક, અધોગ્રામાદિ અધોલોક, તીછલોકમાં ૧૮૦૦ યોજનામાં મર્યો. • x • [૪૮] ભયાનક ઉદ્વેગકારી જન્મ-મરણ-સંસારમાં ભમતાં • x • [૪૯] જ્યારે દુ:ખ કે કષ્ટ ઉત્પન્ન થાય • X • ત્યારે આત્મા જ તેનો હેતુ છે, તેમ વિચાર. અથવા આ દુ:ખ કેટલું માત્ર છે? પૂર્વે પણ મેં દુ:ખ પરંપરા ભોગવી છે. • x • પણ તે અકામનિર્જરાથી સહન કર્યું, તેથી અા ફળ પામે છે. અર્થાત્ અનંતગુણ નિર્જરા લાભના હેતુપણાથી તે દુ:ખ સમ્યક્ સહન કરવું જોઈએ. - ૪ -
[૫] ભવચક્રમાં ભમતા મેં બધાં પણ પુદ્ગલો, સમગ્ર પૃષ્ણલાસ્તિકાય અનેકવાર આહારાર્થે ગ્રહણ કર્યા - પરિણમાવ્યા, પણ મને સંતોષ ન થયો. [૫૧] કયા દેહાંતથી ? તૃણાદિ • x - કામ-શબ્દ, રૂપ, ગંધ અને ભોગ - રસ, સ્પર્શ. [૫૨] તેમાં ગૃદ્ધ થયેલના દોષોને કહે છે - આહારના હેતુથી મત્સ્ય સાતમી નક્કે જાય છે. • x -
• સૂત્ર-પ૩ થી ૫૮ -
[૫૩] પૂર્વે અભ્યાસ કરેલ અને નિયાણારહિત એવો હું મતિ-બુદ્ધિથી વિચારીને, પછી કષાય રોકનારો જદી મરણ પામીશ.
[૫] સિસ્કાળના અભ્યાસ વિના, અકાળે અનશન કરનારા તે પુરુષો મરણકાળે પૂર્વકૃત્ કર્મના યોગે પાછા પડે છે.

Page #51

ગાથા-પ૩ થી ૨૮
૮૮
[૫૫] તેથી ચંદ્રકવેણ પુરુષવત્ હેતુપૂર્વક ઉધમવાળા પુરુષોએ મોક્ષમાર્ગ સાધવા પોતાનો આત્મા ગુણયુકd કરવો.
[૫૬] તે અવસરે બાહ્ય વ્યાપારરહિત અભ્યતર ધ્યાનમાં લીન, સાવધાન મનવાળે દેહનો ત્યાગ કરે
[૫૭] રાગદ્વેષને હણીને, આઠ કર્મનો સંઘાત છેદીને, જન્મ અને મરણરૂપ અરહને ભેદીને તું સંસારથી મુકાઈશ.
[૫] એ પ્રમાણે ત્રસ અને સ્થાવરને કલ્યાણ કરનાર, મોક્ષ માગનો પાર પમાડનાર, જિનોપદિષ્ટ સર્વોપદેશ ત્રિવિધે સદહું છું.
• વિવેચન-૫૩ થી ૫૮ :
[૫૩] વિષયના વિપાકને જાણીને અને ગરપદેશથી ભાવિત જ્ઞાપક-શિષ્ય જે કહે છે તે કૃત પરિકમાં એટલે ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ, જઘન્ય અર્થાતુ ૧૨-વર્ષ, ૧૨-માસ, ૧ર-પક્ષ સંલેખના કરીને, નિયાણા રહિત, ઈહાપોહથી વિચારીને તત્કાલોત્પન્ન બુદ્ધિથી - ૪ -
[૫૪] હવે જે પ્રશસ્ત પરિકર્મવાન્ થઈ સ્વીકારે, તેમનો અપાય કહે છે - ઉમર - અપશસ્ત, લાંબાકાળથી ભાવિત - x • પરિકમિત આત્મા પતન પામે છે, નિદાન કરે છે, દુર્ગતિ પામે છે.
[૫૫] જો પ્રસ્તાવકારી અને અભ્યાસ કરેલને દોષ થાય તો શું કરવું, તેનો ગુર ઉપદેશ કહે છે - ચંદ્રવેણકવત્ - ડાબે જમણે આવર્તમાં ભમતાં આઠ ચકોની મધ્યે નીકળેલ ઉર્ધ્વમુખ બાણ પ્રયોગથી જમીન ઉપર કંડિકામાં તૈલમાં પ્રતિબિંબ પડતું હોય તે અધોમુખશખી જોઈને ઉપરની પુત્તલિકાનું ડાબું નેત્ર વિંધવું તે રાધાવેધ. પુરુષે ઉધમપૂર્વક સાઘવું. તેમ તું ચંદ્રવેધ્યક અનશનની સાધના કર, કઈ રીતે ? જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રગુણને ન છોડીને
[૫૬] મોક્ષમાર્ગમાં જીવે શું કરવું જોઈએ, તે કહે છે :- બાહ્ય સંબંધ - ગચ્છ ઉપકરણાદિથી રહિત, અત્યંતર ધ્યાન યોગ - જિન સાધુ ગુણ કિતન રૂ૫. તેમાં સાવધાન થઈ શરીરનો ત્યાગ કરે.
[૫] એવા દેહત્યાગીને શું થાય ? આઠ કર્મોની સાંકળ ભેદીને, જન્મમરણની રેંટમાં રહેલાં જીવો કર્મરાશિથી બંધાઈને બળદની જેમ સતત ભ્રમણ કરે છે. તેમાં જે પ્રમાદી થઈ ભમે છે તે ઘણાં દુ:ખોને સહન કરે છે. જે અપમત રહે છે, તે ચાવત્ મોક્ષકર સુગતિ પામે.
[૫૮] એ પ્રમાણે ગુરો ઉપકાર કરેલ શિષ્ય કહે છે – આ સર્વ ઉપદેશ જિનોક્ત છે, તેવી શ્રદ્ધા કરું છું. ત્રિવિધ - મન, વચન, કાયાથી
• સૂત્ર-૫૯ થી ૬ર :
[૫૯] તે મરણ અવસરે અતિ સમર્થ ચિત્તવાળા પણ ભાર ગરૂપ શ્રુતસ્કંધનું ચિંતવન કરવાનું શક્ય નથી.
[૬] વીતરાગના માર્ગમાં જે એક પણ પદથી મનુષ્ય વારંવાર વૈરાગ્ય
આતુપ્રત્યાખાન કીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ પામે છે, તે પદચિંતવનથી તારે મરવું જોઈએ.
[૬૧] તે માટે મરણના અવસરમાં આરાધનાના ઉપયોગવાળો જે પુરુષ એક પણ શ્લોક ચિંતવતો રહે તે અરાધક થાય છે.
૬િર આરાધનાના ઉપયોગવાળો, સુવિહિત આત્મા સારી રીતે મૃત્યુ પામી ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ ભવમાં મોક્ષ પામે છે.
વિવેચન-પ૯ થી ૬૨ -
[૫૯] અવિરહિતગુણ શ્રુતના ચિંતનથી થાય છે, તે કહે છે - મરણના દેશકાળ પર્યન્ત સમયમાં શિથિલ થવાથી, જિલ્લા બળ ખલના પામે છે, શ્રુતશક્તિ ઘટે છે, બાર અંગ શ્રુત ચિંતવી ન શકે.
૬િ૦] એક જ પદ સ્થાનમાં એક ગાથા-ચોક પદરૂપે ભણતાં વીતરાગના માર્ગમાં મોક્ષાભિલાષ પ્રાપ્ત થાય છે, તે પદથી મરવું.
[૬૧] તેથી એક જ શ્લોક પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર સ્મરણરૂપને જે પુરુષ મરણકાળે આરાધના ઉપયુક્ત થઈ ચિંતવે તો આરાધક થાય.
[૬૨] આરાધકનું ફળ - સુવિહિત સુસાધુ ઉત્કૃષ્ટ અતિશયી સમ્યક્ આરાધના કરીને ત્રણ ભવમાં નિવણ સુખ પામે.
• સૂત્ર-૬૩ :
પહેલાં તો હું સાધુ શું બીજું સર્વ પદાર્થોમાં સંયમવાળો છું, તેથી બધું નોસિરાવું છુંઆટલું સંક્ષેપથી કહ્યું છે.
• વિવેચન-૬૩ -
એમ આરાધનાના ફળને જાણીને બધું વોસિરાવે, તે કહે છે – પહેલાં હું શ્રમણ છું - મહાવ્રત અંગીકાર કરેલ છે. સર્વત્ર સમિત અને ગુપ્તિથી સંયત છું. તો આહારના અભિલાષથી પ્રતિબંધ શું? તેથી હું બધું જ વોસિરાવું છું, તેમ સંક્ષેપથી કહ્યું.
• સુણ-૬૪ થી ૬૬ -
[૬૪] જિનવચન સુભાષિત અમૃતરૂપ અને પૂર્વે નહીં પામેલ એવું આત્મતત્વ પામીને સુગતિમાર્ગ રહ્યો છે, હું મરણથી બીતો નથી.
[૬૫] વીરપરણે પણ મરવું પડે છે, કાયરપુરણ પણ કરવું પડે છે. બંનેએ નિશ્ચયે મરવાનું છે, તો ધીરપણે મરવું સુંદર છે.
[૬૬] શીલવાળાએ પણ મરવું પડે, શીલ વગરનાએ પણ મરવું પડે, બંનેએ નિશે મરવાનું છે, તો શીલપણે મરવું સુંદર છે.
• વિવેચન-૬૪ થી ૬૬ -
[૬૪] સાધુ ભાવના ભાવતો આમ કહે છે - પૂર્વ ભવમાં ભ્રમણ કરતાં ન પામેલ આરાધના વસ્તુ અનુભવી છે, અમતૃરૂપ - દેવના ભોજન તુલ્ય જિનવચન પામ્યો. સુગતિ માર્ગ ગ્રહણ કર્યો, પછી ભય શાનો ?
[૬૫] થર -સુભટ, પણ મરે, કાયર પણ મરે. બંને પ્રકારે મરવું પડે છે, તેથી

Page #52

ગાથા-૬૪ થી ૬૬
મહાપત્યાખ્યાન કીર્ણકસૂત્ર અનુવાદ
૨૬ મહાપ્રત્યાખ્યાન-પ્રકીર્ણક સૂગ-૩
મૂળ સૂત્રનો અનુવાદ
નિશ્ચયે ધીરપણે મરવું યુક્ત છે.
[૬૬] શીત - સામાચારી લોપ્યા વિના મારી પ્રતિજ્ઞા પાળી છે. નિ:શન - ભ્રષ્ટ પ્રતિજ્ઞા. શેષ સૂત્રાર્થ મુજબ -
• સૂત્ર-૬૭,૬૮ -
[૬] જે કોઈ ચાસ્ત્રિ સહિત જ્ઞાનમાં, દર્શનમાં અને સભ્યત્વમાં સાવધાનપણું કરશે, તે વિશેષે સંસાર થકી મૂકાશે.
| [૬૮] ઘણાં કાળ સુધી બહાચર્ય સેવનાર બાકીના કર્મનો નાશ કરીને, સર્વ ક્લેશનો નાશ કરીને અનુક્રમે શુદ્ધ થયેલો સિદ્ધિમાં જાય છે.
• વિવેચન-૬૭,૬૮ :
[૬] સ્થિર થયેલ ક્ષાપકને ગુરુ સામાન્યોપદેશફલ સ્વરૂપ આ ગાથા કહે છે :- જ્ઞાન - વિશેષોપયોગ, વન - સામાન્યોપયોગ, નવ નિ:શંકિતાદિ અષ્ટ પ્રકાર, વારિત્ર - સમિતિ, ગતિથી આઠ ભેદે.
[૬૮] શR - જ્ઞાનાવરણાદિ, વિમુદ્ધ - કર્મમળને ધોવાથી. • સૂગ-૬૯,0૦ :
[૬૯] કષાયરહિત, દાંત, શરુ ઉધમવંત તથા સંસાથી ભયભાંત થયેલા આત્માનું પચ્ચખાણ શુભ થાય છે.
[bo] આ પચ્ચકખાણ જે મરણના અવસરે કરશે, તે ધીર અને અમૂઢ સંજ્ઞ, શાશ્વત સ્થાને જશે.
• વિવેચન-૬૯,૩૦ :
[૬૯] તાંત - ઈન્દ્રિયદમવાથી, સૂર - મોહમલ્લના જયમાં, વ્યવસાયિત • આરાધના પતાકાના લાભ માટે પ્રવૃત્ત. સુખે અનશન સ્વીકારે.
[9] આ અનશન સ્વીકારરૂપ પચ્ચખાણ, બીજો કોઈ પણ મરણ કાળે કરશે તે સંપૂર્ણ જ્ઞાની ઉત્તમ સ્થાન - મોક્ષે જશે.
• સૂત્ર-૩૧ :
ધીર, જરા-મરણને જાણનાર, વીરજ્ઞાન-દર્શન સહિત, લોકમાં ઉદ્યોતકર, સર્વ દુઃખોનો ક્ષય બતાવનારા થાઓ.
• વિવેચન-૭૧ :
બુદ્ધિ વડે તે શોભે તે ધીર-તીર્થકર. જરા-મરણ એટલે વૃદ્ધત્વ અને નિધનમાં જ્ઞાના. વિશિષ્ટ જ્ઞાન-કેવળજ્ઞાન. ચૌદ રાજરૂપ લોકમાં ઉધો કરવાવાળા. સર્વે દુરિતપાપકર્મોનો ક્ષય કરનાર,
૦ [આ સુઝની કોઈ વૃત્તિ કે અવયુરી આદિ અમારી જાણમાં આવેલ નથી, તેથી અહીં મામ સૂઝનો અનુવાદ કરેલ છે.)
• અને વિવેચન એવા વિભાગ ન હોવાથી અહીં અમે અમારી સ્ટાઈલ મુજબ સૂક-૧, સૂઝ-ર... એવું લખેલ નથી. બધાં સૂકો (ગાથા) જ હોવાથી મry કમ જ આપેલ છે - ૧, ૨.. વગેરે].
કુલ-૧૪૨ ગાથાનો અનુવાદ ક્રમશઃ આ પ્રમાણે છે - [૧] હવે હું ઉત્કૃષ્ટ ગતિવાળા, તીર્થકર, સર્વ જિન, સિદ્ધ અને સંયત [સાધુ તે પ્રણામ કરું છું.
[] સર્વ દુ:ખરહિત એવા સિદ્ધો અને અરિહંતોને નમસ્કાર થાઓ, જિનપજ્ઞd. બધાંની શ્રદ્ધા કરું છું, પાપને પચ્ચકખુ છું.
|| [] જે કંઈ દુશ્ચરિત છે, તેને હું સર્વભાવથી તિંદુ છું, અને ત્રણ પ્રકારે હું સામાયિકને સર્વ આગારરહિત કરું છું.
[] બાહ્ય-અત્યંતર ઉપધિ, ભોજન સહિત શરીરાદિને મન, વચન, કાયાથી હું ત્રિવિધ વોસિરાવું છું.
1 [૫] રણ, બંધ, પ્રદ્વૈષ, હર્ષ, દીનભાવ, ઉત્સુકતા, મદ, શોક, રતિ-અરતિને હું વોસિરાવું છું.
[૬] રોષથી, કદાગ્રહથી, અકૃતજ્ઞતાથી, શઠતાથી જે કંઈ પણ હું બોલ્યો હોઉં, તેને હું ગિવિધે ખમાવું છું.
9િ સર્વે જીવોને હું નમાવું છું, સર્વે જીવો મને ખમો, આશ્રયોને વોસિરાવીને હું સમાધિને આદરું છું.
[૮] નિંદવા યોગ્યને નિંદુ છું, મારે જે ગહણીય છે, તેને ગહું છું, જિનેશ્વરે જેનો નિષેધ કર્યો, તે સર્વેને આલોચુ .
[6] ઉપધિ, શરીર, ચારે પ્રકારનો આહાર, સર્વ દ્રવ્યોમાં જે મમત્વ, એ બધાંને જાણીને તેનો ત્યાગ કરું છું.
[૧] નિમમત્વ વિશે ઉધમવંત એવો હું મમત્વનો ત્યાગ કરું છું, મારે આત્મા જ આલંબન છે, બાકી બધું વોસિરાવું છું.
| [૧૧] મારું જ્ઞાન મારો આત્મા છે, દર્શન મારો આત્મા છે. એ રીતે ચાસ્ટિ, પ્રત્યાખ્યાન, સંયમ અને યોગ મારો આત્મા છે.
[૧૨] મૂલગુણ અને ઉત્તણુણમાં જે મેં પ્રમાદથી આસધ્યા ન હોય, તે સર્વેને હું વિંદુ , આગામીને પ્રતિકસું છું.
આતુર પ્રત્યાખ્યાન પ્રકીર્ણક સૂત્ર-૨, આગમ-૨૫નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ટીકા સહિત અનુવાદ પૂર્ણ

Page #53

ગાથા-૧૩
| [૩] હું એકલો છું, મારું કોઈ નથી. હું પણ કોઈનો નથી. એ પ્રમાણે અદીના મનથી આત્માને અનુશાસિત કરે.
[૧] જીવ એકલો ઉપજે છે, જીવ એકલો જ નાશ પામે છે એકલાનું જ મરણ થાય છે, એકલો જ કર્મરજરહિત થઈ મોક્ષે જાય છે.
[૧૫] કર્મ એકલો કરે છે, તેનું ફળ પણ એકલો જ ભોગવે છે, એકલો જમે છે - મરે છે, પરલોકે પણ એકલો જ જાય છે.
[૧૬] જ્ઞાન-દર્શન લક્ષણવાળો એકલો મારો આત્મ શાશ્વત છે, બાકીના બધાં સંયોગરૂપ મારા બાહ્ય ભાવો છે.
[૧] જેનું મૂળ સંયોગ છે એવી દુઃખની પરંપરા જીવ પામ્યો તેથી સર્વે સંયોગ-સંબંધને ગિવિધ વોસિરાવું છું.
[૧૮] અસંયમ, અજ્ઞાન, મિથ્યાત્વ, જીવ અને જીવ વિશે જે સર્વ મમત્વ છે, તેની નિંદા કરું છું, ગહ કરું છું.
[૧૯] મિથ્યાત્વને હું જાણું છું, તેથી સર્વ અસંયમ અને અસંયતને તથા સર્વ થકી મમત્વને તજું છું, સર્વને હું નમાવું છું.
[૨૦] જે-જે સ્થાનને વિશે મારા અપરાધને જિનેશ્વરો જાણે છે, સર્વભાવથી ઉપસ્થિત થયેલો હું, તેની આલોચના કરું છું.
[૨૧] ઉત્પન્ન કે અનુત્પન્ન માયા બીજી વખત ન કરું. એ રીતે આલોચના, નિંદના, ગહ વડે ત્યાગ કરું છું.
[૨૨] જેમ બોલતું બાળક કાર્ય અને કાર્ય બધું સરળપણે કહી દે, તેમ માયા અને મદરહિત સર્વ પાપ આલોચવા.
[૨૩] ઘી વડે સીંચેલ અગ્નિવત્ ઋજુ ભૂતને શુદ્ધિ થાય છે, શુદ્ધ થયેલને ધર્મ સ્થિર થાય, પરમ નિર્વાણની પ્રાપ્તિ થાય.
[૨૪] શરાવાળો સિદ્ધિ ન પામે, જે પાપમેલ ખરેલાના શાસનમાં કહેલ છે. સર્વશલ્ય ઉદ્ધરી, કલેશ હિત જીવ સિદ્ધ થાય.
[૨૫] ઘણું પણ ભાવશલ્ય જે ગુરુ પાસે આલોચે છે, નિઃશલ્ય થઈ સંથારો આદરતા, તે આરાધક થાય છે.
[૨૬] અલા પણ ભાવશલ્ય, જે ગુરુ પાસે આલોચતો નથી તે શ્રત સમૃદ્ધ હોવા છતાં આરાધક થતો નથી.
[૨] દુપ્રયુક્ત એવું શસ્ત્ર, વિષ, વૈતાલ કે દુપયુકત યંત્ર, પ્રમાદથી કોપેલા સાપ પણ તે કામ ન કરે. જે ભાવશલ્ય કરે.
[૨૮,૨૯] ઉત્તમાર્થ કાળે જે અનુદ્ધરિત ભાવશલ્ય, દુર્લભ બોધિત્વ અને અનંત સંસારીપણું કરે, તે કારણથી ગાવિરહિત જીવો પુનર્ભવક્ષ લતાના મૂળ સમાન મિથ્યાદર્શન આદિ શલ્યો ઉદ્ધરે.
[૩૦] જેમ ભારવાહક ભાર ઉતારીને હળવો થાય, તેમ પાપ કરનારો માણસ ગુરુ પાસે આલોચના, નિંદાથી હળવો થાય.
મહાપત્યાખ્યાનપકીર્ણકસૂત્ર અનુવાદ [૩૧,૩૨] માર્ગવિદ્ ગુરુ તેને જે પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે, તે અનવસ્થાના પ્રસંગની બીકવાળાને અનુસરવું. જે કંઈ કાર્ય કર્યું હોય તે છુપાવ્યા વિના દશ દોષ રહિત જેમ હોય તેમ કહેવું.
[33] સર્વ પ્રાણાભ, અસત્યવચન, અદત્તાદાન, અબ્રા અને પરિગ્રહનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું.
[૩૪] સર્વે પણ અશનાદિ ચતુર્વિધ આહાર, જે બાહ્ય ઉપધિ અને અવ્યંતર ઉપધિ, તે સર્વેને વિવિઘે વોસિરાવું ચું.
[૩૫] વનમાં, દુર્મિક્ષમાં, આતંકમાં, મોટો રોગ ઉપજતાં, જે વ્રત પાળ્યું અને ન ભાંગ્યુ, તેને શુદ્ધ પાલના જાણ.
[૩૬] રાગથી, દ્વેષથી કે પરિણામથી જે પચ્ચકાણ દૂષિત ન કર્યું તેને ભાવવિશુદ્ધ પચ્ચખાણ જાણવું.
[૩૭,૩૮] આ અનંત સંસારમાં નવીનવી માતાના દૂધ જીવે પીધાં, તે સમુદ્રના પાણીથી પણ વધુ છે. તે-તે જાતિમાં ઘણું રૂદન કર્યું, તે નયનોદક પણ સાગના જળથી વધુ જાણવું.
[૩૯,૪૦] એવો કોઈ વાળના અગ્ર ભાગ જેટલો પણ પ્રદેશ નથી કે જયાં સંસારમાં ભમતો જીવ જન્મ્યો કે મર્યો નથી. લોકમાં ખરેખર ૮૪ લાખ યોનિ છે, તે એકૈકમાં જીવ અનંતવાર ઉત્પન્ન થયો છે.
૪િ૧ થી ૪૪] ઉદd, અધો, તીલોકમાં હું ઘણાં બાળમરણ પામ્યો છું. તો તે મરણને સંભારતો હું પંડિતમરણે મરીશ.. મારી મા, મારા પિતા, મારી બેન-ભાઈપુત્ર-પુત્રી એ બધાંને સંભારતો પંડિતમરણે મરીશ. [કેમકે સંસારમાં ઘણી યોનિમાં વસતાં માતા, પિતા, બંધુ વડે આખો લોક ભરેલો છે, તે તારા પ્રાણ કે શરણ નથી... જીવ એકલો કર્મ કરે છે, એટલો દુકૃતના વિપાકને ભોગવે છે, એકલો જ ચતુગતિરૂપ જન્મ-મરણ યુક્ત ગત વનમાં ભમે છે.
| [૪પ થી ૪૮] નરકમાં જન્મ-મરણ ઉદ્વેગકારી છે, અનેક વેદના છે... તિર્યંચગતિમાં ઉદ્વેગ કરનારા જન્મ-મરણ અને અનેક વેદના ચે. તેવું જ મનુષ્યમાં પણ છે... દેવલોકમાં જન્મ, મરણ અને વન ઉદ્વેગકારી છે. એ બધું સંભારી પંડિત મરણે મરીશ.
[૪૯,૫૦] એક પંડિતમરણ સેંકડો જન્મોને છેદે છે, તે મરણે મરવું જે શુભ મરણ થાય... જિનપજ્ઞપ્ત શુભમરણ-પંડિત મરણને શુદ્ધ અને શલ્યરહિત એવો હું પાદપોપગમે ક્યારે મરીશ ?
[૫૧ થી ૫૪] સંસાચ્ચકમાં મેં ચતુર્વિધ પુદ્ગલો બાંધ્યા, પરિણામ પ્રસંગથી આઠ પ્રકારે કર્મસઘાત કર્યો... સંસાર ચકવાલમાં તે સર્વે પુદ્ગલો મેં ઘણીવાર આહારપણે પરિણમાવ્યા, તો પણ મને તૃપ્તિ ન થઈ... આહાર નિમિતે હું બધાં નકલોકમાં ઉપન્યો તેમજ સર્વે પ્લેચ્છ જાતિમાં પણ ઉપન્યો... આહાર નિમિતે મત્સ્ય દારણ નર્કમાં જાય છે, તેથી સયિત આહાર મત વડે પણ પ્રાર્થનાને યોગ્ય નથી.
[૫૫ થી ] તૃણ અને કાઠથી અગ્નિ, હજારો નદીઓથી લવણસમુદ્ર જેમ

Page #54

ગાથા-૫૫ થી ૫૭
૩
તૃપ્ત ન થાય, તેમ આ જીવ કામભોગથી તૃપ્ત થતો નથી... દ્રવ્યથી તૃપ્ત થતો નથી... ભોજનવિધિથી તૃપ્ત ન થાય.
[૫૮,૫૯] વડવાનલ સમાન, દુષ્પાર એવા અપરિમિત ગંધ-માલ્ય વડે કે મુર્ખ એવો આ જીવ અતીત કે અનાગત કાળમાં શબ્દ, રૂપ, રસ, સ્પર્શ વડે તૃપ્ત થયો
નથી કે ચશે નહીં.
[૬૦] દેવકુટુ-ઉત્તકુમાં થયેલ કલ્પવૃક્ષોથી કે મનુષ્ય-વિધાધર-દેવાના ઉપપાતથી આ જીવ તૃપ્ત થયો નથી.
[૬૧] ખાવા અને પીવા વડે આ આત્મા બચાવાતો નથી, જો દુર્ગતિમાં ન જાય
તો નિશ્ચે બચાવાયેલો કહેવાય છે.
[૬૨ થી ૬૪] દેવેન્દ્ર અને ચક્રવર્તીપણાના રાજ્યો અને ઉત્તમ ભોગો અનંતીવાર
પામ્યો... દુધ, દહીં, ઈક્ષુરસ સમાન સ્વાદુ મોટા સમુદ્રોમાં હું ઘણીવાર ઉપન્યો... મનવચન-કાયાથી કામ રતિ વિષયસુખ ઘણાં અનુભવ્યા પણ તે એકેમાં તૃપ્તિ ન થઈ. [૬૫] જે કોઈ પ્રાર્થના મેં રાગ-દ્વેષને વશ થઈ પ્રતિબંધે કરી ઘણાં પ્રકારે કરી હોય તેને હું હિંદુ છું - ગુરુ સાક્ષીએ ગહું છું.
[૬૬] મોહજાલ હણીને, આઠ કર્મની સાંકળને છેદીને અને જન્મ-મરણરૂપી અહને ભાંગીને તું સંસારથી મૂકાઈશ.
[૬૭] પાંચ મહાવ્રતને ત્રિવિધ ત્રિવિધે આરોપીને અને મન-વચન-કાય ગુપ્તિવાલો સાવધાન થઈને મરણને આદરે.
[૬૮ થી ૭૦] ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, પ્રેમ, દ્વેષને તજીને અપ્રમત્ત એવો હું... કલહ, અભ્યાખ્યાન, વૈશુન્ય, પરપરિવાદને પરિવર્જનો ગુપ્ત એવો હું... પંચેન્દ્રિય સંવરણ, પાંચ કામગુણને રુંધીને, અતિ આશાતનાથી બીતો હું પાંચ મહાવ્રત રહ્યુ છું. [૧ થી ૭૩] કૃષ્ણ-નીલ-કાપોત લેશ્યા, આઈ-રૌદ્ર ધ્યાનને વર્જતો એવો ગુપ્ત... તેજો-પા-શુક્લ લેશ્યા, ધર્મ-શુક્લધ્યાનથી ઉપરાંપન્ન અને યુક્ત... મનથી ન્મનસત્યપણે, વચન સત્યપણે, કરણસત્યથી - હું પાંચ મહાવ્રત રહ્યુ છું.
[૪ થી ૭૬] સાત ભયથી મુક્ત, ચાર કષાય રોકીને, આઠ મદસ્થાન છોડીને... ગુપ્તિ, સમિતિ, ભાવના અને જ્ઞાનદર્શનથી સંપન્ન અને યુક્ત થઈને... એ રીતે ત્રણ દંડથી વિરત, ત્રિકરણ શુદ્ધ, ત્રણશલ્યહીન, ત્રિવિધ અપ્રમત્ત હું પાંચ મહાવ્રત રહ્યુ છું. [9] સર્વ સંગને જાણું છું, ત્રણ શલ્યને ઉદ્ધરીને, ગુપ્તિ અને સમિતિ મને
ત્રાણ અને શરણ હો.
[૭૮,૭૯] જ્યારે ચક્રવાલ ક્ષોભે ત્યારે સમુદ્રમાં રત્નથી ભરેલ વહાણનું કૃતકરણ બુદ્ધિ સંપન્ન નિર્ધામકો રક્ષણ કરે, તેમ ગુણ-રત્નથી ભરેલ, પરીષહ ઉર્મીથી ક્ષોભિત, તપ રૂપી વહામ, ઉપદેશ રૂપ આલંબનવાળા ધીરપુરુષો આરાધે છે.
[૮૦ થી ૮૨] જો તે સુપુરુષો આત્માથી વ્રતના ભાવાળા, નિરપેક્ષ શરીરી, પર્વતની ગુફામાં રહી પોતાના અર્થને સાધે છે. તથા ગિકિંદરા, કરાડ, વિષમ સ્થાન, દુર્ગમાં ધૃતિ વડે અતિ બદ્ધ પોતાના અર્થને સાધે છે. તો પછી સાધુને સહાય વડે
୧୪
મહાપ્રત્યાખ્યાનપ્રકીર્ણકસૂત્ર અનુવાદ
અન્યોન્ય સંગ્રહ બળથી પરલોક માટે પોતાનો અર્થ કેમ ન સાધી શકે ?
[૮૩] અલ્પ માત્ર, મધુર, કાનને ગમતું જિનવચન સાંભળી જીવ સાધુમઘ્યે પોતાનો અર્થ સાધવા સમર્થ થઈ શકે.
[૪] ધીરપુરુષ પ્રજ્ઞપ્ત, સત્પુરુષ સેવિત, પરમઘોર અર્થને શિલાતલે રહેલા પુરુષ પોતાનો અર્થ સાધે છે.
[૮૫] જેણે પહેલાં આત્માનો નિગ્રહ કર્યો નથી, તેને ઈન્દ્રિયો પીડા આપે છે. પરીષહ ન સહેવાથી મૃત્યુકાળે સુખ તજતા તે ડરે છે.
[૮૬] પૂર્વે સંયમયોગ પાળ્યો હોય, મરણકાળે સમાધિ ઈચ્છતો, વિષમ સુખથી આત્માને નિવારી, પરીષહસહા થાય.
[૮૭] પૂર્વે સંયમયોગ આરાધેલ, નિચાણારહિત, મતિપૂર્વક વિચારીને, કષાયને ટાળીને, રાજ્જ થઈ મરણ અંગીકાર કરે.
[૮૮] જે જીવોએ સમ્યક્ પ્રકારે તપ કર્યો હોય તે જીવો પોતાના આકરા પાપ કર્મોને બાળવા સમર્થ થાય છે.
[૮] એક પંડિતમરણને આદરીને તે અસંભ્રાન્ત સુપુરુષ જલ્દીથી અનંત મરણનો અંત કરશે.
[૯૦,૯૨] તે કેવું પંડિતમરણ છે ? તેનાં કેવા આલંબનો કહ્યા છે ? તે જાણીને આચાર્યો કોને પ્રશંસે ? પાદોપગમ અનશન, ધ્યાન, ભાવના આલંબન છે, તે જાણીને પંડિત મરણ પ્રશંસે.
[૯૩] ઈન્દ્રિયની સુખશાતામાં આકુળ, ઘોર પરિસહ સહેવા પરવશ થઈ ગયેલ, સંયમ ન પાળેલ કાયર આરાધના કાળે મુંઝાય.
[૯૪] લજ્જા, ગારવ, બહુશ્રુતમદ વડે જેઓ પોતાનું દુૠત્રિ ગુરુને કહેતા નથી, તેઓ આરાધક થતાં નથી.
[૫] દુષ્કર ક્રિયાકારક સુઝે, માર્ગને જાણે, કીર્તિ પામે, પાપ છુપાવ્યા વિના નિંદે, તેથી આરાધના શ્રેયકારી છે.
[૯૬] તૃણ સંથારો કે પ્રાસુક ભૂમિ વિશુદ્ધિનું કારણ નથી. પણ આત્મા વિશુદ્ધ હોય તે જ ખરો સંથારો છે.
[૭] જિનવચન અનુગત, ધ્યાન-યોગમાં લીન મારી મતિ થાઓ. જેથી તે દેશકાળે અમૂઢ સંજ્ઞ દેહનો ત્યાગ કરે.
[૮] જિનવચન રહિત્ ને અનુપયુક્ત જ્યારે પ્રમાદી થાય ત્યારે ઈન્દ્રિય ચોરો
તેના તપ-સંયમનો નાશ કરે છે.
[૯] જિનવચનને અનુસરતી મતિવાળો પુરુષ જે વેળા સંવરમાં પ્રવિષ્ટ હોય, ત્યારે વાયરા સહિત અગ્નિની માફક મૂળ અને ડાળખાં સહિત કર્મને બાળી મૂકે છે. [૧૦૦] જેમ વાયુ સહિત અગ્નિ લીલા વનખંડને બાળે છે, તેમ પુરુષાકાર સહિત માણસ જ્ઞાન વડે કર્મનો ક્ષય કરે છે.
[૧૦૧] અજ્ઞાની ઘણાં કરોડો વર્ષે જે કર્મો ખપાવે છે, તે કર્મને ત્રણ ગુપ્તિગુપ્ત

Page #55

ગાથા-૧૦૧
૯૬
મહાપત્યાખ્યાનપ્રકીર્ણકસૂત્ર અનુવાદ
જ્ઞાની શ્વાસ મામમાં ખપાવે છે.
[૧૦૨ થી ૧૦૫] મરણ નીકટ આવતા. મજબુત અને સમર્થ ચિત્તવાળો માણસ પણ દ્વાદશાંગ શ્રુતસ્કંધ ચિંતવી શકતો નથી.. વીતરાગના શાસનમાં એક પણ પદને વિશે જે સંવેગ કરે છે તેનું જ્ઞાન છે, જેનાથી વૈરાગ્ય પમાય છે.. વીતરાગ શાસનમાં એક પણ પદને વિસે જે સંવેગ કરાય તેનાથી તે મોહજાલને અધ્યાત્મયોગ વડે છેદે છે.. વીતરાગ શાસનમાં એક પદનો સંવેગ તેનાથી તે નિરંતર વૈરાગ્ય પામે, તેથી તે મરણે મરવું જોઈએ.
[૧૦૬] જેનાથી વૈરાગ્ય થાય છે તે કાર્ય સવાંદરથી કરવું. તેથી સંવેગી મુક્ત થાય અને અસંવેગી અનંત સંસારી થાય.
[૧૦] જિનપજ્ઞપ્ત આ ધર્મ હું ગિવિધ સહું છું. કેમકે તે બસ-સ્થાવર પ્રાણીને હિતકારી, મોક્ષ નગરનો માર્ગ છે.
[૧૦૮,૧૦૯] હું પહેલાં તો શ્રમણ છું, પછી સર્વ અર્થનો સંયમી છું. જે જિનેશ્વરે નિષેધેલ છે તે-તે, ઉપધિ-શરીર - ચાર પ્રકારે આહારને મન-વચન-કાયા વડે ભાવથી હું વોસિરાવું છું.
[૧૧] મન વડે ન ચિંતવવા યોગ્ય, સર્વ ભાષાથી અભાષણીય, કાયાથી અકરણીય, બધું ત્રિવિધ વોસિરાવું છું.
[૧૧૧ થી ૧૧૩] અસંયમથી વિરમવું, ઉપધિનું વિવેક કરણ, ઉપશમ, અયોગ્ય વ્યાપારથી વિરમવું, ક્ષમા-નિર્લોભતા-વિવેક.. આ પચ્ચકખાણને રોગથી પીડિત માણસ આપત્તિમાં ભાવથી સ્વીકારતો અને બોલતો સમાધિ પામે.. આ નિમિત્તમાં પચ્ચકખાણ કરી કાળ કરે, તો આ એક પદ વડે પણ પચ્ચકખાણ કરાવવું.
[૧૧૪] મને અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ, શ્રુત અને ધર્મ એ મંગલ છે, તેમનું શરણ પામેલો હું સાવધને વોસિરાવું છું.
[૧૧૫ થી ૧૧૯] અરિહંતો મારે મંગલ છે, અરિહંતો મારા દેવ છે, અરિહંતની સ્તુતિ કરતાં, હું પાપને વોસિરાવું છું... સિદ્ધો મને મંગલ છે, સિદ્ધો મારા દેવ છે. સિદ્ધોની સ્તુતિ કરતાં હું પાપને વોસિરાવું છું... આયાય મારે મંગલ છે, આચાર્યો મારા દેવ છે, આચાર્યની સ્તુતિ કરતાં હું પાપને વોસિરાવું છું... ઉપાધ્યાયો મારે મંગલ છે, ઉપાધ્યાય મારા દેવ છે, ઉપાધ્યાયની સ્તુતિ કરતાં હું પાપોને વોસિરાવું છું... સાધુ મારે મંગલ છે, સાધુ મારા દેવ છે, સાધુની સ્તુતિ કરતાં હું પાપને વોસિરાવું છું.
[૧૨૦] સિદ્ધોનો, અરહંતોનો, કેવલીનો ભાવથી આશરો લઈને અથવા મધ્યના ગમે તે એક પદ વડે આરાધક થવાય છે.
[૧૧] વળી જેને વેદના ઉત્પન્ન થઈ છે, એવા સાધુ હદય વડે કંઈક ચિંતવે અને કંઈક આલંબન કરી મુનિ દુ:ખને સહન કરે.
[૧૨] વેદના ઉત્પન્ન થાય ત્યારે આ તે શી વેદના ? કંઈ આલંબન કરીને તે દુઃખને સહન કરે.
[૧૩] પ્રમાદમાં વર્તતા એવા મેં અનુત્તર નકોમાં અનુત્તર એવી વેદના
અનંતવાર પ્રાપ્ત કરેલી છે.
[૨૪] અબોધિપણું પામીને મેં આ કર્મ કર્યું અને આ કર્મ પૂર્વે મેં અનંતવાર પ્રાપ્ત કરેલ છે. [૧૫] તે-તે દુ:ખના વિપાકો વડે ત્યાં ત્યાં વેદના પામ્યા પછી જીવ પૂર્વે અજીવ કરાયો નથી, તે ચિંતવ.
[૧૨૬] અપ્રતિબદ્ધ વિહાર, વિદ્વાનોએ પ્રશંસેલ, મહાપુરુષોએ સેવેલ, એવું જિનભાષિત જાણીને અપ્રતિબદ્ધ મરણ સ્વીકારે.
| [૧૨] જેમ અંતિમકાળે, અંતિમ તીર્થકરે ઉદાર ઉપદેશ આપ્યો, તેમ હું નિશ્ચય માર્ગવાળું અપ્રતિબદ્ધ મરણ સ્વીકારું છું.
[૧૨૮,૧૨૯] બનીશ ભેદે યોગ સંગ્રહના બળ વડે કૃતયોગી થઈ, બાર ભેદે તપરૂપ નેહ પાને કરી, સંસારરૂપી રંગભૂમિમાં ધીરજરૂપી બળ, ઉધમ રૂપી બતર પહેરી સજ્જ થયેલો તું મોહરૂપી મલને હણીને આરાધનારૂપી જય પતાકા હરણ કર.
[૧૩૦] સંથારામાં રહેલ સાધુ જૂના કર્મો ખપાવે છે, નવા કર્મો બાંધતો નથી અને કર્મ કલંક વેલને છેદે છે.
[૧૩૧] આરાધના ઉપયુક્ત સુવિહિત સાધુ સમ્યક્ રીતે કાળ કરીને ઉત્કૃષ્ણ ત્રણ ભવ અતિક્રમીને નિવણ પામે.
[૧૩ર થી ૩૪] ધીપુરુષે કહેલ, સપુષે સેવિત પરમ ઘોર અનશન કરીને નિર્વિદને જયપતાકાને હર... હે ધીર જેમ તે દેશકાળમાં સુભટ જયપતાકાને હરે, તેમ સૂણાર્થને અનુસરતો, સંતોષરૂપ નિશ્ચલ સન્નાહથી સજ્જ થઈ... ચાર કષાય, ત્રણ, ગાવ, પાંચ ઈન્દ્રિયસમૂહ, પરીષહ સેના હણી આરાધના પતાકા હરી લે.
[૩૫] જો અપાર સંસારરૂપ મહોદધિને તરવાને ઈચ્છતા હો તો હું ઘણું જીવું કે જલ્દી મરું તેમ ન વિચાર. [૧૩૬] જો ખરેખર સર્વ પાપકર્મ નિતારવા ઈચ્છે છે, તો જિનવચન, જ્ઞાન, દર્શન, ચાસ્ત્રિ, ભાવમાં ઉધુત થવા જાગ.
[૧૩૭થી ૧૩૯] દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર, તપ એમ આરાધના ચાર ભેદે થાય, વળી તે ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ, જઘન્ય ત્રણ ભેદે થાય. પંડિતો ચાર ભેદવાળી ઉત્કૃષ્ટ આરાધના આરાધી, કરજ હિત થઈ, તે જ ભવે સિદ્ધિ પામે, જઘન્ય આરાધના ચાર ભેદે આરાધી સાત કે આઠ ભવ સંસારમાં કરીને મુક્તિ પામે.
| [૧૪૦] માટે સર્વજીવ સાથે સમતા છે, કોઈ સાથે વૈર નથી, સર્વ જીવોનું ખમું છે, સર્વ જીવોને ખમાવું છું. [૧૪૧ ધીરને પણ મરવાનું છે, કાયરને પણ અવશ્ય મરવાનું છે, બંનેને મરવાનું છે, તો ધીરપણે મરવું સારું.
[૧૪૨] સુવિહિત સાધુ આ પચ્ચખાણ સમ્યક્ પાળીને વૈમાનિકદેવ થાય અથવા સિદ્ધિ પામે.
મહાપત્યાખ્યાન પયજ્ઞાસૂગ-૩ આગમ-૨૬નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ મૂળ સૂણ અનુવાદ પૂર્ણ

Page #56

ગાથા-૧
૩
૨૭ ભક્તપરિજ્ઞા-પ્રકીર્ણક સૂત્ર-૪
મૂળસૂત્રનો અનુવાદ
૦ [ભક્તપરિ સૂત્ર ઉપર ગુણરત્નસૂરિ થિત અવસૂરીનો ઉલ્લેખ મળે જ છે, અમોએ તેમની વતુ:શરણ આદિ પયાની અવસૂરી જોઈને તેના અંશો નોંધ્યા પણ છે. પરંતુ અમોને “ભક્તપરિજ્ઞા” વિષયે પ્રાપ્ત અવચૂર્ણી ઘણી ખુટક લાગતાં છોડી દીધેલી હોવાથી અને પછી વિશેષ પુરુષાર્થ પણ નહીં કરેલ હોવાથી અહીં માત્ર મૂળ ગાથાનો અનુવાદ જ નોંધેલ છે.]ø ૦ સૂત્રાર્થ અને વિવેચનાં બંને ન હોવાથી અમારી સ્ટાઈલ મુજબ ૭ સૂત્ર-૧, સૂત્ર-૨... અને વિવેચન-૧, વિવેચન-૨... એવો ક્રમ ન હોવાથી અહીં સીધો ગાયાક્રમ જ ક્રમશઃ લખ્યો છે –
[૧] મહાઅતિશયવંત, મહાનુભાવ મુનિ મહાવીરને નમીને પોતાના અને બીજાના સ્મરણ માટે હું ભક્તપરિજ્ઞા કહીશ.
[૨] સંસારરૂપી ગહનવનમાં ભમતાં, પીડાયેલા જીવે જેને આશરે મોક્ષ સુખ પામે છે, તે કલ્પવૃક્ષના ઉધાન સમાન સુખને આપનારું જૈન શાસન જયવંતુ વર્તે છે. [૩] દુર્લભ મનુષ્યત્વ અને જિનવચનને પામીને સત્પુરુષો શાશ્વત સુખના એક રસિક એવા જ્ઞાનને વશવર્તી થવું જોઈએ.
[૪,૫] જે સુખ આજ થવાનું, તે કાલે સંભારવા યોગ્ય થશે, તેથી પંડિતો ઉપસર્ગરહિત મોક્ષસુખ વાંછે. મનુષ્ય અને દેવતાનું સુખ પરમાર્થથી દુઃખ જ છે, કેમકે પરિણામે દારુણ છે. તેનાથી શું?
[૬,૭] જિનવચનમાં વિશુદ્ધ બુદ્ધિવાળાએ શાશ્વત સુખનું સાધન જે જિનાજ્ઞાનું આરાધન છે, તે માટે ઉધમ કરવો. જિનપ્રણિત જ્ઞાન, દર્શન, ચાસ્ત્રિ, તપનું જે આરાધન, તે જ અહીં આજ્ઞારાધન કહ્યું.
[૮] પ્રવ્રજ્યામાં અશ્રુધત આત્મા પણ મરણ અવસરે યથાસૂત્ર આરાધના કરતો સંપૂર્ણ આરાધકપણું પામે.
[૯] અમરણધર્મો ધીરોએ તે ઉધમવંતનું મરણ ત્રણ ભેદે કહ્યું છે – ભક્તપરિજ્ઞા, ઇંગિનિ, પાદોગમ.
[૧૦,૧૧] ભક્તપરિજ્ઞા મરણ બે ભેદે – સવિચાર, અવિચાર. સંલેખનાથી દુર્બળ શરીરી સપરાક્રમી મુનિનું સવિચાર અને અપરાક્રમી સાધુનું સંલેખના રહિત જે મરણ તે અવિચાર ભક્ત પરિજ્ઞા મરણ તે અવિચારને હું યથામતિ કહીશ.
[૧૨] ધૃતિ-બલરહિત અકાળમરણ કરનાર અને અકૃતના કરનાર નિરવધ વર્તમાનકાલિક યતી નિરુપસર્ગ મરણ યોગ્ય છે.
[૧૩,૧૪] પ્રશમસુખપિપાસુ, શોક-હાસ્ય રહિત, જીવિત વિશે આશારહિત, વિષયસુખ વિગતરાગ, ધર્મોધમથી જાત સંવેગ, નિશ્ચિત મરણાવસ્થા કરેલ, સંસારનું
28/7
ભક્તપરિજ્ઞપ્રકીર્ણકસૂત્ર અનુવાદ
વ્યાધિગ્રસ્ત અને નિર્ગુણપણું જાણેલો ભવ્ય યતિ કે ગૃહસ્થ ભક્તપરિજ્ઞા મરણને યોગ્ય જાણવો.
હૃદ
[૧૫] પશ્ચાતાપથી પીડિત, પ્રિયધર્મ, દોષ નિંદવાની તૃષ્ણાવાળો, દોષ અને દુઃશીલપણાથી યુક્ત પાર્શ્વસ્થ પણ તેને યોગ્ય છે.
[૧૬] વ્યાધિ-જરા-મરણરૂપી મગરોવાળો, નિરંતર જન્મ રૂપ પાણીસમૂહવાળો, પરિણામે દારુણ દુઃખ, ભવસમુદ્ર દુરંત છે.
[૧૭,૧૮] આ અનશનથી હર્ષ સહિત. ગુરુ પાદમૂલે આવીને વિનયથી હસ્ત કમળ મુગટ કપાળે રાખી, વાંદીને કહે છે – સત્પુરુષ ! ભક્તપરિજ્ઞારૂપ ઉત્તમ વહાણે ચઢી નિયમિક ગુરુ વડે સંસારરૂપી સમુદ્ર તરવાને ઈચ્છું છું.
[૧૯ થી ૨૨] દયારૂપ અમૃતરસથી સુંદર તે ગુરુ પણ તેને કહે છે – આલોચના, વ્રત, ક્ષામણાપૂર્વક ભક્તપરિજ્ઞા સ્વીકાર. ઈ ંકહી ભક્તિ-બહુમાનથી શુદ્ધ સંકલ્પવાળો વિગત-અપાત ગુરુચરણને વિધિપૂર્વક વાંદીને, શલ્ય ઉદ્ધરવા ઈચ્છતો, સંવેગ-ઉદ્વેગથી તીવ્ર શ્રદ્ધાવાળો, શુદ્ધિ માટે જે કંઈ કરે, તેથી તે આરાધક થાય. હવે આલોચના દોષરહિત તે બાળક જેમ બચપણથી જેમ આચર્યુ હોય તેમ આલોચે.
[૨૩ થી ૨૫] આચાર્યના સમગ્ર ગુણે યુક્ત આચાર્ય પ્રાયશ્ચિત્ત આપે ત્યારે સમ્યક્ રીતે તપ આદરી નિર્મળ ભાવવાળો શિષ્ય ફરી કહે – દારુણ દુઃખરૂપ જળચર સમૂહથી ભયંકર સંસારરૂપી સમુદ્રથી તારવાને સમર્થ નિર્વિઘ્નવહાણ સમ મહાવ્રતમાં અમને સ્થાપો. કોપને ખંડેલ તેવો અખંડ મહાવ્રતી યતિ છે, તો પણ પ્રવ્રજ્યા
ઉપસ્થાપનાને યોગ્ય છે.
[૨૬] સ્વામીની સારી રીતે પાલિત આજ્ઞાને જેમ ચાકર વિધિ વડે બજાવી પાછી આપે તેમ જાવજીવ ચાસ્ત્રિ પાળી ગુરુને એમ જણાવે.
[૨૭] જેણે સાતિચાર વ્રત પાળ્યું, કે કપટ દંડે વ્રત ખંડ્યુ એવા પણ સમ્યક્ ઉપસ્થિત થયેલા તેને ઉપસ્થાપના કહી છે.
[૨૮] ત્યારપછી મહાવ્રતરૂપ પર્વતના ભારથી નમેલા મસ્તકવાળા તેને સુગુરુ વિધિ વડે મહાવ્રતની આરોપણા કરે.
[૨૯] હવે દેશવિરતિ શ્રાવક સમતિમાં રક્ત અને જિનવચન વિશે તત્પર હોય તેને પણ શુદ્ધ અણુવ્રત મરણ વખતે આરોપાય છે.
[૩૦,૩૧] નિયાણા રહિત, ઉદારચિત્ત, હર્ષવશ વિકસિત રોમરાજીવાળો તે ગુરુ-સંઘ-સાધર્મિકની અમાયી ભક્તિ કરે. જિનેન્દ્ર પ્રાસાદ, જિનબિંબ, ઉત્તમ પ્રતિષ્ઠા, પ્રશસ્ત પુસ્તક લખાવવા, સુતીર્થ અને તીર્થંકરની પૂજામાં શ્રાવક પોતાનું દ્રવ્ય વાપરે. [૩૨,૩૩] જો તે સર્વવિરતિ વિશે પ્રીતિવાળો, વિશુદ્ધ મનકાયાવાળો, સ્વજન અનુરાગ રહિત, વિષયવિષાદી અને વિક્ત હોય. તે સંચારા પ્રજ્યાને સ્વીકારે અને
નિયમથી દોષરહિત સર્વ વિરતિ પ્રધાન સામાયિક ચાત્રિ સ્વીકારે.
[૩૪,૩૫] હવે તે સામાયિકધર, મહાવ્રત અંગીકાસ્કર્તા સાધુ તથા છેલ્લું પચ્ચકખાણ કરવાના નિશ્ચયવાળો દેશવિરતિ શ્રાવક. ગુરુગુણી ગુરુના ચરણકમળમાં

Page #57

ગાથા-૩૪,૩૫
મસ્તક નમાવીને કહે છે - ભગવન! આપની અનુમતિથી હું ભાપરિજ્ઞા સ્વીકારું છું.
[૬ થી ૩૯] આરાધના વડે તેને અને પોતાને કલ્યાણ થાય તેમ દિવ્ય નિમિત્તથી જાણીને આચાર્ય અનશન કરાવે, નહીં તો દોષ લાગે. પછી ગુર ઉત્કૃષ્ટ સર્વે દ્રવ્યો તેને દેખાડીને ત્રિવિધ આહારના જાવજીવ પચ્ચખાણ કરાવે, તે જોઈને કાંઠે પહોંચેલા મારે આના વડે શું ? એમ કોઈ ચિંતવે, કોઈ ભોગવીને સંવેગ પામીને ચિંતવે-શું મેં ભોગવીને છાંડ્યું નથી. પવિત્ર પદાર્થો પરિણામે શુચિ છે એમ સમજી. શુભ ધ્યાન કરે, વિષાદ પામે તેને ચોયણા કરવી.
[૪૦ થી ૪૨] ઉદરમલની શુદ્ધિ માટે સમાધિપાન તેને સારું હોય તો મધુર પાણી પાવું અને થોડું થોડું વિરેચન કરાવવું. એલચી, તજ, કેસર, તમાલપત્ર, સાકરવાળું દુધ કઢીને ટાઢ પાડી પાવું, તે સમાધિ પાણી પછી ફોફલાદિથી મધર ઔષઘનું વિરેચન કરાવવું, જેથી ઉદસગ્નિ શાંત થતાં તે સુખે સમાધિ પામે.
[૪૩ થી ૪૬ અનશનકત સાધુ ચાવજીવ ત્રિવિધ આહાને વોસિરાવે છે, એમ નિયમિક આચાર્ય સંઘને નિવેદન કરે. તે સાધુને આરાધના નિમિત્તક બધું નિરૂપસર્ણપણે વર્તે, તે માટે સર્વ સંધે કાયોત્સર્ગ કરવો. પછી સંઘ સમુદાય મળે ચૈત્યવંદનપૂર્વક તે તપસ્વીને ચતુર્વિધ આહારનું પચ્ચખાણ કરાવે અથવા સમાધિહેતુ ગિવિધ આહારને સાગાર પચ્ચખે. ત્યારપછી પાનકને પણ અવસરે વોસિરાવે.
[૪૦ થી ૪૯] પછી મસ્તક નમાવી, બે હાથને મસ્તકે મુગટ સમાન કરીને તે વિધિ વડે સંવેગ પમાડતો સર્વ સંઘને ખમાવે. આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, શિષ્ય, કુલ, ગણ ઉપર મેં જે કંઈ કષાય કર્યા હોય તે સર્વે હું ગિવિધે ખમાવું છું. ભગવન્! મારા સર્વે અપરાધપદ નમાવું છું, મને ખમો. હું પણ ગુણસમૂહવાળા સંઘને શુદ્ધ થઈને ખમાવું છું.
[૫૦] આ રીતે વંદન, ખામણાં, સ્વનિંદા વડે સો ભવનું ઉપાર્જેલું કર્મ ક્ષણ માત્રમાં મૃગાવતી રાણી માફક ક્ષય કરે છે.
[૫૧ થી પ૫] હવે મહાવતમાં નિશ્ચલ, જિનવચનથી ભાવિત મનવાળા, આહાર પચ્ચકખાણ કરનાર, તીવસંવેગથી સુખી છે, અનશન આરાધનાના લાભથી પોતાને કૃતાર્થ માનનાર, તેને આચાર્યશ્રી પાપરૂપ કાદવને ઓળંગવા લાકડી સમાન શિક્ષા આપે છે, જેનું કદાપ્રહરૂપ ભૂલ વધેલ છે, તેવા મિથ્યાત્વને મૂળથી ઉખેડી હે વત્સ ! પરમતત્વ સમ્યકત્વને સૂઝનીતિથી વિચાર. ગુણાનુરાગથી વીતરાગની તીવ્ર ભક્તિ કર. પ્રવચનસારરૂપ પંચનમસ્કારમાં અનુરાગકર. સુવિહિત સાધુને હિતકર સ્વાધ્યાય વિશે ઉધમવંત થા. નિત્ય પંચ મહાવ્રતનું રક્ષણ કર.
[૫૬ થી ૫૯] મોહથી મોટા અને શુભકર્મમાં શલ્યસમ નિયાણ શલ્યનો ત્યાગ કર, મુનિન્દ્ર સમૂહે નિંદેલ ઈન્દ્રિયરૂપી મૃગેન્દ્રોને દમ. નિર્વાણસુખમાં અંતરાયરૂપ, નકાદિમાં ભયંકર પાતકારી અને વિષયતૃણામાં સદા સહાયક કષાયપિશાચને હણ. કાળ ન પહોંચતા અને હમણાં થોડું શ્રામાણ્ય બાકી રહેતા, મોહમહાવૈરીને વિદારવાને ખડગ અને લાડી સમાન હિતશિક્ષાને સાંભળ. સંસારના મૂળબીજરૂપ મિથ્યાત્વને સર્વથા ત્યાગી સમ્યકત્વમાં દૃઢ ચિત્ત થઈ, નમસ્કાર ધ્યાનમાં કુશળ થા.
૧૦૦
ભક્તપરિજ્ઞાપકીકસૂત્ર અનુવાદ ૬િ૦ થી ૬૨] જેમ માણસો પોતાની તૃષ્ણા વડે મૃગતૃષ્ણામાં પાણી માને, તેમ મિથ્યાત્વમૂઢ મનવાળો કુધર્મથી સુખ માને, તીવ્ર મિથ્યાત્વ જીવોને જે મહાઘોષ કરે, તે દોષ અગ્નિ, વિષ કે કૃણસર્પ પણ ન કરે. મિથ્યાત્વમોહિતચિત અને સાધુ વેષ રૂ૫ પાપથી તુરૂમણીના દત્તરાજા માફક અહીં જ તીવ્ર દુ:ખ પામે.
[૬૩] સર્વ દુ:ખનો નાશ કરનાર સખ્યત્વ વિશે પ્રમાદ ન કરીશ, કેમકે સમ્યકવયી જ્ઞાન, તપ, વીર્ય, ચારિત્ર રહેલ છે.
[૬૪] ભાવાનુરાગ, પ્રેમાનુરાગ અને સદ્ગુણાનુરાગરકન છો, તેવો જ ધમતુરાગત નિત્ય જિનશાસન વિશે થા.
૬િ૫ થી ૬૯] દર્શનભટ તે સર્વશ્રેષ્ઠ જાણવો, ચારિત્રભેટ સર્વભ્રષ્ટ થતો નથી. દર્શન પ્રાપ્ત જીવને સંસારમાં પરિભ્રમણ નથી. દર્શનભ્રષ્ટ સર્વભ્રષ્ટ છે, દર્શનભ્રષ્ટને નિવણિ નથી, ચાસ્ત્રિ હિત મુક્તિ પામે છે, દર્શન હિત પામતો નથી. શુદ્ધ સમ્યકત્વથી અવિરતિ પણ તિર્થંકર નામ કર્મ ઉપાર્જે, જેમ કૃષ્ણ અને શ્રેણિકે ઉપામ્યું છે. વિશુદ્ધ સમકિતી કલ્યાણની પરંપરાને પામે છે. કેમકે સમ્યકત્વ રૂ૫ રન સુઅસુર લોકમાં અમૂલ્ય છે. ત્રણ લોકની પ્રભુતા પછી પણ કાળે કરી જીવ પડે છે, પણ સમકીત પામી અક્ષય સુખ મોક્ષ પામે છે.
[90 થી ૦૨] અરિહંત, સિદ્ધ, ચૈત્ય, પ્રવચન, આચાર્ય અને સર્વ સાધુને વિશે ગિકરણ શુદ્ધભાવથી તીવ્ર ભક્તિ કર. એકલી જિનભક્તિ દુર્ગતિ નિવારવા સમર્થ છે અને સિદ્ધિ પામતા સુધી દુર્લભ સુખ પરંપરા આપે છે. વિધા પણ ભક્તિવાને સિદ્ધ થાય છે અને ફળદા હોય છે તો મોક્ષવિધા અભક્તિવંતને કેમ ફળે ?
[થી ૫] તે આરાધનાનાયકની જે માણસ ભક્તિ ન કરે, તે ઘણો ઉધમ કરતો ઉખરભૂમિમાં ડાંગર વાવે છે. આરાધકની ભકિત ન કરીને આરાધના ઈચ્છતો બી વિના ધાન્યને અને વાદળા વિના વર્ષને ઈચ્છે છે. રાજગૃહે મણિકારશ્રેષ્ઠીના જીવ દેડકાની માફક ઉત્તમકુળ અને સુખ પ્રાપ્તિ જિનભક્તિથી થાય છે.
[૬ થી ૮૧] આરાધનાપૂર્વક, અન્ય સ્થાને ચિત ન રોકીને, વિશુદ્ધ વેશ્યાથી સંસારાકરણ નવકારને ન મૂકતો. મરણકાળે જો અરહંતને એક નમસ્કાર થાય તો સંસારનો નાશ કરવા સમર્થ છે, તેમ જિનવરે કહેલ છે. માઠા કર્મકતાં મહાવત, જેને ચોર કહી શૂળીએ ચડાવેલ, તે નમોજિણાયું કહેતા શુભધ્યાને કમલનયા થયો. ભાવ નમસ્કાર હિત દ્રવ્યલિંગો જીવ અનંતીવાર ગ્રહણ કર્યા અને મૂક્યા. આરાધનારૂપ પતાકા લેવા નમસ્કાર હાયરૂપ છે, તેમજ સદ્ગતિના માર્ગે જવામાં જીવને પ્રતિહત રથ સમાન છે. અજ્ઞાની ગોવાળ પણ નવકાર આરાધી મરીને ચંપામાં શ્રેષ્ઠી પુત્ર સુદર્શન થયો.
[૮૨ થી ૮૬] જેમ સુઆરાધિત વિધાથી પુરુષ, પિશાચને વશ કરે, તેમ સુઆરાધિત જ્ઞાન મન પિશાચને વશ કરે. જેમ વિધિચી આરાધેલ મંત્ર વડે કૃષ્ણસર્પ ઉપશમે, તેમ સુઆરાધિત જ્ઞાનથી મનરૂપ કૃણસર્પ વશ થાય. જેમ માંકડો ક્ષણ માત્ર પણ નિશ્ચલ ન રહી શકે તેમ વિષયો વિના મન ક્ષણમાત્ર મધ્યસ્થ રહી ન શકે. તેથી

Page #58

ગાથા-૮૨ થી ૮૬
૧૦૧
ઉઠતાં મનરૂપી માંકડાને જિનોપદેશ વડે દોરીથી બાંધી શભધ્યાનમાં રમાડવો. દોરા સહિત સોય કચરામાં ખોવાતી નથી, તેમ શુભધ્યાન સહિત જીવ સંસારમાં હોય તો પણ નાશ ન પામે.
[૮૦,૮૮] જો ખંડ બ્લોક વડે યવ રાજાને મરણથી બચાવ્યો અને રાજા સુશ્રામાણ્ય પામ્યો, તો જિનોક્ત સૂત્રથી બચે તેમાં શું કહેવું ? અથવા ઉપશમ, વિવેક, સંવર પદના સ્મરણ માત્ર શ્રુતજ્ઞાનવાળો ચિલાતીપુત્ર જ્ઞાન અને દેવપણાંને પામ્યો.
૮િ૯ થી ૯૬] જીવ વિશેષને જાણીને જાવજીવ પ્રયત્નથી સમ્યક્ મન-વચનકાયયોગથી છકાય જીવના વધનો ત્યાગ કર. જેમ તમને દુઃખ પ્રિય નથી, એમ સર્વ જીવને જાણ, સવદિર વડે ઉપયુક્ત થઈ દરેકને આત્મવત્ માની દયા કર. જેમ મેથી ઉંચુ કોઈ નથી, આકાશથી વિશાળ નથી, તેમ અહિંસા સમાન ધર્મ નથી તેમ તું જાણ. આ જીવ સર્વ જીવો સાથે સર્વ પણ સંબંધ પામ્યો છે, તેથી જીવોને મારતા સર્વ સંબંધીને મારે છે. જીવ વધ તે આત્મવધ જાણવો, જીવ દયા તે આભદયા જાણવી, તેથી આત્મસુખકામીએ સર્વજીવહિંસા ત્યાગ કરી છે. ચતુર્ગતિમાં જીવને જેટલાં દુ:ખ થાય છે, તે સર્વે હિંસાના સૂક્ષ્મ ફળ છે, તે સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી જાણ. જે કંઈ મોટું સુખ, પ્રભુપણું, સ્વાભાવિક સુંદર છે તે આરોગ્ય, સૌભાગ્ય બધું અહિંસાનું ફળ સમજવું. સસુમાદ્ધહમાં ફેંકાયેલો, ચંડાલ, એક દિનમાં, એક જીવ બચાવવાથી ઉત્પણ અહિંસા ગુણથી દેવનું સાંનિધ્ય પામ્યો.
[૯૭થી ૧૦૧] સર્વે પણ ચાર પ્રકારના અસત્ય વચનને પ્રયત્નપૂર્વક છોડ, જે માટે સંયમવાનું પણ ભાષા દોષથી લેપાય છે. હાસ્યથી, ક્રોધથી, લોભથી, ભયથી તે અસત્ય ન બોલ, પણ જીવને હિતકારી, પ્રશસ્ત સત્ય બોલ. સત્યવાદી પુરુષ માતા પેઠે વિશ્વાસ્ય, ગુરુ માફક લોકને પૂજ્ય અને સગાં માફક બધાંને વહાલો લાગે છે. જટાવંત, શિખાવંત, મુંડ, વલ્કલી હોય કે નગ્ન હોય, પણ અસત્યવાદી લોકને વિશે પાખંડી અને ચંડાલ કહેવાય છે. એક વખત પણ બોલેલ જૂઠ ઘણાં સત્યવચનનો નાશ કરે છે, કેમકે એક અસત્ય વચનથી વસુરાજા નરકે ગયો.
[૧૦૨ થી ૧૦૬] હે વીર ! થોડું કે વધુ પારકું ધન, દાંત ખોતરવાની એક સળી પણ આપ્યા વિના લેવાનું ન વિચારે. વળી જે પર દ્રવ્ય હરણ કરે છે, તે તેનું જીવિત પણ હરે છે, કેમકે તે પૈસા માટે જીવનો ત્યાગ કરે છે, પૈસા નહીં. તે જીવદયારૂપ પરમ ધર્મને ગ્રહણ કરી અદા ન લે, કેમકે તે જિનવર અને ગણધરે નિષેધેલ છે તથા લોક વિરદ્ધ અને અધર્મ છે. ચોર પરલોકમાં પણ નક, તિર્યંચમાં ઘણાં દુ:ખો પામે છે. મનુષ્યપણામાં દીવ અને દરિદ્રતાથી પીડાય છે ચોરીથી નિવર્સેલ શ્રાવકપુર જેમ સુખ પામ્યો. કીટી ડોશીએ મોરપીંછ વડે અંગુઠો ચિતર્યો, તેથી રાજાએ ચોરને માર્યા.
[૧૦૭ થી ૧૧૦] નવ બ્રહ્મચર્ય ગુપ્તિથી તું શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યનું રક્ષણ કર, કામને ઘણાં દોષોથી ભરેલ જાણ. ખરેખર જેટલાં દોષો આલોક-પરોલકનાં દુ:ખને કરનાર છે, તે બધાં મનુષ્યની મૈથુન-સંજ્ઞા લાવે છે. તિ-અરતિરૂપ ચંચળ બે જીભવાળા,
૧૦૨
ભકતપરિજ્ઞાપકીર્ણકસૂત્ર અનુવાદ સંકલ્પરૂપ પ્રચંડ ફણાવાળા, વિષયરૂપ બિલમાં વસતા, મદા મુખવાળા, ગર્વથી અનાદરા રોપવાળા, લજજરૂપ કાંચળીવાળા, અહંકાર રૂપ દાઢવાળા દુ:સહ દુ:ખકારી વિષવાળા કામમુજગથી કસાયેલ માણસ અવશ થયેલા દેખાય છે.
[૧૧૧ થી ૧૧૩] તે જીવ રૌદ્રનકની વેદના અને ઘોર સંસાર સાગરનું વહન પામે છે, પણ કામિત સુખનું તુચ્છત્વ જોતો નથી. જેમ કામના સેંકડો બાણથી વિદ્ધ અને વૃદ્ધ વણિક રાણીએ પાયખાનાની ખાણમાં નાંખ્યો, અનેક દુર્ગધ સહેતો ત્યાં રહો. કામાસક્ત, વૈશ્યાયન તાપસ પેઠે ગમ્ય-અગમ્યને જાણતો નથી, જેમ કુબેરદd શેઠ પોતાની માતા ઉપર સુરતસુખથી રક્ત થઈ રહ્યો.
[૧૧૪ થી ૧૧૮] કંદપથી વ્યાપ્ત અને દોષરૂપ વિષની વેલડી સરખી સ્ત્રીઓને વિશે કામકલહને પ્રેર્યો છે એવા પ્રતિબંધને સ્વભાવથીક જોતાં તમે છોડી દો. વિષયાંધ
સ્ત્રી કુળ, વંશ, પતિ, પુત્ર, માતા, પિતાને ન ગણતી દુ:ખ સમુદ્રમાં પાડે છે. સ્ત્રીઓ નીચગામીની, સારા સ્તનવાળી, મંદગતિવાળી નદી માફક મેરુ પર્વત જેવા પુરુષને પણ ભેદી નાંખે છે. અતિશય પરિચયવાળી, પ્રિય, પ્રેમવંત એવી સ્ત્રીરૂપ સાપણમાં ખરેખર કોણ વિશ્વાસ કરે ? હણાયેલી આશાવાળી સ્ત્રીઓ વિશ્વાસ સભર, ઉપકાર તત્પર અને ગાઢ પ્રેમવાળા પણ એકવાર અપ્રિય કરનાર પતિને જલ્દી મરણ પમાડે છે.
[૧૧૯ થી ૧૨૧] સુંદર દેખાવવાળી, સુકુમાર અંગવાળી, ગુણ નિબદ્ધ નવી જાઈની માળા જેવી સ્ત્રીઓ હૃદયને હરે છે. પરંતુ દર્શનની સુંદરતાથી મોહોત્પાદક તે સ્ત્રીની આલિંગન મદિરા, વધ્યમાળાની જેમ વિનાશ આપે છે. સ્ત્રીઓનું દર્શન સુંદર છે, સંગમ સુખથી સર્ક, ગંધ સુગંધી હોવા છતાં માળાનું મર્દન વિનાશરૂપ છે.
[૧૨૨ થી ૧ર૪] સાકેતપુરનો અધિપતિ દેવરતિ રાજા રાજયસુખથી ભ્રષ્ટ થયો. કેમકે પાંગળાને માટે રાણીએ તેને નદીમાં ફેંક્યો અને તે ડૂળ્યો, સ્ત્રી શોકની નદી, દુરિતની ગુફા, કપટનું ઘર, કલેશકારી, વૈરાગ્નિ સળગાવનાર અરણી, દુ:ખની ખાણ, સુખની વિરોધી છે. કામબાણના વિસ્તારવાળી મૃગાક્ષીના દૈષ્ટિ કટાક્ષો વિશે મનનો નિગ્રહ ન જાણનાર કયો પુરુષ નાશી જવા સમર્થ થાય ?
[૧૫ થી ૧૨] અતિ ઉંચા અને ઘણાં વાદળાવાળી મેઘમાલા જેમ હડકવાની વિષને વધારે તેમ ઉંચા સ્તનવાળી સ્ત્રીઓ પુરષના મોહવિષને વધારે છે. તેથી દષ્ટિવિષ સર્ષની દૃષ્ટિ જેવી તે સ્ત્રીની દષ્ટિનો ત્યાગ કરો, સ્ત્રીનાં પ્ર બાણ ચાસ્ત્રિયાણ વિનાશે છે. સ્ત્રીસંસર્ગથી અપસવી મુનિનું મન પણ અગ્નિથી મીણની જેમ ખરેખર જલ્દી પીગળી જાય છે.
[૧૨૮ થી ૧૩૦] જો સર્વસંગત્યાગી અને તપથી પાતળા અંગવાળી હોય તો પણ કોશાભવને વસનાર ઋષિવતુ સ્ત્રીસંગથી મુનિ ચલિત થાય છે. શૃંગાર તરંગી, વિલાસવેલાવાળી, યૌવન-જલવાળી, પ્રહસિતફીણવાળી નારીનદીમાં મુનિએ ન ડૂબવું. ધીરો વિષયરૂપ જળ, મોહરૂપ કાદવ, વિલાસ અને માનરૂપ જળચરથી ભરેલ અને મદરૂપ મગરવાળા ચીવનરૂપી સમુદ્રને તર્યા છે.
[૧૩૧ થી ૧૩૪] કરવા-કરાવવા-અનુમોદવાથી, મન-વચન-કાયાના યોગોથી

Page #59

ગાથા-૧૧ થી ૧૩૪
૧૦૩
૧૦૪
ભકતપરિજ્ઞાપકીર્ણકસૂત્ર અનુવાદ
અત્યંતર-મ્બાહ્ય સર્વ ગ્રંથનો તું ત્યાગ કર. સંગ પિરિગ્રહ] નિમિતે જીવો હિંસા કરે, જુઠું બોલે, ચોરી કરે, મૈથુન સેવે, અપરિમાણ મૂછ કરે ચે. સંગ [પરિગ્રહ] મહાભય છે, પુણે દ્રવ્ય ચોર્યું છતાં શ્રાવક કુંચિકે મુનિપતિને વહેમચી પડ્યા. સર્વ ગ્રંથ વિમુક્ત, શીતળ પરિણામી, પ્રશાંત ચિત્ત પુરુષ સંતોષનું જે સુખ પામે છે તે સુખ ચક્રવર્તી પણ પામતા નથી.
[૧૩૫ થી ૧૩૮] નિઃશલ્ય મુનિના મહાવતો, અખંડ-અતિયાર હિત મુનિના મહાવ્રતો નિયાણશલ્યથી નાશ પામે છે. તે રાગ, દ્વેષ અને મોગભિત ત્રણ ભેદ છે, ધર્મ માટે હીનકુલાદિની પ્રાર્થના તે મોહગર્ભિત. ગગર્ભિતમાં ગંગદd, હેપગર્ભિતમાં વિશ્વભૂતિઆદિ, મોહગર્ભિતમાં ચંડપિંગલાદિના ટાંત છે. જે મોક્ષસુખને અવગણીને
સાસુખનાં કારણરૂપ નિયાણું કરે છે, તે પુરુષ કાચમણિને માટે વૈડૂર્યમણીનો નાશ કરે છે.
[૧૩૯ થી ૧૪૧] દુ:ખક્ષય, કર્મક્ષય, સમાધિમરણ, બોધિલાભ એટલું ખાવું, બીજું કંઈ પ્રાચ્યું નથી. નિયાણશલ્ય ત્યાગી, રાત્રિભોજન થકી નિવૃત્ત થઈ, સમિતિગુપ્તિ વડે પાંચ મહાવ્રત રક્ષતો મોક્ષસુખની સાધના કરે. ઈન્દ્રિય વિષય આસક્ત જીવો સુશીલગુણરૂપ પીંછારહિત છિન્નપાંખવાળા પક્ષીવતું સંસારસાગરમાં પડે છે.
[૧૪ર થી ૧૪૪] જેમ શ્વાન સુકાયેલા હાડકાં ચાટવા છતાં તેના સને ન પામે, પોતાના તાળવાને શોષવે છે, છતાં ચાટતાં તે સુખ માને છે. સ્ત્રીસંગતેવી પુરુષ કંઈપણ સુખ ન પામવા છતાં બાપડો પોતાના શરીરના પરિશ્રમને સુખ માને છે. સારી રીતે શોધવા છતાં કેળના ગર્ભમાં જેમ કોઈ સાર નથી, તેમ ઈન્દ્રિય વિષયોમાં ઘણું શોધવા છતાં કોઈ સુખ મળતું નથી.
[૧૪૫,૧૪૬] શ્રોત્રથી પરદેશ ગયેલા સાર્થવાહની સ્ત્રી, ચક્ષુરાગથી મથુરાનો વાણિયો, ધાણથી રાજપુર, જીલ્લાથી સોદાસ હણાયો. સ્પર્શનેન્દ્રિયથી દુષ્ટ સોમાલિયારાજા નાશ પામ્યો. એકૈક વિષયે તે નાશ પામ્યા, તો પાંચે ઈન્દ્રિયોમાં આસક્તનું શું ?
[૧૪૭, ૧૪૮] વિષયની અપેક્ષા કરનાર દુર ભવસમુદ્ર પડે છે, વિષય નિરપેક્ષ ભવસમુદ્રને તરે છે, તે માટે દ્વીપની દેવીને મળેલા બે ભાઈનું દૃષ્ટાંત છે. રાગની અપેક્ષાવાળા ઠગાયા છે અને અપેક્ષા વિનાના નિર્વિન ઈચ્છિતને પામ્યા છે, તેથી પ્રવચનનો સાર પામેલા જીવે રાગથી નિરપેક્ષ થવું.
[૧૪૯,૧૫૦] વિષયાસક્તિવાળા જીવો ઘોર સંસારસાગરમાં પડે છે અને વિષયાસતિરહિત જીવો સંસારાવીને ઓળંગી જાય છે. તેથી હે ધીર ! ધૃતિબળથી દુદતિ ઈન્દ્રિયોને દમ. તેથી રાગ-દ્વેષ શત્રુ જીતીને તું આરાધનાપતાકા સ્વીકાર કર.
[૧૫૧ થી ૧૫૩] ક્રોધાદિ વિપાકને અને તેના નિગ્રહથી થતાં ગુણને જાણીને હે સુપુરષ ! તું પ્રયનથી કપાય કલેશનો નિગ્રહ કર. જે મિલોકમાં અતિ તીવ્ર દુ:ખ છે, જે ઉત્તમ સુખ છે. તે સર્વે ક્રમશઃ કષાયની વૃદ્ધિ અને ક્ષયનું કારણ જાણ. ક્રોધથી, નંદાદિ, માન વડે પરશુરામાદિ, માયાથી પાંડુ આર્યા, લોભથી લોભનંદાદિ પીડાયા.
[૧૫૪ થી ૧૫૫] આ ઉપદેશામૃત પાનથી ભીના થયેલ ચિત્ત વિશે, જેમ તરસ્યો
પાણી પીને શાંત થાય, તેમ શિષ્ય સ્વસ્થ થઈ કહે છે - ભંતે ! હું વિકાદવ તરવા દૃઢ લાઠી સમાન આપની હિતશિક્ષાને હું ઈચ્છું છું, આપે છે જેમ કહ્યું તેમ હું કરું છું, એમ વિનયથી નમેલો તે કહે છે.
[૧૫૬ થી ૧૫૯] જો ક્યારેય અશુભ કર્મોદયથી શરીરમાં વેદના કે વૃષાદિ પરિપહો ઉપજે, તો નિયમિક ક્ષપકને સ્નિગ્ધ, મધુર, હર્ષદાયી, હૃદયંગમ, સત્ય વચન કહેતા શીખામણ આપે. હે સત્પષ ! તેં ચતુર્વિધસંઘ મધ્યે મોટી પ્રતિજ્ઞા કરેલી કે હું સમ્યક્ આરાધના કરીશ, તેનું સ્મરણ કર. અરિહંત-સિદ્ધ-કેવલી-સર્વસંઘની સાક્ષીએ પ્રત્યક્ષ કરેલ પચ્ચકખાણનો ભંગ કોણ કરે ?
[૧૬૦ થી ૧૬] શિવાલણીથી ખવાતા, ઘોર વેદના પામતાં, પણ અવંતિસકમાલ ધ્યાન વડે આરાધના પામ્યા. મોક્ષ જેને પ્યારો છે એવા ભગવનું સુકોશલ પણ મિક્ટ પર્વત વાઘણથી ખવાતા મોક્ષ પામ્યા. ગોકુળમાં પાદપોપગમન કરૂાર ચાણય, સુબંધુએ સળગાવેલાં છાણાંચી વળાયા છતાં ઉત્તમાને પામ્યા. [રોહિડગમાં કષિને શક્તિાપ્રહારથી, વિંધ્યા તે વેદના સહી ઉત્તમાર્થને પામ્યા.] તેથી હે વીર ! તું સત્વને અવલંબીને ધીરતા ધારણ કર, સંસારરૂપી સમુદ્રનું નૈ[ષ્ય વિચાર,
[૧૫] જન્મ-જરા-મરણરૂપી પાણીવાળો, અનાદિ, શાપદ આદિથી વ્યાપ્ત, જીવોને દુઃખહેતુ ભવસમુદ્ર કષ્ટદા અને રૌદ્ર છે.
[૧૬૬ થી ૧૬૮] હું ધન્ય છું કે મેં અપાર ભવસમુદ્રમાં લાખો ભવમાં પામવાને દુર્લભ આ સદ્ધર્મ યાન મેળવ્યું છે. એક વાર પ્રયત્નથી પળાતા આના પ્રભાવથી, જીવો જન્માંતરમાં દુ:ખ અને દારિદ્ઘ પામતાં નથી. તે અપૂર્વ ચિંતામણિ રત્ન છે, પૂર્વ વૃક્ષ છે, પરમમંત્ર છે, પરમ અમૃત સમાન છે.
[૧૬૯ થી ૧૩૧] હવે મણિમયમંદિરમાં સુંદર રીતે સ્કુરાયમાન જિનગુણરૂપ જનરહિત ઉધોતવાળો, પંચ નમસ્કાર સહિત પ્રાણોનો ત્યાગ કરે. તે ભકતપરિજ્ઞાને જઘન્યથી આરાધીને પરિણામ વિશુદ્ધિ વડે સૌધર્મ કહે મહર્તિક દેવતા થાય છે. ઉફાટપણે આરાધીને તે ગૃહસ્થ અમૃત કો દેવતા થાય છે, સાધુ હોય તો મોક્ષ સુખને પામે અથવા સર્વાર્થસિદ્ધમાં જાય.
[૧૭૨,૧૭૩] એ રીતે યોગીશ્વર જિત વીરસ્વામીએ કહેલ કલ્યાણકારી વચનાનુસાર આ ભક્તપરિજ્ઞાને ધન્યો ભણે છે, સાંભળે છે, ભાવે છે. તેઓ] મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં વિચરતા અને સિદ્ધાંતમાં કહેલ ૧૩૦ તીર્થકર માક, ૧૩૦ ગાથાની વિધિપૂર્વક આરાધતો આત્મા શાશ્વત સુખવાળા મોક્ષને પામે છે..
ભક્તપરિજ્ઞાપન્ના સૂત્ર-૪, આગમ-૨૭-શ્નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ મૂળ સૂત્રાનુવાદ પૂર્ણ
• ઉપર ૧૦ + ૨ = ૧ર ગાગ જ હોવી જોઈએ. પૂજ્યપાદ સાગરજી મહારાજે તેમજ સંપાદન કરેલ છે અમે પ્રક્ષેપ ગાથાને-૧૬3નો ક્રમ આપેલ છે જે પૂજ્ય પંચવિજયજીનું સંપાદન છે, પણ તે તેમની ભૂલ છે. કેમકે કdfએ ૧% જિનને આશ્રીતે-૧૩૦ ગાણા નું લખેલ છે.

Page #60

૧૦૬
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
સૂત્રન ૨૮ તંદુલવૈચારિક-પ્રકીર્ણકણ-૫
અનુવાદ તથા ટીકાનુસારી વિવેચન
.
- વિવેચન *
(શંકા] કેટલાં પ્રકીર્ણકો કહેવાય છે ? તેની ઉત્પત્તિ કઈ રીતે છે? [સમાધાન નંદી, અનુયોગદ્વાર, દેવેન્દ્રસ્તવ, તંદલવૈચારિક, ચંદ્રવેધ્યક આદિ નંદીસૂત્રોક્ત કાલિકઉકાલિક ભેદ ભિન્ન ૮૪,૦૦૦ પ્રકીકો શ્રી કષભસ્વામીના કિાળે થયા. કઈ રીતે ? ભઋષભના ૮૪,૦૦૦ શ્રમણો હતા. તેમણે પ્રત્યેકે વિરચિત હોવાથી કહ્યું. એ પ્રમાણે સંખ્યાત હજારો પ્રકીર્ણક અજિતાદિ મધ્યના જિનોના થયા. જેને જેટલાં હોય, તેને તેટલાં પ્રથમાનુયોગથી જાણવા. વદ્ધમાન સ્વામીના ૧૪,૦૦૦ પ્રકીર્ણકો થયા. તેઓમાં વર્તમાન સ્વામીના હસ્તે દીક્ષિત એક સાધુ વડે વિરચિત આ તંદલવૈચારિક પ્રકીર્ણક છે, તેની વ્યાખ્યા કરાય છે.
• સૂત્ર-૧ :
જરા-મરણથી મુકત જિનેશ્વર મહાવીરને વાંદીને હું આ તંદુલવૈચાસ્કિ નામે પયપાને કહીશ.
• વિવેચન-૧ -
નિ તિ - સર્વથા ફાયને આણેલ, ગરા - વૃદ્ધત્વ, મUT • મૃત્યુ અથવા વૃદ્ધભાવથી કે વૃદ્ધભાવમાં મરણ તે જરામરણવંદિવા-મન, વચન, કાયા વડે નમીને. જિન-રાગદ્વેષાદિને જીતનારા. સામાન્ય કેવલીઓમાં કે કેવલીઓથી શ્રેષ્ઠપ્રધાન, અતિશયોની અપેક્ષાથી શ્રેષ્ઠ છે તેથી જિનવર, અતિશયોનું સ્વરૂપ સમવાયાંગમાં કહેલ છે તે આ પ્રમાણે - ચોકીશ બદ્ધાતિશયો કહેલા છે તે આ છે -
(૧) અવસ્થિત કેશ, શ્મશ્ર, રોમ, નખ. (૨) નિરામય નિરૂપલેપ ગયષ્ટિ, (3) ગાયના દુઘ જેવા શેત માંસ અને લોહી, (૪) કમલ ગંધ જેવા શ્વાસોશ્વાસ, (૫) પ્રસન્ન આહારનીહાર, (૬) આકાશમાં રહેલ ચક, () આકાશમાં રહેલ છત્ર, (૮) આકાશમાં રહેલ શ્વેત શ્રેષ્ઠ ચામર, (૯) આકાશ સ્ફટિકમય સંપાદપીઠ સીંહાસન, (૧૦) આકાશમાં રહેલ ઈન્દ્રધ્વજ.
(૧૧) જ્યાં જ્યાં રહંત ભગવંત બેસે, રહે ત્યાં-ત્યાં તક્ષણ જ સ્ત્ર, પુષ, પલ્લવી ભરેલ, છત્ર-વજ-ઘંટા-પતાકા સક્તિ શ્રેષ્ઠ અશોકવૃક્ષ હોય છે. (૧૨) કંઈક પાછળ મુગટના સ્થાને તેજમંડલ થાય, અંધકારમાં પણ દશે દિશાને પ્રભાસે છે. (૧૩) બહુ સમ રમણીય ભૂમિભાગ, (૧૪) કાંટા અધોમુખ થવા. (૧૫) ઋતુ વિપરીત સુખ સ્પર્શવાળી થાય. (૧૬) શીતલ, સુખસ્પર્શી, સુગંધી પવનથી યોજના પરિમંડલ ચોતરફ પ્રમાશેં. (૧૭) ઉચિત બિંદુપાતચી, વાયુ વડે ઉડેલ આકાશવર્તી
રજ, જીતવર્તી ધૂળને દૂર કરે.
(૧૮) જલજ-સ્થલજ બિંટસ્થાયી પંચવર્ણા પુષ્પોની જાનૂ પ્રમાણ ઉંચી પુષ્પવર્ષા. આ સૂગથી વૈકિય કે અચિત પુષ્પો છે, તે કથન અયુક્ત છે, તેમ કહ્યું. અહીં બીજા કહે છે - જ્યાં વ્રતી રહે છે, ત્યાં દેવો પુષ્પવર્ષા કરતાં નથી. બીજા કહે છે કે દેવાદિથી સંમત થતા તે અયિત થાય છે, બીજ કહે છે - ભગવંતના અતિશયપણાથી ચાલતા પણ પુષ્પજીવનો વધ થતો નથી. પ્રવચન સારોદ્ધાર ટીકામાં તો સવગીતાર્ય સંમત ભગવંતના અતિશયનું કથન સ્વીકૃત છે.
(૧૯) અમનોજ્ઞ શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, ગંધનો અભાવ થાય છે. (૨૦) મનોજ્ઞા શબ્દ, સ્પર્શ, સ, ૫, ગંઘનો પ્રાદુભવ થાય છે. (૧) ભગવંતનો સ્વર હદયગમનીય અને યોજનગામી વ્યાકુર્તે છે. (૨૨) ભગવત્ અધમાગધી ભાષામાં ધર્મ કહે છે. (૨૩) તે અર્ધમાગધી ભાષા બોલતા તેમાં બધાં આય-અનાર્યો, દ્વિપદ-ચતુપદ, પક્ષી-સરીસૃપો પોતપોતાને હિત-શિવ-સુખદા ભાષાપણે પરિણમે છે. (૨૪) પૂર્વબદ્ધ વૈરીપણ દેવ-અ, નાગ-સુવણિિદ અરહંતના ચરણ કમળમાં પ્રશાંત ચિત માનસથી ધર્મ સાંભળે છે.
(૫) અન્યતીર્થિક પ્રાલયની પણ આવીને વાંદે છે. (૨૬) આવીને અરહંતના ચરણ કમળમાં નિપ્રતિવયનવાળા થાય છે. (૨૭) જ્યાં-જ્યાં અરહંત ભગવંત વિયરે છે, ત્યાં ત્યાં પણ ૫-યોજનમાં ઈતિ થતી નથી. (૨૮) મારી ન થાય, (૨૯) સ્વચક ન થાય. (30) પરચક ન થાય, (૩૧) અતિવૃષ્ટિ ન થાય, (૩૨) અનાવૃષ્ટિ ન થાય, (33) દુમિક્ષ ન થાય, (૩૪) પૂર્વોત્પન્ન ઉત્પાત અને વ્યાધિ જદી ઉપશાંત થાય. અહીં ચાર મૂળ અતિશય, ૧૯-દેવકૃત અને ૧૧-કમના થાયી થયેલા, એમ યોગીશ અતિશયો છે.
(શંકા] પ્રાકાર-અંબુરહાદિ અતિશય દેવકૃત હોવા છતાં તે યોગીશની બહાર કેમ છે ? [સમાધાન] ૩૪-નિત્ય છે, બીજા અનિયત છે, આ અમે સ્વબુદ્ધિથી કહેતા તચી, જિનભદ્ર ક્ષમાશ્રમણે વિશેષણવતીમાં પણ બે ગાયામાં કહેલી છે.
(શંકા જ્યાં તીર્થકરો વિચરે છે, તે દેશમાં ૨૫-યોજનનો આદેશ છે, તેમાં તીર્થંકરના અતિશયથી વૈરાદિ અનર્થો થતાં નથી. તેમ કહેલ છે, તો પછી ભગવંત મહાવીર પુરિમતાલ નગરમાં હતાં ત્યારે જ અમનમેનનો વિપાકવૃતાંગ વણિત વ્યતિકર કઈ રીતે બન્યો ? અહીં કહે છે - આ બધાં અર્થ કે અનર્થ પ્રાણીના સ્વકૃતકર્મના હોવાથી થાય છે. કર્મ બે પ્રકારે છે - સોપકમ અને તિરૂપકમ, તેમાં જે વૈરાદિ સોપકમ કર્મો સંપાદિત છે, તે જ તીર્થંકરના અતિશયથી ઉપશાંત પામે, પણ જે તિરપકમ કર્મ સંપાદિત છે, તે અવશ્ય વિપાકવી દવા પડે, તેથી જ સવતિશય સંપ યુક્ત જિનોના અનુપશાંત વૈભાવથી ગોશાલકાદિએ ઉપસર્ગો કર્યા.
મહાત્ એવા આ વીર · કર્મ વિદારણ સહિષ્ણુ મહાવીર, * * * * * પ્રત્યક્ષ તંદુલ (ચોખા), ૧૦૦ વર્ષના યુવાળો પુરુષ જે પ્રતિદિન ભોગવે તે સંખ્યા વિયાણાથી ઉપલક્ષિત “નંદુલ વૈચારિક” એવું નામ છે. મંગલાચરણ * * * પછી દ્વાર ગાયા

Page #61

સૂત્ર-૧
૧os
૧૦૮
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
કહે છે –
• સૂત્ર-૨,3 -
ગણવામાં મનુષ્યનું આયુ સો વર્ષનું લઈ, તેને દશ-દશમાં વિભાજીત કરાય છે. તે સો વર્ષના આયુ સિવાયનો કાળ તે ગભવિાસ. તે ગર્ભકાળ જેટલા દિવસ, સમિ, મુહૂd, શ્વાસોચ્છવાસ જીવ ગભવાસમાં રહે તેની આહારવિધિ કહીશ.
• વિવેચન-૨,૩ :
અહીં પદોનો સંબંધ આ છે - સો વર્ષના આયુમાં પ્રાણી જે રીતે દશ-દશ અવસ્થામાં પૃથક થાય, તે રીતે તમે સાંભળો. તે એક, બે આદિ કરીને છે. તથા દશ દશા એક મળતાં તથા નિકાસિત કરાતા પરમાયુ સો વર્ષ તેમાંથી ૫૦ વર્ષ નિદ્રાદિના લેતા જે આયુ બાકી રહે, તે પણ તમે સાંભળો.
જેટલા માત્ર દિવસો, જેટલી સત્રિ, જેટલા મુહર્તા, જેટલાં ઉચ્છવાસ જીવ ગર્ભમાં વસે છે, તેને કહીશ. ગભદિમાં આહારવિધિને અને શબ્દથી શરીર રોમાદિ સ્વરૂપ કહીશ.
તેમાં ગર્ભમાં અહોરણનું પ્રમાણ કહે છે – • સૂત્ર-૪ થી ૮ :
જીવ રકo પૂર્ણ રાત્રિ દિવસ અને અડધો દિવસ ગર્ભમાં રહે છે. નિયમથી જીવને આટલા દિવસ ગર્ભવાસમાં લાગે. પણ ઉપઘાતના કારણે તેનાથી ઓછા કે અધિક દિવસમાં પણ જન્મ લઈ શકે છે. નિયમથી જીવ ૮૩૫ મુહૂર્ત સુધી ગર્ભમાં રહે પણ તેમાં હાનિ-વૃદ્ધિ પણ થાય છે. જીવને ગર્ભમાં ૩,૧૪,૧૦૨૫ શ્વાસોચ્છવાસ હોય છે. પણ તેનાથી હિનાધિક પણ હોઈ શકે.
• વિવેચન-૪ થી ૮ :
જીવ ગર્ભમાં ૨9ણી અહોરાત્ર રહે છે. આ રીતે નવ માસ અને શા દિવસ જીવ ગર્ભમાં રહે છે. ઉત્તરૂપ અહોરાત્ર નિશ્ચયથી જીવના ગર્ભવાસમાં થાય છે. આ ઉક્ત અહોરમ પ્રમાણથી ઉપઘાત વશ-વાતપિતાદિ દોષથી હીનાધિક પણ થાય છે. અહીં ‘તુ' શબ્દ ‘મપિ' અર્થમાં યોજેલ છે.
હવે ગર્ભમાં મુહર્ત પ્રમાણ કહે છે - ૮૩૨૫ મુહર્ત, નિશ્ચયે જીવ ગર્ભમાં વસે છે. તે કઈ રીતે થાય? ઉક્ત ૨૭ષા દિવસને ૩૦ વડે ગુણવાથી ૮૩૨૫ મુહૂર્ત આવે છે. ઉક્તરૂપ વાત દોષાદિ કારણથી હીનાધિક પણ મુહર્ત ગર્ભમાં જીવ રહે.
ધે બે ગાથા વડે ગર્ભમાં નિઃશ્વાસોચ્છવાસ પ્રમાણ કહે છે - તે ૩,૧૪,૧૦,૨૫ થાય. આટલી માત્રામાં સંકલિત જીવના ગર્ભવાસમાં નિશ્ચયથી નિઃશ્વાસોચ્છવાસ થાય છે. કઈ રીતે ? એક તમુહર્તમાં ૩૭૭૩ નિઃશ્વાસોચ્છવાસ થાય છે. આ સંખ્યા વડે ઉક્તરૂ૫ મુહર્તા ગુણતાં યથોક્ત ૩,૧૪,૧૦,૨૨૫ થાય છે. તેમાં વાત આદિ કારણથી હીનાધિક નિઃશ્વાસોચ્છવાસ થાય છે.
હવે આહાર અધિકારમાં કિંચિત ગભદિ સ્વરૂપ કહે છે.
• સૂરણ-૯ થી ૧૧ -
હે આયુષ્યમાન ! પ્રીની નાભિની નીચે પુuડંઠલના આકારે બે સિરા હોય છે. તેની નીચે ઉલટા કરેલા કમળના આકારે યોનિ હોય છે, જે તલવારની મ્યાન જેવી હોય છે. તે યોનિ નીચે કેરીની પેશી જેવો માસપિંડ હોય છે, તે ઋતુકાળમાં કુટીને લોહીના કણ છોડે છે, ઉલટા કરાયેલા કમળના આકારની યોનિ, જ્યારે શુકમિશ્રિત હોય ત્યારે તે જીવ ઉત્પન્ન કરવા યોગ્ય હોય છે, તેમ જિનેન્દ્રોએ કહેલું છે.
• વિવેચન-૯ થી ૧૧ -
હે આયુષ્યમાન ! ગૌતમ સ્ત્રીઓની નાભિના અધો ભાગમાં પુપની નાલિકા આકારે બે ધમનીઓ રહેલી છે. વળી તે બંને શિરા-ધમનીની નીચે યોનિ-સ્મરકૃપિકા રહેલ છે. કેવી ? અધોમુખ. વળી કેવી ? ખગ પિધાનક-મ્યાનના આકારે. તે યોનિના અધોભાગમાં આંબાની જેવી મંજરીઓ હોય છે. તેવા માંસ-પલલની મંજરી હોય છે તે મંજરી સ્ત્રીઓને માસને અંતે જે અકસમિશ્ર ત્રણ દિવસ થાય છે, તે ઋતુકાળ-સ્ત્રીધર્મના પ્રસ્તાવથી તેમાં સ્ફટિત થઈને લોહીના બિંદુને છોડી છે - રુધિર શ્રવે છે.
તે રધિર બિંદુઓ કોશાકાર યોનિમાં સંપાત થઈ શુક મિશ્રિત - તૃદિન ત્રણને અંતે પુરુષ સંયોગથી કે અપુરષ સંયોગથી પ્રવીર્યથી એકત્રિત જ્યારે થાય ત્યારે જીવોત્પાદ-ગર્ભસંભૂતિ યોગ્ય થાય, તેમ જિનેન્દ્રોએ કહેલ છે.
| (શંકા] પુરુષના સંયોગ વિના પુરુષવીર્ય કઈ રીતે સંભવે ? સ્થાનાંગસૂત્રના અભિપ્રાયથી. પાંચ સ્થાને સ્ત્રીપુરુષ સાથે સંવાસ ન કરે તો પણ ગર્ભને ધારણ કરે છે, તે આ - (૧) ક્યાંક પુરુષના નીકળેલા પુરષ શુક પુદ્ગલો હોય તેવા સ્થાને કે આસને સ્ત્રી બેસે અને યોનિના આકર્ષણથી શુકનો સંગ્રહ થાય. (૨) નીકળેલા શુક પુદ્ગલ તે સ્ત્રીના અંતરવસ્ત્ર મધ્યેથી યોનિમાં પ્રવેશી જાય, અહીં વસ્ત્રના ઉપલક્ષણથી તેવા બીજા કોઈમાં પણ અનુપવેશ કરે. (3) પુત્રની અર્થી હોય અને શીલરક્ષકપણું હોય, તે સ્ત્રી સ્વયં શુકપુદ્ગલોને યોનિમાં પ્રવેશ કરાવે છે. (૪) અથવા બીજા કોઈ પુકાર્ય તેની યોનિમાં પ્રક્ષેપે. (૫) શીત જળ રૂપ જે વિકટ તળાવાદિમાં જાય, તેમાં પૂર્વે પડેલ શુક પુદ્ગલો પ્રવેશે.
હવે અgu-kuસ્ત યોનિકાળ જીવ સંખ્યા પરિમાણ - • સૂત્ર-૧૨,૧૩ -
ગભોંત્પત્તિ યોગ્ય યોનિમાં બર મુહુર્ત સુધી લાખ પૃથકવણી અધિક જીવ રહે છે, પછી વિનાશ પામે છે. પપ વર્ષ બાદ મીની યોનિ ગર્ભધારણ યોગ્ય રહેતી નથી અને ૭૫ વર્ષ બાદ પાયઃ શુક્રાણુ રહિત થઈ જાય છે.
• વિવેચન-૧૨,૧૩ :
તે પુરુષવીર્ય સંયુક્ત યોનિ ૧૨-મુહૂર્ત સુધી અધ્વસ્ત રહે છે, પછી વિવંસ પામે છે. અર્થાત્ ઋતુ અંતે સ્ત્રીને પુરુષના ઉપભોગથી ૧૨ મુહૂર્તમાં જ ગર્ભભાવ છે,

Page #62

સૂત્ર-૧૨,૧૩
૧૦૯ પછી વીર્યના વિનાશથી ગર્ભનો અભાવ છે તથા મનુષ્યગર્ભમાં ગર્ભજ જંતુનું પ્રમાણ બે થી નવ લાખ સંખ્યક હોય. હવે કેટલાં વર્ષ પછી ફરી ગર્ભને સ્ત્રી ન ધારણ કરે, પુરુષ અબીજ થાય તે કહે છે –
સ્ત્રીઓને પ્રાયઃ પ્રવાહથી ૫૫ વર્ષ પછી યોનિ ગર્ભ ધારણ સમર્થ રહેતી નથી. નિશીથમાં કહેલ ભાવાર્થ-સ્ત્રીઓ ૫૫ વર્ષ પૂરા ન થાય ત્યાં સુધી યોનિમાં આdવ રહે અને ગર્ભને ગ્રહણ કરે છે, પછી નહીં. તાનાંગની ટીકામાં પણ કહેલ છે કે - રીને મહિને-મહિને ત્રણ દિવસ જ શ્રવે છે, બાર વર્ષ પછી અને ૫૦ વર્ષ સુધી રહે. ઈત્યાદિ છ ગાથાથી અહીં પ્રતિપાદન કર્યું છે.
- તથા (૧) અવિધવત યોનિ - અવિવસ્ત બીજ, (૨) અવિધ્વસ્ત યોનિ - વિધ્વસ્ત બીજ, (૩) વિધવત યોનિ - અવિવસ્ત બીજ, (૪) વિવસ્વ યોનિ - વિશ્વસ્ત બીજ. ચાર ભંગોમાં આધ ભંગમાં જ ઉત્પત્તિનો અવકાશ છે, બાકીના ત્રણમાં નહીં. તેમાં ૫૫ વર્ષની સ્ત્રી અને ૩૭ વર્ષનો પુરુષ વિધ્વસ્ત છે. • x •
કેટલાં પ્રમાણવાળા આયુ, આ માન બાતવે છે ? – • સૂત્ર-૧૪ -
૧૦૦ વર્ષથી પૂવકોટિ સુધી જેટલું આયુ હોય છે, તેના અડધા ભાગ પછી સ્ત્રી સંતાનોત્પત્તિમાં અસમર્થ થઈ જાય છે અને આયુનો ર૦ ટકા ભાગ બાકી રહેતા પુરુષ શુક રહિત થાય.
• વિવેચન-૧૪ :
આ યુગમાં ૧૦૦ વર્ષના આયુમાં આ ગર્ભધારણાદિ કાળ-પ્રમાણ કહેલ છે. સો વર્ષ પછી બે વર્ષ ત્રણ વર્ષ ઈત્યાદિથી મહાવિદેહ મનુષ્યોની જે પૂર્વકોટિ સવયુિ. થાય, તેના અર્ધ ભાગ સુધી સ્ત્રીની યોનિ ગર્ભધારણ યોગ્ય કહી છે, પછી નહીં - x• પુરોને પૂઈકોટિ પર્યત આયુનો અંત્ય વીસમો ભાગ અબીજ થાય છે. હવે વળી કેટલાં જીવો એક રુપીના ગર્ભમાં એક જ સાથે ઉત્પન્ન થાય, કેટલાં પિતાનો એક પુત્ર થાય?
• સૂઝ-૧૫ -
તોકટ યોનિ ૧ર-મુહૂમાં ઉત્કૃષ્ટા લાખ પૃથકવ જીવોને સંતાનરૂપે ઉત્પન્ન કરવામાં સમર્થ છે. ૧ર વર્ષે અધિકતમ ગર્ભકાળમાં એક જીવના અધિકતમ સો પૃથd પિત થઈ શકે છે.
• વિવેચન-૧૫ -
માસને અંતે ત્રણ દિવસ સુધી સ્ત્રીને નિરંતર જે જ શ્રવે છે, તે અહીં રક્ત કહેલ છે, તે રુધિરથી ઉત્કટ પુરુષ વીર્યયુક્ત યોનિમાં એક સ્ત્રીના ગર્ભમાં જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી બે થી નવ લાખ ગર્ભ જીવો ઉપજે. તેમાં પ્રાયઃ એક કે બે નિ થાય. બાકીના અભજીવિતપણાથી તેમાં જ મરી જાય છે. વ્યવહારથી એક કે બે કહ્યા. નિશ્ચયથી તેનાથી અધિક કે ન્યૂન પણ થાય છે. શબ્દથી સ્ત્રીની સંસકત યોનિમાં બેઈન્દ્રિય જીવો જઘન્યથી એક, બે, ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી નવ લાખ
૧૧૦
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ પ્રમાણ ઉપજે. તપેલ લોહશલાકા દેહાંતથી પુરુષના સંયોગમાં તે જીવોનો વિનાશ થાય છે.
સ્ત્રીપુર મૈથુનમાં મિથ્યાર્દષ્ટિ, અંતર્મુહર્ત આયુવાળા પિયતા, નવ પ્રાણધાક, નાક અને દેવને વજીને શેષ સ્થાને જનારા અને નાક, દેવ, અગ્નિ, વાયુ સિવાયના સ્થાનેથી આવનારા મુહૂર્ત પૃથકત્વ કાય સ્થિતિક અસંખ્યાત સંમૂર્ણિમ મનુષ્યો ઉપજે છે. પુરષવીર્યનું કાલમાન બાર મુહૂર્ત છે. આટલા કાલમાં શુક્ર અને શોણિત અવિધ્વસ્તયોનિક હોય છે. પિતૃ સંખ્યા તેની સો પૃથકવ થાય છે. ઉત્કૃષ્ટ ૯૦૦ પિતાનો એક પુત્ર થાય.
કોઈ દઢ સંહનની, કામાતુર સ્ત્રીને જો બાર મુહૂર્તમાં ઉત્કૃષ્ટ ૯૦૦ પુરષો વડે સંગમ થાય, તો તેના બીજમાં જે પુત્ર થાય, તે 60 પિતાનો પુત્ર થાય. એ રીતે તીચિ • x• માટે જાણવું. મસ્યાદિમાં લાખ પૃચકવ જીવ ગર્ભમાં ઉપજે અને નિષ્પ થાય. એ રીતે એક જ ગર્ભમાં લાખ પૃયત્વ પુરો થાય. દેવોને શુક પુદ્ગલ હોય કે નહીં ? હોય જ, પરંતુ તે પૈકિય શરીર અંતર્ગતું હોવાથી ગભધાન હેતુ માટે નથી. પ્રજ્ઞાપના સૂરમાં કહ્યું છે - દેવોને શુક પુદ્ગલો હોય, તે અસરાને શ્રોત્ર-ચા-ઘાણ
સ-સ્પર્શ ઈન્દ્રિયપણે ઈષ્ટ, કાંત, મનોજ્ઞ, મણામ, સુભગ, સૌભાગ્યાદિરૂપે પરિણમે છે ચાવતું તેમાં જે મન પચિાક દેવો છે, તેમાં પણ • x - x • તે રીતે પરિણમે છે. હવે કેટલો કાળ જીવો ગર્ભમાં વસે છે ? -
ગર્ભસ્થિતિ બાર વર્ષ પ્રમાણ હોય છે. કોઈ પણ પાપી, વાત-પિતાદિ દુષિત કે દેવાદિ તંભિતમાં ગર્ભ બાર વર્ષ નિરંતર ઉત્કૃષ્ટથી રહે છે. જઘન્યતી અંતર્મુહર્ત જ રહે. ભવસ્થિતિ ગભધિકારથી - ઉદકગર્ભ, કાલાંતરે વૃષ્ટિ હેતુ પુદ્ગલ પરિણામ સમયથી છ માસમાં વરસે છે. - X... મનુષ્ય અને તિર્યંચની કાયસ્થિતિ ૨૪-વર્ષ પ્રમાણ જાણવી. જેમકે કોઈપણ સ્ત્રીકામાં બાર વર્ષ જીવીને પછી મરીને તેવા કર્મને વશ, તે જ ગર્ભસ્થિતિ કલેવરમાં ઉપજી ફરી બાર વર્ષ જીવે, એ રીતે ૨૪-વર્ષ ઉત્કૃષ્ટથી થાય. - ૪ -
હવે કુક્ષિમાં પુરુષાદિ કયાં વસે છે ? ' સૂઝ-૧૬ :
જમણી કુHી પરનું, ડાબી કુક્ષી રીનું નિવાસ સ્થળ હોય છે. બંને મણે વસે તે નપુંસક હોય. તિચિયોનિમાં ગર્ભની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ આઠ વર્ષ માનેલી છે.
• વિવેચન-૧૬ :
(૧) દક્ષિણ કુક્ષિામાં વસતો જીવ પુરુષ થાય. (૨) ડાબી કુાિમાં વસતો જીવ ઝી થાય. (૩) ઉભય મળે તે નપુંસક થાય. સ્ત્રીલક્ષણ - યોનિ, મૃદુત્વ, અસ્વૈર્યાદિ છે. પુરા લક્ષણ - લિંગ, કઠોરતા, દૃઢતાદિ છે. નપુંસક લક્ષણ • સ્તનાદિ, શ્મશ્ર આદિ છે.
હવે તિર્યંચની ગર્ભસ્થિતિ કહે છે – ઉત્કૃષ્ટથી આઠ વર્ષ, પછી નાશ પામે કે

Page #63

સૂત્ર-૧૬
૧૧૧
૧૧૨
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
પ્રસવ થાય. જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્વ ભવ સ્થિતિ છે. હવે ગર્ભમાં ઉત્પન્ન જીવ શેનો આહાર કરે ?
• સૂત્ર-૧૭ થી ૧૯ -
નિશ્ચયથી જીવ માતા-પિતાના સંયોગમાં ગભમાં ઉપજે છે. તે પહેલા માતાની રજ અને પિતાના શુક્રના કલુષ અને કિબિષનો આહાર કરી રહે છે. પહેલાં સપ્તાહમાં જીવ તરલ પદાર્થ રૂપે, બીજે સપ્તાહે દહીં જેવો જામેલો, પછી લસીની પેશી જેવો, પછી ઠોસ થઈ જાય છે. પહેલા મહિને ફૂલેલા માંસ જેવો, બીજ મહિને માંસપિંડ જેવો ઘનીભૂત હોય છે. ત્રીજે મહિને માતાને ઈચ્છા ઉત્પન્ન કરાવે છે, ચોથે મહિને માતાના સ્તન આદિને પુષ્ટ કરે છે. પાંચમે મહિને હાથ-પગ-માથું એ પાંચ અંગો તૈયાર થાય છે. કે મહિને પિત્ત અને લોહીનું નિમણિ થાય છે. તેમજ અન્ય અંગોપાંગ બને છે.
સાતમે મહિને 30o શિરા, ૫oo માંસપેશી, નવ ધમની, માથા તથા દાઢી સિવાયના વાળોના ૯૯ લાખ રોમછિદ્રો બને છે. માથા અને દાઢીના વાળ સહિત સાડા ત્રણ કરોડ રોમકૂપ ઉત્પન્ન થાય. આઠમે મહિને પ્રાયઃ પૂર્ણ થાય.
• વિવેચન-૧૭ થી ૧૯ :
આ જીવ નિશ્ચિત માતાપિતાના સંયોગમાં - માતાનું ઓજ-લોહી, પિતાનું શુક, તેમાં પ્રથમ તૈજસ-કામણ શરીરો વડે ગર્ભપણે ઉત્પન્ન થાય. કેવો આહાર કરે ? શુક અને લોહીનો. મલિન અને બુર. પછી કયા ક્રમે શરીરની નિષ્પત્તિ થાય ? સાત અહોરાત્ર સુધી શુક અને લોહીનો સમુદાય માત્ર કલલ થાય. પછી સાત અહોરાત્ર તે જ શુક અને લોહી કંઈક કઠણ થાય. પછી માંસખંડરૂપ થાય આદિ. * * *
બીજ માસમાં માંસપેશી ધન રસ્વરૂપ થાય અર્થાત્ સમચતુરા માંસખંડ થાય છે, બીજા માસે માતાને દોહદ જન્મે ચોથે મારે માતાના અંગોને પુષ્ટ કરે. પાંચમે માસે બે હાથ, બે પગ અને મસ્તક રૂ૫ પાંચને નિપાદિત કરે ચે. છઠ્ઠા માસે પીત અને શોણિતને પુષ્ટ કરે છે. સાતમે માસે રૂoo શિરા, ૫oo પેશી, નવ નાડી, ૯ લાખ રોમકા - રોમછિદ્રો, ૯૯ લાખમાં કેશ અને શ્મશ્ન વિના, તેમાં 1 - માથાના વાળ, શ્મણૂ-દાઢી મુંછના વાળ ઈત્યાદિ સૂત્રાર્થવત.
અહીં ઈન્દ્રભૂતિ લોકોપકારને માટે ઐશલેય સર્વજ્ઞને સર્વે જીવોને દયાના એક રસથી પ્રશ્ન કરે છે –
• સૂત્ર-૨૦ -
ભગવાન ! ગર્ભગત જીવને શું મળ, મૂત્ર, કફ, ગ્લેમ, વમન, પિત્ત, વીર્ય કે લોહી હોય છે ? ના, તેમ ન હોય. ભગવન! કયા કારણથી આપ આમ કહો છો ? ગૌતમ ગર્ભસ્થ જીવ માતાના શરીરમાં જે આહાર કરે છે, તેને શ્રોત્ર, ચક્ષ, ધાણ, સન અને સ્પન ઈન્દ્રિય રૂપે, હાડકાં, મજા, કેશ, દાઢી, મુંછ, રોમ, નખરૂપે પરિણમાવે છે. તેથી એમ કહ્યું કે ગભસ્થજીવને મળ ચાવતું લોહી હોતું નથી.
• વિવેચન-૨૦ -
ભગવન્! જીવને ગર્ભત્વ પ્રાપ્ત થયા પછી શું આ વર્તે છે કે – વિઠા, મૂત્ર, કફ, નાકનો મેલ, વમન, પિત, વીર્ય, લોહી હોય? આ વીર્ય અને લોહી બંને પદ ભગવતીજી આદિ સૂત્રોમાં દેખાતા નથી. આગમજ્ઞોએ તે વિચારવું. ના, આ અનંતર કહેલ પ્રત્યક્ષ ભાવ હોતા નથી.
ગૌતમસ્વામીએ પૂછ્યું - કયા કારણે ભગવન્! એમ કહ્યું કે - ગર્ભગત જીવને વિષ્ઠા ચાવતું લોહી ન હોય ?
ભગવંતે કહ્યું - હે ગૌતમાં જીવ ગર્ભમાં રહેલ હોય ત્યારે જે આહાર કરે, તે આહાર શ્રોમાદિ ઈન્દ્રિયપણે પુષ્ટિ ભાવને લાવે છે. ઈન્દ્રિયો બે ભેદે – પુદ્ગલરૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિય અને લબ્ધિ-ઉપયોગરૂપ ભાવેન્દ્રિય. વળી નિવૃત્તિ - ઉપકરણરૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિયના બે ભેદ છે. તેમાં નિવૃત્તિ બે ભેદે - અંતર અને બહાર. તેમાં મંત: - મધ્યમાં, ચક્ષથી ન દેખાય, પણ કેવલી દેટ કદંબ કુસુમાકાર દેહ અવયવ રૂપ કંઈક નિવૃતિ હોય, જે શબ્દ ગ્રહણના ઉપકામાં વર્તે છે. ચક્ષુ ઈન્દ્રિય મળે કેવલિ ગમ્ય ધાન્ય મસૂરાકાર દેહ અવયવ ૫ કંઈક નિવૃતિ હોય, જે રૂ૫ ગ્રહણના ઉપકારમાં વર્તે છે. ઈત્યાદિ • * *
બહિનિવૃત્તિ - બધાં શ્રોત્રાદિ કર્ણશકુલિકાદિક દેખાય છે, તે જ માનવા. ઉપકરણેન્દ્રિય, તે જ કદંબ ગોલક આકાણદિના ખગની છેદન શક્તિ માફક કે જવલનની દહન શક્તિ માફક જે પોત-પોતાની વિષય ગ્રહણ શક્તિ, તે સ્વરૂપે જાણવું. તથા જ્ઞાનાવરણકર્મ ક્ષયોપશમથી જીવની શબ્દાદિ ગ્રહણ શક્તિરૂપ લબ્દિmભાવેન્દ્રિય જે શબ્દાદિના જ ગ્રહણ પરિણામ લક્ષણ, તે ઉપયોગ ભાવેન્દ્રિય છે. તેમાં જેટલી બેન્દ્રિયો, તે જીવોની ઈન્દ્રિય પતિ હોવાથી થાય છે. જેટલી ભાવેન્દ્રિયો તે સંસારીને સર્વાવસ્થામાં હોય છે.
આંખનો વિષય, પ્રકાશક વસ્તુ પર્વતાદિ આશ્રીને ભાંગુલથી સાતિક લાખ યોજન, પ્રકાશકમાં સૂર્ય-ચંદ્ર આદિમાં અધિક પણ વિષય પરિમાણ થાય છે. • X* X- જઘન્ય થકી અતિ નીકટ જોમલ આદિના અણહણવી અંગુલના અસંખ્યાત ભાગથી આગળ સ્થિત વસ્તુ ચક્ષનો વિષય છે શ્રોત્રનો ઉત્કૃષ્ટ વિષય ૧૨-યોજન, ઘાણ-રસ-સ્પર્શનનો ઉત્કૃષ્ટ વિષય નવ યોજન છે. જઘન્યથી ચારેમાં ગુલના અસંખ્યાત ભાગથી આવેલ ગંધાદિ વિષય છે.
મનને તો કેવળજ્ઞાન જ સમસ્ત મૂર્ત-અમૂર્ત વસ્તુ વિષયપણાથી, ફોગથી વિષયપ્રમાણ નથી, કેમકે મનથી અપાયકારીપણે છે. અહીં વિષયરમાણ ઈન્દ્રિયવિચારમાં આમાંગલથી જ જાણવું તથા હાડકાં, હાડકાં મધ્યનો અવયવ, મસ્તકના વાળ, દાઢી-મૂછના વાળ, બગલ આદિના વાળ રૂપે પરિણમે છે. આ કારણથી હે ગૌતમ ! પૂવોંકત પ્રક"થી કહ્યું કે ગર્ભગતજીવને વિઠા યાવતું લોહી ન હોય.
ફરી ગૌતમ જ્ઞાતનંદનને પૂછે છે – • સૂત્ર-૨૧ - ભગવાન ! ગગત જીવ મુખેથી કવલ આહાર કરવા સમર્થ છે ? ગૌતમ!

Page #64

સૂત્ર-૨૧
ના, આ અર્થ સમર્થ નથી.
ભગવન્ ! એમ કેમ કહો છો ? ગૌતમ ! ગર્ભસ્થ જીવ ચોતરફથી આહાર કરે છે, ચોતરફ પરિણમાવે છે, ચોતરફથી શ્વાસ લે છે અને ચોતરફ શ્વાસ લે છે અને ચોતરફ મૂકે છે. વારંવાર આહાર લે છે અને પરિણમાવે છે, વારંવાર શ્વાલ લે છે અને મૂકે છે. જલ્દીથી આહાર લે છે અને મૂકે છે, જલ્દીથી શ્વાસ લે છે અને મૂકે છે.
માતાના શરીરને જોડાયેલ, પુત્રના શરીરને ર્શિત કરતી એક નાડી હોય છે, જે માતાના શરીર રસની ગ્રાહક અને પુત્રના જીવન સની સંગ્રાહક હોય છે. તેથી તે જેવો આહાર ગ્રહણ કરે છે, તેવો જ પરિણમાવે છે. પુત્રના શરીર સાથે જોડાયેલ અને માતાના શરીરને સ્પર્શતી એક બીજી નાડી હોય છે. તેથી કહ્યું કે ગર્ભસ્થ જીવ મુખેથી કવલ-આહાર ગ્રહણ કરવા સમર્થ નથી. • વિવેચન-૨૧ :
હે ભદંત ! હે ભવાંત ! કરુણા એક સ કૃત-વાણીની વૃષ્ટિથી આર્કીકૃત - ભવ્યહૃદય વસુંધર ! ગર્ભસ્થ જીવ મુખેથી કવલ આહાર-અશનાદિ ખાવાને માટે સમર્થ છે ? જગદીશ્વરે કહ્યું – હે ગૌતમ ! આ અર્થ યોગ્ય નથી - એમ કેમ કહો છો ? વિશ્વકવત્સલ વીરસ્વામીએ કહ્યું – ગૌતમ ! જીવ ગર્ભસ્થ હોય ત્યારે સર્વ પ્રકારે આહારપણે ગ્રહણ કરે છે. સર્વ પ્રકારે શરીરાદિપણે પરિણમાવે છે. સર્વ પ્રકારે ઉર્ધ્વ શ્વાસ ગ્રહણ કરે છે, સર્વ પ્રકારે શ્વાસને મૂકે છે. એ રીતે ફરી-ફરી આહાર કરે છે ઈત્યાદિ, કદાચિત્ આહાર કરે છે, કદાચિત્ તેવા સ્વભાવપણાથી આહાર કરતો નથી. કદાચિત્ પરિણમાવે છે, કદાચિત્ પરિણમાવતો નથી ઈત્યાદિ.
૧૧૩
હવે કઈ રીતે ચોતરફથી આહાર કરે છે ? જેનાથી રસ ગ્રહણ કરાય તે સહરણી અર્થાત્ નાભિની નાળ. માતૃજીવની રસહરણી તે માતૃજીવ રસ હરણી. પુત્રના રસ ઉપાદાનમાં કારણપણાથી પુત્ર જીવ રસહરણી. તે માતૃજીવ પ્રતિબદ્ધ છે અને પુત્રના જીવને સૃષ્ટવતી છે અથવા માતૃજીવસહરણી અને પુત્રજીવસ હરણી એમ બે નાડીઓ છે. જેમાં માતૃજીવ પ્રતિબદ્ધ સહરણી પુત્રજીવને સ્પર્શનથી આહાર કરે છે, તેમાંથી પરિણમે છે. પુત્રજીવરસહરણી પુત્રજીવ પ્રતિબદ્ધ થઈ માતૃજીવને સ્પર્શે છે, જેમાંથી શરીરનું ચયન કરે છે. - ૪ -
ફરી ગૌતમ વીરસ્વામીને પ્રશ્ન કરે છે -
• સૂત્ર-૨૨ -
ગર્ભસ્થ જીવ ક્યો આહાર કરે ? ગૌતમ ! તેની માતા જે વિવિધ પ્રકારની નવ રસ વિગઈ, કડવું-તીખું-તુર-ખારુ-મીઠું દ્રવ્ય ખાય તેના જ આંશિકરૂપે
ઔજાહાર કરે છે. તે જીવની ફળના બિંટ જેવી કમળની નાળના આકારની નાભિ હોય છે, તે રસ ગ્રાહક નાડી માતાની નાભિ સાથે જોડાયેલી હોય છે, તે નાડીથી ગર્ભસ્થજીવ ઓજાહાર કરે છે અને વૃદ્ધિ પામી યાવત્ જન્મે છે. 28/8
તંદુલવૈચારિપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
• વિવેચન-૨૨ :
ગર્ભસ્થ જીવ શો આહાર કરે છે ? ગૌતમ ! તે ગર્ભ સત્ત્વની ગર્ભધારિણી માતા વિવિધ પ્રકારે રસરૂપે કે રસ પ્રધાન દુધ આદિ રસવિકારોને આહારે છે. તયા જે કંઈ તિકતાદિ દ્રવ્યો ખાય છે, તેમાં તિવન - લીંબડો આદિ, જુન - આદુ વગેરે, વાવ - વાલ આદિ, અમ્ન - છાસ આદિ, મધુર-દુધ આદિ. તેનો એક દેશ ઓજની
સાથે ખાય છે અથવા એક દેશથી માતાના આહાચ્ચી મિશ્ર ઓજને ખાય છે.
૧૧૪
કઈ રીતે ? તે ગર્ભસ્થ જીવની માતાને નાભિનાલ હોય છે. કેવી ? ફલવૃત્ત સમાન, વળી કેવી ? ગાઢ જોડાયેલી. ક્યાં ? નાભિમાં, કઈ રીતે ? સદા. માતાની નાભિ સાથે જોડેલ રસ હરણી વડે. ઉદરમાં રહેલ જીવ માતાના આહારથી મિશ્ર શુક્રશોણિત રૂપ ગ્રહણ કરે છે અથવા ભોજન કરે છે, - ૪ - ગર્ભ વૃદ્ધિ પામે છે. ફરી ગૌતમ વીદેવને પ્રશ્ન કરે છે –
• સૂત્ર-૨૩ :
ભગવન્ ! માતૃ અંગો કેટલાં કહેલાં છે ? ગૌતમ ! માતૃગ ત્રણ કહેલા છે, તે આ રીતે માંસ, લોહી, મસ્તક.
ભગવન્ ! પિતૃ અંગો કેટલાં કહેલા છે ? ગૌતમ ! પિતૃગ ત્રણ કહેલા
હાડકાં, હાડકાની મજ્જા, દાઢી-મુંછ રોમ-નખ. • વિવેચન-૨૩ -
ભગવન્ ! કેટલાં માતૃ અંગો – આબિહુલ કહેલાં છે ? જગદીશ્વર, જગત્રાતા, જગદ્ભાવ વિજ્ઞાતા વીરે કહ્યું – હે ગણધર ગૌતમ ! ત્રણ માતાના અંગો મેં તથા અન્ય જગદીશ્વરોએ કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે – માંસ, લોહી, મસ્તકભેજુ. બીજા કહે છે – મેદ, ફેફસાદિ અને મસ્તક. ભગવન્ ! પૈતૃક અંગો - શુક્ર વિકાર બહુલ કહેલ છે ? હે ગૌતમ ! પૈતૃક અંગો ત્રણ કહેલ છે, તે આ પ્રમાણે – હાડકાં, હાડકાં મધ્યેના અવયવ, કેશાદિ. તેમાં દેશ - મસ્તકનતા વાળ, મલ્લૂ - દાઢી મુંછ, તેમ - કક્ષાદિના કેશ, કેશાદિ બહુસમાન રૂપત્વથી એક જ છે. ઉક્ત અંગ સિવાયના અંગો શુક્રશોણિતના સમવિકાર-રૂપત્વથી માતા-પિતાના સાધારણ છે.
ગર્ભસ્થજીવ પણ કોઈ ક્યારેક નરકે કે દેવલોકે જાય છે, તેથી ગૌતમસ્વામી ભગવંત વીરને પૂછે છે –
• સૂત્ર-૨૪ :
છે
-
-
ભગવન્ ! ગર્ભસ્થ જીવ નૈરયિકમાં ઉપજે ? ગૌતમ ! કેટલાંક ઉપજે, કેટલાંક ન ઉપજે. ભગવન્ ! એમ કેમ કહો છો? ગૌતમ ! જે જીવ ગર્ભસ્થ
સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય હોય, સર્વ પર્યાપ્તિથી પર્યાપ્ત હોય, વીલબ્ધિ-વિભગજ્ઞાનલબ્ધિ - વૈક્રિય લબ્ધિ હોય. તે વૈક્રિય લબ્ધિ પ્રાપ્ત શત્રુરોના આવેલી સાંભળી, સમજી વિચારે કે હું આત્મપદેશ બહાર કાઢું છું, પછી વૈક્રિય સમુદ્ઘાતથી સમહત થઈને ચાતુરંગિણી સેના સજ્જ કરે કરીને પરસૈન્ય સાથે સંગ્રામ કરે. તે જીવ અર્થ-રાજ્ય-ભોગ-કામ કાર્મિત થઈ, અર્થ-રાજ્ય-ભોગ-કામ કાંક્ષિત થઈ, અર્થ

Page #65

સૂત્ર-૨૪
૧૧૫
ભોગ-રાજ્ય-કામ પિપાસુ થઈને - તેમાં ચિત્ત-મન-લેયા-અદયવસિત-રીવ અધ્યવસાન-તે અમિાં જ ઉપયુક્ત • તેના અર્પિત કરણમાં - તે ભાવના ભાવિત થઈ, આ અંતરમાં કાળ કરી નૈરયિકમાં ઉત્પન્ન થાય.
આ કારણે એમ કહ્યું કે - ગર્ભસ્થ જીવમાં કેટલાંક નૈરવિકપણે ઉપજે અને કેટલાંક ન ઉપજે.
• વિવેચન-૨૪ -
ભગવન્! ગર્ભસ્થ જીવ મરીને નકમાં ઉત્પન્ન થાય ? ગૌતમ ! કોઈ સગવરાજાદિ ગર્ભરૂપે ઉત્પન્ન થાય, તો નકે પણ જાય, કોઈ નકે ન જાય. ગર્ભગત જે જીવને આહારાદિ સંજ્ઞા હોય તે સંજ્ઞી, શ્રવણાદિ પાંચ ઈન્દ્રિયો જેને વિધમાન છે. તે પંચેન્દ્રિય. આહારદિ છ પતિ વડે ૫યપ્તિ. અહીં બે માસ કરતાં વધુ, એમ ન કહેલ હોવા છતાં જાણવું. કેમકે બે માસ મધ્ય વર્તતો ગર્ભસ્થ મનુષ્ય નક કે દેવલોકે ન જાય, તેમ ભગવતીજીમાં કહેલ છે. પૂર્વભવની વીર્ય અને વિર્ભાગજ્ઞાન લબ્ધિથી, જો કે ભગવતીમાં વિર્ભાગજ્ઞાન લબ્ધિ પદ નથી.
શૈક્રિયલબ્ધિ પામીને, અથવા વીયલલ્પિતક, વિર્ભાગજ્ઞાનલબ્ધિક, વૈક્રિયલલ્પિક પામીને શગુસૈન્યને આવેલ સાંભળીને, મનથી વધારીને સ્વપદેશોને અનંતાનંત કર્મસ્કંધ વિંધીને ગદિશથી બહાર કાઢે છે. કાઢીને વિાકંભ અને બાહ૦થી શરીર પ્રમાણ લંબાઈથી સંખ્યાતયોજન પ્રમાણ જીવ પ્રદેશદંડ કાઢે. વૈક્રિય સમુહ્વાતથી સમવહત થાય. તલાવિધ પુદ્ગલ ગ્રહીને હાથી-ઘોડા-ર-પદાતિરૂપ ચતુરંગની સેનાને સજજ કરે છે. પછી પરસૈન્ય સાથે સંગ્રામ કરે છે.
તે યુદ્ધકર્તા જીવ દ્રવ્યની વાંછા માત્ર તે અર્થકામ. એ પ્રમાણે બીજા પણ વિશેષણો જાણવા. વિશેષ એ કે - રાજે - તૃપવ, મોન - ગંધ, રસ, સ્પર્સ. કામ - શબ્દ, રૂપ. કક્ષા - ગૃદ્ધિ, આસક્તિ. દ્રવ્યની કાંક્ષા જેને થાય તે અર્થકાંક્ષી, એ પ્રમાણે રાજ્યાદિને જાણવા. પ્રાપ્તિ અર્થે અતૃપ્તિ તે પિપાસા, તે જેને ઉત્પન્ન થઈ છે તે અર્થપિપાસિત. એ પ્રમાણે રાજ્યાદિને જાણવા.
તવ્ય ઈત્યાદિ. અર્થ-રાજ્ય-ભોગ-કામમાં સામાન્યોપયોગ, તે અથદિમાં વિશેષોપયોગ, તે અથદિમાં આત્મપરિણામ વિશેષ, તે અર્થ આદિમાં જ અધ્યવસિતા - પરિભોગ ક્રિયા સંપાદન વિષય. તે અર્થ આદિમાં આરંભકાળથી આરંભી પ્રકર્ષયાયી પ્રયત્ન વિશેષરૂ૫, તે અાદિ નિમિત ઉપયોગવંત, તે અર્થ આદિમાં અર્પિત ઈન્દ્રિયો કૃત-કારિત-અનુમિતરૂપ જેને છે તે. અાદિ સંસ્કારથી જે ભાવિત છે તે. આવા સંગ્રામ કરણ અવસરમાં જો મરણ થાય, તો નરકમાં ગાઢ દુ:ખાકુલમાં ઉત્પન્ન થાય છે. મનુષ્યભવ છોડીને મહારંભી મિથ્યાર્દષ્ટિ નરકમાં જાય છે - ૪ -
ફરી ગૌતમ ભગવંત વીરને પ્રશ્ન કરે છે - • સૂત્ર-૨૫ :
ભગવાન ! ગર્ભસ્થ જીવ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય ? કોઈ ઉત્પન્ન થાય, કોઈ ન થાય. ભગવનું ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! જે જીવ ગર્ભ પ્રાપ્ત હોય, સંજ્ઞા
૧૧૬
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ પંચેન્દ્રિય, સર્વ પાપ્તિથી વયપ્તિ, વૈક્રિયલબ્ધિથી, અવધિજ્ઞાનલબ્ધિથી તારૂપ શમણ કે બ્રાહ્મણ પાસે એક પણ આર્ય ધાર્મિક સુવચન સાંભળી, અવધારીને તે તીવ્ર સંવેગ સંભાત શ્રાદ્ધ, તીવ્ર ધમનુિરાગરકન થાય.
તે જીવ ધર્મકામી, પુચકામી, સ્વર્ગકામી, મોક્ષકામી થાય. ધર્મકાંક્ષિત, પુચકાંક્ષિત, સ્વર્ગકાંક્ષિત, મોક્ષકાંક્ષિત થાય. ધર્મ-પુન્ય-સ્વર-મોક્ષ પિપાસિત થાય. તેમાં ચિત્ત, તેમાં મન, તે લેયા, તે અવ્યવસિત, તે તીવ્ર અવસાન, તે અર્પિતકરણ, તે અર્થમાં ઉપયુકત, તે ભાવનાભાવિત હોય. આ અંતરમાં કાળ કરી દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય.
આ કારણે હે ગૌતમ! એમ કહ્યું કે કેટલાંક દેવલોકમાં ઉપજે છે, કેટલાંક ઉતપન્ન થતાં નથી.
વિવેચન-૨૫ -
હે ભગવન્! ગર્ભમાં રહેલ જીવ મરીને દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય ? હે ગૌતમ ! હા, કોઈક ઉત્પન્ન થાય, કોઈક ઉત્પન્ન ન થાય. હે ભગવનું ! કયા કારણે એમ કહો છો ?
હે ગૌતમ! ગર્ભમાં રહેલ જીવ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય હોય, બધી પર્યાપ્તિથી પર્યાપ્ત હોય, બે માસથી વધારે હોય કેમકે બે માસ મધ્યવર્તી સ્વર્ગે ન જાય. પૂર્વ ભવનો વૈક્રિય લબ્ધિક હોય, પૂર્વભવિક અવધિજ્ઞાનલબ્ધિક હોય. ઉચિત એવા સાધુને, અહીં ‘વા' શબ્દ દેવલોકોત્પાદ હેતુત્વ પ્રતિ શ્રમણ અને શાહાણ વયનની તુચતા દેખાડે છે. ‘-ઇન' એ પ્રમાણે આદેશથી પોતાને શૂલપ્રાણાતિપાતાદિથી નિવૃત્ત જે કરે તે માહત. અથવા IIT - બ્રહ્મચર્યના દેશથી સદભાવ વડે બ્રાહ્મણ-દેશવિરત અથવા શ્રમણ-સાધુ, માહન-પરમણીતાર્ય.
તેમની પાસે માત્ર એક પણ સર્વે - પાપકર્મોથી દૂર રહે છે, ધાર્મિક સુવચન સાંભળી, મનથી અવધારી, પછી તે ગર્ભસ્થ જીવ તીવ્ર સંવેગથી દુ:ખલા-આકુળ ભવ ભયથી સંજાત ધર્માદિમાં શ્રદ્ધાવાળો થાય. તીવ્ર ધર્મબહુમાનથી ક્ત થાય, તે ગર્ભસ્થ વૈરાગ્યવાનું જીવ - શ્રુત ચાસ્ટિારૂપ ધર્મ, વાંછા માત્ર-કામ વાળો તે ધર્મકામક થાય. પુષ્ય - તેના ફળરૂપ શુભકર્મ કામી થાય. - x - સ્વર્ગકામી થાય, મોક્ષઅનંતાનંત સુખમય, તેનો કામી થાય. તે પ્રમાણે બધે જાણવું.
વિશેષ આ - કક્ષા - ગૃદ્ધિ, આસક્તિ. - x • પિપાસા - પ્રાપ્ત થવા છતાં ધર્મમાં અતૃપ્તિ તે ધર્મપિપાસા ઈત્યાદિ. તત્ યિતુ આદિ આઠ વિશેષણો ધર્મ, પુન્ય, સ્વર્ગ, મોક્ષમાં શુભ જાણવા. - x - આ ધર્મધ્યાન અવસરમાં મરણ થાય તો દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ કારણે હે ગૌતમ ! અમે કહીએ છીએ કે કોઈ દેવલોકમાં જાય, કોઈ ન જાય.
ગભધિકારમાં ફરી ગૌતમસ્વામી પૂછે છે – • સૂત્ર-૨૬ થી ૪૨ - ગર્ભમાં રહેલ જીવ ઉલટો સુવે, પડખે સુવે કે વક આકારે ? ઉભો હોય

Page #66

સૂત્ર-ર૬ થી ૪
૧૧e
કે બેઠો ? સુતો હોય કે જાગતો ? માતા સુવે ત્યારે સુવે અને જાગે ત્યારે પગે ? માતા સુખી હોય તો સુખી અને દુઃખી હોય તો દુઃખી રહે ? હા, ગૌતમ ! તેમજ છે.
સ્થિર રહેલા ગર્ભનું માતા રક્ષણ કરે, સખ્યરૂપે પરિપાલન કરે, વહન કરે, તેને સીધો રાખે અને એ રીતે ગર્ભની અને પોતાની રક્ષા કરે.
માતા સુવે ત્યારે સુવે, જાગે ત્યારે જાગે, સુખી હોય તો સુખી અને દુઃખી હોય ત્યારે દુઃખી થાય છે.
તેને વિષ્ઠા, મૂમ, કફ, નાકનો મેલ પણ ન હોય અને આહાર અસ્થિ, મજા, નખ, કેશ, મશ્નરૂપે પરિણમે છે.
આહાર પરિણમન અને શ્વાસોચ્છવાસ બધું શરીર પ્રદેશોથી થાય છે અને તે કવાલાહાર કરતો નથી..
આ રીતે દુ:ખી જીવ ગર્ભમાં શરીરને પ્રાપ્ત કરી આશુચિ પ્રદેશમાં નિવાસ કરે છે. પરમ અંધકારમાં રહે છે.
હે આયુષ્યમાન ! ત્યારે નવમાં મહિનામાં માતા તેના દ્વારા ઉત્પન્ન થનારા ગભી ચારમાંથી કોઈ એકરૂપે જન્મ આપે છે. તે આ પ્રમાણે – શ્રી, પરષ, નપુંસક, પિંs.
શુક ઓછું - રજ વધુ હોય તો સ્ત્રી, રજ ઓછી - શુક વધુ છે પુરુષ, રજ અને શુક બંને સમાન હો તો નપુંસક માત્ર સ્ત્રી-રજની સ્થિરતા રહે તો પિંક ઉતપન્ન થાય
પ્રસવકાળે બાળક માથા અથવા પગથી નીકળે છે. જે તે સીધું બહાર નીકળે તો સકુશલ જન્મ, પણ જે તીછું થઈ જાય તો મરણ પામે છે.
કોઈ પાપાત્મા અશુચિ પ્રસુત અને શુચિરૂપ ગર્ભવાસમાં ઉત્કૃષ્ટથી ૧ર વર્ષ સુધી રહે છે.
જન્મ અને મૃત્યુ સમયે જીવ જે દુ:ખ પામે છે. તેનાથી તે વિમૂઢ બનેલો પોતાના પૂર્વજન્મોનું સ્મરણ કરી શકતો નથી. ત્યારે રડતો તથા પોતાની માતાના શરીરને પીડા પહોંચાડતો યોનિ મુખથી બહાર નીકળે છે.
ગર્ભગૃહમાં જીવ કુંભીપાક નરકની જેમ નિષ્ઠા, મુત્ર આદિ અશુચિ સ્થાને ઉત્પન્ન થાય છે, જેમ વિઝામાં કૃમિ ઉત્પન્ન થાય છે, તે જ રીતે પરણના પિત્ત, ફ, વીર્ય, લોહી અને મૂત્રમાં જીવ ઉત્પન્ન થાય છે.
તે જીવનું શુદ્ધિકરણ કઈ રીતે થાય જેની ઉત્પત્તિ જ શુક અને લોહીના સમૂહમાં થઈ હોય ?
અશુચિથી ઉm અને હંમેશાં દુધિયુકત વિષ્ઠાણી ભરેલા અને હંમેશાં શુચિની અપેક્ષા કરનારા આ શરીર પર ગર્વ કેવો ?
• વિવેચન-૨૬ થી ૪ર :ભગવન્! ગર્ભગત જીવ ચતો કે ઉમુખ સુવે ? પડખે સુવે ? આમફળવત્
૧૧૮
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ કુજ સુવે ? આદિ પ્રશ્નો-સૂત્રાર્થ મુજબ જ જાણવા. વિશેષ શબ્દોનો અર્થ આ રીતે - અશિષ્ય - સામાન્યથી રહેલ. વિન - ઉર્થસ્થાનથી, નિલમ - નિષદન સ્થાનથી, તુવન - નિદ્રા વડે સુવું, માસ$1 - ગર્ભમધ્યપ્રદેશ. • • મુથ - નિદ્રા કરતી, નાWITHf - જાગરણ કરતી - નિદ્રા નાશ કરતી. • x • હેત - કોમળ આમંત્રણ કે સ્વીકારવચન છે.
હવે પૂર્વોક્ત પધ ચાર ગાથા વડે દેખાડતા કહે છે - સ્થિરજાત - સ્થિરીભૂત, રક્ષતિ - સામાન્યથી પાલન કરે છે, સમ્યક્ પ્રયત્નપૂર્વક રક્ષણ કરે છે. સંવતિ - ગમનાગમનાદિ પ્રકારથી સુવે છે. રક્ષતિ - આહારાદિ વડે પોતાને અને ગર્ભને પાળે છે. •x • ઉદરનો ગર્ભ માતાના સુખે સુખી અને દુઃખે દુઃખી થાય. ઉચ્ચાર-વિઠા, પ્રશ્રવણ-મૂત્ર, ખેલ-કફ, સિંઘાણ - નાકનો મેલ, તે ગર્ભને હોતો નથી. માતાના જઠરમાં જીવ આહારપણાથી જે ગ્રહણ કરે તે હાડકાં-મા -કેશાદિ પે પરિણમે છે.
એ પ્રમાણે ઉક્ત પ્રકારે શરીર પ્રાપ્ત થતાં માતાની કુક્ષીમાં કેદખાનામાં પુરેલા ચોર માફક રહે છે. જેમ અગ્નિથી તપેલ સોયો વડે ભેદાતા પ્રાણીને જેવું દુ:ખ થાય, તેનાથી આઠ ગણું જે દુઃખ થાય, તેવા દુઃખથી જીવ ગર્ભમાં દુઃખી થાય છે, ત્યાં મહા અંધકાર વ્યાપ્ત છે. તેમાં વિષ્ઠાપૂર્ણ પ્રદેશમાં જીવને રહેવાનું સ્થાન હોય.
હે આયુષ્યમાનું ! ઈન્દ્રભૂતિ ! આઠ માસ પછી નવમો માસ અતિક્રાંત થતાં કે વર્તતા કે અપ્રાપ્ત હોય ત્યારે સ્ત્રી-આદિ રૂપ ચારમાંથી કોઈ એકને માતા જન્મ આપે. (૧) સ્ત્રી કે સ્ત્રી આકારે જન્મ, (૨) પુરુષ કે પુરુષાકારે, (૩) નપુંસક કે નપુંસક આકારે, (૪) બિંબ કે બિંબાકારે - ગભકૃિતિ આdવપરિણામ, પણ ગર્ભ નહીં જ. આ ચારે કઈ રીતે થાય ?
(૧) ઓજ અલ અને શુક વધુ હોય તો પુરુષ જન્મ, (૨) અલા શુક્ર અને બહુ જ હોય તો સ્ત્રી જન્મ, (3) બંને લોહી અને વીર્ય સરખા હોય તો નપુંસક જમે. (૪) સ્ત્રીનું ઓજ વાયુના કારણે સ્થિર થઈ જાય તો તે ગર્ભાશયમાં બિંબ જન્મે છે.
હવે જન્મકાળ અવસરે મસ્તકેયી કે બંને પગ વડે આવે છે. મમ્ - અવિષમ આવે છે. અથવા સમ્યક - ઉપઘાત રહિતપણે માતાના ઉદરથી યોનિમાંથી નીકળે છે. તીર્ણ થઈને તે જઠરથી નીકળવાને પ્રવર્તે તો વિનિઘાત-મરણ પામે, કેમકે તે રીતે નીકળવાનું અશક્ય છે. કોઈ વળી પાપકારી-ગ્રામઘાતક, જઠર વિદારણ, જિન-મુનિ મહાઆશાતના કરનાર વાત-પિત્તથી દૂષિત કે દેવાદિથી ખંભિત હોય, તે ઉત્કૃષ્ટ બાર વર્ષ રહે છે. તુ શબ્દથી ગર્ભોક્ત પ્રબળ દુ:ખ સહેતો ગર્ભવાસમાં રહે છે. તે ગર્ભવાસ અશુચિ પ્રભવ અને અશુચિરૂપ હોય છે.
(શંકા) નવ માસ માત્ર જવા છતાં પૂર્વના ભવને સામાન્ય જીવ કેમ યાદ કરી શકતો નથી? ગર્ભથી નીકળતા કે ત્યાં ઉપજતા જે દુઃખ થાય છે અથવા ફરી મરતાં જે દુ:ખ થાય છે, તે દારુણ દુ:ખથી મહામોહ પામીને પોતાના ભવને તે મૂઢાભા પ્રાણી યાદ કરી શકતો નથી કે હું પૂર્વભવે કોણ હતો ? તે ન જાણે.

Page #67

સૂત્ર-ર૬ થી ૪
૧૧૯
પરમ કરણોત્પાદક સ્વરને ગાઢપણે કરતો ગર્ભસ્થ જીવ યોનિમુખથી નીકળે ત્યારે માતાને અને પોતાને પણ અતુલ્ય વેદના ઉત્પાદન કરે છે. ગર્ભમાં જીવ કોઠિકા આકૃતિના તપતા લોઢાના વાસણ જેવા નાકોત્પત્તિ સ્થાન તુલ્યમાં રહીને વિષ્ઠા જેવા ગર્ભગૃહમાં, જે અશુચિ પ્રભવ, અપવિત્ર સ્વરૂપ, પિત્ત-પ્લેખ-શુક-લોહી-મૂત્ર-વિષ્ઠા મધ્ય ઉત્પન્ન થાય છે.
કોની જેમ ? વિઠાના કીડાની જેમ. જેમ કૃમિબેઈન્દ્રિય જંતુ વિશેષ, ઉદર મણે વિઠામાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે રીતે જીવ પણ ઉત્પન્ન થાય છે. હવે તે ગર્ભગત જીવના શરીર સંસ્કાર કેવા પ્રકારના થાય છે ? જે ભંગુર શરીરની ઉત્પત્તિ વીર્ય અને લોહીની ખાણમાં વર્તે છે. આવા શરીરમાં ઉદરમાં કલમલથી ભરેલ, વિષ્ઠાથી કીર્ણ ઉદરમાં પોતાને અને બીજાને ગુસાયોગ્ય છે.
હવે જીવોની દશ દશાનું નિરૂપણ કરાય છે – • સત્ર-૪૩ થી ૫૪ -
હે આયુષ્યમાન ! આ પ્રકારે ઉત્પન્ન જીવની કમણી દશ દશા કહી છે, તે આ પ્રમાણે - બાલા, ક્રીડા, મંદા, બલા, પ્રજ્ઞા, હાયની, પપૈયા, પ્રાગભારા, મુભુખી અને શાહની. એ દશકાળ દશા.
જન્મ થતાં જ તે જીવ પહેલી અવસ્થા પામે છે, તેમાં અજ્ઞાનતાને લીધે સુખ, દુઃખ અને ભુખને જાણતો નથી.
બીજી અવસ્થામાં તે વિવિધ ક્રીડા દ્વારા ક્રીડા કરે છે તેની કામ ભોગમાં તીત મતિ ઉત્પન્ન થતી નથી.
ત્રીજી અવસ્થા પામે છે, ત્યારે પાંચે પ્રકારના ભોગો ભોગવવા નિશે સમર્થ થાય છે.
ચોથી બલા નામની અવસ્થામાં મનુષ્ય કોઈ તકલીફ ન હોય તો પણ પોતાનું બળ પ્રદર્શન કરવા સમર્થ થાય છે..
- પાંચમી અવસ્થામાં તે ધનની ચિંતા માટે સમર્થ હોય છે અને પરિવારને પામે છે.
છઠ્ઠી “હાયની” અવસ્થામાં તે ઈન્દ્રિયમાં શિથિલતા આવતા કામભોગ પતિ વિરક્ત થાય છે.
સાતમી “પંચા” દશામાં તે નિષ્પ લાળ અને કફ પાડતો અને વારંવાર ખાસતો રહે છે.
આઠમી અવસ્થામાં સંકુચિત થયેલ પેટની ચામડીવાળો તે સ્ત્રીઓને અપિય થાય છે અને વૃદ્ધાવસ્થાવાળો થાય છે.
નવમી મુત્સુખ દશામાં શરીર વૃદ્ધાવસ્થાથી આકાંત થઈ જાય છે અને કામવારાનાથી રહિત થાય છે.
દશમી દશામાં તેની વાણી ક્ષીણ થાય છે, સ્વર બદલાઈ જાય છે. તે દીન, વિપરીત બુદ્ધિ, ભાંત ચિત, દુબળ અને દુઃખદ આવા પામે છે.
૧૨૦
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ વિવેચન-૪૩ થી ૫૪ :
હે આયુષ્યમાન ! ઉક્ત પ્રકારે ઉત્પન્ન જીવને ક્રમથી દશ અવસ્થા છે. દશ વર્ષ પ્રમાણ પહેલી દશા-અવસ્થા, પછી દશ વર્ષ પ્રમાણ બીજી દશા, એ રીતે દશ દશા. એ રીતે સૂત્રોક્ત બાલા, ક્રીડાદિ ગાયા જાણવી. (૧) બાળક જેવી અવસ્થા, (૨) કીડા પ્રધાન દશા, (૩) વિશિષ્ટ બળબુદ્ધિ-કાર્યના ઉપદર્શનમાં અસમર્થ - X • (૪) જેમાં પુરુષનું બળ હોય છે. (૫) પ્રજ્ઞા-વાંછિત અર્થ સંપાદન કુટુંબ અભિવૃદ્ધિ વિષય બુદ્ધિ, (૬) પુરપની ઈન્દ્રિયો હાનિ પામે છે. (૩) પ્રામાર - કંઈક નમેલા કહેવાય તેવા ગામો જેમાં થાય છે. (૮) જરા રાક્ષસી સમાકાંત થતાં શરીરરૂપ ગૃહનું મોચન, તેના પ્રત્યે અભિમુખ તે મનમુખી. (૧૦) નિદ્રાયુક્ત કરે છે, તે શાયની.
આ દશે કાળોપલક્ષિતા દશાને કાલદશા કહે છે.
(૧) જન્મેલા મારા જીવને જે પહેલી દશ વર્ષ પ્રમાણ અવસ્થા, તેમાં પ્રાયઃ સુખ કે દુ:ખ ન જાણે છે - જાતિસ્મરણ આદિ જ્ઞાન સહિત દશા. (૨) બીજી દશામાં જીવ વિવિધ કીડા કરે છે, તેમાં જીવ શબ્દ અને રૂ૫ - વર્ષ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ તે પોr. તે કામભોગમાં પ્રબળ સતિ થતી નથી.
(3) ત્રીજી દશા પ્રાપ્તને શબ્દાદિ પાંચ કામગુણમાં આસક્તિ થાય છે. ભોગો ભોગવવા સમર્થ થાય છે. •x - (૪) આ દશામાં મનુષ્ય સમર્થ થાય છે - સ્વવીર્યને દર્શાવવા માટે, જો રોગાદિ કલેશ રહિત હોય તો અન્યથા વિનાશ પામે.
(૫) અનુક્રમે જે મનુષ્ય સમર્થ થાય - દ્રવ્ય ચિંતા કરવા, ફરી કુટુંબ ચિંતામાં પ્રવર્તે છે. (૬) અહીં પ્રવાહથી વિરક્ત થાય છે. કોનાથી ? કંદર્પ અભિલાષથી, શ્રવણાદિ પાંચે ઈન્દ્રિયો હાનિને પામે છે. (૩) અહીં-તહીં કફ, ગ્લેમ આદિ બહાર કાઢે છે, વારંવાર ખાંસતો રહે છે, ઈત્યાદિ.
(૮) જીવ સંકચિત ચામડીવાળો થાય છે, ફરી જરા વડે વ્યાપ્ત થાય છે, સ્વપર સ્ત્રીને અનિષ્ટ થાય છે. (૯) તેમાં જરા ગૃહમાં શરીર નાશ પામે છે, જીવ વિષયાદિ ઈચ્છા રહિત થાય છે. (૧૦) હીન સ્વર, ભિન્ન સ્વર, દીનત્વ, પૂર્વાવસ્થાથી વિપરીત, દુર્બળ, રોગાદિ પીડાથી દુઃખિતાદિ થાય.
સૂp-પપ થી ૬૨ - દશ વર્ષની ઉંમર દૈહિક વિકાસની, વીસ વર્ષની ઉંમર વિધા પ્રાપ્તિની, ત્રીશ વર્ષ સુધી વિષયસુખ, ચાલીશ વર્ષ સુધી વિષયસુખ, ચાલીશ વર્ષ સુધી વિશિષ્ટ જ્ઞાન, પચાશે આંખની દૃષ્ટિની ક્ષીણતા, સાઠે બાહુબળ ઘટે, સીનેમે ભોગ હાનિ, એંસીમેં ચેતના ક્ષીણ થાય, નેવું મે શરીર નમી જાય, સોમે વર્ષે જીવન પૂર્ણ થાય. આટલામાં સુખ કેટલું અને દુ:ખ કેટલું?
જે સખપુર્વક ૧૦૦ વર્ષ જીવે અને ભોગો ભોગવે, તેના માટે પણ જિનભાષિત ધમનું સેવન શ્રેયકર છે. જે નિત્ય દુઃખી અને કષ્ટપૂર્ણ અવસ્થામાં જ જીવન જીવે છે તેના માટે શ્રેષ્ઠ શું? તેણે જિનેન્દ્ર કથિત ધર્મનું પાલન કરવું.
સાંસારિક સુખ ભોગવતો એમ વિચારી ધમચિરણ કરે કે મને ભવાંતરમાં

Page #68

સૂત્ર-પપ થી ૬૨
૧૨૧
શ્રેષ્ઠ સુખ પ્રાપ્ત થશે. દુઃખી એમ માની ધમચિરણ કરે કે ભવાંતમાં મને દુઃખ પ્રાપ્ત ન થાય.
નર કે નારીને શતિ, કુળ, વિધા, સુશિક્ષા પણ સંસાથી પાર ઉતારતી નથી. આ બધું તો શુભ કર્મોથી જ વૃદ્ધિ પામે છે શુભ કર્મો ક્ષીણ થતાં પૌરુષ પણ ક્ષીણ થાય છે, શુભ કર્મોની વૃદ્ધિ થતાં પૌરુષ પણ વૃદ્ધિ પામે છે.
• વિવેચન-૫૫ થી ૬૨ :
દર્શ વર્ષ પ્રમાણ જીવનું બાલોત્પાદન - મુંડન કરવું તે લોકોકિત છે, ઉપલક્ષણથી બીજો પણ પ્રથમાવસ્થામાં મહોત્સવ વિશેષ જાણવો. બીજી અવસ્થામાં વિધા ગ્રહણ કરે છે, બીજીમાં ભોગો ભોગવે, ચોથીમાં વિજ્ઞાન થાય ઈત્યાદિ બધું સૂણાર્થ મુજબ જાણવું. અહીં સો વર્ષમાં જીવોનો સુખ ભાગ કહ્યો અને શબ્દથી દુ:ખભાગ પણ કહ્યો. અથવા અહીં ક્ષિતિંત શદથી “સુખ કેટલું - દુ:ખ કેટલું” અર્થ લેવો.
હવે સો વર્ષાયુ જીવનો બીજો પણ ઉપદેશ આપે છે. જે જીવ સો વર્ષ જીવે - પ્રાણ ધારણ કરે, વળી સુખી-ભોગો ભોગવે, તે પણ જીવતું સદા મંગલ કેવલિ ભાષિત ધર્મ જ કરે છે, તો પછી કટવાળા આયુ કાળમાં - જે મનુષ્ય સદા દુ:ખાકુલ હોય, તે દુ:ખી જીવને જિનદર્શિત ધર્મ નંદિપેણના પૂર્વભવ બ્રાહ્મણના જીવની જેમ વિશેષ કરવો જોઈએ.
સુખને ભોગવતો જિનોક્ત ધર્મ આચરે. કેવો ધર્મ? શ્રેષ્ઠ, મોક્ષને પ્રાપ્ત કરાવનાર, કેવી ભાવનાથી ધર્મ કરવો ? મને આ ભવે કે પર ભવે અતિ કલ્યાણ થાય, તે ભાવનાથી. સુખને ન ભોગવતો પણ ધર્મ કરે. કઈ ભાવનાથી ? મને વધુ પાપ ન થાય - હું એક પાપફળને ભોગવું છું, ફરી ધર્મ ન કરીને અતિપાપફળ ન થાય એવી ભાવનાથી ધર્મનું આચરે.
પુર, વા શબ્દથી બાલ આદિ ભેદથી સ્ત્રી, નપુંસક લેવા. જાતિ-માતૃપક્ષ અથવા બ્રાહ્મણાદિ જાતિ. કુલ-પિતૃપક્ષ અથવા ઉગ્ર-ભોગ આદિ કુલ, વિધા, સુશિક્ષિત આમાંનું કોઈ ભવસમુદ્રના કિનારે પહોંચાડનાર નથી. બધું વર્ગ-મોક્ષાદિ સુખ પુન્યથીસંવિપ્ન સાદુદાનાદિથી પ્રાપ્ત થાય છે. • x - પુણ્ય-અન્ન, પાન, વસ્ત્ર, પીઠફલક, ઔષધાદિ વડે સાધુને દાનાદિથી ઉપાર્જિત શુભ ફળ વડે. હીયમાન-ફાય પામેલ, પુરપાભિમાન ઉપ શબ્દથી બીજા પણ યશ, કીર્તિ, સ્ફીતિ, લખ્યાદિ ધીમે ધીમે થાય પામે છે અને પુન્ય વધતા પુરુષાકાર પણ વધે છે.
• સૂત્ર-૬૩ :
હે આયુષ્યમાન ! પુજ્ય કૃત્યો કરવાથી પીતિમાં વૃદ્ધિ થાય છે, પ્રશંસા, ધન અને કીર્તિમાં વૃદ્ધિ થાય છે. તેથી હે આયુષ્યમાન ! એવું કદી ન વિચારવું કે
અહીં ઘણાં સમય, આવલિકા, ક્ષણ, શ્વાસોચ્છવાસ, સ્તોક, લવ, મુહૂd, દિવસો, અહોરમ, પક્ષ, માસ, ઋતુ અયન, સંવત્સર, યુગ, સો વર્ષ હજાર વર્ષ, લાખ વર્ષ, કરોડ વર્ષ, કોડાકોડી વર્ષ જીવવું છે.
જ્યાં અમે ઘણાં શીલ, ગુણ, વિરમણ, પ્રત્યાખ્યાન, પૌષધોપવાસ
૧રર
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ સ્વીકારીને સ્થિર રહીશું.
હે આયુષ્યમાન ! ત્યારે એવું ચિંતન કેમ નથી કરતો કે નિશ્ચયથી આ જીવન ઘણી બાધાથી સુકત છે અને તેમાં ઘણાં વાત, પિત, ગ્લેમ, સંનિપાત આદિ વિવિધ રોગતંક જીવિતને સ્પર્શે છે.
• વિવેચન-૬૩ -
નિશે હે આયુષ્યમાન્ ! પુન્ય-શુભ પ્રકૃતિ રૂ૫, કૃત્ય-કાર્યો, કરણીય - કરવાને યોગ્ય, પ્રીતિકર - મિત્રાદિ સાથે સ્નેહોત્પાદક વર્ણકર- એક દિશા વ્યાપી સાધુવાદકર, ધનકર - રત્નસમૃદ્ધિ કર, કીર્તિકર-સર્વ દિશા વ્યાપી સાધુવાદ કર. આવા અર્થવથી આયુષ્યમાન આ પ્રમાણે મનમાં પણ વિકલ્પ ન કરવા કે -
આગામી સમયમાં વિશે ઘણાં સમયો, એ પ્રમાણે આગળ પણ બધે “ઘણાં” શબ્દ જોડવો.
સૌથી નિકૃષ્ટ કાળ - સમય, અસંખ્યાત સમયોની એક આવલિકા - જઘન્ય યુક્ત અસંખ્યાત સમય રાશિ પ્રમાણ. ૧૮ નિમેષથી એક કાષ્ઠ બે કાષ્ઠનો લવ. ૧૫ લવથી કળા, બે કળાનો લેશ ૧૫ લેશની ક્ષણ. સંખ્યાત આવલિકાનો એક ઉશ્વાસ, તેટલાં જ કાળે એક નિશ્વાસ. બંને કાલનો એક પ્રાણ. સાત પ્રાણનો સ્ટોક. ૭ સ્તોકનો લવ. ૩૭ લવનું મુહૂર્ત. ૧૫ મુહૂર્તનો દિવસ. ૩૦ મુહૂનો અહોરાત્ર. ૧૫ અહોરાકનો પક્ષ. બે પક્ષનો માસ. બે માસની ઋતુ. ત્રણ ઋતુનું અયન, બે અયનનું સંવત્સર, પાંચ સંવત્સરનો યુગ. ૨૦ યુગના સો વર્ષ. એ રીતે હજાર, લાખ, કરોડ અને કોડાકોડી.
જે સમય, આવલિકાદિમાં અમે ઘણાં શીલ-સમાધાન, વ્રત-મહાવ્રતો, ગુણવિનયાદિ, વેરમણ-અસંયમાદિથી તિવર્તવું, પ્રત્યાખ્યાન - નમસ્કાર સહિત પૌરુષી આદિ, પૌષધ-પર્વદિન અષ્ટમી આદિ તેમાં ઉપવાસ - ભકતાર્યકરણ પૌષધોપવાસ, તેમાં અમે આયાયદિ પાસે અંગીકાર કરીશું. કરીને પહેલા સાક્ષાત્ કરવા વડે સતત નિષ્પન્ન કરીશું. એમ કેમ ન વિચારવું ?
હે આયુષ્યમાનું ! તમે સાંભળો, જે કારણે આ જીવિતજીવોનું આયુ વિશે અંતરાયની બહુલતાવાળું છે, આ પ્રત્યક્ષ ઘણાં વાત-પિત્ત-ગ્લેમ-સાન્નિપાતિક જન્ય વિવિધ રોગો-વ્યાધિ અને આતંક જીવિતને સ્પર્શે છે. હવે બધાં મનુષ્યોને રોગો સ્પર્શે ?
• સૂત્ર-૬૪ -
હે આયુષ્યમાન પૂર્વકાળમાં યુગલિક, અરિહંત, ચકવતી, બળદેવ, વાસુદેવ, ચારણ અને વિધાધર આદિ મનુષ્ય રોગરહિત હોવાથી લાખો વર્ષો સુધી જીવન જીવતા હતા.
તેઓ અત્યંત સૌમ્ય, સુંદર રૂપવાળા, ઉત્તમ ભોગભોગવતા, ઉત્તમ લક્ષણધારી, સવમ સુંદર શરીરવાળા હતા. તેમના હાથ-પગના તળીયા લાલકમળપત્ર જેવા, કોમળ હતા. આંગળીઓ પણ કોમળ હતી. પર્વત, નગર,

Page #69

સૂ-૬૪
૧૨૩
મગર, સાગર, ચક આદિ ઉત્તમ અને મંગલ ચિઠ્ઠોથી યુક્ત હતા. પણ કાચબાની જેમ સુપતિષ્ઠિત અને સુસ્થિત, જાંઘ હરિણી અને કરવિંદ નામક તૃણ સમાન વૃતાકાર, ગોઠણ ડબ્બા અને તેના ઢાંકણની સંધિ જેવા, સાથળ હાથીની સૂંઢ જેવી, ગતિ શ્રેષ્ઠ મદોન્મત્ત હાથી જેવી વિક્રમ અને વિલાસયુક્ત, ગુહ્ય પ્રદેશ ઉત્તમ જાતિના શ્રેષ્ઠ ઘોડા જેવો, કેળ સિંહની કમરથી પણ અધિક ગોળાકાર, શરીરનો મધ્ય ભાગ સમેટલી ટીપોઈ, મુસલ, દર્પણ અને શુદ્ધ કરાયેલા ઉત્તમ સોનાના બનેલા ખગની મૂઢ અને વજ જેવા વલયાકાર, નાભિ ગંગાના વર્ણ અને પ્રદક્ષિણાવર્ત તરંગ સમૂહ જેવી, સૂર્ય કિરણોથી વિકસિત કમળ જેવી ગંભીર અને ગૂઢ રોમરાજી મણીય, સુંદર, સ્વાભાવિક, પાતળી, કાળી, સ્નિગ્ધ, પ્રશસ્ત, લાવણયુક્ત, અતિ કોમળ, મૃદુ, કુક્ષિ, મત્સ્ય અને પક્ષીની જેમ ઉad, ઉદર કમળ સમાન વિસ્તીર્ણ, સ્નિગ્ધ અને ઝુકેલા પડખાંવાળ, અR રોમયુકત આવા પ્રકારના દેહને પૂર્વેના મનુણો ધારણ કરે છે.
જેના હાડકાં માંસાયુકત હોવાથી નજરે પડતાં નથી, તે સોના જેવા નિર્મળ, સુંદર સ્વનાવાળા, રોગાદિ ઉપસર્ગ રહિત અને પ્રશસ્ત બનીશ લક્ષણોથી યુક્ત હોય છે. વાસ્થલ સોનાની શિલા જેવા ઉજ્જવલ, પ્રશસ્ત, સમતલ, પુષ્ટ, વિશાળ અને શ્રીવત્સ ચિહ્નવાળા, ભૂજ નગરના દ્વારના આગળીયા સમાન ગોળ, બાહુ ભુજંગારના વિપુલ શરીર અને પોતાના સ્થાનથી નીકળતા આગoળીયા જેવી લટકતી, સાંધા યુગ-જોડાણ જેવા, માંસલ-ગૂઢ-હૃષ્ટપુષ્ટ-સંસ્થિત-સુગઠિતસુબદ્ધ નસોથી કસાયેલ, સ્થિર, વર્તુળાકાર, સુશ્લિષ્ટ, સુંદર અને દઢ, હાથ લાલ હથેળીવાળા, પુષ્ટ, કોમળ, સુંદર બનાવટ વાળા, પ્રશસ્ત લક્ષણોવાળા, આંગળી પુષ્ટ-છિક રહિત-કોમળ અને શ્રેષ્ઠ, નખો તાંબા જેવા રંગના પાતળા સ્વચ્છ કાંતિવાળા સુંદર અને સ્નિગ્ધ છે. હાથની રેખાઓ ચંદ્ર-સૂર્ય-શંખચક અને સ્વસ્તિક આદિ શુભ લક્ષણવાળી અને સુવિરચિત, ખભા શ્રેષ્ઠ ભેંસો, સુવર, સિંહ, વાઘ, સાંઢ, હાથીના ખભા જેવા વિપુલ-પરિપૂર્ણ-ઉptત અને મૃદુ, ગઈન ચાર આંગળ સુપરિમિત અને શંખ જેવી શ્રેષ્ઠ, દાઢી-મૂંછ અવસ્થિત અને સુષ્ટ, ડોઢી પુષ્ટ, માંસલ, સુંદર અને વાઘ જેવી વિસ્તીર્ણ, હોઠ સંશુદ્ધ, મુગા અને બિંબના ફળ જેવા લાલ રંગના, દંત પંક્તિ ચંદ્રમા જેવી નિર્મળ, શંખ, ગાયના દુધના ફીણ, કુંદ પુજ, જલક અને મૃણાલ નાલની જેમ ોત, દાંત, અખંડ, સુડોળ, અવિરત, અત્યંત નિધ અને સુંદર ચે.
તાળવું અને ભિનું તળ અગ્નિમાં તપાવેલ સ્વચ્છ સોના જેવું, સ્વર સારસપક્ષી જેવા મધુર • નવીન મેઘની ગર્જના જેવો ગંભીર તથા કૌંચ પક્ષીના અવાજ જેવો-દુંદુભી યુક્ત, નાક ગરુડની ચાંચ જેવું લાંબુ સીધુ અને ઉwત, મુખ વિકસિત કમળ જેવું, આંખ પક્ષ કમળ જેવી વિકસિત • ધવલ - કમળew જેવી સ્વચ્છ, ભંવર થોડી નીચે ઝુકેલી ધનુષ જેવી - સુંદર પંક્તિયુક્ત • કાળા મેઘ જેવી ઉચિત મબામાં લાંબી અને સુંદર : કાન કંઈક અંશે શરીરને ચોટેલા
૧ર૪
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ પ્રમાણયુકત ગોળ અને આસપાસનો ભાગ માંસલયુક્ત અને પુષ્ટ, કપાળ ધ ચંદ્રમા જેવું સંસ્થિત, મુખ પરિપૂર્ણ ચંદ્રમાં જેવું, સૌમ્ય, મસ્તક છમકાર જેવું ઉભરતું, માથાનો અગ્રભાગ મુગટ જેવો, સુદઢ નસોથી બદ્ધ-ઉwત લક્ષણથી યુક્ત અને ઉત શિખરયુકત, માથાની ચામડી અનિમાં તપાવેલ સ્વચ્છ સોના જેવી લાલ, માથાના વાળ શાલ્મલી વૃક્ષના ફળ જેવા ધન, પ્રમાણોપેત, બારીક, કોમળ, સુંદર, નિર્મળ, નિધ, પ્રશસ્ત લક્ષણવાળા, સુગંધિત, ભુજ-ભોજક રત્ન, નીલમણી અને કાજળ જેવા કાળા, હર્ષિત ભમરની ગુંડાની સમૂહ સમાન, ઘુઘરાલા અને દક્ષિણાવર્ત હોય છે, તેઓ ઉત્તમ-લક્ષણ, વ્યંજન, ગણથી પરિપૂર્ણ, પ્રમાણોપેત માન-ઉન્માન, સવગ સુંદર, ચંદ્રમા સમાન સૌમ્ય આકૃતિવાળા, પ્રિયદર્શી, સ્વાભાવિક શૃંગારને લીધે સુંદરતાયુક્ત, જોવાલાયક, દર્શનીય, અભિરૂષ તથા પતિરૂપ હોય છે.
આ મનુષ્યોનો સ્વર અક્ષરિત, મેઘ સમાન, હંસસમાન, કૌંચપક્ષી, નદીનંદીઘોષ સીહ-સીહશોષ, દિકુમાર દેવોનો ઘંટ, ઉદધિકુમાર દેવોનો ઘટ એ સર્વે સમાન સ્વર હોય છે, શરીરમાં વાયુના અનુકુળ વેગવાળા, કબૂતર જેવા સ્વભાવવાળા, શકુનિ પક્ષી જેવા નિર્લેપ મળદ્વારવાળા, પીઠ અને પેટની નીચે સુગઠિત બંને પડખાં અને ઉચિત પરિમાણ જાંઘવાળા પાકમળ કે નીલકમળ જેવા સુગંધિત મુખવાળા, તેજ યુકત, નિરોગી, ઉત્તમ, પ્રશસ્ત, અત્યંત શેત, અનુપમ જળ-મળ-ડાઘ-પસીના અને રજ સહિત શરીરવાળા અત્યંત સ્વચ્છ અને ઉધોતિત શરીરવાળા, વજABષભ-નારાય સંઘયણવાળા, સમચતુસ્ત્ર સંસ્થાનથી સંસ્થિત અને ૬ood ધનુષ ઉંચાઈવાળા કહ્યા છે..
હે આયુષ્યમાન શ્રમણ ! તે મનુષ્યો ર૫૬ પૃષ્ઠ હાડકાવાળા કહ્યા છે. આ મનુણો સ્વભાવે સરળ, પ્રકૃતિથી વિનિત વિકારરહિત, પ્રકૃતિથી અલ્પ ફોધમાન-માયા-બ્લોભવાળા, મૃદુ અને માર્દવતાયુક્ત, તલ્લીન, સરળ, વિનીત, અલ્પ ઈચ્છાવાળા, અલ્પ સંગ્રહી, શાંત સ્વભાવી, અસિ-મસિ-કૃષિ વ્યાપાર રહિત, ગૃહાકાર વૃક્ષની શાખા ઉપર નિવાસ, ઈચ્છિત વિષયાભિલાસી, કલ્પવૃક્ષના પૃથ્વીફળ અને પુણ્યનો આહાર કરે છે.
• વિવેચન-૬૪ :
નિશ્ચયે હે આયુષ્યમાન્ ! - હે ગણિગુણ ગણધરા ! પૂર્વના કાળમાં પહેલા, બીજા, ત્રીજા, ચોથા આરામાં યથાસંભવ મનુષ્યો રોગ અને આતંક ચાલ્યા ગયા છે તે પણ રોગાતંક અથવા રોગ-જવર આદિ, આતંક-સધઃ પ્રાણહારી જૂલાદી રોગાતંક, તે ચાલ્યા ગયા છે. ઘણાં લાખો વર્ષો જીવિત, તે આ રીતે - યુગલધાર્મિક. અરહંત-તીર્થકર, બલદેવ-વાસુદેવનો મોટા ભાઈ, વાસુદેવ-બલદેવનો નાનોભાઈ, ત્રણ ખંડનો ભોકતા. વારા - જંઘા ચારણ, વિધાયારણ રૂપ. વિધાધર - વિધાને ધારણ કરનાર • નમિ વિનમિ આદિ.
તે યુગલધાર્મિક અરહંતાદિ મનુષ્યો અતિશય દૃષ્ટિ-સુભગ, સુંદર રૂપવાળા

Page #70

સૂ-૬૪
૧૨૫
૧૨૬
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
છે. * * * * * શ્રેષ્ઠ સૌમ્ય ચારુ રૂપવાળા છે. અર્થાત્ દેવોને પણ સ્વલાવણ્ય-ગુણાદિ વડે અભિજિત. ભોગોમ-સર્વોત્તમ ભોગને ભોગવનારા છે. ભોગસૂચક લક્ષણ - સ્વસ્તિકાદિને ધારણ કરે છે. જેમાં સુનિષ્પન્ન સર્વે અંગો-અવયવો છે, એવા પ્રકારે સુંદર શરીરવાલા તે સુજાત સવાંગ સુંદરાંગ.
લાલ કમળ જેવા હાથ-પગની કોમળ આંગળીઓવાળા, કમળ જેવા હાથપગના કોમળ તળીયાવાળા. પર્વત, નગર, મત્સ્ય, સમુદ્ર, ચક, ચંદ્ર, મૃગ, એવા લક્ષણોથી અંકિત પગનો અધોભાગ જેનો છે તે. સુપ્રતિષ્ઠિત કાચબાવત્ ચારુ ચરણવાળા, ક્રમશઃ વર્ધમાન કે હીયમાન. સુજાત-સુતિપ્રજ્ઞ પીવર પગના અગ્ર અવયવવાળા. તુંગ, પાતળા, લાલ, કાંતિવાળા નખ જેમના છે તે. સંસ્થાન વિશેષવંત માંસલ, માંસલ હોવાથી અનુપલક્ષ્ય ગોઠણ વાળા, ક્રમેથી વર્ધમાન કે હીયમાન. હરિણીની જંઘા, કુરુ વિંદતૃણ, સૂઝ વલનકની જેમ વર્તુળ, ક્રમથી ચૂળ જંઘાવાળા.
સમુદ્ગક પક્ષી સમાન નિમગ્ન, માંસલત્વથી અનુપલક્ષ્ય બે જાનુ જેના છે તે. હાથી, પ્રાણી જેના શ્વાસ લે છે તે શુંડાદંડ, હાથીની સુંઢ, તે સુનિપજ્ઞ સર્દેશ સાથળા જેના છે તે. પ્રધાન ગજેન્દ્ર સદેશ પરાક્રમ અને સંજાત વિલાસ ગતિવાળા. સુજાતા શ્રેષ્ઠ અાની માફક સુગુપ્તવથી લિંગલક્ષણ અવયવ જેના ચે તે. જાત્ય અa માફક નિરૂપલેપ - તવાવિધ મળ હિત. પ્રમુદિત જે શ્રેષ્ઠ અંશ અને સીહ, તે બંનેની જેમ અતિ વર્તુળ કટિવાળા. - x • x • જે શ્રેષ્ઠ સુવર્ણ, તેની જે ખગ્રાદિ મુદ્ધિ તેની સદેશ. શ્રેષ્ઠ વજવત્ વલિત - ત્રણ વલિ યુક્ત મધ્યભાગવાળા.
ગંગાવઈ સમાન દક્ષિણાવર્તી તરંગવત ત્રણ વલિ વડે ભંગુર, તે તરંગ ભંગુર સૂર્ય કિરણો વડે તરુણ - અભિનવ, તે કાળે વિકાસિત જે પંકજ તેની જેમ ગંભીર અને વિકટ નાભિ જેની છે તે. સમાન આયામાદિ પ્રમાણથી અવક, અવિરલ સુજાત સ્વાભાવિક સૂમ કૃષ્ણ - કાળા અથવા કૃન - અભિન્ન સ્નિગ્ધ, સૌભાગ્યવંત, મનોજ્ઞ, અત્યંત કોમળ અને રમણીય રોમની સજિ - આવલિવાળા, મત્સ્ય પક્ષીની જેમ સુજાત, ઉપચિત, જઠર દેશવાળા. પડાવતુ વિકટ નાભિ જેની છે તે.
સંગત પાવાળા, નીચે નીચે નમતા તે સન્નત પાવાળા, તેવી જ સુંદર, સુજાત અને પાર્શ ગુણોપેત પાર્થવાળા છે. માત્રા યુક્ત અને પરિમિત આ બંને એકાઈક પદ છે, તેથી અતિ માત્રા યુક્ત, પણ ઉચિત પ્રમાણથી હીન-અધિક નહીં તેવા, ઉપચિત અને રમણીય પાર્થવાળા તે મિતમાતૃક પીતરતિદ પાસ્વ.
માંસના ઉપયિતપણાથી જેને પાર્શ્વનું હાડકું નથી તેવા. કાંચન કાંતિ, સ્વાભાવિક અને આગંતુકમલ રહિત, સુનિષ્પન્ન, રોગાદિ થકી અનુપહત શરીરને ધારણ કરે છે છે. પ્રશસ્ત બત્રીસ લક્ષણવાળા, તે આ પ્રમાણે - છત્ર, વજ, ચૂપ, સુપ, દામિણી, કમંડલ, કળશ, વાવ, સ્વસ્તિક, પતાકા, ચવ, મત્સ્ય કૂર્મ, શ્રેષ્ઠ સ્થ, મકરધ્વજ, મૃગ, સ્વાલ, કાંકુશ, ચૂતલક, સ્થાપનક, ચમર, લક્ષ્મીનો અભિષેક, તોરણ, મેદિની, સમુદ્ર, પ્રધાનમંદિર, ગિરિવર, શ્રેષ્ઠ દર્પણ, લીલા કરતો હાથી, વૃષભ, સીંહ, ચામર.
કનકશિલાતલ સમાન ઉજ્જવલ, પ્રશસ્ત, સમતલ, માંસલ, અતિ વિસ્તીર્ણ
હદયવાળા છે. શ્રીવત્સથી અંકિત છાતીવાળા, નગની અબદ્ધ અર્ગલા જેવી વૃત ભુજાવાળા, ભુજંગરાજનું વિપુલ જે શરીર, તેની જેમ, આદેય ખ્ય જે અર્ગલા, સ્વસ્થાનથી નિકાશિત હોય તેના જેવી દીર્ધ બાહુવાળા, ચૂપ સમાન માંસલ, રમણીય, મહાંત પ્રકોઠવાળા, સંસ્થાન વિશેષવાળા - સુનિચિત - ઘન - સ્થિર-સુબદ્ધ સ્નાયુ વડે સારી રીતે બદ્ધ, અતિશય વર્તુળ સુધન મનોજ્ઞ પવસ્થિ સંધાનવાળા, ઉપયિd કોમળ માંસવાળા સુનિપજ્ઞ પ્રશસ્ત સ્વસ્તિક ગદા ચક શંખ કલ્પવૃક્ષ ચંદ્ર સૂર્ય આદિ ચિહ્નવાળા, અવિરલ અંગુલિ સમુદાય હાય જેના છે તે.
ઉપચિત વર્તુળ નિષા કોમલ શ્રેષ્ઠ અંગુલિવાળા, લાલ પાતળા પવિત્ર દીપ્ત નિષ્પ નખોવાળા, ચંદ્ર જેવી હસ્તરેખા જેને છે તે, એ પ્રમાણે સૂર્યપાણિરેખા, સ્વસ્તિક પાણિ રેખા, ચકપાણિરેખા, તેની પ્રકર્ષતા બતાવતા સંગ્રહવચન કહે છે - શશિ રવિ શંખ ચક સ્વસ્તિક રૂપ, વિભાગવાળા વિરચિત હાથમાં રેખા જેને છે તે. શ્રેષ્ઠ મહિષવરાહ સિંહ શાર્દૂલ વૃષભનાગવર સમાન પ્રતિપૂર્ણ ઉન્નત તુંગ મૃદુ બંને સ્કંધ જેના છે તે. પોતાના ચાંગુલ પ્રમાણ ચાર અંગુલ સુથું પ્રમાણવાળા, પ્રધાન શંખ સદેશ ઉન્નત ત્રણ વલિયોગની સમાન કંઠવાળા. ઘટતા કે વધતા નહીં તેવા સુવિભક્ત ચિત્ર-શોભા વડે અદ્ભુત એવા કૂચકેશ જેમને છે તેવા.
માંસલ સંસ્થિત પ્રશસ્ત શાર્દૂલની જેમ વિપુલ ચિબુક વાળા, પરિકર્મિત જે વિદ્યુમ, બિંબફળ સમાન લાલપણાથી નીચેનો દંત છદ જેને છે તે, પાંડુર જે ચંદ્રખંડ તેની જેમ આગંતુક મલ સહિત, સ્વાભાવિક મલ રહિત જે શંખ તેની જેમ ગાયના દુધના ફીણ સમાન, કુંદપુષ્પવત, દકરજવતુ પદિાની મૂલવત્ ધવલ દતપંક્તિવાળા, પરિપૂર્ણ દાંતવાળા, સજિરહિત અવિરત સનિષ્પ સુજાત દાંતવાળા, જેમાં એક દાંત છે તેવી એક દંતા શ્રેણિવાળા તથા દાંતના અતિ ધનત્વથી એક દંત શ્રેણી જેવા ઝીશ દાંતવાળા અથવા એકાકાર દંતશ્રેણિ જેની છે તેની જેમ પરસ્પર અનુપલક્ષ્યમાણ દંત-વિભાગવથી અનેક દાંત જેના છે તેવા. - x -
અગ્નિ વડે નિર્દષ્પ પ્રક્ષાલિતમલ અને તપ્ત-ઉષ્ણ જે સુવર્ણ વિશેષ, તેની જેમ લોહિતરૂપ તાળવું અને જીભવાળા. સારસ પક્ષી વિશેષવત્ મધુર શGદવાળા, નવા મેઘવતુ ગંભીર સ્વરવાળા, કૌંચપક્ષી માફક નિર્દોષવાળા, ભેરીવત્ સ્વરવાળા, તેમાં
સ્વર :- શબ્દ પ૪, ઋષભ, ગાંધાર, મધ્યમ, પંચમ, ધૈવત, નિષાધ રૂપ છે તેનું વિસ્તૃત સ્વરૂપ સ્થાનાંગાદિથી જાણવું ઘંટના અનુપવૃત રણકારની જેમ જે શબ્દ, તે ઘોષ કહેવાય.
ગરડની જેમ લાંબી ઋજુ ઉન્નત નાકવાળા, સૂર્યના કિરણથી વિકાશિત જે શેત કમળ તેના જેવા વદનવાળા. વિકસિત થતાં પ્રાયઃ પ્રમુદિતપણાથી શેત પંડરીક અને પમવાળા લોચન જેના છે તે, કંઈક નમેલ જે ધનુષ, તેની જેમ શોભના કૃણચિકર સજિ સુસંસ્થિત અથવા કૃષ્ણ ભૂરાજિ સુસંસ્થિત સંગત દીર્ધ સુનિષા ભ્રમરવાળા. અલીન પ્રમાણયુક્ત કાન જેના છે તે. તેથી જ સુશ્રવણા - શબ્દોપલંભવાળા, માંસલ કપોલ લક્ષણ દેશ ભાગ - વદનનો અવયવ જેને છે તે.

Page #71

સૂ-૬૪
૧ર૩
૧૨૮
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
તુરંતનો ઉગેલ સુસ્નિગ્ધ સંપૂર્ણ ચંદ્ર, તેના અદ્ધવત્ સંસ્થિત લલાટ-ભાલ જેને છે તેવા, ચંદ્રની જેમ પ્રતિપૂર્ણ સૌમ્ય વદનવાળા, છગાકાર ઉત્તમાંગ દેશવાળા, લોહ મગરની જેમ નિબિડ અથવા અતિશય નિશ્ચિત સુબદ્ધ સ્નાયુ વડે મહાલક્ષણા શિખર સહિતના ભવનતુલ્ય નિરુપમપિડિક સમાન વલપણાથી શિરો અગ્ર જેને છે. છે. ધન નિયિત સુબદ્ધ લક્ષણોmત કૂટાગાર સમાન નિરુપમ પિડિકાગ્રશિર, અગ્નિ વડે નિર્માત અને ધોયેલ તથા તપ્ત-લાલવર્ણા સુવર્ણવત્ મધ્યકેશ કેશભૂમિવાળા.
શાભલીવૃક્ષના ફળ સમાન છોટિતા પણ અતિશય નિયિત, તે યુગલધાર્મિકો કેશપાશ બાંધતા નથી. કેમકે તેમને તેવા પરિજ્ઞાનનો અભાવ છે, તથા સ્વભાવથી શાભલી બોંડ આકારવતુ ધન નિચિત રહે છે, તેથી આ વિશેષણ લીધું.
મૃદુ, નિર્મળ, ગ્લણ, લક્ષણવંત, પ્રશંસાપાત્ર પરમગંધ વડે યુકત, તેથી જ સુંદર તથા ભુજમોચક રત્ન વિશેષ, ભૃગ, મકતમણી, કાજળ, પ્રમુદિત જે ભ્રમણ્યણ કેમકે હર્ષિત ભ્રમરગણ તારુણ્યાવસ્થામાં હોય ત્યારે અતિકૃષ્ણ હોય, તેની જેમ કાળી કાંતિ તથા નિકુટુંબીભૂત નિચિત અવિકીર્ણ કંઈક કુટિલ પ્રદક્ષિણાવર્ત માથાના વાળ જેના છે તે.
લક્ષણ - સ્વસ્તિકાદિ, વ્યંજન-મેષ, તિલકાદિ, ગુણશાંતિ આદિ, તેના વડે યુકત તથા માનોમાન પ્રમાણથી પ્રતિપૂર્ણ, જન્મદોષરહિત બધાં અવયવો જેમાં છે, તેવા સુંદર શરીરવાળા, અહીં માન-ઉન્માન પ્રમાણ પૂર્વ ગ્રંથાવત્ સમજી લેવું. * * * x • પ્રમાણ-આભાંગુલથી ૧૦૮ અંગુલ ઉંચા ચંદ્ર જેવા સૌમ્ય આકારવાળા, કાંત-પિયા દર્શનવાળા, સ્વભાવથી જ શૃંગારરૂપ પ્રધાન વેશ જેમને છે તે.
પ્રાસાદીય - હિતાહિતકારીત્વથી મનને પ્રસન્ન કરનાર, દર્શનીય - દર્શનયોગ, જેને જોતાં આંખને શ્રમ ન લાગે છે, અભિરૂપ બધાં જોનારના મનને પ્રસાદ અનુકૂળતાથી અભિમુખ રૂપ અર્થાત્ અત્યંત કમનીય. તેથી જ પ્રતિરૂપ - પ્રતિ વિશિષ્ટ સાધારણ રૂપ અથવા પ્રતિક્ષણ નવા-નવા રૂપ જેના છે તે.
તે મનુષ્યોનો પ્રવાહ જેવો સ્વર છે, મેઘની જેવો અતિ દીર્ધ સ્વર છે, હંસની જેવો મધુર સ્વર છે, ડ્રીંચની જેમ પ્રયાસ કર્યા વિના પણ દીર્ધ દેશ વ્યાપી સ્વર છે, નંદી-બાર વાજિંત્રોના સંઘાતવત્ સ્વર છે તેવા સ્વરવાળા. નંદીની જેમ ઘોષ-નાદ જેનો છે તેવા, સિંહની જેમ પ્રભૂત દેશવ્યાપી સ્વરવાળા, સિંહઘોષવાળા, પ્રિયસ્વરવાળા, મંજુઘોષવાળા. આજ વાત બે પદ વડે કહે છે - સુસ્વા અને સુસ્વરઘોષવાળા.
અનુકૂળ વાયુવેગ - શરીર અંતર્વતિવાત જેમનો છે તે. વાયુગુભ રહિત ઉદર મધ્ય પ્રદેશવાળા એવો અર્થ છે. કંકની જેમ ગુદાસય નિરોગ વર્ચસ્કતાવાળા, કપોતપક્ષીના જેવું આહાર પરિણમન જેમને છે તેવા, કેમકે કપોતનો જઠરાગ્નિ પાષાણને પણ પચાવી દે છે એવી કૃતિ છે. એ પ્રમાણે તેમને પણ અતિ અર્મલ આહીર ગ્રહણ કરવા છતાં તેને કોઈ અજીર્ણ દોષ થતો નથી. શકુન પક્ષીવતુ પુરીપોત્સર્ગમાં નિર્લેપતાથી અપાનદેશ હોય છે.
તથા પૃષ્ઠ અને અંતર - પૃષ્ઠોદસ્તો જે અંતરાલ અર્થાત્ પડખાં, જંઘા, વિશિષ્ટ
પરિણામવાળા જેમના છે . કમળ, નીલોત્પલ અથવા પા નામે ગંધદ્રવ્ય ઉત્પલ, ઉત્પલકુષ્ઠ, તેમની ગંધની સમાન જે નિઃશ્વાસ, તેથી સુગંધી મુખ જેનું છે તે.
ઉદ્દીપ્તવર્ણ અને સુકુમાલ ત્વચાવાળા, નીરોગી, ઉત્તમ લક્ષણયુક્ત, પ્રશસ્ત, કર્મભૂમિના મનુષ્યની અપેક્ષાથી અતિશાયી, તેથી જ નિરૂપમ શરીર જેનું છે તે. આ જ કથન વિશેષથી કહે છે – દુષ્ટ તિલાકાદિક, પ્રસ્વેદ, રેણુ, માલિન્યકારિણી ચેષ્ટા તેનાથી વર્જિત, મૂત્ર-વિષ્ઠાદિ ઉપલેપ રહિત શરીર જેનું છે તે. શરીર પ્રભા વડે ઉધોતિત શરીર અને પ્રત્યંગવાળા છે.
જેનું વજનકષભનારાય સંહનન છે તેવા, સમચતુરસ સંસ્થાન વડે સંસ્થિત, આ બંનેની વ્યાખ્યાયા આગલ કરીશ. ૬૦૦૦ ધનુષ, અવસર્પિણીના પહેલા મારાની અપેક્ષાથી ઉર્વ-ઉંચાઈથી કહેલા ચે. ધનુષ સ્વરૂપ જંબુદ્વીપ પ્રાપ્તિમાં આ રીતે છે
અનંત સૂક્ષ્મ પરમાણુ પુદ્ગલના સમુદય સમાગમથી એક વ્યવહાકિ પરમાણુ નીપજે છે. તેમાં શરુ સંકામિત ન થાય. અનંત વ્યવહારિક પરમાણુ સમુદય સમિતિ સમાગમથી એક ઉમ્પ્લક્ષ્મ ઋક્ઝિાકા થાય આઠ ઉત્ શ્લષ્ણ ગ્લણિકા વડે એક ગ્લણશ્લણિકા થાય, આઠ ગ્લણર્ણિકાથી એક ઉદ્ધરણ થાય. આઠ ઉર્વરણ વડે એક ત્રસરેણુ થાય. આઠ ત્રસરેણુનો એક રથરેણુ.
આઠ રેણુનો એક દેવકુટુ-ઉત્તરકુરુ મનુષ્યનો વાલાણ થાય. તેવા આઠ વાલાયોથી હરિવર્ષ-રમ્ય વર્ષના મનુષ્યનો વાલાણ થાય. એ પ્રમાણે મ્ય-હૈરણ્યવંત હૈમવંત-ભૈરચવંતના મનુષ્યો, પૂર્વ-પશ્ચિમ વિદેહના મનુષ્યો જાણવા. આઠ પૂર્વવિદેહ મનુષ્યોના વાલાણની એક લિક્ષા, આઠ લિક્ષાની એક જૂ, આઠ જૂનો એક યવમત્ર, આઠ યવમધ્યનો એક અંગુલ થાય.
આ ગુલ પ્રમાણથી છ અંગુલના પાદ, બાર અંગુલની વેંત, ૨૪ અંગુલનો હાથ, ૪૮ ગુલની કુક્ષી, ૯૬ અંગુલનો એક અક્ષ કે દંડ કે ધનુ કે ચૂપ કે મુશલ કે નાલિકા છે. આ ધનુષ પ્રમાણ વડે ૨૦૦૦ ધનુનો એક ગાઉ થાય.
તે પહેલા આરસના મનુષ્યોને ૫૬ પૃષ્ઠ કરંડક કહેલ છે. તુવેર પ્રમાણ આહાર, છ માસ આયુ બાકી રહેતા સ્ત્રી-પુરુષ યુગલને જન્મ આપી, ૪૯ દિવસ સંતાનોનું પાલન કરે છે. ત્રણ દિવસે આહારની ઈચ્છા થાય છે.
બીજા આરામાં બે કોશ ઉંચા, ૧૨૮ પીઠની પાંસળી, ૬૪ દિવસ સંતાનનું પાલન, બોર પ્રમાણ આહાર, બે દિવસે આહારેચ્છા થાય.
ત્રીજા આરામાં એક કોશ ઉંચા, ૬૪ પાંસળી, ૭૯ દિવસ અપત્યપાલન, આમળા પ્રમાણ આહાર, એકાંતરે ઈચ્છા.
૫૬-તદ્વીપમાં મનુષ્યો ૮૦૦ ધનુરૂપ્રમાણ શરીરની ઉંચાઈવાળા, ચોથે દિવસે ખાનારા, ૬૪ પાંસળીવાળા, 9૯ દિવસ સંતાનપાલન, પલ્યોપમના અસંખ્યાત ભાગ આયુ, બધાં પણ યુગલજીવો, પોતાના આયુષ્ય સમાન કે તેથી ઓછા દેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે..
બધાં યુગલ જીવો, હાથી-ઘોડા-ઉંટ-ગાય-પાડા આદિનો સદભાવ હોવા છતાં

Page #72

સૂ-૬૪
૧૨૯
તેના પરિભોગથી પરાંશમુખ હોય. મણિ-કનક-મોતી આદિ હોવા છતાં, તેના મમવ અભિનિવેશ રહિત હોય છે. યુગલ ક્ષેત્રમાં સ્વાભાવિક જ શાલી આદિ ધાન્ય વગેરે ઉત્પન્ન થાય છે, પણ તે મનુષ્યોના પરિભોગમાં આવતુ નથી. દંશ-મશકાદિ કે ચંદ્રસૂર્ય ગ્રહણ થતાં નથી.
તે મનુષ્યો સ્વભાવથી ભદ્રક, બીજાને ન પડે તેમ મન-વચન-કાયાની ચેષ્ટાવાળા, સ્વભાવથી પરોપદેશ વિના વિનયવાળા અથતિ પ્રકૃતિથી વિનીત, પ્રકૃતિથી ઉપશાંત, પ્રકૃતિથી જ અતિમંદ સ્વરૂપ ક્રોધ, માન, માયા, લોભ જેના છે તે. તેથી જ મૃદુ-મનોજ્ઞ પરિણામ વડે સંપન્ન તે મૃદુ માર્દવ સંપન્ન પણ કપટ માર્દવ સંપન્ન નહીં.
ચોતરફથી બધી ક્રિયામાં લીન, ભદ્રક - સર્વ તે ક્ષેત્રોચિત કલ્યાણભાવી, વિનીત - બૃહત્ પુરુષ વિનય કરણશીલા, અભેચ્છા - મણિ કનકાદિ વિષય પ્રતિબંધ રહિત, તેથી જ જેને સંનિધિરૂપ સંચય વિધમાન નથી તેવા. અચંડતીવ્ર કોપરહિત, અસિ-મસિ-કૃષિ વાણિજ્ય રહિત. તેમાં અતિ ઉપલક્ષિત સેવક પુરુષ, મણિ ઉપલક્ષિત લેખનજીવી, કૃષિ કપજીવી, વાણિજ્ય-વણિક્ જન ઉચિત કળા વડે જીવતા. આ બધાં ન હોય. કેમકે તે બદાં અહમિન્દ્રપણાથી રહે છે.
કલ્પદ્રુમની શાખાના અંતરમાં પ્રાસાદાદિ આકૃતિમાં આકાલ આવાસવાળા. મનોવાંછિત શબ્દાદિની કામનાવાળા. ઘર સર્દેશ કલાવૃક્ષોમાં તિપાદિત આવાસવાળા. ગૃહાકાર કલા વૃક્ષોના સૂચનથી બીજા કલાવૃક્ષો પણ સૂચવેલા જાણવા. જેમકે પ્રવચન સારોદ્ધારમાં મતાંગ, મૃદાંગ આદિ દશ કલ્પવૃક્ષો કહેલા છે.
તેમાં (૧) મતાંગના ફળ વિશિષ્ટ બળવીર્ય કાંતિëતુ સ્વાભાવિક પરિણત સરસ સુગંધિ વિવિધ પરિપાકથી આવેલ મધ પરિપૂર્ણ - મધને છોડે છે.
(૨) મૃતાંશ- મણિ, કનક, રજન આદિમય વિચિત્ર ભાજનો છે, તે સ્વાભાવિક સ્વાલક આદિ ભાજન માફક ફળો વડે શોભતા દેખાય છે.
(3) ગુટિતાંગ • સંગત સમ્યક ચોક્ત રીતે સંબદ્ધ વાધો ઘણાં પ્રકારે તdવિતત-ધન-શુષિર-કાલકાદિ.
(૪) દીપાંગ - જેમ અહીં સ્નિગ્ધ પ્રજવલંત સુવર્ણમય દીપિકા ઉધોત કરતી દેખાય તેની જેમ સ્વાભાવિક પરિણત પ્રકૃષ્ટ ઉધોતથી બધે ઉધોત કરતાં રહે છે.
(૫) જ્યોતિર્ષિક • સૂર્યમંડલની જેમ સ્વતેજથી બધું દેદીપ્યમાન કરે છે. (૬) ચિત્રાંગ - અનેક પ્રકારની સમ્સ સુરભિ વિવિધ વર્ણ કુસુમદામ રૂપ માળા હોય છે.
(૩) ચિબરસ - ભોજનાર્થે હોય છે અર્થાત્ વિશિષ્ટ દલિક કલમ, શાલિ, શાલનક, પકવાન્ન વગેરેથી અતીવ અપરિમિત સ્વાદુd આદિ ગુણયુકત ઈન્દ્રિયબલપુષ્ટિ હેતુ ભોજ્ય પદાર્થ પરિપૂર્ણતાથી ફળ મધ્યે બિરાજમાન ચિદમ્સ રહે છે.
(૮) મર્યંગ-શ્રેષ્ઠ ભૂષણો, સ્વાભાવિક પરિણત કટક, કેયુર, કુંડલાદિ આભરણો હોય. (૯) ગેહાકાર કલાવૃક્ષમાં સ્વાભાવિક પરિણામથી જ પ્રાંશુપાકારોપણૂઢ સુખે ચડાય તેવી સોપાન પંક્તિ, વિચિત્ર ચિત્ર શાલોચિતકાંત x • વિવિધ નિકેતનો 2િ8/9]
૧૩૦
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ હોય છે.
(૧૦) અનન કલ્પવૃક્ષો અત્યર્થ ઘણાં પ્રકારે વસ્ત્રો, સ્વાભાવિક જ સૂક્ષ્મ સુકુમાર દેવદૂધ્યાનકાર મનોહર નિર્મળ [વો] ઉત્પન્ન કરે છે.
પૃથ્વી પુષ્યફળ તે કલ્પવૃક્ષોનો આહાર જેમને છે તેવા. તે મનુષ્યગણ - યુગલ ધાર્મિક વૃંદ જગદીશ્વરે કહેલ છે. જેમ જીવાભિગમવૃત્તિમાં કહેલ છે કે- હે ભગવન ! પૃથ્વીનો કેવો આસ્વાદ છે ? હે ગૌતમ! જેમ ગાયનું દૂધ-ચતુઃસ્થાન પરિણામ પર્યા. • x x-x- એવા ગાયના દૂધને ખાંડ, ગોળ, મિશ્રી યુક્ત મંદાગ્નિવયિત છે, તેના કરતાં પણ પૃથ્વીનો આસ્વાદ ઈષ્ટતર છે. ઈત્યાદિ - ૪ -
• સૂત્ર-૬૫ થી ૩૦ :
હે આયુષ્યમાન શ્રમણ ! પૂર્વકાળના મનુષ્યોના છ પ્રકારના સંઘયણ હતા. તે આ પ્રમાણે - વજsષભનારાય, asષભનારાય, નારાય, અર્ધનારાય, કીલિકા સેવાd વર્તમાન કાળે મનુષ્યોમાં સેવાd સંઘયણ જ હોય છે.
હે આયુષ્યમાન શ્રમણ ! પૂર્વકાળમાં મનુષ્યોને છ પ્રકારના સંસ્થાન હતા. તે આ પ્રમાણે - સમચતુરસ્ત્ર, જોધપરિમંડલ, સાદિક, કુજ, વામન અને હુંડક, પણ હે આયુષ્યમાન ! વર્તમાનકાળે માત્ર હુંડક સંસ્થાન જ હોય છે.
મનુષ્યોના સંહનન, સંસ્થાન, ઉંચાઈ અને આયુષ્ય અવસર્પિણી કાળના દોષને કારણે સમયે-સમયે ક્ષીણ થતાં જાય છે. ક્રોધ-માન-માયા-લોભ તથા ખોટ તોલમાપની પ્રવૃત્તિ વગેરે બધાં અવગુણ વધે છે.
ત્રાજવા અને જનપદોમાં માપતોલ વિષમ હોય છે. રાજકુળ અને વર્ષ વિષમ હોય છે. વિષમ વર્ષોમાં ઔષધિની શક્તિ ઘટી જાય છે. આ સમયમાં
ઔષધિની દુર્બળતાને લીધે આયુ પણ ઘટે છે. આ રીતે કૃષ્ણ પક્ષના ચંદ્રમાની જેમ હૃાસમાન લોકમાં જે ધર્મમાં અનુરક્ત મનુષ્ય છે, તે સારી રીતે જીવન જીવે છે..
• વિવેચન-૬૫ થી ૩૦ :
હે શ્રમણ ! હે ગૌતમ ! હે આયુષ્યમાન ! પૂર્વે મનુષ્યોના છ પ્રકારના સંઘયણ અથતિ દેઢ, દેઢતર આદિ શરીર બંધ હતા. તે આ પ્રમાણે – વજAષભનારાય, ઋષભનારાય ઈત્યાદિ. તેનો અર્થ આ પ્રમાણે - ઋષભ - બે હાડકાંને વટલ પર, વજ જેવી ફીલિકા નારાય - બંને તરફ મર્કટબંધ, બંને હાડકાં બે બાજુથી મર્કટબંધ વડે બદ્ધ પટ્ટ આકૃતિ ત્રીજા હાડકાં વડે વીટેલ અને તેની ઉપર ત્રણે હાડકાંને ભેદતી કીલિકા આકારે વજ નામક અસ્થિ યંત્ર, તે વજર્ષભનારાય.
કીલિકા રહિત તે ઋષભનારાય, પટ્ટરહિત કેવળ મર્કટબંધ તે નારાય, જેના એક પડખે મર્કટબંધ અને બીજી પડખે કીલિકા છે - તે સાર્ધનારાય, જેમાં હાડકાં કાલિકા માત્ર બદ્ધ છે તે કીલિકા, જેમાં હાડકાં પરસ્પર પર્યન્ત સંસ્પર્શરૂપ સેવા માત્રથી વ્યાપ્ત છે અને નિત્ય સ્નેહ અવૃંગાદિ પરિશીલનની અપેક્ષા રાખે છે તે સેવાd.

Page #73

સૂત્ર-૬૫ થી ૭૦
હવે પાંચમાં આરામાં નિશ્ચે હે આયુષ્યમાન્ ! મનુષ્યોને સેવાર્તા સંહનન જ વર્તે છે. તેમાં શ્રી વીરથી ૧૭૦ વર્ષે સ્થૂલભદ્ર સ્વર્ગે ગયા ત્યારે છેલ્લા ચાર પૂર્યો, પહેલું સંસ્થાન, પહેલું સંઘયણ, મહાપાણ ધ્યાનનો વિચ્છેદ થયો.
શ્રીવીથી ૫૮૪ વર્ષે શ્રી વજ્રસ્વામીથી દશમું પૂર્વ અને ચાર સંઘયણ ગયા. હે આયુષ્યમાન્ ! પૂર્વે મનુષ્યોને છ સંસ્થાન હતા. સંસ્થાન-પાણીનો આકાર વિશેષ. સમચતુરસ - નાભિની ઉપર અને નીચે સર્વ લક્ષણયુક્ત અવયવપણે તુલ્ય અને તે ચતુરા - અન્યનાધિક ચારે અસ જેના છે તે. અસ - પલ્યુંક આસને બેસીને જાનુનું અંતર, આસનથી લલાટના ઉપરના ભાગનું અંતર, દક્ષિણસ્કંધથી વામ જાનુનું અંતર અને વામ સ્કંધથી દક્ષિણ જાનુનું અંતર તે સંસ્થાન - આકાર.
ન્યગ્રોધવત્ પરિમંડલ - ઉપરનું પ્રમાણ સંપૂર્ણ અને નીચેનું હીન હોય. નાભિની નીચેનો ભાગ યથોક્ત પ્રમાણ લક્ષણથી વર્તે છે તે સાદિ, જેમાં મસ્તક, ગ્રીવા, હાથ-પગ આદિ ચચોક્ત પ્રમાણ લક્ષણયુક્ત હોય પણ પીઠ અને ઉદર નહીં તે કુબ્જ જેમાં છાતી, પેટ, પીઠ આદિ પ્રમાણ લક્ષણયુક્ત હોય પણ મસ્તક, ગ્રીવા,
હાથ-પગ આદિ હીન હોય તે વામન અને જેમાં બધાં અવયવો પ્રમાણ લક્ષણથી પરિભ્રષ્ટ હોય તે કુંડ. હાલ નિશ્ચયથી મનુષ્યોને હુંડ સંસ્થાન વર્તે છે.
હવે ઉપદેશ દેતા કહે છે – સંહનત, સંસ્થાન, શરીર આદિનું ઉચ્ચત્વ અને આયુ મનુષ્યોને પ્રતિ સમયે ઘટતાં જાય તે અવસર્પિણી કાલદોષથી છે. ક્રોધ-માનમાયા-લોભ પ્રવાહથી પૂર્વ મનુષ્યોની અપેક્ષાથી વિશેષ વધે છે. મનુષ્યોના કૂટ-તુલાદિ ઉપકરણ, કૂટ-કુડવ પ્રસ્થાદિમાન વધે છે. તેથી કૂટતુલાદિ અનુસાર ક્રયાણક - વાણિજ્યાદિ કૂટ વધે છે. હવે દુઃશ્યમકાળમાં તુલા, માન અસમાન થાય છે. 7 શબ્દથી અનેક પ્રકારે વંચન લેવું. સંવત્સરો પણ દુઃખરૂપ થાય છે. વિષમ વર્ષાથી સાવર્જિત ઘઉં આદિ વીર્ય થાય. ગોધૂમાદિના દુર્બળપણાથી મનુષ્યોના આયુ વગેરે પણ ક્ષય પામે છે.
૧૩૧
એ પ્રમાણે ઉક્ત પ્રકારે કૃષ્ણપક્ષના ચંદ્રની માફક જે ધર્મયુક્ત મનુષ્યો છે, તેમનું સારું જીવિત જાણવું. હવે સો વર્ષના આયુવાળા પુરુષના કેટલાં યુગ-અયનાદિ
થાય ? -
• સૂત્ર-૧ થી ૭૩ :
હે આયુષ્યમાન ! જેમ કોઈ પુરુષ હાઈ, લિકર્મ કરી, કૌતુક-મંગલપ્રાયશ્ચિત્ત કરી, મસ્તકે હાઈ, કંઠમાં માલા પહેરી, મણિ-સુવર્ણ પહેરી, અહતસુમહાર્ધ વસ્ત્ર પહેરી, ચંદન વડે ઉત્કીર્ણ ગાત્ર શરીરી થઈ, સરસ સુરભી ગંધ ગોશીષ ચંદન વડે અનુલિપ્ત ગામથી, શુચિમાલા વર્ણક વિલેપન, હાર-અર્ધહારમિસરોહાર-પાલંબ-પલંબ ધારણ કરી, કટિસૂત્રકથી સારી રીતે શોભતો, પ્રૈવેયકવીંટી-લલિતાંગાદિ આભરણ પહેરી, વિવિધ મણિ-સુવર્ણ-રત્ન-કડગ-ત્રુટિત વડે સ્તંભિત ભૂજાવાળા, અધિકરૂપ-શોભાયુક્ત, કુંડલ વડે ઉધોતિત મુખ, મુગટ વડે દિપ્ત મસ્તક, હારાદિ વડે સારી રીતે રચિત છાતી, પાર્લબ-પલંબમાન-સુકૃત્ પટ
તંદુલવૈચારિપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
ઉત્તરીય, મુદ્રિકાથી પીંગલ થયેલ આંગળી, વિવિધ મણિ-કનક-રત્ન-વિમલમહા-નિપુણોચિત ઝગમગતા વિરચિત સુશ્લિષ્ટ વિશિષ્ટ લષ્ટ વીરવલય પહેરેલો વધુ શું કહીએ ? કલ્પવૃક્ષ સમાન અલંકૃત વિભૂષિત થઈ પવિત્ર થઈને માતાપિતાને અભિવાદન કરે અત્િ પ્રણામ કરે.
૧૩૨
ત્યારે તે પુરુષને માતા-પિતા એમ કહે કે, હે પુત્ર ! સો વર્ષ જીવો. તેનું આયુ ૧૦૦ વર્ષનું હોય તો વધુ કેટલું જીવે ? ૧૦૦ વર્ષ જીવતો તે ૨૦ યુગ જીવે છે, ૨૦ યુગ જીવતો ૨૦૦ અયન જીવે છે, ૨૦૦ અયન જીવતો તે ૬૦૦ ઋતુ જીવે છે, ૬૦૦ ઋતુ જીવતો તે ૧૨૦૦ માસ જીવે છે. ૧૨૦૦ માસ જીવતો તે ર૪૦૦ પક્ષ જીવે છે. એ રીતે - ૪ - ૩૬,૦૦૦ હોરા, ૧૦,૮૦,૦૦૦ મુહૂ, ૪,૦૭,૪૮,૪૦,૦૦૦ શ્ર્વાસોચ્છ્વાસ જીવે. તેમાં તે રરણા તંદુલવાહ ખાય છે.
હે આયુષ્યમાન્ ! કઈ રીતે રા તંદુલવાહ ખાય ? હે ગૌતમ ! દુબલ સ્ત્રી વડે ખંડિત, બલિહે છડિત, ખરમુરસલ વડે કુટેલ, ભુંસ-કાંકરા રહિત કરેલ અખંડિત અને પરિપૂર્ણ સોખાના સાડા બાર પલનો એક પ્રસ્થ થાય. તે પ્રસ્થને માગધ પણ કહે છે. સામાન્યથી રોજ સવારે એક પ્રસ્થ અને સાંજે એક પ્રસ્થ એમ બે વખત ભાત ખાય છે. એક પ્રથકમાં ૬૪,૦૦૦ ભાત હોય છે. ૨૦૦૦ ચોખાના દાણાનો એક કવલ, એ રીતે પુરુષનો આહાર ૩૨-કવલ, સ્ત્રીનો આહાર ૮ કવલ અને નપુંસકનો ર૪ કવલ હોય છે.
આ ગણના આ રીતે છે બે અસતીની પ્રકૃતિ, બે પ્રકૃતિની એક સેતિકા, ચાર સેતિકાનો કુડવ, ચાર કુડવનો પ્રસ્થક, ચાર પ્રસ્થકનો આઢક, સાઈઠ આઢકનો જઘન્યકુંભ, ૮૦ આઢિકનો મધ્યકુંભ, ૧૦૦ આઢકનો ઉત્કૃષ્ટકુંભ, ૮૦૦ આઢકનો એક વાહ, આ વાહ પ્રમાણે ૨૨ા. વાહ તંદુલ ખાય છે. એ ગણિત અનુસાર ૪૬૦ કરોડ, ૮૦ લાખ ચોખાના દાણા થાય છે, તેમ કહ્યું છે.
આ રીતે તે ૨ વાહ તંદુલ ખાતો પા કુંભ મગ ખાય છે. અર્થાત્ ૨૪૦૦ આઢક ઘી, ૩૬,૦૦૦ પલ મીઠું ખાય. બે માસે કપડાં બદલે તો ૧૨૦૦ ધોતી પહેરે. એ રીતે ૧૦૦ વર્ષના આયુવાળા મનુષ્યોના ઘી, તેલ, મીઠું, ભોજન, વસ્ત્રનું બધું તોલમાપ ગણિત છે.
આ ગણિત પરિમાણ પણ મહર્ષિઓએ બે પ્રકારે કહેલ છે. જેની પાસે આ બધું છે, તેની ગણના કરી છે, જેની પાસે આ કંઈ નથી તેની શું ગણના કરવી ?
• વિવેચન-૭૧ થી ૭૩ઃ
હે આયુષ્યમાન્ ! - x - કોઈ પુરુષ સ્નાન કરીને પછી બલિકર્મ - સ્વગૃહ દેવતાની પૂજા કરેલ તથા કૌતુક-મંગલ કરીને, તે જ પ્રાયશ્ચિત - દુઃસ્વપ્નાદિના વિઘાતાર્થે અવશ્ય કરણીયત્વ આદિથી - ૪ - મસ્તકેથી સ્નાન કરીને, પૂર્વે દેશ સ્નાન કહ્યું અને અહીં સર્વ સ્નાન કરીને કહ્યું, તેથી પુનરુક્તિ નથી. ગળામાં પુષ્પમાળા પહેરીને, મણિ સુવર્ણ પહેરીને, તેમાં મણિમય આભુષણ અને સુવર્ણમય આભુષણ
-

Page #74

સૂત્ર-૭૧ થી ૩
૧૩૩
અર્થ કરવો. મલ મૂષક આદિ વડે અનુપહત એવા બહુમૂલ્ય વસ્ત્ર પહેરીને...
ચંદન વડે ચર્ચિત શરીરવાળા, રસયુક્ત સુગંધયુક્ત, ગોશીષ ચંદન વડે અતિશય વિલેપનરૂપ શરીર કરેલ, પવિત્ર પુષ્પમાળા, વર્ણક અને વિલેપન-મંડનકારી કંકમાદિ વિલેપન કરેલ, પહેરેલ છે અઢાર સરોહાર, નવસરોહાર, મિસરોહાર જેણે તથા લટકતા એવા ઝુમખાવાળા, કટિ આભરણ વિશેષથી શોભા કરેલા અથવા હાર આદિ પહેરીને સારી શોભા કરેલ છે તેવા, ધારણ કરેલ શૈવેયક, વીંટી, કંઠકવાળા, શોભતા શરીરમાં અન્યાય બીજી શોભા કરેલ તથા વ્યસ્ત સારભૂષણવાળા...
વિવિધ મણિ-કનક-રત્નોના કટક, ગુટિક વડે અથતુ હાથ અને બાહુના આભરણ વિશેષથી તંભિત ભુજા જેની છે તે. અધિકરૂપે શોભાવાળા, કાનના આભરણરૂપ કુંડલો વડે ઉધોતને પ્રાપ્ત મુખ જેનું છે તેવા, મુગટ વડે દીપ્ત મસ્તકવાળા, હાર વડે આચ્છાદિત અને તેનાથી સારી રીતે કરેલ મનોહર છાતી જેની છે તેવી, દીધ-લટકતા અને સુષ્ઠ કૃત પટ વડે ઉત્તરાસંગવાળા, મુદ્રિકા આંગળીનું આભરણ, તેના વડે પીળી લાગતી આંગળીવાળા, વિવિધ મણિ-સુવર્ણ-રન વડે વિમલ તથા મહાઈ નિપુણ શિપી વડે પરિકર્મિત દીપતા એવા વિરચિત, સુશ્લિષ્ટ બીજા કરતાં વિશેષયુક્ત મનોહર વીસ્વલયો પહેરેલા...
ઘણું વર્ણન કરવાથી શું ? કલ્પવૃક્ષ સમાન અલંકૃત, દલ આદિ વડે વિભૂષિત ફળાદિથી શોભે તેમ આ પણ મુગટ આદિ વડે અલંકૃત અને વિભૂષિત વાદિ વડે હતો. તે પવિત્ર થઈને માતા-પિતાને પગે પ્રણિપાત કરે છે. પ્રણિપાત કરીને તે પુરને માતાપિતા એમ કહે છે કે – હે પુત્ર ! સો વર્ષ જીવ.
ધે જો તે પુગનું સો વર્ષ પ્રમાણ આયુ હોય ત્યારે તે જીવે, અન્યથા નહીં. તો પણ આયુ સો વર્ષથી અધિક તેનું ન થાય. કઈ રીતે ? જે કારણે સો વર્ષ જીવતો ૨૦ યુગ જીવે, કેમકે આયુ નિરપક્રમ હોય છે તેમાં • ચંદ્રાદિ પાંચ વર્ષરૂપ.
૨૦ચુગ જીવતો પુરૂષ ૨૦૦ અયન જીવે, તેમાં મગન - છ માસનું હોય. ૨૦૦ અયન જીવતો જીવ ૬0o wતુ જીવે છે. તેમાં બે માસની એક ઋતુ થાય. ૬૦૦ જીવતો પ્રાણી ૧૨૦૦ માસ જીવે છે. ૧૨૦૦ માસ જીવતો પ્રાણી ૨૪oo પક્ષ જીવે છે. ૨૪૦૦ પક્ષ જીવતો તે 36,000 અહોરાત્ર જીવે છે. ૩૬,ooo અહોરાત્ર જીવતો ૧૦,૮૦,૦૦૦ મુહૂર્ત જીવે છે. ૧૦,૮૦,૦૦૦ મુહૂર્ત જીવતો દેહધારી ૪,૦૭,૪૮,૪૦,૦૦૦ શ્વાસોચ્છવાસ જીવે છે.
આટલા જીવનમાં તે શા “નંદુલવાહ” કે જેનું સ્વરૂપ હવે કહેવાશે તેટલાં ચોખા ખાય છે. કઈ રીતે ? હે આયુષ્યમાન્ ! હે સિદ્ધાર્થ નંદન ! તે સંસારી શા તંદુલવાહ ખાય છે ?
હે ગૌતમ ! દુર્બલ શ્રી વડે ખાંડેલ, બલવતી સ્ત્રી વડે છડેલ, ખદિર મુશલના પ્રત્યાહતથી અપગત ફોતરાદિવાળા, અખંડ-સંપૂર્ણ અવયવ વાળા અસ્ફટિત - ૪ - કર્કશદિ કાઢી લેવાથી એક-એક બીજ વીણીને અલગ-અલગ કરેલ, એવા પ્રકારના ૧મા પલ તંદલનો એક પ્રસ્થક થાય છે.
૧૩૪
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ પલનું માન આ રીતે - પાંચ ગુંજા વડે માષ, ૧૬ માપ વડે કર્ષ અથતુ ૮૦ ગુંજા પ્રમાણ, તે જો સુવર્ણના હોય તો સુવર્ણ સંજ્ઞ, બીજાના હોય તો રજત આદિના થાય. ચાર કર્મ વડે પલ થાય અર્થાત્ ૩૨૦ ગુંજા પ્રમાણ થાય.
34 - પ્રાતઃકાળ, ભોજન માટે એક પ્રશ્ય જોઈએ ૬૪,૦૦૦ ચોખાનો એક પ્રસ્થ થાય. કેટલાં ચોખા વડે એક કવલ થાય? ૧૨૧ પ્રમાણમાં કંઈક ન્યૂન, આટલા કવલમાનથી પુરુષના ૩૨ વલરૂપ આહાર થાય છે, સ્ત્રીનો ૨૮ કવલ રૂપ અને નપુંસકનો ૨૪-કવલરૂપ આહાર થાય છે.
ઉકત પ્રકારથી અને કહેવાનાર પ્રકારથી આયુષ્યમાનું ! ગણના વડે આ પૂર્વોક્ત માન થાય છે.
- હવે અસતિ આદિ માનપૂર્વક ૧,૨૮,૦૦૦ તંદુલ પ્રમાણથી ૬૪ કવલ પ્રમાણ થાય. એ પ્રમાણે રોજ બે પ્રસ્થ ખાતો ૧૦૦ વર્ષે કેટલાં તંદુલવાહ કેટલાં ચોખા ખાય છે. તે કહેલ છે. ધાન્યથી ભરેલ અવગમુખી કરેલ હાથ અસતી કહેવાય છે. બે અસતીથી એક પ્રકૃતિ, બે પ્રકૃતિથી સેતિકા, ચાર સેતિકાથી કુડવ, ચાર કુડવથી પ્રસ્થ, ચાર પ્રસ્થથી આઢક, ૬૦ ટકથી જઘન્ય કુંભ ઈત્યાદિ સૂત્રાર્થવ જાણવું.
તે વાહપ્રમાણ ચોખાને ગણીને કહી, ૪,૬૦,૮૦,oo,ooo થાય, તેમ કહેલ છે. કઈ રીતે ? એક પ્રસ્થથી ૬૪,૦૦૦ ચોખા થાય ? બે પ્રસ્થથી ૧,૨૮,ooo થાય. રોજના બે ભોજન વડે ઉકત પ્રમાણ ચોખા ખાય છે. ૧૦૦ વર્ષના ૩૬,૦૦૦ દિવસો છે, તેથી ૩૬,૦૦૦ વડે ગુણતાં ૪,૬૦,૮૦,૦૦,૦૦૦ તે રીતે રચા વાહ ચોખાને ખાતો પા. મગના કુંભ ખાય ઈત્યાદિ સૂગાર્યવત્ બધું કહેવું * * * * * * *
• સૂત્ર-૩૪ થી ૧૦૧ -
વ્યવહાર ગણિત જોયું, હવે સૂક્ષ્મ અને નિશ્ચયગત ગણિત જાણવું જોઈએ. જે આ પ્રકારે ન હોય તો ગણના વિષમ જાણવી. સવધિક સૂમકાળ જેનું વિભાજન ન થઈ શકે તેને “સમય” જાણવો. એક શ્વાસોચ્છવાસમાં અસંખ્યાત સમય થાય છે. હષ્ટપુષ્ટ ગ્લાનિ રહિત અને કષ્ટ રહિત પુરુષનો જે એક શ્વાસોચ્છવાસ હોય તેને પ્રાણ કહે છે.
સાત પ્રાણોનો એક નોક, સાત સ્તોકનો એક લવ, 99 લવનું એક મુહૂર્ત કર્યું છે. હે ભગવન! એક મુહૂર્તમાં કેટલાં ઉચ્છવાસ કહ્યા છે ? હે ગૌતમ! 3993 ઉચ્છવાસ થાય છે. બધાં જ અનંતજ્ઞાનીઓએ આ જ મુહૂર્ત પરિમાણ બતાવેલ છે. બે ઘડીનું એક મુહૂd, ૬૦ ઘડીનો અહોરાઝ, પંદર અહોરાકનો પક્ષ બે પક્ષનો એક મહિનો થાય.
- દાડમના પુણની આકૃતિવાળી લોખંડની ઘડી બનાવી તેના તળમાં છિદ્ર કરવું. ત્રણ વર્ષની ગાયના બચ્ચાની પૂંછડીના ૯૬ વાળ જે સીધા હોય અને વળેલા ન હોય તેવા આકારે ઘડીનું છિદ્ર હોવું જોઈએ. અથવા બે વર્ષના હાથીના બચ્ચાની પૂંછડીના ને વાળ જે ટુટેલા ન હોય તેવા આકારે ઘડીનું છિદ્ર હોવું જોઈએ - અથવા -

Page #75

સૂત્ર-૭૪ થી ૧૦૧
૧૫
૧૩૬
તંદુલવૈચારિકપકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
ચાર માસ સોનાની એક ગોળ અને કઠોર સોય કે જેનું પરિમાણ ચાર અંગુલ હોય તેવું છિદ્ર હોવું જોઈએ. તે ઘડીમાં પાણીનું પરિમાણ ને આઢક હોતું જોઈએ. તે પાણીને કપડાં દ્વારા ગાળીને પ્રયોગ કરવો. મેઘનું સ્વચ્છ પાણી અને શરદકાલીન પર્વતીય નદીના જેવું પાણી લેવું.
૧ર-માસનું એક વર્ષ, એક વર્ષના ર૪-૫ક્ષ ૩૬૦ રાતદિવસ હોય છે, એક રાગ દિવસમાં ૧,૩,૯oo ઉચ્છવાસ હોય છે. એક મહિનામાં 35,૫૫,9oo ઉચ્છવાસ થાય છે. એક વર્ષમાં ૪,૦૭,૪૮,૪૦૦ ઉચ્છવાસ થાય છે. ૧૦૦ વર્ષના આયુમાં ૪,૦૭,૪૮,૪૦,ooo ઉચ્છવાસ થાય છે.
હવે સાત દિવસ ક્ષીણ થતાં આયુના ક્ષયને જુઓ.
રાતદિવસમાં 30 અને મહિનામાં 600 મુહૂર્ત પ્રમાદી માણસના નાશ પામે છે. પણ જ્ઞાની તે જાણતા નથી. હેમંત ઋતુમાં સૂર્ય પુરા 3૬૦૦ મુહૂર્વ આયુના નાશ કરે છે. એ જ રીતે ૨૦ વર્ષ બાળપણ અને વૃદ્ધાવસ્થામાં નાશ પામે છે. બાકીના ૧૫-વર્ષ ઠંડી ગરમી માગમન ભુખ તરસ ભય શોક અને વિવિધ પ્રકારના રોગ થાય છે. એ રીતે ૮૫ વર્ષ નાશ પામે છે. ૧૦૦ વર્ષ જીવનાર એ રીતે ૧૫-વર્ષ જીવે છે અને બધાં કંઈ ૧૦૦ વર્ષ જીવનાર હોતા નથી.
અા રીતે વ્યતીત થતાં નિત્સાર મનુષ્ય જીવનમાં સામે આવેલ ચાસ્ત્રિ ધર્મનું પાલન કરતાં નથી, તેને પાછળથી પશ્ચાત્તાપ કરવો પડશે.
- આ કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થઈને પણ કોઈ મનુષ્ય મોહવશ થઈ જિનેન્દ્રો દ્વારા પ્રતિપાદિત ધર્મતીર્થરૂપી શ્રેષ્ઠ માર્ગ અને આત્મસ્વરૂપને ગણતો નથી.
આ જીવન નદીના વેગ જેવું ચપળ, ચૌવન ફૂલો જેવું કરમાનારું અને સુખ પણ શાશ્વત છે. આ ત્રણે શીઘ ભોગ્ય છે. જેવી રીતે મૃગના સમૂહને જાળ વીંટાઈ જાય છે, એ રીતે મનુષ્યને જરા-મરણરૂપી જાળ વીંટાઈ જાય છે. તો પણ મોહ જાલથી મૂઢ બનેલા તમે આ બધું જોઈ શકતા નથી.
• વિવેચન-૭૪ થી ૧૦૧ -
વ્યવહાર ગણિત સ્થળથી સ્વીકારીને મુનિ વડે કહેવાયું. સૂક્ષ્મ ગણિત નિશ્ચયગત જાણવું જોઈએ. જો આ નિશ્ચયગત હોય, તો આ વ્યવહાગણિત નથી, તેથી વિષમગણના જાણવી.
ધે પૂર્વોક્ત સમયાદિ ગણિત કહે છે - વાત અત્યંત સૂક્ષ્મ છે, તેનો વિભાગ કરવો અશક્ય છે. #ત - સમય. ૨ શદથી અસંખ્યાત સમયની આવલિકા પણ જાણવી. એક નિઃશ્વાસ-ઉચ્છવાસમાં અસંખ્યાત સમયો જાણવા.
સમર્થ, રોગ રહિત, કલેશરહિત જીવનો એક નિઃશ્વાસ-ઉચ્છવાસને પ્રાણ કહે છે. સાત પ્રાણવી એક સ્તોકાદિ પૂર્વે કહ્યા એકૈક મુહૂર્તના કેટલાં ઉચ્છવાસ કહ્યા છે ? ગૌતમ ! 1993 મુહર્તા સર્વજ્ઞ અનંતજ્ઞાની વડે કહેલાં છે.
બે ઘટિકાનું એક મુહૂર્ત ઈત્યાદિ કાર્યવત્ જાણવું. તે નાલિકાનું અને તેના છિન્દ્રના સ્વરૂપ સુધી જાણવું. તેમાં વિશેષ એ કે ગાયની વાછડી ત્રણ વર્ષની ગણવી,
અને બાળ હાથણી બે વર્ષની ગણી. હવે ઘટિકાનું જળ પ્રમાણ કહે છે - તે બે આટક થાય. તે જળ વર૬ વડે ગળેલું ઈત્યાદિ જાણવું.
બાર માસનો એક સંવત્સર થાય. તેમાં ૨૪ પક્ષો હોય, ઈત્યાદિ બધું સૂત્ર૮૭ થી ૯૨ના અર્થ મુજબ જાણવું. 100 વર્ષમાં આ સૂત્રોત ઉચ્છવાસ થાય. ઓ ભવ્યો ! તમે જ્ઞાન ચક્ષુ વડે જુઓ, આયુષ્યનો ક્ષય અહોરાત્ર થતાં સમય-સમયે આવીડી-મરણથી આયુ તુટી રહેલ છે.
એક માસના ૯૦૦ મુહૂર્તા થાય તેમાં મધાદિ પ્રમાદ યુક્ત સુભમ અને gaહાદત્તાદિની જેમ ઘટી જાય છે. તે મુખઓિ જાણતાં નથી. એ રીતે ત્રણે ઋતુમાં સૂબાઈ મુજબ જાણવું. હવે જીવોનું ઉત્કૃષ્ટ જીવિત ૧૦૦ વર્ષના પ્રવાહથી જાણવું. સો વર્ષમાં ૫૦ વર્ષ નિદ્રા વડે ચાલી જાય. બાકીના ૫૦ વર્ષમાં ૨0-વર્ષ પ્રમાદાદિથી જાય છે. રોગાદિમાં ૧૫-વર્ષ જાય. એ રીતે ૮૫ વર્ષ જતાં શેષ-૧૫ વર્ષ વધે. ઈત્યાદિ સૂત્રાર્થવત્.
એ રીતે ઉક્ત પ્રકારે અસાર માનુષત્વમાં - x • સમયે સમયે આયુ ફાયને પામે છે. તેમાં તમે ચારિત્રધર્મ - જ્ઞાન, દર્શનપૂર્વક દેશ-સર્વ ચામિ ન કર્યું, તે મહાખેદની વાત છે. આયુષ્યના ક્ષયની ચરમક્ષણમાં મન-વચન-કાયાથી મહાખેદ કરીશ અને નરકમાં જઈશ. અહીં ભવ્યો પ્રશ્ન કરે છે –
આપણે આત્મસ્વરૂપ કેમ ન જાણીએ. ત્યારે ગુરુએ કહ્યું - જિનોક્ત સ્વરૂપ ધર્મનું પવિત્ર કરણ સ્થાનક, તેનો જ્ઞાન દર્શન યાત્રિરૂપ માર્ગ. તેમાં રાગાદિ વિજેતા જિનવરે પોતે નિરૂપિત છે કે તમે આત્માને ન જાણો. શું હોવાથી ? તીવ્ર મિથ્યાત્વમિશ્ર-મોહનીય કર્મોદય હોય ત્યારે. •x -
નદીના વેગ સમાન ચપળ આયુ છે. ચૌવત પુષ્પ સમાન છે. ક્ષણમાં જ્ઞાનવને પામે છે. જે સૌખ્ય છે, તે અનિત્ય છે. આ ત્રણે શીઘ ભોગ્ય છે - ભંગ પામે છે. ઈત્યાદિ બધું સૂત્ર ૧૦૦,૧૦૧ના અર્થ મુજબ જાણવું.
આયુષ્યની અપેક્ષાથી અનિત્યત્વ કહ્યું. હવે શરીરથી કહે છે• સૂત્ર-૧૦૨ -
હે આયુષ્યમાન ! શરીર fટ, પિય, કાંત, મનોજ્ઞ, મનોહર, મનાભિરામ, ઢ, વિશ્વસનીય, સંમત, બહુમત, અનુમત, ભાંડ કડક સમાન, રનરેડકવતું સુસંગોપિત, વસ્ત્રની પેટી સમાન સુસંપરિવૃત્ત, તેલપત્રની જેમ સારી રીતે રાણીય, ઠંડી-ગરમી-ભૂખ-તરસ-ચોર-દંશ-માક-નાત-પિત્ત-કફ-સંનિપાત આદિ રોગોના સંપરણિી બચાવવા યોગ્ય માન્યું છે. પણ ખરેખર આ શરીર અધવ, અનિત્ય, અશાશ્વત, વૃદ્ધિ અને હાનિ પામનાર વિનાશશીલ છે.
હે આયુષ્યમાના આ શરીરમાં પૃષ્ઠ ભાગના હાડકામાં ક્રમશ ૧૮ સાંધા છે. તેમાં કરંડક કારે બાર પાંસી છે, છ હાડકાં માત્ર પડખને ઘેરે છે, જેને કડાહ કહેવાય છે. મનુષ્યની કુક્ષિ એક વિતતિ પ્રમાણ અને ગર્દન ચાર અંગુલ પ્રમાણ છે. જીભ ચાર પલ, આંખ બે પલ છે. હાડકાંના ચાર ખંડથી યુક્ત

Page #76

સૂત્ર-૧૦૨
૧૩૩ માથાનો ભાગ છે. તેમાં ર દાંત, સાત અંગુલ પ્રમાણ જીભ, સાડા ત્રણ પલનું હૃદય, ૨૫-૫લનું કહેલું છે. અંત હોય છે, જે વામ પરિમાણની કહેવાય છે. બે અાંત આ પ્રકારે સ્થૂળ અને પાતળી છે. તેમાં જે સ્થળ આંત છે, તેમાંથી મળ નીકળે છે, જે સૂક્ષ્મ આંત છે. તેમાંથી સૂર નીકળે છે.
બે પડખાં કહ્યા છે, એક ડાબુ બીજુ જમણું તેમાં જે ડાબુ પડખું છે, તે સુખ પરિમાણવાળું છે, જે જમણું પડખું છે, તે દુ:ખ પરિમાણવાળું છે. હે આયુષ્યમાન ! આ શરીરમાં ૧૬૦ સાંધા છે, ૧૦૭ મર્મસ્થાન છે. એકબીજાથી જોડાયેલા રૂoe હાડકાં છે, Goo નાયુ, soo શિર, ૫oo માંસપેશી, ધમની, દાઢી મૂંછના રોમ સિવાયના 6 લાખ રોમકૂપ, દાઢીમૂછ સહિત સાડા ત્રણ કરોડ રોમકૂપો હોય છે.
હે આયુષ્યમાન ! આ શરીરમાં ૧૬૦ શિરા નાભિથી નીકળી મસ્તિક તરફ જાય છે, જેને સહાણી કહે છે. ઉદર્વગમન કરતી આ શિરા ચ, શ્રોત્ર, ઘાણ, જિલ્લાને ક્રિયાશીલતા બક્ષે છે અને તેના ઉપઘાતથી ચક્ષુ, ઝ, ઘાણ, જિલ્લાની ક્રિયાશીલતા નાશ પામરે છે.
હે આયુષ્યમાતા આ શરીરથી ૧૬૦ શિસ નાભિથી નીકળી નીચે પગના તળા સુધી પહોંચે છે. તેનાથી જંધાને ક્રિયાશીલતા પ્રાપ્ત થાય છે. આ શિરાના ઉપઘાતથી મસ્તકપીડા, આધાશીશી, મસ્તકશૂળ, આંખનો અંધાપો આવે છે.
હે આયુષ્યમાન ! આ શરીરમાં ૧૬૦ શિરા નાભિથી નીકળી તીઈ હાથના તળીયા સુધી પહોંચે છે તેનાથી બાહુને ક્રિયાશીલતા મળે છે અને તેના ઉપાયથી પડખામાં વેદના, પૃષ્ઠ વેદના, કુક્ષિપીડા અને કુક્ષિ શૂળ થાય છે.
હે આયુષ્યમાન ! ૧૬o શિવ નાભિથી નીચે તરફ જઈ ગુદાને મળે છે અને નિરૂપઘાતથી મળ-મૂત્ર, વાયુ ઉચિત માત્રામાં થાય છે અને ઉપઘાતથી મળમૂત્ર-વાયુનો નિરોધ થતાં મનુષ્ય સુબ્ધ બને છે અને પાંડુ નામક રોગ થાય છે. | હે આયુષ્યમાન ! કફ ધારક ર૫-શિર, પિત્તધાક ૨૫-શિરા, વીર્યધારક, ૧૦-શિરા હોય છે, પુરુષને કૂલ 300 શિરા અને ચીને ૬૭૦ શિરા તથા નપુંસકને ૬૮૦ શિરા હોય છે..
હે આયુષ્યમાન ! આ માનવશરીરમાં લોહીનું વજન એક ઢક, વસનું અડધું આઢક, મજીલિંગનું એક પ્રસ્થ, મૂત્રનું એક આઢક, યુરિસનું એક પ્રસ્થ, પિત્તનું એક કુડવ, કફનું એક કુડવ, શુકનું અડધું કુડવ પરિમાણ હોય છે. તેમાં જે દોષયુકત હોય છે, તેમાં તે પરિમાણ અભ હોય છે.
પુરુષના શરીરમાં પાંચ કોઠા છે, પ્રીના શરીરમાં છ કોઠા હોય છે, પરપને નવ મોત હોય છે, અને ૧૧-સ્રોત હોય છે. પુરુષને પ૦૦ પેશી, સ્ત્રીને ૪૭૦ પેશી, નપુંસકને ૪૮૦ પેશી હોય છે.
• વિવેચન-૧૦૨ :હે આયુષ્યમાન ! જો કે આ શરીર ઈચ્છાવિષયપણાથી ઈષ્ટ, કમનીયપણાથી
૧૩૮
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ કાંત, પ્રેમ નિબંધનવથી પ્રિય, મનથી જણાય તે મનોજ્ઞ, મન વડે જવાય તે મનામ, મનોભિગમ, સ્વૈર્ય, વિશ્વાસ સ્થાન, સંમત, ઘણા કાર્યોમાં અનભતાથી બહુમત, અનુમત, આભરણના ભાજન તુલ્યથી આદેય, રન કરંડક સમાન સુસંગોપિત, વસ્ત્રમંજપા સમાન, નિરૂપદ્રવ સ્થાને નિવેશિત, -x • ભાંગવાના ભયથી તૈલ ગોલિકા સમાન સુસંગોપિત - x• તેલ ભાજનની જેમ સુસંગોપનીય છે અન્યથા ઢળી જવાથી તેલની હાનિ થાય. આ શરીરને ઉણાદિ બધું ન સ્પર્શે, એમ કરીને પાલિત છે. તેમાં ઉષ્ણત્વ-ગ્રીમાદિમાં, શીતકાળમાં શીતત્વ, વાલ-વ્યાપદ, કુતુ-મુખ, પિપાસા-તૃષા, ચો-નિશાચર ઈત્યાદિ - X - X -
આ શરીર સૂર્યોદયવતુ અધુવ છે. પ્રતિનિયતકાલે અવશ્ય ભાવિ ન હોવાથી અનિયત-સુરપાદિ કે કુરપાદિ દર્શનથી છે. અશાશ્વત - ક્ષણે ક્ષણે વિનશ્વર છે. ઈટાહાર ઉપભોગપણાથી ધૃતિ-ઉપખંભાદિમાં દારિક વMણા પરમાણુ ઉપચયથી ચયના અભાવે અપચય, તે અયાપચય યુક્ત- પુષ્ટિ, ગલન સ્વાભાવયુક્ત છે. જેનો વિનશ્વર સ્વભાવ છે તે વિપરાશ ધર્મ. પછી વિક્ષિત કાળથી પછી અને પહેલાં અર્થાત્ સર્વદા. અવશ્ય ત્યાજ્ય.
આ શરીરથી કે શરીરમાં અનુક્રમથી અઢાર પૃષ્ઠિવંશની સંધિ - ગ્રંથિરૂપ હોય છે. જેમકે વાંસના પર્વો. તે અઢાર સંધિમાં બાર સંધિથી બાર પાલિકા નીકળીને ઉભય પાર્શને આવરીને વક્ષ:સ્થત મધ્યે ઉદર્વવર્તિ અસ્થિ લાગીને પલકાકારપણે પરિણમે છે. તેથી કહે છે - શરીરમાં બાર પાંશુલિકારૂપ કરંડક હોય છે. તે જ પૃષ્ઠિ વંશમાં બાકી છ સંધિથી છ પાંશુલિકા નીકળીને બે પડખાંને આવરીને હૃદયને ઉભયથી વજપંજરથી નીચે શિથિલ કૂક્ષિથી ઉપર પરસ્પર સંમિલિત થઈ રહે છે. તેને કટાહ કહે છે. બે વેંતની કુક્ષિ હોય ઈત્યાદિ સૂત્રાર્થવતું. તેમાં જિલ્લા • મુખની અત્યંતરવર્તી માંસખંડરૂપ, લંબાઈમાં આમાંગુલથી સાત અંગુલ હોય છે. હૃદય અંતર્વત માંસખંડ | પલ હોય છે. -x -x - બાકી સૂત્રાર્થવતું. [માત્ર શબ્દાર્થ અહીં નોંધેલ છે –
આંધ - અંગુલિ આદિ અસ્થિબંડ મેલાપક સ્થાન. મ0 રામ - હાડકાની માળા, નાયુ - અસ્થિબંધ શિરા. ધમની - સવાહી નાડી. IT • તગુરુહ કૂપ અર્થાત્ રોમરંધ.
હવે પૂર્વોક્ત ૩૦૦ શિરા કઈ રીતે થાય છે, તે કહે છે - સમગ્ર વૃત્તિ સૂત્રાર્થવત્ છે. વિશેષ આ પ્રમાણે - શિરા - સ્મસા, સહરણી, નિરુપણાત અનુગ્રહ, ૩પપત - વિઘાત, ૩પતિ - પ્રાપ્ત, ૩પધાત - વિકાર પ્રાપ્ત, ઈવેના - મસ્તકપીડા. અક્ષvi - લોચન. નિરુપથતિ : નિરુપદ્રવ, ૩પયાત - ઉપદ્રવ, નિરુપયત - ઉપદ્રવનો અભાવ. મણ પરીષવાત કર્મ- પ્રસવણકર્મ, વિઠાકર્મ, વાયુકર્મ. અર્શ-હરસ, ગુદાંકુર, વ્યક્તિ - ક્ષોભને પામે છે, પરમ પીડાકર લોહીને છોડે છે.
figurfewfi • àમઘારિણી - x • શેષ વૃત્તિકથન સૂગાર્યવત્ જાણવું. - X • હવે શરીરમાં રુધિરાદિનું પ્રમાણ કહે છે – હે આયુષ્યમાન ! આ પ્રાણીનું રુધિર

Page #77

સુગ-૧૦૨
૧૩૯
આઢક પ્રમાણ હોય છે. વસા અર્ધ આટક. મસ્તક-ભે ફેફસાદિ પ્રસ્થ પ્રમાણ, મૂત્ર આઢક પ્રમાણ, પુરીષ પ્રસ્થ પ્રમાણ છે ઈત્યાદિ પ્રાર્થવતુ જાણવું.
આ આઢક, પ્રસ્થાદિ પ્રમાણ બાલ-કુમાર-તરુણાદિને- બે અસતીની પસલી, બે પસલીની સેતિકા, ચાર સેતિકાનો કુડવ, ચાર કુડવનો પ્રસ્થ, ચાર પ્રસ્થનો આઢક, એ પ્રમાણે પોત-પોતાના હાથ વડે ગણી લેવું. જો રુધિરાદિ જ્યારે દુષ્ટ હોય છે, તે ત્યારે અતિપમાણ થાય છે, અર્થાત્ ઉક્ત પ્રમાણથી શુક્ર-શોણિતાદિનું હીન-અધિકd થાય છે. તે ત્યાં વાત આદિ દૂષિતત્વથી જાણવું. - x - ૪ -
નવશ્રોત પુરુષના - તેમાં બે કાન, બે ચક્ષુ, બે ઘાણ, મુખ, ગુદા, લિંગ. અગિયાર શ્રોત્ર સ્ત્રીના કહ્યા, તેમાં પૂર્વોક્ત નવ અને બે સ્તન યુક્ત અગિયાર થાય, તે મનુષ્ય સ્ત્રીને આશ્રીને કહ્યું. ગાય આદિને ચાર સ્તન હોય છે, તેથી તેને ૧૩ શ્રોત થાય. શૂકરી આદિને આઠ સ્તન હોવાથી ૧ શ્રોત તિવ્યઘિાતમાં થાય. વ્યાઘાતમાં તો એક સ્તનવાળી બકરીને ૧૦ શ્રોત અને ત્રણ સ્તની ગાયને ૧૨-શ્રોત થાય છે. - X - શરીરનું સ્વરૂપ કહ્યું, હવે તેનું અસુંદરd -
• સૂઝ-૧૦૩ થી ૧૦૫ :
કદાચ જે શરીરનું દરનું માંસ પરિવર્તન કરીને બહાર કરી દેવાય તો તે શુચિને જોઈને માતા પણ ધૃણા કરે.
મનુષ્યનું આ શરીર માંસ, શુક, હાડકાંથી અપમિ છે. પણ આ વસ્ત્ર, ગંધ માળા દ્વારા આચ્છાદિત હોવાથી શોભે છે.
આ શરીર ખોપરી, ચરબી, મજા, માંસ, હાડકાં મજુલિંગ, લોહી, વાલુંડક, ચમકોશ, નાકનો મેલ અને વિષ્ઠાનું ર છે. આ ખોપરી , કાન, હોઠ, કપાળ, તાળવું આદિ અમનોજ્ઞ અળથી યુકત છે. હોઠનો ઘેરાવો અત્યંત લાળથી ચીકણો, મોટું પસીનાવાળું, દાંત મળથી મલિન, જવામાં બીભત્સ છે. હાથ-આંગળી, અંગુઠા, નખના સાંધાથી જોડાયેલ છે. આ અનેક તરલ-મ્રાવનું ઘર છે.
આ શરીર ખભાની નસ, અનેક શિરા અને ઘણાં સાંધાણી બંધાયેલું છે. શરીરમાં ફૂટેલા ઘડા જેવું કપાળ, સુકાવૃક્ષની કોટર જેવું પેટ, વાળવાળો અશોભનીય કુક્ષિ પ્રદેશ, હાડકાં અને શિરાના સમૂહથી યુક્ત, તેમાં સમ અને બધી તરફ રોમકૂપોમાંથી સ્વભાવથી જ અપવિત્ર અને ઘોર દુર્ગધયુક્ત પરસેવો નીકળી રહ્યો છે.
તેમાં કલેજું આતરડા, પિત્ત, હૃદય, ફેફસા, પ્લીહા, શુક્સ, ઉદર એ ગુપ્ત માંસપિંડ અને મળયાવક નવ છિદ્રો છે. તેમાં ઘધ અવાજ કરતું હદય છે તે દુર્ગંધયુકત, પિત્ત-કફ-મૂત્ર અને ઔષધિનું નિવાસ સ્થાન છે. ગુહ્ય પ્રદેશ, ગોઠણ, જંઘા અને પગના જોડથી જોડાયેલા, માંસ ગંધથી યુક્ત, અપવિત્ર અને નશર છે.
આ રીતે વિચારી અને તેનું બીભત્સ રૂપ જોઈને એ જવું જોઈએ કે - આ શરીર ધુવ, અનિત્ય, અશાશ્વત, સડન-ગલન અને વિનાશધર્મી તથા
૧૪૦
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ પહેલા કે પછી અવશ્ય નષ્ટ થનાર છે, આદિ અને અંતવાળું છે. બધાં મનુષ્યોનો દેહ આનો જ છે.
• વિવેચન-૧૦૩ થી ૧૦૫ -
શરીરના મધ્યપ્રદેશમાં જે અપવિત્ર માંસ વર્તે છે. તે માંસ પરાવર્ચ કરીને, જો બહારના ભાગમાં કરાય તો તે માંસને અપવિત્ર જોઈને પોતાની પણ આત્મીયા માતા જુગુપ્સા કરે કે - અરો ! મેં આ શું અપવિત્ર જોયું. મનુષ્ય સંબંધી શરીર અપવિત્ર છે. કોના વડે? માંસ, શુક, હાડથી, વિભૂષા કરેલું જ શોભે છે. કોનાથી ? ગંધમાળા વડે આચ્છાદન કરેલ. આચ્છાદન-વસ્ત્ર, ગંધ-કર્પરાદિ.
આ મનુષ્ય શરીર શીર્ષઘટી સમાન મસ્તકનું હાડકું, મેદ, મજા, માંસ, અસ્થિન્કવ્ય, માથાની ચીકાશ, લોહી, વાલુંડ-અંતર શરીર અવયવ વિશેષ, ચર્મકોશ, નાકનો મેલ, બીજો પણ શરીરથી ઉદભવેલ નિંધમલ તે બધાંના ગૃહસમાન છે. મનોજ્ઞભાવ વર્જિત શીર્ષઘટી વડે આકાંત, ગળતા એવા નયન, કર્ણ, હોઠ, ગંડ, તાલુ ઈત્યાદિથી ચીક્કણું. - x • દાંત મલ વડે મલિન, ભયંકર આકૃતિ કે અવલોકન, રોગાદિ કૃશાવસ્થામાં જેનું શરીર છે તે બીભત્સ દર્શન, સ્કંધ-ભુજા-હાથનો અંગુઠો અને આંગળીઓ, નખોની જે સંધિઓ, તેના સમૂહથી સંધિત આ શરીર ઘણાં સના ગૃહ સમાન છે. [કઈ રીતે ?].
નાળ વડે, સ્કંધશિરા વડે, અનેક સ્નાયુ વડે, ઘણી ધમની વડે, અસ્થિ મેલાપક સ્થાન વડે નિયંત્રિત, સર્વ જન દેરશ્યમાન ઉદર કપાલ જેમાં છે તેવું. કક્ષા સમાન નિકુટ - જીર્ણ શુક વૃક્ષની કોટર જેવું તે કક્ષનિકુટ કુલિત બાલોથી સદા સહિત અથવા કક્ષામાં થાય તે કાક્ષિકા- તેમાં રહેલ કેશ લતા વડે યુક્ત. દુષ્ટ અંતવિનાશ કે પ્રાંત જેમાં છે, તે દુરંત-દુપૂર, અસ્થિ અને ધમનીની પરંપરાથી વ્યાપ્ત, સર્વ પ્રકારે - સર્વત્ર રોમરંધણી પરિસવતું - ગળતું, બધે જ સચ્છિદ્ર ઘટ સમાન, a શબ્દથી બીજા પણ નાસિકાદિ છીદ્રોથી સવતુ આ શરીર સ્વયં અપવિત્ર છે અને સ્વભાવથી પરમદુષ્ટગંધી છે.
પ્લીહા, જલોદર, ગુહમાંસ, નવ છિદ્રો જેમાં છે તે, તથા દિદ્ધિગ થતું હદય જેમાં છે તે ચાવતુ દુગધી પિત્ત-ગ્લેમ-મૂત્ર લક્ષણ ઔષધોના ગૃહ સમાન. • x • સર્વ ભાગમાં દુષ્ટ, અંત કે પ્રાંત છે તેવું. ગુહ્ય સાંથળ-ઘુંટણ-જંઘા-પાદ-સંઘાત સંધિત, અશુચિ અપવિત્રમાંસ ગંધ જેમાં છે તેવું. એ પ્રમાણે વિચારતા બીભત્સ દર્શનીય ભયંકર રૂપવાળું, રાઘવ, અનિત્ય, અશાશ્વત છે. સડણ-પવન-વિવંસન સ્વભાવવાળું છે. તેમાં સડન-કુદ્ધિ આદિથી અંગુલી આદિનું સડન, બાહુ આદિનું ખગાદિ વડે છેદનાદિથી પતન, સર્વથા ક્ષય તે વિવંસ.
આ મનુષ્ય શરીરને સાદિ-સાંત જાણ. આ સર્વ મનુષ્યોનું શરીર તવતઃ સ્વભાવથી આવે છે. હવે વિશેષથી અશુભત્વ કહે છે
• સૂત્ર-૧૦૬ થી ૧૦૮ :માતાની કુટિમાં શુક અને શોણિતમાં ઉત્પન્ન તે જ અપવિત્ર સને પીતો

Page #78

સૂત્ર૧૦૬ થી ૧૦૮
૧૪૧ નવ માંસ ગર્ભમાં રહે છે. યોનિમુખથી બહાર નીકળ્યો. સ્તનપાનથી વૃદ્ધિ પામ્યો, સ્વભાવથી જ આશુચિ અને મળયુક્ત એવા આ શરીરને કઈ રીતે ધોવું શક્ય છે ? અરે, અશચિમાં ઉતા અને જ્યાંથી તે મનુષ્ય બહાર નીકળેલ છે, કામક્રીડાની આસક્તિથી તે જ અશશિ યોનિમાં મણ કરે છે..
• વિવેચન-૧૦૬ થી ૧૦૮ -
જનનીના જઠરાંતરમાં વીર્ય અને લોહીના એશ થવાથી પહેલાં ઉત્પન્ન, તે જ વિષ્કારસને પીતો, નવ માસ સુધી રહે. યોનિનું મુખ ફાડીને, સ્તનના દુધથી વૃદ્ધિ પામીને, વિષ્ઠામય થયેલા, આવા દેહને કઈ રીતે ધોવાનું શક્ય છે? ખેદની વાત છે કે અશુચિમાં ઉત્પન્ન જે દ્વારેથી નીકળ્યો, ચૌવન પામ્યા પછી જીવ વિષયરત બની ત્યાં જ કીડા કરે છે.
• સૂત્ર-૧૦૯ થી ૧૪ર :
અશુચિથી યુક્ત ના કટિભાગને હજારો કવિઓ દ્વારા શ્રાંત ભાવથી વણન કેમ કરાય છે ? તેઓ રીતે સ્વાર્થવશ મૂઢ બને છે, તેઓ બિચારા રાગને કારણે આ કટિભાગ અપવિત્ર મળની થેલી છે, તે જાણતા નથી. તેથી જ તેને વિકસિત નીલકમલનો સમૂહ માનીને તેનું વર્ણન કરે છે.
વધારે કેટલું કહીએ ? પ્રચુર મેદયુક્ત, પરમ પવિત્ર વિષ્ઠાની રાશિ અને ધ્રા યોગ્ય શરીરમાં મોહ કરવો ન જોઈએ. સેંકડો કૃમિ સમૂહોથી યુક્ત અપવિત્ર મળતી વ્યાખ, અશુદ્ધ, અશશ્ચત, સારરહિત, દુધિયુકત, પરસેવા અને મળથી મલિન આ શરીરમાં તમે નિર્વેદ પામો.
આ શરીર દાંત-કાન-નાકનો મેલ અને મુખની પ્રચુર લાળથી યુક્ત છે. આવા બિભત્સ અને ઘણિત શરીર પ્રત્યે રાગ કેવો ? સડ-ગલન-વિનાશવિધ્વંસન:ખકર અને મરણધર્મો, સડેલા લાકડાં સમાન શરીરની અભિલાષા કોણ કરે ?
આ શરીર કાગડાં, કુતર, કીડી, મંકોડા, માછલી અને શ્મશાનમાં રહેતા ગીધ વગેરેનું ભોજ્ય તથા વ્યાધિથી ગ્રસ્ત છે. એ શરીરમાં કોણ સગ કરે ?
અપવિત્ર, વિષ્ઠાથી પૂરિત, માંસ અને હાડકાંનું ઘર, મલયાવિ, રજવીથિી ઉત્પન્ન, નવ છિદ્રોથી યુક્ત, અશાશ્વત જણ. તિલકયુકત, વિશેષથી રકત હોઠવાળી યુવતિના બાહ્ય રૂપને જુઓ છો પણ અંદર રહેલાં ડુંગધિત મળને જોતાં નથી.
| મોહથી ગ્રસિત થઈ નાયો છો અને કપાળના અપવિત્ર સને પીઓ છો, કપાળથી ઉત્પન્ન રસ, જેને સ્વયં યુકો છો. ધૃણા કરો છો અને તેમાં જ અનુક્ત થઈ અત્યંત આસક્તિથી તે સ પીઓ છો.
- કપાળ અપવિત્ર છે. નાક-વિવિધ અંગ છિદ્ર-વિછિદ્ર પણ અપવિત્ર છે. શરીર પમ અપવિત્ર ચામડાથી ઢાંકેલું અંજન વડે નિર્મળ, નાન-ઉદ્વર્તનથી સંસ્કારિત, સુકુમાલ પુણોથી સુશોભિત કેશરાશિયુક્ત મીનું મુખ અજ્ઞાનીને
૧૪૨
તંદુલવૈચારિક્તકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ રાગ ઉત્પન્ન કરે છે. જ્ઞાન બુદ્ધિવાળો જે ફૂલોને મસ્તકનું આભુષણ કહે છે, તે કેવળ ફૂલ જ છે. મસ્તકનું આભુષણ નથી.
સાંભળો, ચરબી, વસા, કફ, ગ્લેમ, મેદ આ બધાં માથાના ભૂષણ છે. આ પોતાના શરીરના સ્વાધિન છે. શરીર ભૂષિત થવા માટે યોગ્ય છે. વિષ્ઠાનું ઘર છે. બે પગ અને નવ છિદ્રોથી યુકત છે. નવ દુર્ગાથી ભરેલું છે. તેમાં અજ્ઞાની મનુષ્ય અત્યંત મૂર્શિત થાય છે.
કામરાગથી રંગાયેલા તમે ગુપ્ત અંગોને પ્રગટ કરીને દાંતોના ચીકણા મળ અને ખોપરીમાંથી નીકળતી કાંજી અથ વિકૃત સને પીઓ છો.
હાથીના દાંત, સસલા અને મૃગનું માંસ, ચમરી ગાયના વાળ અને ચિત્તાનું ચામડું તથા નખને માટે તેમનું શરીર ગ્રહણ કરાય છે. માનવ શરીર શું કામનું છે ?
હે મૂર્ખ ! આ શરીર દુર્ગન્ધયુક્ત અને મરણસ્વભાવી છે, તેમાં નિત્ય વિશ્વાસ કરી તમે કેમ આસકત થાઓ છો ? એનો સ્વભાવતો કહો – દાંત કોઈ કામના નથી, મોટા વાળ ધૃા યોગ્ય છે, ચામડી પણ બિભત્સ છે. હવે કહો કે તમે શેમાં રાગ રાખો છો ? કફ, પિત્ત, મૂત્ર, વિષ્ટા, ચરબી, દાઢો આદિ શેનો રામ છે?
જંઘાના હાડકાં ઉપર સાથલ છે, તેના ઉપર કટિભાગ છે, કટિ ઉપર પૃષ્ઠભાગ છે, પૃષ્ઠ ભાગમાં ૧૮ હાડકાં છે. બે આંખના હાડકા છે અને સોળ ગર્દનના હાડકાં જાણવા. પીઠમાં બાર પાંસળી છે. શિરા અને નાયુથી બદ્ધ કઠોર હાડકાંનો આ ઢાંચો માંસ અને ચામડામાં લપેટાયેલો છે.
- આ શરીર વિષ્ઠાનું ઘર છે, આવા મળગૃહમાં કોણ રાણ કરે છે ? જેમ વિષ્ઠાના કુળ નજીક કાગળા ફરે છે, તેમાં કૃમિ દ્વારા સુળખુળ શબ્દ થયા કરે છે અને સ્રોતોથી દુધ નીકળે છે [મરેલા શરીરની પણ આ જ દશા છે.] - મૃત શરીરના નેત્રને પક્ષી ચાંચથી ઓદે છે. ઉdીની માફક હાથ ફેલાય છે, આંત બહાર કાઢી લે છે, ખોપરી ભયંકર દેખાય છે. મૃત શરીર ઉપર માખી બણબણ કરે છે. સડેલા માંસમાંથી શૂળ-શુળ અવાજ આવે છે. તેમાં ઉત્પન્ન કૃમિ સમૂહ મિસ-મિસ અવાજ કરે છે. આંતરડામાં શિવ-થિવ શબ્દ થાય છે. આમ આ ઘણું બિભત્સ લાગે છે.
પ્રગટ પાંસળીવાળું, વિકરાળ, સુકા સાંધાથી યુકત, ચેતના હિત શરીરની અવસ્થા જાણો. નવ દ્વારોથી અશુચિને કાઢનાર કરતાં ઘડાં સમાન આ શરીર પ્રતિ નિર્લોભ ભાવ ધરો.
બે હાથ, બે પગ અને મસ્તક, ધડ સાથે જોડેલ છે તે મલિન મલનું કોઠાગાર છે. આ વિષ્ઠાને તમે કેમ ઉપાડીને ફરો છો ? આ રૂપાળા શરીરને રાજપથ ઉપર ફરતું જોઈને પ્રસન્ન થાઓ છો, પગંધથી સુગંધિતને તમારી ગંધ માનો છો, ગુલાબ, ચંપો, ચમેલી, અગર, ચંદન, તુર્કની ગંધને પોતાની ગંધ

Page #79

સૂત્ર-૧૦૯ થી ૧૪૨
માનીને પ્રસન્ન થાઓ છે.
તારું મોઢું મુખવાસથી, અંગ-પ્રત્યંગ અગથી, કેશ નાનાદિ વેળા લગાડેલા સુગંધિત દ્રવ્યોથી સુગંધિત છે. તો આમાં તમારી પોતાની ગંધ શું છે? હે પુરુષ ! આંખ-કાન-નાકનો મેલ તથા શ્લેષ્મ, અશુચિ અને મુત્ર એ જ તો તારી
પોતાની ગંધ છે.
૧૪૩
• વિવેચન-૧૦૯ થી ૧૪૨ :
હે પૂજ્ય ! તે સ્ત્રીદેહની ગૃહકુડી [] કઈ રીતે છે ? અશ્રાંત, જેના વડે સ્વ સ્વાર્થમાં મૂઢતાને પામેલ હજારો કવિઓ વડે સ્ત્રીની કટિનો અગ્રભાગ અર્થાત્ ભગરૂપ વચન વિસ્તાથી વિસ્તારે છે. કેવું જઘન ? પરમ અપવિત્ર વિવર. કહ્યું છે – ચર્મખંડ, સદાભિન્ન, અપાન ઉદ્ગારવાસિત. તેમાં મૂઢો પ્રાણથી અને ધનથી ક્ષય પામે છે. જેમ
પ્રાણથી અને ધનથી ક્ષય પામે છે. જેમ-પ્રાણથી સત્યકી આદિ ક્ષય પામ્યા.
હે શિષ્ય! તીવ્ર કામરાગથી હૃદયમાં જાણતાં નથી, બીજાને કહેતા નથી. કોણ ? બિચારા. અપવિત્ર નિર્ધમન ખાળરૂપ તે જઘનને પરમ વિષયાસક્તો વર્ણવે છે. કઈ રીતે ? વિકસિત નીલોપલવનની ઉપમા આપે છે. કેટલાં પ્રમાણમાં હું શરીનું વર્ણન કરું? તે વિષ્ઠાદિ પ્રચૂર ભરેલ છે. અર્થાત્ પરમવિષ્ઠા સમૂહરૂપ છે.
વિરાગ તેનું કારણ કામાસક્ત અંગારવતીના રૂપદર્શનમાં ચંદ્રપ્રધોતનની જેમ જાણવું અથવા ચાલ્યો ગયેલ છે. રાગ-મન્મયભાવ જેમાંથી તે વિરાગ. વિરાગમૂલ - તેમાં રાગ ન કરવો - સ્થુલભદ્ર, વજ્ર સ્વામી કે જંબુસ્વામી આદિવત્.
કૃમિકુલ સંકીર્ણ, અપવિત્રમલ વ્યાપ્ત, અશુદ્ધ, સર્વથા પવિત્ર કરવાનું અશક્ય, અશાશ્વત, ક્ષણે-ક્ષણે વિનશ્વર, સારવર્જિત, દુર્ગન્ધ પ્રસ્વેદ-મલથી ચિગચિગાતો, એવા પ્રકારે શરીરમાં હે જીવો ! તમે નિર્વેદ-વૈરાગ્યને પામો.
દાંત, કાનનો મેલ, નાકનો મેલ, શ્ર્વ શબ્દથી શરીગત અનેક પ્રકારનો મલ ગ્રહણ કરવો. આવા બીભત્સ, સર્વથા નિંધ શરીરમાં કોણ રાગ કરે ? તે શરીરમાં
કોણ વાંછા કરે? કેવા શરીરમાં ? જે શરીર સડન, પત્તન, વિકિરણ, વિધ્વંસન, ચ્યવન, મરણધર્મવાળું છે. તેમાં વિળિ - વિનશ્વરત્વ, વિધ્વંસન-રોગ જ્વરાદિથી જર્જરીકૃત્, ચ્યવન-હાથ, પગાદિનો દેશ ક્ષય.
દેહમાં કોણ રાગ કરે? કેવો દેહ ? કાગડા, કુતરા, કીડી, મંકોડા, માછલી આદિના ભક્ષ્ય સમાન છે. સદા સંવિશુદ્ધિ, વિષ્ઠા ભૂત, માંસ-કલેવર-કુંડિ આદિ બધેથી ગળતું, માતા-પિતાના લોહી અને પુદ્ગલથી નિષ્પાદિત, નવ છિદ્રયુક્ત, અશાશ્વત એવું શરીર જાણ.
તરુણીના મુખને તું જુએ છે. કેવું છે ? તિલક સહિત, કુંકુમ-કાજલાદિ વિશેષ સહિત, તાંબુલાદિ રંગેલા હોઠ સાથે કટાક્ષ સહિત, ભ્રૂચેષ્ટા સહિત, ચપળ કાકલોચનવત્ આંખવાળી. એ પ્રમાણે હું બાહ્ય ભાગ મઠાતિને સરાગદૃષ્ટિથી અવલોકે છે. પણ અંધવત્ જોતો નથી. શું ? મધ્યે રહેલ અપવિત્ર કલિમલને. રતિ મોહોદયથી ભૂતાવેષ્ટિત સમાન ચેષ્ટા કરતો મસ્તકની ઘટીના અપવિત્ર રસને ચુંબનાદિથી પીએ છે. ઈત્યાદિ
તંદુલવૈચારિપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ સૂત્રાર્થવત્ બધું જાણવું. વિશેષ એ રાવત - વિષયાસક્ત, મૂત્ર - મહામોહને પામેલ. અતિ મૂર્છિત - તીવ્રવૃદ્ધિને પામેલ. - X - ' - પૂતિવે - દુર્ગન્ધિ ગત્ર - x – પિન
- નિયંત્રિત.
૧૪૪
અંબન - નેત્રમાં કાજળ આંજવું. - x - વિશુદ્ધ - અતિ શોભતા, સ્નાન, ઉદ્ધર્વનાદિથી. તેમાં ક્રૂર્તન - પિષ્ટિકાદિથી મેલ ઉતારવો. મુળ - ધૂપનાદિ પ્રકારે અથવા સ્નાનાદિથી મૃદુત્વને પ્રાપ્ત. - ૪ - વાત - મન્મથ કર્કશ બાણથી વિદ્ધપણાથી સત્-અસત્નો વિવેક ગુમાવેલ, ૧ - માથથી પરવશતા, જેથી ગુર્વાદિને પણ
ન ગણે.
વૃત્તિમાં હવેની ગાથાઓમાં મુખ્યત્વે ગાથાર્થ જ છે જે અમે સૂત્રાર્થમાં નોંધેલો જ છે, માટે અહીં વિશિષ્ટ શબ્દાર્થ જ નોઁધેલ છે –
શીર્ષપૂર - મસ્તકનું આભરણ. મેવ - અસ્થિકૃત્ વત્તા - વિસસા, ચરબી. શબ્દથી શરીરમાં રહેલ અનેક અવયવો લેવા. સિા - વર્ણાદિથી ઉત્પન્ન ખેલકંઠ, મુખનો શ્લેષ્મ. સિંધાણક નાકનો શ્લેષ્મ. - x " વર્ચસ્કકુટી - વિષ્ઠાની કોથળી. દુષતિપૂરા-પૂરવાનું અશક્ય. ઉત્કટગંધવિલિપ્તા - તીવ્ર દુર્ગંધથી વ્યાપ્ત બાલજન-મૂર્ખલોક ગૃદ્ધ-લંપટત્વ.
કઈ રીતે ગૃદ્ધ - પ્રેમાવત - કામરાગ વડે ગુંથાયેલ. સવાશ્ય - પ્રગટ કરીને. ગૂઢ મુત્તોલિ - અપવિત્ર સ્ત્રીની ભગ કે પુરુષચિહ્ન. ચિક્કણાંગ - ગાગતુ અંગ, શીર્ષઘટીકાજિક - કપાળના હાડકાંનો ખાટો રસ. અંતમુ॰ ગાયામાં = શબ્દથી અનેક તિર્યંચના અવયવો. અહીં ભાવ એવો છે કે જેમ હાથી આદિ તિર્યંચોના દાંત આદિ બધાંને ભોગને માટે થાય છે, તેમ મનુષ્ય અવયવો ભોગને માટે થતાં નથી. તેથી કહે છે કે જિતધર્મ ધારણ કરવો.
-
-
પૂતિકકાય - અપવિત્રશરીર. ચ્યવનમુખ - મરણ સન્મુખ. નિત્યકાલ વિશ્વસ્ત - સદા વિશ્વાસને પામેલ. સદ્ભાવ-હાર્દ. મૂઢ-મૂર્ખ. - x - સિં૰ ગાથા :- જૂથ - વિષ્ટા. વંતકુંડી - હાડભાજન. અથવા દંતકુંડી એટલે દાઢા. બંધા॰ ગાથા :- ટિ - થ્રોણિ, કમર. - ૪ - અગ્નિય ગાથા :- કઢિણ - કઠિન. વિષ્ઠાકોષ્ઠાગાર - વિષ્ઠાના ગૃહની ઉપમા. ન ગાથા :- નામ - કોમળ આમંત્રણ. વચ્ચક્રવ-વિષ્ઠાનો ભરેલ કૂવો. કાક્કલિ - કાગડાનો સંગ્રામ. કૃમિક - વિષ્ઠામાં રહીને ‘શૂળશૂળ' એવા પ્રકારે શબ્દ કરે છે. પૂતિક - પરમ દુર્ગન્ધ,
હવે શરીરની શબ અવસ્થા દર્શાવતી ત્રણ ગાથા :- સૂત્ર-૧૩૪ થી ૧૩૬ વડે કહેલ છે – કાગડા આદિ વડે કાઢી લેવાયેલા નયનો જેના છે, તેના - તેમાં કે તેથી તે ઉદ્યુતનયન. વિનિંત - વિશેષથી સ્થાને સ્થાને પાડેલ. વિપ્રકીર્ણ-વિરલ. - x + શીયાળ આદિ વડે ખેંચી કઢાયેલ આંતરડાદિ, પ્રગટ શીર્ષઘટીથી રૌદ્ર.
ભિણિભિણિ ભણંત - માખી આદિ વડે ગણગણ કરતાં. વિસર્પદ્ - અંગ આદિના શિથિલપણાથી વિસ્તારને પામેલ. - ૪ - મિસિમિસિમિાંતકિમિય - ‘મિસંત’ - છબછબ કરતાં
શબ્દ કરતી કૃતિઓ જેમાં છે તે. થિતિથિવિશિવિતબીભચ્છ

Page #80

સૂત્ર-૧૦૯ થી ૧૪૨
૧૪
૧૪૬
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ અસ્થિર ચિત્ત હોવાથી પર્વત માર્ગની જેમ અનવજિ. અંતરંગ વણની સમાન કુટિલ હદય, કાળા સપની જેમ અવિશ્વાસ્ય, છળ છાયુક્ત હોવાથી પ્રલય
જેવી... તયા -
આંતરડાથી રૌદ્ર.
TVT ગાથા :- પ્રવટિત પ્રકટવને પ્રાપ્ત, વિકરાલ-ભય ઉત્પાદક, સંઘાતસમુદાય, નિરોતનક - ચૈતન્ય વિવર્જિત. વલ્થી નવ શ્રોતો વડે ગળતા, વર્ચસ્કવિષ્ટા, અશુચિતર - અપવિત્રતમ. આમગમલ્લગર્વ - અપક્વ શરાવતુચ. નિર્વેદવૈરાગ્ય.
તો OિT૦ ગાથા - સીસ ઉઍપિય - પ્રાબલ્યથી ચંપિત મસ્તક અથવા પ્રબળતાથી આકમિત. દુયાદુય - શીઘશીઘ. તે a fê ગાયા :- ઉપર • સંભાવનાર્થે છે. ડુત્ર - પ્રાપ્ત. પરગંધ-પાટલ, ચંપક આદિ વડે સુગંધક થયેલ. બન્નત - જાણતો. હવે પસંઘને દશવિ છે , પાટલ, ચંપક, મલ્લિકા, અગર, ચંદન, તુરક મિશ્ર. મિશ્રા - સંયોગ ઉત્પણ યક્ષ કર્દમાદિક ગંધ. સમોયરત - બધે વિસ્તરતી. એ રીતે પરમiઘને પોતાની ગંધ જામતો ખુશ થાય.
સુવ ગાથા :- શુભવાસ - સુંદર ચૂર્ણ, સુરભિગંધ - સુગંધ. વાત - શીતલાદિ વાયુ. -x- એવા પ્રકારે સંગ ગામ વર્તે છે. રોગ - વાળ, નાન વડે સુગંધી વર્તે છે. આમાં તારી આત્માની ગંધ ક્યાં છે ?
પોતાની ગંધ દશવિ છે – આંખનો મેલ, ચીપડા વગેરે. કાનનો મેલ, કંઠ અને મુખનો ગ્લેમ, નાકનો મેલ, શબ્દથી જીભનો મેલ, ગુહમલ, કક્ષામેલ આદિ કેવા છે ? દુર્ગધ તથા બધાં પ્રકારે અશુભ, મળ-મૂત્રયુક્ત, આ અનંતરોકત છે, તે તારી પોતાની ગંધ છે.
હવે વૈરાગ્યોત્પાદન માટે સ્ત્રી ચઢિ દશવિ છે – • સૂત્ર-૧૪૩ :
કામરણ અને મોહરૂપી વિવિધ દોરડાથી બંધાયેલ હારો શ્રેષ્ઠ કવિઓ દ્વારા આ રીઓની પ્રશંસામાં ઘણું જ કહેવાયેલ છે. વસ્તુતઃ તેમનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે
મીઓ સ્વભાવથી કુટિલ, પિયવચનોની લતા, પ્રેમ કરવામાં પહાડની નદીની જેમ કુટિલ, હજારો અપરાધોની સ્વામિની, શોક ઉત્પન્ન કરાવનારી, વાળનો વિનાશ કરનારી, પરષો માટે વધસ્થાન, લજાનો નાશ કરનારી, અવિનયની રાશિ, પાપખંડનું ઘર, શત્રુતાની ખાણ, શોકનું ઘર, મયદા તોડનારી, રાગનું ઘર, દુરાચારીનું નિવાસ સ્થાન, સંમોહનની માતા જેવી છે... તથા -
જ્ઞાનનો નાશ કરનારી, બ્રહ્મચર્યનો નાશ કરનારી, ધર્મમાં વિનય, સાધુઓની ણ, આચારસંપન્ન માટે કલંકરૂપ, કમરૂપી રજનું વિક્રામગૃહ, મોઢામામિાં વિનુભૂત, દરિદ્રતાનો આવાસ, કોપાયમાન થાય ત્યારે ઝેરી સાપ જેવી, કામથી વશ થાય ત્યારે મદોન્મત હાથી જેવી, દુષ્ટ હૃદયા હોવાથી વાઘણ જેવી, કાલિમાં વાળા હૃદયની હોવાથી વૃક્ષ આચ્છાદિત કૂવા સમાન... તા -
* જાદુગરની જેમ સેંકડો ઉપચારોથી આબદ્ધ કરનારી, દુગ્રહિ સદ્ભાવ હોવા છતાં આદર્શની પ્રતિમા, શીલને સળગાવવામાં વનખંડની આગ જેવી, 2િ8/10].
સંધ્યાની લાલીમાની જેમ ક્ષણિક પ્રેમ કરનારી, સમુદ્રના તરંગની જેમ ચપળ સ્વભાવવાળી, માછલીની જેમ દુપરિવર્તનીય, ચંચળતામાં વાંદરા જેવી, મૃત્યુની જેમ કંઈ બાકી ન રાખનારી, કાળની જેમ કુર, વરણની જેમ કામપાશરૂપી હાથવાળી, પાણીની જેમ નિમ્નગામિની, કૃપણની જેમ ઉલટા હાથવાળી, નરક્સમાન ભયાનક, ગર્દભની જેમ દુ:શીલા, દુષ્ટ ઘોડાની જેમ દુર્દમનીય, બાળકની જેમ ક્ષણમાં પ્રસન્ન અને ક્ષણમાં રોપાયમાન... તથા -
અંધકારની જેમ દુuવેશ, વિષયની લતાની જેમ આશ્રયને અયોગ્ય, કુવામાં આક્રોશથી અવગાહન કરનાર દુષ્ટ મગર જેવી, સ્થાનભ્રષ્ટ ઐશ્વર્યવાનની જેમ પ્રશંસા માટે અયોગ્ય, કંપાક ફળની જેમ પહેલાં સારી લાગતી, પણ પછી કટુ ફળ દેનારી, બાળકને લલચાવનાર ખાલી મુઠી જેવી, સાર વગરની, માંસપિંડને ગ્રહણ કરવાની જેમ ઉપદ્રવ કરનારી, બળોલા ઘાસના પૂળાની જેમ નહીં છૂટેલા માન અને ભળેલા શીલવાળી, અરિષ્ટની જેમ દુર્ગધનીય... તથા -
ખોટા સિક્કાની જેમ શીલનો ઠગનારી, ક્રોધીની જેમ કષ્ટથી રક્ષિત, અત્યંત વિષાદવાળી, નિદિd, દુરુપયારા, ગંભીર, અવિશ્વસનીય, અનવસ્થિત, દુઃખથી રક્ષિત, અરતિકર, કર્કશ, દંડ વૈરવાળી, રૂપ અને સૌભાગ્યથી ઉન્મત્ત, સાંપની ગતિની જેમ કુટિલ હદયા, અટવીમાં યlની જેમ ભય ઉત્પન્ન કરનારી, કુળ-પરિવાર અને મિત્રમાં કૂટ પાડનારી, બીજાના દોષો પ્રકાશિત કરનારી, કૃતન, વીર્યનાશ કરનારી... તથા
કોલની જેમ એકાંતમાં હરણ કરનારી, ચંચળ, અનિથી લાલ થયેલા ઘડાની જેમ લાલ હોઠોથી રણ ઉત્પન્ન કરનારી, આંતરંગ ભગ્નશત દયા, દોરડા વિનાનું બંધન, વારહિત જંગલ, અનિનિલય, આય વૈતરણી, અસાધ્ય બિમારી, વિના વિયોગે પ્રલાપ કરનારી, અનભિવ્યક્ત ઉપસર્ગ, રતિક્રિડામાં ચિત્ત વિભમ કરનારી, સવગ સળગાવનારી, મેઘ વિના જ વજપાત કરનારી, જળશૂન્ય પ્રવાહ અને સમુદ્ર સમાન નિરંતર ગર્જન કરનારી એવી આ રીઓ હોય છે.
આ રીતે સ્ત્રીઓની અનેક નામ નિયુક્તિ કરાય છે. લાખો ઉપાયો થકી અને વિવિધ પ્રકારે પરપોની કામાસક્તિ વધારે છે. તથા તેને વધ-બંધનનું ભાજન બનાવનાર નારી સમાન બીજે કોઈ શબ નથી. તેથી તેની નારી વગેરે નિયુક્તિ આ રીતે છે
પુરુષને તેના સમાન બીજો કોઈ શત્રુ નથી, માટે “નારી' વિવિધ પ્રકારના કમોં અને શિલાથી પુરુષોને મોહિત કરે છે માટે ‘મહિલા', પુરષોને મત કરે છે માટે પમદા મહાન કલહને ઉતપન્ન કરે છે, માટે મહિલિકા, પુરુષોને હાવભાવથી મણ કરાવે છે માટે મા, પરષોને અંગમાં રાગ કરાવે છે, માટે ‘ગના’

Page #81

સૂગ૧૪૩
૧૪૩
અનેક પ્રકારના યુદ્ધ - કલહ-સંગ્રામ-અટવીમાં ભ્રમણ, વિના પ્રયોજને sણ લેવું, ઠંડી-ગરમીનું દુઃખ અને કલેશ ઉભો કરવા આદિ કાર્યોમાં તે પુરુષને પ્રવૃત્ત કરે છે માટે ‘લલના: યોગ-નિયોગ દ્વારા પુરુષને વશ કરે છે માટે ‘યોષિત' વિવિધ ભાવો દ્વારા પુરની વાસના ઉદ્દીપ્ત કરે છે માટે ‘વનિતા' કહેવાય છે.
કોઈ સ્ત્રી પ્રેમજીભાવને, કોઈ પ્રણય વિભ્રમને અને કોઈ શાસના રોગીની જેમ શબ્દ વ્યવહાર કરે છે. કોઈ શણ જેવી હોય છે અને કોઈ રડી રડી પગે પ્રણામ કરે છે. કોઈ સ્તુતિ કરે છે. કોઈ કુતૂહલ, હાસ્ય અને કટાક્ષાપૂર્વક જુએ છે. કોઈ વિલાસયુક્ત મધુર વચનોથી, કોઈ હાસ્ય ચેષ્ટાથી, કોઈ આલિંગન દ્વારા, કોઈ સીત્કારના શબ્દોથી, કોઈ ચૂક્યોગના પ્રદર્શનથી, કોઈ ભૂમિ ઉપર લખીને અથવા ચિહ કરીને, કોઈ સંસડા ઉપર ચડી નૃત્ય દ્વારા, કોઈ બાળકના આલિંગન થકી, કોઈ આંગળીના ટચાકા, સ્તનમન અને કટિતટ પીડન આદિ થકી પરષોને આકૃષ્ટ કરે છે.
આ સ્ત્રીઓ વિદન કરવામાં જાળાની જેમ, ફાંસવામાં કીચડની જેમ, મારવામાં મૃત્યુની જેમ, સળગાવવામાં અગ્નિની જેમ અને છિભિન્ન કરવામાં તલવાર જેવી હોય છે.
વિવેચન-૧૪૩ :
[અહીં સૂત્રકાર મહર્ષિએ રચેલ સૂત્ર મુખ્યતાએ ત્રણ ભાગમાં વિભાજીત થઈ શકે છે – (૧) ૩ વિશેષણો દ્વારા શ્રી સ્વરૂપ, (૨) સ્ત્રીના પર્યાય શબ્દોની નિયુક્તિ, (૩) doll સ્વભાવ-પ્રવૃત્તિ. અમે અહીં તેના ૩ વિશેષણોનો સ્પષ્ટા સૂત્રમાં કર્યો જ છે, છતાં વૃત્તિમાં આ શબ્દોની કમશઃ વ્યાખ્યા છે. તેમાં જે વિરોષાર્થ છે, તે ફરી નોધેલ છે.)
સ્ત્રીનું કવિ વણિત નહીં, પણ વાસ્તવિક સ્વરૂપ આ છે –
(૧) સ્વાભાવિક વકભાવવાળી – પતિમારિકાવતું. (૨) મિષ્ટ વાણી મંજરી - રક્તદ્વીપ દેવીવતું. (3) કૈતવ પ્રેમગિરિની નદી - માગધિકા ગણિકાવતું. (૪) હજાર
અપરાધના ગૃહરૂ૫ • સુલનીવતું. (૫) શોકના ઉત્પત્તિસ્થાન જેવી • સીતાગમનમાં રામની જેમ.
(૬) પુરુષ બળના ક્ષયનો હેતુ અથવા સૈન્યનો વિનાશ હેતુ - કોણીક પની પડાવતી વસ્. (૭) પુરુષોને વધસ્થાન-સૂર્યકાંતા સણીની જેમ. (૮) લજ્જારહિત - સુર્પણખાવત અથવા જેના સંગમાં પ્રષની લજ્જાનો નાશ થાય છે - ગોવિંદ બ્રાહ્મણના પુત્રવત્ થવા સંયમનો નાશ - અષાઢા ભૂતિ માટે નપુબિકાવત્. (૯) અવિનયનો ઉકરડો, શેતાંગુલિ પુરુષની પત્નીવતુ. (૧૦) અંતર દંભના નિલય જેવી - ચંડપધોતે મોકલેલ વેશ્યાવત્.
(૧૧) વૈરની ખાણ - જમદગ્નિપત્ની રેણુકાવત્. (૧૨) શરીરને શોક કરનાર - વનમાલાવત. (૧૩) કુલરૂપ મર્યાદા નાશક અથવા સંયમ મયદા નાશક - આદ્રકમારના પૂર્વભવની સ્ત્રીવત. (૧૪) કામરણની વાંછા અથવા રાગનું સ્થાન, ઉપલક્ષણથી શ્રેષનું પણ સ્થાન અથવા ધર્મરાગનો નિસ્વાદ, (૧૫) દુઘત્રિોનાં ગૃહસમાન - વીરમતિવ.
૧૪૮
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ (૧૬) માયાનો સમૂહ - કમલ શ્રેષ્ઠી પુત્રી પદિાનીવતું. (૧) શ્રુતજ્ઞાનાદિની ખલના, ઉપલક્ષણથી ચાહ્મિાદિની ખલના - અહંન્નક ક્ષુલ્લકવતું. (૧૮) બાવનું ચલન. (૧૯) શ્રત ચાત્રિ આદિમાં અંતરાય, (૨૦) મોક્ષપથ સાધકોને ચારિત્રયાણ વિનાશ હેતુપણાથી નિર્દય શg - માગધિકા વેશ્યાવત્.
(૨૧) હાવતાદિ આચારમાં ફ્લેક, (૨૨) કર્મરજનું કૃત્રિમ વન અથવા નિબિડ મોતીયાદિ કામ અને ચોરની વાટિકા, (૨૩) મોક્ષમાર્ગમાં આડશરૂપ, (૨૪) દારિદ્રનું ઘર - કૃતપસ્વિકા આશ્રિત વેશ્યાવત. (૫) દાઢા વિષ સર્પ જેવી કોપિત.
(૨૬) ઉન્મત્ત હાથીની માફક મન્મથ - કામ વિહળ - અભયા રાણીવતું. (૨૭) વાઘણી જેવી દુષ્ટ ચિતવાળી - પાલ અને ગોપાલની અપરમાતા મહાલક્ષ્મીવતું. (૨૮) તૃણ સમૂહ આચ્છાદિત કૂવાની માફક અપકાશદયા - શતક શ્રાવકની પની રેવતીવવું. (૨૯) પરવંચક મૃગાદિ બંધક સમાન ઔપચારિક સો વયન ચેષ્ટાદિ બંધન • સો સ્નેહ રજુ બંધન સમાન. (૩૦) અનેક પ્રકારથી કે અનેક પુરુષો વડે ગ્રહણ કરવી શક્ય અથવા સર્વથા ગ્રહણ કરવી અશક્ય, તેના આંતરચિત અભિપાયથી બહુગ્રાહ સદ્ભાવ કે બહુ ગ્રાહ્ય અસદ્ભાવ.
(૩૧) છાણના અગ્નિ માફક અંત દહનશીલ કેમકે દુઃખરૂપ અગ્નિની જ્વાળાથી પુરપનો અંત કરે. •x•(૩૨) વિષમ પર્વત માર્ગવ અનવસ્થિત ચિત - અનંગસેનાવત્ અથવા જિનકભી પંચવત્ એકપ્રયિત નહીં, અથવા ભૂતાવેષ્ટિત એકત્રચિત નહીં. (33) અંતeaણવત્ કુશિત હૃદયી - તિલભટ્ટની સ્ત્રી મા. (૩૪) કૃણવત્ અવિશ્વાસ્ય, (૩૫) બહુજંતુક્ષયવત્ પ્રચ્છન્નમાતૃકા.
(૩૬) સંધ્યાના રંગની જેમ મુહૂર્તરાગા દુષ્ટ વેશ્યાવત્ (39) સાગરતરંગવત્ ચંચલ સ્વભાવવાળી, (૧૮) મત્સ્યવત્ દુષ્પરિવર્તનશીલ, (૩૯) વાંદરાવ ચંચલ અભિપ્રાયા, (૪૦) મરણ સમાન વિશેષ વર્જિતા.
(૪૧) દુભિક્ષાકાળ કે એકાંત દુષમકાળમાં દુષ્ટસપ સમાન દયાંશ વર્જિત - સુકોશલની માતાવત્. (૪૨) પુરુષોને આલિંગનાદિ કામપાશ બંધનહેતુ હાથવાળી હોવાથી પાદહસ્તા. (૪૩) નદી જેવી નીચ ગામિની - પંગુ કામુક ગણી જેવી. (૪૪) કંજુસની જેમ ઉંધા હાથવાળી, (૪૫) નક જેવી ત્રાસ આપનારી, દુષ્ટ કર્મકારીપણાથી મહા ભયંકર - લક્ષ્મણા સાદેવીનો જીવ વેશ્યાદાસીની ઘાતિકા કુલપુત્રની પત્નીવતું.
(૪૩) વિઠા ભક્ષક ગધેડાવત્ દુષ્ટાચારી, નિર્લજ્જપણાથી જ્યાં ત્યાં ગ્રામ, નગરાદિ, ઉપાશ્રય - ચૈત્ય વૃક્ની વાટિકા આદિમાં પુણ્યોની વાંછાકારી - X... (૪) કુલક્ષણ ઘોડાની જેમ દુર્દમ-સર્વ પ્રકારે નિર્લજીકૃત, પુરુષ સંયોગમાં સ્વ કામ અભિપ્રાય આકર્ષણ હેતુથી. (૪૮) બાળકની જેમ મુહર્ત પછી પ્રાયઃ બીજે સગઘારકપણાથી - કપિલ બ્રાહ્મણ આસક્ત દાસીવતું. (૪૯) કૃણભૂત ઈટાદિ ભવાંધકાર કે અણવર સમુદ્રોભવ તમસ્કાય સમાન માયા મહાંધકાર ગહનવથી દેવોને પણ દુપ્રવેશપણે છે. (૫૦) હાલાહલ વિપુલતા સમાન, સર્વથા સંગાદિ કરવાને અયોગ્ય - નંદીપુગી વિષકન્યાવત્.

Page #82

સૂત્ર-૧૪૩
૧૪૯
૧૫o
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂર-સટીક અનુવાદ
(૫૧) નિર્દય મહા મગાદિ જલજંતુ સેવિત વાવ સમાન દુષ્ટગ્રાહ્ય. મહા કહે પણ પ્રવેશ યોગ્ય. (૫૨) સ્થાન ભ્રષ્ટ ગ્રામ નગરાદિ નાયકવતુ અથવા ચારિત્ર ગુરફુલાવાસ આદિથી ભષ્ટ સાધુ સમાન, સ્થાનભ્રષ્ટ - દુષ્ટાચારમાં કd સત્યકી વિધાધરવતુ અપ્રશંસનીય. (૫૩) વિષવૃક્ષ ફળની જેમ પહેલા મધુર - મહા કામ રસોત્પાદક, પછી વિપાકે દારણા બ્રહ્મદત્ત ચકીવત. (૫૪) પોલી મઢી જેવી, અવ્યક્ત જનને ભોળવવાને યોગ્ય • વકલયીરી તાપસવત. (૫૫) માંસપેશી ગ્રહણ સમાન સોપદ્રવા. * * * સ્ત્રીના ગ્રહણથી આ ભવે કે પરભવે દારુણ ઉપદ્રવકારી. * *
(૫૬) પ્રદીપ્ત તૃણપૂલિકા સમાન અત્યજયમાત-જલન સ્વભાવવાળી, (૫૭) નિબિડ પાપની જેમ દુર્લંઘનીય, (૫૮) કૂટ કાષપિણ સમાન - X - અકાલ ચારિણી. (૫૯) તીવ્રકોપી સમાન દુઃખ રક્ષિતા, (૬૦) દારુણ વિષાદ હેતુત્વથી અતિવિષાદી કાર્યકારણમાં ખેદ પ્રાપ્તા અથવા અતિવિષને દેનારી - સૂરીકાંતા સણી જેવી અથવા અતિ વિષય લંપટતા વાળી, અથવા પ્રબળ પંચેન્દ્રિય લંપટતાથી છઠ્ઠી નકભૂમિ - સુષઢની માતાની જેમ જનારી તેથી અતિ વિષગા અથવા સ્વ ઈન્દ્રિય વિષયની
પ્રાપ્તિમાં તીવMદવાળી તેથી અતિ વિષાદા અથવા અતિ કોપથી તીવ્ર વિષને ખાનારી અથવા અતિ તીવ પુષ્ય જેમનું છે તે અતિવૃષા - મુનિ, તેની ફરતી વસતા ચમની જેમ ચરનારી, ચા»િ પ્રાણ આકર્ષણથી અતિવૃપાકા અથવા સમિતિ ગૃહ બાળવાથી અતિ વૃષાકા અથવા લોકોના તીવ્ર પુચધનને ચોરની જેમ ચરનારી.
(૬૧) મુનિને માટે જુગુપ્સા કરવાને યોગ્ય, (૬૨) દુષ્ટ ઉપચારયુક્ત વયનાદિ વિસ્તારવાળી, (૬૩) ગાંભીયદિ ગુણ રહિત, (૬૪) વિશ્વાસ કરવાને અયોગ્ય, (૬૫) એક પુરુષમાં સ્થિર ન રહેનારી - અનવસ્થિત.
(૬૬) યૌવન અવસ્થામાં કટથી રક્ષણ યોગ્ય, (૬૭) બાલ્યાવસ્થામાં દુઃખે પાળવાની શક્ય, (૬૮) ઉદ્વેગજનક, (૬૯) અહીં-તહીં કર્કશ દુ:ખોત્પાદક, (90) અહીં-તહીં દારણેર કારણવથી દઢ વૈરી.
(9૧) રૂપ-સૌભાગ્ય મદોન્મતા, તેમાં રૂપ-આકૃતિ, સૌભાગ્ય - સ્વકીર્તિ શ્રવણાદિ૫, મદ-મન્મથ જ ગઈ, (૩૨) ભુગગતિવત્ કુટિલ હદયા. (23) કાંતાર ગતિ સ્થાન ભૂતા, ITY - Eટશ્ચપદથી આકુલ મહારષ્ણ, ગતિ - એકાકીપણે ગમન, સ્થાન અને વસન તુલ્ય કેમકે દારુણ મહાભયોત્પાદક છે. (૪) કુલ સ્વજના મિત્ર ભેદ કારિકા, (૩૫) પર દોષ પ્રકાશિકા.
(૬) કૃતના • વા, આમરણ, પાસાદિને સર્વથા નાશ કરનારી, (99) પુરપ વીર્ય પ્રતિ સંગ કે અસંગને શોધનારી અથવા સ્વસામર્થ્ય લક્ષણથી રાત્રિના જાપુરપાદિને શોધનારી અથવા સ્વેચ્છાથી પાણિ ગ્રહણ કારીત્વથી વરશોધિકા, (૩૮) વિષયાર્થે મને એકાંતહરણ કરનારી અથવા દૂર ગ્રામ-નગર-દેશાદિમાં સ્વ કુટુંબાદિ જન રહિતમાં પુરુષોને વિષયાર્થે લઈને જનારી - x + (૩૯) ચપલ, (૮૦) અગ્નિના ભાજન સમીપ સગવતું, મુખ રામવિરાણા અથવા જ્યોતિભાંડની જેમ ઉપરાગો • વઆદિ વડે સમીપમાં સગવતી થાય.
(૮૧) અત્યંતર વિઘટન - પુરુષના પરસ્પર મૈત્રી આદિના વિનાશ હેતુપણાથી અથવા પુરષો મણે બ્રહ્મવત, ચાહ્મિાદિ રાગને ભાંગનારી - વિદન કરનારી, (૮૨) દોરડા વિનાના બંધન જેવી, (૮૩) કઠાદિ સહિત અટવી જેવી, જેમ કાઠ વિનાની અટવી મૃગતૃષ્ણાનો હેતુ છે, અથવા જેમ કાષ્ઠ આદિ હિત અટવી કદાપિ બળતી નથી, તેમ સ્ત્રી પણ પાપ કરીને ન બળનારી - પશ્ચાતાપ કરતી નથી - x - (૮૪) અનાહના નિલય જેવી, અકાર્યાદિમાં સાદર પ્રવૃત્તિ હેતુપણાથી, (૮૫) અદેશ્ય વૈતરણી • પરમાધામી વડે વિકર્વિત નરકની નદી, તેને પ્રાપ્ત કરાવનારી અથવા અતીર્ણ વૈતરણી.
(૮૬) નામ રહિત વ્યાધિ - અસાધ્ય રોગવત, (૮૩) "ગ, મિત્રાદિ વિરહ જેમાં નથી તે અવિયોગ એવો વિપલાપ, (૮૮) રોગરહિત ઉપસર્ગ અથવા રૂપરહિત ઉપપાd, (૮૯) કામપ્રિયા વિધમાન જેમાં છે તે તિવાળો આ કંદર્પ - ચિત્તભ્રમ અથવા સુખદાયી મનોવિકાર, (0) સર્વ શરીર વ્યાપી દાહ.
(૯૧) વાદળા વગરની વિજળી અથવા સ્ત્રીઓ આકાશ રહિત કે મેઘરહિત વિધુતુ છે, વળી કેવી છે ? વજતુલ્યા, દારુણ વિપાક હેતુપણાથી, અપત્ય જન્મહિતા સુંદર આકારા એવા પ્રકારે સ્ત્રી હોય. બાળને નકાદિમાં દારુણદહપ્ત હેતુથી તે વિજળી જેવી છે અથવા પરિણીત કે અપરિણીતા નવયૌવના છે, અલંકાર સહિત કે રહિત છે, મુંડાકે અમુંડા છે એવા પ્રકારની સ્ત્રી હડકાયી કુતરીવત્ વજ્ય છે. બ્રહ્મચારી - ચોથા વ્રતની રક્ષાની ઈચ્છાવાળા વડે મન-વચન-કાયાથી વર્જવા યોગ્ય છે. (૯૨) જળ વિનાના પ્રવાહ જેવી, (૯૩) સમુદ્ર વેગ કોઈપણ વડે ઘારણ કરવી અશક્ય અથવા પરમ તેહવાળા બાંધવોના પરસ્પર ઝીકલહમાં ગૃહાદિને અર્ધકરણના હેતુપણાથી - ભદ્ર, અતિભદ્ર શ્રેષ્ઠીપુત્રવતું.
આ રીd a વિશેષણથી આ સ્વરૂપ કહ્યું. હવે શિકિતથી આના પર્યાય નમો કહે
કહેલ અને કહેવાનાર સ્ત્રીના અધમાધમ દાસી, કુરંડાદિ વિવિધ પ્રકારે નામ નિરુક્ત હોય છે. તે કહે છે –
' (૧) ના - વિવિધ લાખો ઉપાયો વડે કામરાણ પ્રતિબદ્ધ પુરષોને વધ-બંધન પ્રતિ લઈ જાય છે, કોને? પુરુષ રૂપ શત્રુને બીજા કોઈને નહીં, તેથી તેને નારિ કહે છે. એ રીતે પુરુષોને આ જેવી કોઈ શત્રુ નથી માટે તેને નારી કહે છે.
(૨) મહત્ન - વિવિધ કમ - કૃષિ, વાણિજયાદિ વડે, શિલાકાદિ - કુંભકાર, લોહકાર, તંતુવાય, ચિત્રકાર, નાપિતના વિજ્ઞાન વડે પુરુષોને મોહ પ્રાપ્ત કરાવનાર અથવા વિડંબના કરનારી, તે મહિલા અથવા વિવિધ કર્મ - મૈથુન સેવા આદિ અને શવ્ય આદિ વડે મસ્તકાદિમાં વેણી આદિ વિજ્ઞાન વડે બાલ મનુષ્યોને સ્વરસ્વાર્થપૂરણ માટે આત્મસાત્ કરાવે છે તે મોહ પમાડનારી હોવાથી મહિલા છે.
(3) પ્રમદા - ઉન્મત પુરુષોને, ગુરુજનક જનની બંધુ ભગિની, મિત્રાદિને લા મુક્ત કરે તેવી પ્રમદા.

Page #83

સૂત્ર-૧૪૩
૧૫૧
(૪) મહિલિકા - મહાા ઝઘડાને ઉત્પન્ન કરે તે.
(૫) રમા - પુરુષોને હાવભાવાદિ વડે રમણ - ક્રીડા કરે છે, માટે રામા - x તેમાં ાવ - કામવિકાર, માવ - ભાવ સૂચક અભિપ્રાય, આદિ શબ્દથી નેત્રવિકારાદિ
વિલાસ.
(૬) અંગના - પુરુષોને સ્વશરીરમાં - સ્તન, નિતંબ, જઘન, યોનિ આદિ રૂપમાં અનુરાગ કરાવનાર અર્થાત્ અનંગમાં અનુરાગ કરાવનારી હોવાથી અંગના. (૭) લલના-વિવિધ યુદ્ધ-ભંડન-સંગ્રામ - અટવીમાં, ફોગટ ઋણગ્રહણ શીતોષ્ણ દુઃખ કલેશાદિમાં પુરુષોને વિવિધ કદર્થના કરે, તેમાં યુદ્ધ - મુઠ્ઠી આદિથી પરસ્પર તાડના, મoન - વાક્ ક્લ, સંગ્રામ - ભાલા આદિ વડે મહાજન સમક્ષ કલહ, ગઢવી - અરણ્ય, તેમાં ભ્રામણાદિ કરાવવા વડે નિષ્ફળ ઋણ કરાવવું. અળ - શબ્દ કરણ ગાળ આદિ દેવા વડે કામાતુરાદિ પ્રકાથી પુરુષગ્રહણ. તેના વડે ઠંડીમાં - x • ગરમીમાં - ૪ - ભમાડે છે. કલેશ-પરસ્પર કલહ ઉત્પાદન વડે, આદ્દે શબ્દથી બીજા પણ અનાચાર સેવાદિ અનર્થ ઉત્પાદન વડે પુરુષોને પીડે છે તે લલના.
(૮) વનિતા - પુરુષોને બાહ્ય સ્વકાય-વચનથી ઉત્પન્ન વ્યાપાર, હાસ્યકરણ, અંગ વિક્ષેપાદિ નિયોગ વડે સ્વ વશ રાખે છે તે સ્ત્રી અથવા પુરુષોને કાર્પણવશીકરણાદિ પ્રકારોથી સ્વવશ સ્થાપે છે, તે સ્ત્રી, પુરુષોને વિવિધ અભિપ્રાય-વિલાસાદિ વડે કામોદ્દીપન ગુણોને વિસ્તારે છે, તે વનિતા.
પુરુષોને કઈ કઈ રીતે પીડા પહોંચાડે છે તે કહે છે –
કોઈ કામિની પ્રર્ષથી ઉન્મત ભાવે પુરુષાને પાડવા માટે પ્રવર્તે છે. કોઈ પ્રકર્ષથી લોકને નમત્વ દેખાડે, કઈ રીતે ? વિલાસ સહિત વર્તે છે, તે વિભ્રમસહિત પુરુષોના પાશ બંધનાર્થે થાય છે. કોઈ સ્વ ચેષ્ટા દર્શાવ છે, કોની જેમ ? શ્વાસોચ્છ્વાસના રોગીવત્ પુરુષોને સ્નેહભાવ ઉત્પાદનાર્થે વર્તે છે.
કોઈ શત્રુવદ્ મર્મસ્થાનગ્રહણથી મારવાને પ્રવર્તે છે. અથવા પોતાના પતિને ભય પમાડવા શત્રુવદ્ પ્રવર્તે છે. કોઈ કામ તૃષ્ણા વૃષિત ક સમાન પગે લાગે છે. કોઈ સર્વ અંગાદિ દર્શનાર્થે નૃત્ય પ્રકાર વડે નમે છે. કોઈ વચન, નયનાદિ ભાવ વડે પુરુષોને હાસ્યાદિ ઉત્પાદનાર્થે નમે છે.
એ પ્રમાણે કોઈ-કોઈ સુષ્ઠુ નેત્ર વિકાર નિરીક્ષણથી, વિલાસ સહિત મધુર એવા ગીત અને વચન વડે, પુરુષોને મોહિત કરે છે. કોઈ હાસ્યચેષ્ટા કરણથી કામીને હાસ્ય ઉત્પન્ન કરાવે છે. કોઈ પુરુષના આલિંગન, લિંગગ્રહણ, કરગ્રહણાદિ વડે પુરુષોને પોતાનો પ્રેમભાવ દેખાડે છે. સુરત અવસ્થામાં ઉપ શબ્દો કે પ્રચ્છન્ન સમીપ શબ્દ-કરણાદિથી કામરાગ પ્રગટ કરે છે. ગુરુક પયોધર-નિતંબાદિ સ્થૂળ ઉચ્ચત્વથી દર્શાવે એ રીતે કોઈ કામિને સ્વવશમાં કરે છે.
અથવા ગુહ્ય પ્રકાશન વડે પુરુષને પાડે છે અથવા ગુરુ તેમાં શુ - સ્વજનક ભર્તાદિને પણ વિપતાર્ય કાર્યમાં પ્રવર્તે છે, ૐ - રુદન કરવાથી પુરુષને સસ્નેહ કરે છે.
.
સ્વ પિતૃગૃહે ગમનાદિ પ્રસ્તાવથી પુરુષને અત્યંત રાગવાળા કરે છે. લાલ
તંદુલવૈચારિપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
કાળા દંત દર્શનથી કામીને મોહ પમાડે છે. સંભાષણમાં રે! મને છોડ, રે! મને કદર્યના ન કર, એમ કહી કુરામાં પુરુષને સકામ કરે છે અથવા રતિકલહમાં અરે ! મારી સાથે કુરૂપ હાસ્ય ઈત્યાદિ ન કર ઈત્યાદિ - ૪ -
અન્યોક્ત શ્રૃંગાર ગીતાદિ શબ્દ કરીને સાધુને પણ કામવાળા કરે છે. કાજળવિકાર-જળ સહિત નેત્રા વડે પુરુષને સકામ, સ્વવશ, સગદ્ગદ થઈ સ્વકાર્યનિ અપરાધ કહેનાર કરે છે ભૂમિમાં પગ આદિ વડે અક્ષર લેખન, વિશેષથી રેખા સ્વસ્તિક આદિ કરવા, તેના વડે પોતાનું ગુહ્ય પુરુષોને જણાવે છે.
મૈં કાર સમુચ્ચયાર્થે છે, તેનાથી વાંસના અગ્ર ભાગે નર્તન કરવું, ભૂમિ ઉપર નૃત્ય કરવું, એ રીતે પુરુષોને આશ્ચર્યવાળા કરે છે. બાળક - મૂર્ખ, કામી. તે બાળકોને પ્રચ્છન્ન રક્ષણાદિથી કુરાંડ સ્વ કામેચ્છા પુરી કરે છે અથવા કેશકલાપરચના આદિથી મન્મથ ગ્રસ્ત અધમાધમને સ્વવશ કરીને બળવત્ વહન કરાવે છે. વાંદરાની જેમ ભમાડે છે ઈત્યાદિ - ૪ -
૧૫૨
આંગળા મરડવા કે ટચાકા ફોડવા, બંને હાથ વડે સ્તન પીડન - સ્તનો ચંપાવવા, શ્રોણિ ભાગને પીંડા કરવી, એ રીતે કામીના ચિત્તને આંદોલિત કરે છે. અંગુલી આદિથી કામીને કામ ઉત્પન્ન કરે છે, ઉદ્ભટ વેશ કરણ વડે, આભરણના શબ્દ ઉત્પાદન વડે, વિલાસગતિથી ચતુષ્પયાદિમાં ચાલવા આદિ વડે પુરુષોને કામી બનાવે છે. તેથી સંયમાર્થી સાધુઓએ તેને સંગ સર્વથા સદૈવ છોડવો.
કુરાંડ આદિ સ્ત્રીઓ જગમાં હોય છે, તે પુરુષોને નાગપાશ, વાગુરાદિ બંધનવત્ થાય છે. વિશ્વમાં જે કુલટાદિ છે, તે મનુષ્યોને કાદવની જેમ - x + ખૂંચાડવામાં પ્રવર્તે છે. જે સ્વૈરિણી આદિ સ્ત્રીઓ છે, તે મનુષ્યોને મૃત્યુવત્ મારવાને પ્રવર્તે છે. જગમાં જે ગણિકાદિ છે, તે કામીને અગ્નિવત્ બાળવાને પરિભ્રમણ કરે છે. જે તરુણી પરિવાજિકાદિ છે, તે કૌટિલ્ય કરંક સાધુને ખડ્ગવત્ બે ભાગ કરવા
ઉત્સાહિત હોય છે. - - - હવે સ્ત્રીવર્ણન પધ વડે વર્ણવે છે -
- સૂત્ર-૧૪૪ થી ૧૫૧ :
સ્ત્રીઓ તલવાર જેવી તીક્ષ્ણ, શાહી જેવી કાલિમા, ગહન ધન જેવી ભ્રમિત કરનારી, કબાટ અને કારાગાર જેવી બંધનકારક, પ્રવાહીલ અગાધ જળની જેમ ભયદાયક હોય છે.
આ સ્ત્રીઓ સેંકડો દોષોની ગંગરી, અનેક પ્રકારના અપયશને ફેલાવનારી, કુટિલ હૃદયા, કપટપૂર્ણ વિચારવાળી હોય છે, તેના સ્વભાવને બુદ્ધિમાન પણ જાણી શકતા નથી.
ગંગાના બાલુકણ, સાગરનું જળ, હિમવર્તીનું પરિમાણ, ઉગ્રતપનું ફળ, ગર્ભથી ઉત્પન્ન થનાર બાળક, સિંહની પીઠના વાળ, પેટમાં રહેલ પદાર્થ, ઘોડાના ચાલવાનો અવાજ, તેને કદાચ બુદ્ધિમાન મનુષ્ય જાણી શકે, પણ સ્ત્રીના હૃદયને ન જાણી શકે.
આ પ્રકારના ગુણોથી યુક્ત આ સ્ત્રીઓ વાંદરા જેવી ચંચળ મનવાળી

Page #84

સૂત્ર-૧૪૪ થી ૧૫૧
૧૫૩
અને સંસારમાં વિશ્વાસ કરવા યોગ્ય નથી.
લોકમાં જેમ ધાન્ય વિહિન ખળ, પુષ્પરહિત બગીચો, દુધ રહિત ગાય, તેલ રહિત તલ નિરર્થક છે, તેમ આ પણ સુખ હિત હોવાથી નિરર્થક છે.
જેટલા સમયમાં આંખ મીંચીને ઉઘાડાય એટલામાં રુરીઓનું હદય અને ચિત્ત હાર વખત વ્યાકુળ થાય છે.
• વિવેચન-૧૪૪ થી ૧૫૧ -
સ્ત્રીઓને સર્વથા વિશ્વાસ ન કરવો. કેવી સ્ત્રીઓનો ? કરસ્વાલક, કાજળ તવ્યનો. જેમ ખડગ પંડિત કે બીજા મનુષ્યોને નિર્દયતાથી છેદે છે, તેમ અનાર્ય નારી પણ મનુષ્યોને દારણ દુ:ખ ઉત્પાદનથી છેદે છે. જેમ સ્વભાવથી કાળું કાજળ શતપત્ર આદિના સંગતમાં તેને પણ કાળું બનાવે છે. તેમ ઉન્મત નારી સ્વભાવથી કૃષ્ણ, દુષ્ટ અંતઃકરણત્વથી તેના સંગમમાં ઉત્તમ કુળોત્પન્ન ઉત્તમોને પણ કૃષ્ણવ ઉત્પન્ન કરે છે.
વળી કેવી છે ? અરણ્યક પાટક આકારના ગૃહ તુલ્ય છે. અર્થાત જેમ ગહનવન વ્યાધાદિ આકુલ હોય તે જીવોને ભયોત્પાદક થાય છે, તેમ પુરષોને સ્ત્રીઓ પણ ભય જન્માવે છે. કેમકે તે ધન જીવિતાદિના વિનાશનો હેતુ છે. જેમ કમાળને આગળીયો લગાડતાં કોઈ પણ જઈ ન શકે, તેમ હૃદય પ્રતોલી વડે ખીરૂપ કમાડ બંધ કરાતા કોઈ ક્યાંય પણ ધર્મવનાદિમાં જઈ શકતા નથી. જેમ જીવોને કારાગૃહ દુ:ખોત્પાદક થાય છે, તે રીતે પુરુષોને સ્ત્રી પણ થાય. વળી આ સ્ત્રીઓ કેવી છે ?
પ્રાણનાશ હેતવણી રૌદ્ર, અગાધ ધન, જે કોઈ જળ, તેની જેમ ભય જેનાથી છે તેવી નિકુરંબકંદર, પુષ-પુરુષ પ્રતિ ભમતી ભયંકર, અહીં કે બીજે મહાભયની ઉત્પાદક. આવા પ્રકારના અંતર માયા વક સ્વભાવવાળી છે. સેંકડો દોષોની ગાગર. તોપ - પરસ્પર કલહ, મત્સર, ગાલિ પ્રદાન, મ દ્ઘાટન, કલંક પ્રદાન, શાપ પ્રદાન, સ્વ-૫ર પ્રાણઘાત ચિંતનાદિ સેંકડો દોષ, તેની ગાગર.
સેંકડો યશ, તે નથી જેમાં તે અયશ:શતાનિ, તેનાં વિસ્તારને હૃદયમાં ધારણા કરતી મૈતવ કપટ નેપથ્ય ભાષા માર્ગ અને ગૃહ પરાવતદિને પ્રરૂપનારી અથવા કૈતવ • દંભને પ્રકૃષ્ટપણે કમલશ્રેષ્ઠી સુતા પડિાનીવતુ જાણતી. અથવા કૈતવ - બુદ્ધિનું આદાન જેનામાં છે તે. તેવી સ્ત્રીઓના સ્વભાવને પંડિતો પણ જાણવા માટે અજ્ઞાાત છે.
કહ્યું છે - દેવો, દાનવોને મંત્રનિપુણો જે મંત્રને મંગે છે. આ ચાસ્ત્રિમાં તે જ મંગો ક્યાં નષ્ટ થઈ જાય છે ? - X - X - જળ મધ્યે મત્સ્યના પગલાં, આકાશમાં પક્ષીઓની પદ પંક્તિ, સ્ત્રીઓનો હૃદય માર્ગ ત્રણે પણ લોકમાં દેખાતી નથી.
તવા જેણે બ્રહ્મસ્વરૂપ સ્વીકારેલ નથી, તે અજ્ઞાત શીલા અથવા કુત્રિત જ્ઞાત શીવ સાળીને જે પબ્રિાજિકા કે યોગિની આદિ વડે છે, તે અજ્ઞાતશીલા, તેને મુનિવરો વડે પ્રસંગે એકાંતમાં વાતો કરવી, એઝ વસવું, વિશ્વાસ સાથે ચાલવું આદિ વ્યાપાર વર્જવા જોઈએ.
બે, ત્રણ આદિ પુરુષના સંભવમાં સ્વભાવ સમીપ રહેલ મનુષ્યને કામ રામ વાળો કરે છે. જેમ પલ્લીપતિના નાના ભાઈ પ્રત્યે અગડદત્તની સ્ત્રી મદન મંજરી એ
૧૫૪
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ કર્યું. અથવા પોતાનું કુશીલત્વ કોઈએ પણ જાણતાં વિષભક્ષણ, કાષ્ઠ ભક્ષણ આદિ કપટથી નિપાદિત કરે છે અથવા જારને વાંતકરણ જણાવવાને માટે પોતાના સિવાયના તૃણ, તંતુ, દંડાદિનું ઉત્પાદન કરે છે.
પોતાના પતિ સિવાયના મનુષ્યને મૈથુનમાં તત્પર હોય તેની સાથે ક્રીડા કરે છે . પાતાલ સુંદરી માફક અથવા પોતાના પતિ સિવાયના પુત્ર, ભાઈ, પતિના મિત્રાદિ પ્રતિ અધમકામા આી જાય છે, તથા ધુતાદિ પ્રકારથી કીડા કરે છે ઉક્ત સિવાયનાને વચન રૂ૫ બોલ આપે છે અથવા અનેક મનુષ્યોથી પરિવૃત્ત હોવા છતાં માગદિમાં જતાં બીજા પુરુષને પ્રબળતાથી મન્મથ ઉદ્દીપન શબ્દો કરે છે.
રાજા - પાઠમાં બે ત્રણ કામી મનુષ્યના સંભવમાં ઉન્મતા, કુસ્તી, ચાન્યને પ્રબળ પાદ પ્રહાર કરે છે, તથા અન્ય કોઈને બળદરૂપે પડદા પાછળ ગુપ્ત રાખે છે તથા અન્યને કટાક્ષ બાણ સમૂહથી ગ્લાની કરી વસ્ત્ર વિશેષના અંતરમાં ગ્લાનવતું સ્થાપીને રાખે છે.
ગંગામાં રેતીના કણો, સમુદ્રમાં જળ પરિમાણ, મહાહિમવંતનું ઉદર્વ-અધોતીર્ણ પરિધિ પતરમાન, તીવ્ર તપની ફળપ્રાપ્તિરૂપ અને ગભત્પતિને, સીંહનો પોતાના જઠરથી ઉદ્ભવેલ શબ્દ વિશેષ, ઈત્યાદિને કદાચ બુદ્ધિમાનો જાણી શકે છે. પરંતુ સ્ત્રીઓના કૂડકપટ, દ્રોહ-પતંયનપણું, પ્રબળ અને ધગધગતો કામાગ્નિ, અતર્કિત તુછ ઉછળવું કંઠથી નીકળતો મધુર ગેય ધ્વની ઈત્યાદિ • * * * * * * * * ગૂઢ અંત:કરણને સારી રીતે જાણી શકતા નથી.
કહ્યું છે કે – સ્ત્રી જાતિમાં દાંભિકતા, વણિજ્જાતિમાં ભીરુતા, ક્ષત્રિય જાતિમાં રોષ, દ્વિજાતિ જાતિમાં લોભને સ્નેહ વડે, વિધા વડે, બુદ્ધિ વડે, રૂપ વડે, શૌર્ય વડે કે ઈર્ષ્યા - ધન-વિનય-ક્રોધ-ક્ષમા-માર્દવ વડે કે લજ્જા, ચૌવન, ભોગ, સત્ય કરુણાદિ વડે વિભૂતિઓથી સ્ત્રીના દુઃશીલ ચિતને જાણી-ગ્રહણ કરી શકાતું નથી.
કહેલાં કે કહેવાનાર લક્ષાણયુકત તે સ્ત્રીઓના વાંદા જેવા મનનો તમારે જીવલોકમાં વિશ્વાસ ન કરવો.
ધાન્યકણ રહિત ધાન્ય પવિત્રીકરણ સ્થાન જેવી સુખરૂપ ધાન્ય કણના અભાવે મહિલા મંડલ અરમણીય છે. જેમ સુગંધી ફૂલો રહિત બગીચો હોય તેવી શુભ ભાવના પુષ્પ રહિતપણાથી તે તરણીમંડલ છે. જેવી દધ હિત ગાય છે. તેવી ધર્મધ્યાનરૂપ દુધના અભાવવાળી તે ભ્રષ્ટધ્વતિની છે તથા લોકમાં પણ જેમ સર્વથા તેલના અંશ રહિત ખલપિંડ છે, તેવી મહિલા વ્યાધીમંડલ પરમાર્થથી નેહરૂપી તેલથી સહિત છે, તેમ જાણવું.
સ્ત્રીને જે પરમવલ્લભ વડે સવર્ણ સંપાતિકારક વિના નેત્રો તક્ષણ સંકુચિત થઈ જાય છે, ફરી તે જ પરમ વલ્લભ વડે સ્વાર્થ પ્રાપ્તિ અકારક વિના - કારણથી તે તેનો પ્રફલિત થઈ જાય છે.
કુસ્ત્રીઓના હદય કદાયિતુ સ્વવલભમાં ન પ્રવર્તે સ્વવલભમાં હોય તો પણ કદાચિત તેમાં સ્વ માનસ સ્વકાંત સિવાયના બીજા હજારો પરપોમાં મન્મથ ભાવથી

Page #85

સૂત્ર-૧૪૪ થી ૧૫૧
૧૫૫
આકુલ થઈ પરિભ્રમે છે.
તેથી મુનિવરો-ત્રણ રન રક્ષણતત્પર. ગૃહારંભ થકી મુક્ત હોય તેવા એ કુસંડ-મુંડી-દાસી-યોગિની આદિનો યયા કથંચિત્ પરિચય પણ ન કરવો. •x -
હવે બીજો ઉપદેશ આપતા કહે છે – • સૂત્ર-૧૫૨ થી ૧૫૪ -
મૂર્ખ, વૃદ્ધ, વિશિષ્ટ જ્ઞાનથી હીન, નિર્વિશેષ સંસારમાં શુક્ર જેવી નીચ પ્રવૃત્તિવાળાને ઉપદેશ નિરર્થક છે.
પુ, પિતા અને ઘણાં સંગ્રહ કરેલાં તે ધનથી શું લાભ ? જે મરતી વખતે કંઈ સહારો ન આપી શકે.
મૃત્યુ થતાં પુમ, મિત્ર કે પત્ની પણ સાથ છોડી દે છે, પણ સુઉપાર્જિત ધર્મ જ મરણ સમયે સાથ છોડતો નથી.
• વિવેચન-૧૫ર થી ૧૫૪ :
દ્રવ્ય અને ભાવથી મM, કોઈ મઠ પારાપત સંદેશ વૃદ્ધિ વિશિષ્ટજ્ઞાન હિત, અપવાદ-ઉત્સર્ગ જ્યેષ્ઠ-ઇતર આદિ વિશેષ હિત સંસાર શૂકરોને એવા પ્રકારના ગૃહસ્થોને સાવાભાસોને કહેલ કે કહેવાનાર નિરર્થક થાય છે.
પુગથી શું ? કંઈ નહીં, પિતા વડે પણ શું ? ઘણું દ્રવ્ય મળવાથી પણ શું ? • નંદ અને મમ્મણની જેમ. આ પુત્ર આદિ સમૂહ મરણ આવે ત્યારે આધારરૂપ ના થાય.
માતા-પિતા, પુત્રો અને મિત્રો પણ તજી દે છે. પત્ની પણ પ્રત્યક્ષ જીવતા કે મરેલા પોતાના પતિને તજી દે છે. અથવા પcની પણ પોતાના પતિને જીવતો તજી દે છે અતવા છોડીને બીજા પુરુષને બતરૂપે સ્વીકારે છે.
જે પ્રસ્તાવમાં તે પુત્રાદિ તજે છે, તે પ્રસ્તાવમાં પણ મરણકાળે તેજતો નથી. શું ? જિનાજ્ઞાપૂર્વક દેઢ ભાવથી વિશેષથી, નિરંતર કરણથી અજિત શ્રુતચારિત્રધર્મ.
હવે ચાર ગાથાથી ધર્મનું માહાસ્ય કહે છે – • સૂત્ર-૧૫૫ થી ૧૫૮ :
ધર્મરક્ષક છે, ધર્મ શરણ છે, ધર્મ જ ગતિ અને આધાર છે, ધર્મનું સારી રીતે આચરણ કરવાથી અજરામર સ્થાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. ધર્મ પીતિકર - કીર્તિકર • દીપ્તિકર • યશકર - રતિકર - આભયકર • નિવૃત્તિકર અને મોક્ષપ્રાપ્તિકર છે.
સુકૃત ધર્મ થકી જ મનુષ્યને શ્રેષ્ઠ દેવતાઓના અનુપમ રૂપ - ભોગોપભોગ • ઋહિદ્ધ અને વિજ્ઞાનનો લાભ પ્રાપ્ત થાય છે. દેવેન્દ્ર, ચક્રીપદ, રાય, ઈચ્છિત ભોગથી નિણિ પર્યન્ત આ બધું જ ધમચિરણનું ફળ છે.
• વિવેચન-૧૫૫ થી ૧૫૮ :
ધ - સમ્યગજ્ઞાનદર્શનચરણરૂપ, ત્રાપ - અનથને પ્રતિઘાતક અને અર્થસંપાદક, તે હેતુથી ધર્મ શરણ - રાગાદિ શત્રુથી ભયભીરુ લોકનું રક્ષણ કરે છે. દુ:સ્થિત વડે
૧૫૬
તંદુલવૈચારિકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ સસ્મિતાર્થ માટે ધર્મનો આશ્રય કરાય છે. સંસાર ગતમાં પડતાં પ્રાણી વર્ગને ઘમ આધાર છે. સુષ્ઠ સેવિત અને અનુમોદિત ધર્મ સાહાસ્ય દાનથી મોક્ષને પ્રાપ્ત કરાવે છે. તે જ્ઞાતિવાર છે - પરમ પ્રીતિ ઉત્પાદક, એક દિશા વ્યાપી કીર્તિકર અથવા શરીરને ગૌપણું આદિ વર્ણકર, શુદ્ધ અક્ષરાત્મક જ્ઞાનકર, કાંતિકર, વચનપટુતા માધુર્યાદિ ગુણકર, સર્વ દિશા વ્યાપી કાર્તિકર, ગ્લાધાકર. - x • નિર્ભયકર, સર્વ કર્મક્ષયકર જીવોને પરલોકમાં થાય છે.
મહામહર્થિક દેવોમાં અનુપમરૂપ અને ભોગપભોગ ઋદ્ધિ વિજ્ઞાન, જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. સુકૃત ધર્મથી પ્રદેશી રાજા, મેઘકુમાર, ધન્ય આણગાર, આનંદાદિની જેમ પામે. તેમાં મન • ગંધ, રસ, સ્પર્શ અથવા એક વખત ભોગવાતા જ્ઞાદિ, ૩પ1 શબ્દ, રૂપ વિયા અથવા વારંવાર ભોગવાતા વસ્ત્ર, પાસાદિ. - દેવ-દેવી આદિ પરિવારરૂ૫. વિજ્ઞાન - અનેક પ્રકારે રૂપાદિ કરણ, સાન - મતિ, શ્રુત, અવધિરૂપ અથવા દેવોમાં પાદિ પ્રાપ્તિ. વિજ્ઞાન - તે કેવળજ્ઞાન, સાન - ચાર જ્ઞાન કે બે, ત્રણ જ્ઞાન.
દેવેન્દ્ર, ચક્રવર્તીત્વ, રાજ્યાદિ - x - આ બધું ધર્મલાભથી ફળે છે. નિર્વાણ પણ થાય. હવે કહે છે -
• સૂત્ર-૧૫૯ થી ૧૬૧ :
અહીં સો વર્ષના આયુવાળા મનુષ્યના આહાર, શ્વાસ, સંધિ, શિરા, રોમફળ, પિત્ત, લોહી, વીની ગણિતની દૃષ્ટિએ પરિગણના કરાઈ છે. જેની ગણના દ્વારા અર્થ પણટ કરાયો છે એવા શરીરના વષોને સાંભળીને તમે મોક્ષરૂપી કમળ માટે પ્રયત્ન કરો. જેના સમ્યકત્વરૂપી હજારો પાંદડાં છે, આ શરીર જન્મ-જરા-મરણ-વેદનાથી ભરેલી ગાડી જેવું છે, તેને પામીને એ જ કરવું જોઈએ જેથી બધાં દુઃખોથી છૂટી જવાય.
• વિવેચન-૧૫૯ થી ૧૧ -
આ પયજ્ઞામાં જીવોના ગર્ભમાં આહાર સ્વરૂપ, ગર્ભમાં ઉચ્છવાસ પરિણામ, શરીરમાં સંધિ સ્વરૂપ, શરીરમાં શિરપ્રમાણ, શરીરમાં રોમકૃપ-પિત-લોહી-શુકને ગણિત સંખ્યાના પ્રમાણથી નિરૂપિત છે. કોના વડે ? તીર્ષકગણધરાદિ વડે.
આ સાંભળીને શરીર અને વર્ષોના ગણિતને પ્રગટ સાંભળીને, કેવા ? મહાનું જ્ઞાન-વૈરાગ્યાદિ તે મહાર્ય, તમે મોક્ષરૂપ કમળને ઈચ્છો. કેવા ? અનંત જ્ઞાનપયયિ, અનંત દર્શન પર્યાય આદિ રૂપ સહસ બ, તે સમ્યકત્વ સહસાબ.
આ શરીર શકટ જાતિ-મરણ-વેદના બહુલ છે. તેવો યત્ન કરવો, જેથી તપ સંચમાદિ કરીને સર્વ દુ:ખથી મુકત થવું.
[ તંદુલવૈચાકિ પ્રકીર્ણક સૂત્ર-૫, આગમ-૨૮નો ) મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ટીકા સહિત અનુવાદપૂર્ણ

Page #86

ગાયા
૧પ૮
સંતારકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
૨૯ ચરતાપ્રકીર્ષક -
અરાદ તાણ દસાર વિવેચન
• સંtiારક પ્રકીefકની ગુણરત્નસૂરિ વિરચિત વૃત્તિની જે હજાપત અમોને મળી, તેનું સંપાદન કરેલ છે કે આ વૃત્તિ અમોને ગુટક કે અધુરી લાગેલી, છતાં જે કંઈ પ્રાપ્ત છે, તેને યત્કિંચિત સુધારીને પ્રકાશિત કરેલ, તેનો અનુવાદ અહીં રજૂ કરેલ છે. છતાં ઘણી ગાળાની કોઈ વૃત્તિ નથી અથવા ધણી મળી તેનો સ્માર્થ જ અહીં આપેલ છે. તેની આ ટીકાકુમારી વિવેયન કહેવા જતાં ખંડિત વિવેયન કહેવું યોગ્ય રહેશે.)
• ગાથા-૧ -
જિનેશ્વર વૃષભ વર્ધમાનને નમસ્કાર કરીને સંતારકના સવીકારથી પ્રાપ્ત થતી ગુણોની પWિાટીને હું કહીશ.
• ગાથા-૨ :
ખરેખર આ આરાધના, સુવિહિત પરષોના આ મનોરથો તેમની જીવનપત્તિની બધી આરાધનાઓની પતાકાના સ્વીકાર રૂપ આરાધના છે.
• વિવેચન-૨ :
આ સંસ્તાક આરાધના, ખરેખર ચારિત્રની આરાધના છે. આ સુવિહિતોના મનોરથ-વાંછાદિ છે. આ સુવિહિતોની પશ્ચિમાંત પતાકાહરણ છે, જેમ મલ્લોનું પતાકાહરણ થાય છે.
• ગાથા-3 :
દરિદ્રષો ધન-ધાન્યમાં આનંદ માને, મલયરો જય પતાકા મેળવવામાં ગૌરવ છે, તેના અભાવમાં અપમાન તથા દુર્થાન પામે છે, તેમ સુવિહિતો સંથારામાં તે બંને પામે છે.
• વિવેચન-3 :
જેમ ભૂતિ કે ભસ્મગ્રહણ તાપસ વિશેષને ઉપશમ કરણ થાય છે, અથવા અન્ય પુરષોને ભૂતિલાભ પ્રમોદને માટે થાય છે. જેમ વધ્યને આરોપિત અસત્ય દોષના પ્રતીતિદાનમાં મહા લાભ માટે થાય છે. જેમ મલને પતાકા હરણ ગૌરવને માટે થાય છે, તેમ સુવિહિતને શોભનાનુષ્ઠાન સંસ્કારક ગૌરવને માટે થાય છે.
• ગાથા-૪ :
અરિહંત ઉત્તમ પુરુષોમાં પુરુષવર પુંડરીક, પુરષોને વિશે સીંહ સમાન, ભગવંતની માતા સર્વ આીઓમાં જય પામે છે જેમ -
• વિવેચન-૪ :
જેમ પુરસીંહ, ચકવર્તી આદિ મધ્ય અરહંત પુરષ શ્રેષ્ઠ પુંડરીક છે. સ્ત્રીઓ મધ્યે જિતમાતા શ્રેષ્ઠ છે.]
• ગાથા-૫ -
મણિમાં જેમ વૈદૂર્ય સુગંધમાં જેમ ગોશીષ ચંદન, રક્તનોમાં જેમ વજ છે, તેમ સુવિહિતોને સંથારા આરાધના શ્રેષ્ઠતર છે.
• ગાથા-૬ થી ૮ :
વંશોમાં જેમ જિનનો વંશ, સવકુલોમાં જેમ શ્રાવકનું કુળ, ગતિમાં જેમ સિદ્ધ ગતિ, સર્વ સુખોમાં જેમ મુક્તિ સુખ છે... ધમોંમાં જેમ અહિંસા, લોકવચનમાં જેમ સાધુવચન છે, જુતિમાં જેમ જિનવચન છે, શુદ્ધિમાં જેમ સમ્યકત્વ છે... આ આરાધના કલ્યાણજ, અભ્યદય હેતુ, ત્રણ ભવનમાં દેવતાને પણ દુર્લભ છે. બગીરી દેવેન્દ્રો પણ તેનું એક મનથી ધ્યાન કરે છે.
• વિવેચન-૬ થી ૮ :
સર્વે સુખો મળે સિદ્ધિસુખ પ્રધાન છે... જેમ ધર્મોની મધ્યે અહિંસા છે, અજનપદ વચનોની મધ્યે સાધુ વયનો છે. શ્રયમાણવથી શાસ્ત્રોની મધ્યે જિનવચન, તેની મધ્યે સમ્યકત્વ શુદ્ધિ પ્રધાન છે, તે પ્રમાણે સંસ્મારક ઉત્તરગાથાથી પંડિત મરણ અહીં પણ સંબંધ કરાય છે. પંડિત મરણ કલ્યાણ અને અમ્યુદય છે, તેમના હેતુપણાથી દેવોને પંડિતમરણ ત્રણ ભુવનમાં દુર્લભ છે.
• ગાથા-૯ :
હે વિનય જિનવર કથિત પંડિરમરણને તેં મેળવ્યું. તેથી નિઃશંક કર્મમલ્લને હણી, તું સિદ્ધિરૂપ પતાઝ મેળવરી ચે.
• વિવેચન-૯ :મલ્લો જંગ જીતી પતાકા પામે, તેમ કર્મજયથી સિદ્ધિ મળે. • ગાથા-૧૦ :
જેમ દયાનોમાં પરમશુકલધ્યાન, જ્ઞાનોમાં જેમ કેવળજ્ઞાન, જેમ ક્રમથી પરિનિર્વાણ જિનવરોએ કહેલ છે.
• વિવેચન-૧૦ :
ધ્યાનોમાં પરમ પ્રકૃટ શુકલ ધ્યાન, દેવોના મરણ અને નિવણિ મધ્યપનિર્વાણમોક્ષ છે અથવા કષાયોના ઉપશમથી ચયાખ્યાત ચાસ્ત્રિ જેમ મોક્ષકારણ છે, તેમ પંડિતમરણ ક્રમથી મુક્તિનો હેતુ કહેલ છે.
• ગાથા-૧૧,૧૨ -
શ્રામ એ સર્વોત્તમ લાભોમાં શ્રેષ્ઠ લાભ મનાય છે. જેના યોગથી પરમ ઉત્તમ તીર્થકરવ, પગતિ, પરમસિદ્ધિ પમાય છે... વળી પરલોકરક્ત અને ક્લિષ્ટ કમીઓને તેનું મૂળ સંયમ છે, તેમ સર્વોત્તમ પ્રધાન શ્રમણય જ મનાય છે.
- વિવેચન-૧૧,૧૨ -
સંતાકના સર્વોત્તમ લાભોમાં ગ્રામય જ લાભ મનાય છે, જેમ-સર્વોત્તમ તીર્થકર છે, કેવા ? પરમજ્ઞાન અને પરમસિદ્ધ અથવા જે શ્રામયથી તીવ, કેવળજ્ઞાન, મુક્તિ પામે છે.

Page #87

ગાથા-૧૧,૧૨
૧૫૯
પરલોકના હિતમાં રત લિટ, મિથ્યાત્વાદિ કર્મોના મોક્ષ-તેનું મૂળ સમ્યકત્વ છે, સંયમ કે દેશ સંયમ શબ્દથી સમ્યક્ જ્ઞાન, જે મહાન લાભ છે, તો પણ સર્વોત્તમ લાભોમાં શ્રમણ્ય જ વિશિષ્ટ લાભ છે તેમ વિવેકી માને છે.
• ગાથા-૧૩ થી ૧૫ -
લેસ્યામાં શુકલા , નિયમોમાં બ્રહ્મચર્યવાસ, ગુણોમાં મુક્તિ અને સમિતિ તેમ શ્રમય સવ ગુણોમાં પ્રધાન છે... સર્વ ઉત્તમ તીથર્મોમાં તીર્થકર પ્રકાશિત તીર્થ, અભિષેકોમાં જેમ દેવોએ કરેલ અભિષેક છે, તેમ સુવિહિતોને સંથારાની આરાધના છે... શેત કમળ, પૂર્ણકળશ, સ્વસ્તિક, બંધાd, સુંદર ફૂલ માળા, એ બધાં કરતાં સંથારો અધિકતર મંગલ છે..
• વિવેચન-૧૩ થી ૧૫ :
સંયમ જ, પાઠાંતરથી સંયમોપાય જ જ્ઞાનાદિ, મુક્તિ કારણો મધ્ય પ્રધાન કારણ છે. જ્ઞાન-દર્શનનો પોતાનો સદ્ભાવ જ મુક્તિ ભાવથી ત્રણ ગાયાઓ વડે શ્રામસ્યનું પ્રાધાન્ય કહ્યું.
બધાં લૌકિક તીર્થો - માગધ, વરદામ, પ્રભાસાદિ અને લોકોત્તરમાં અષ્ટાપદ આદિ મધ્ય તીર્થંકર પ્રકાશિત તીર્થ પ્રવચન લક્ષણશ્રી સંઘ પ્રધાન છે. જેમ બીજા અભિષેકોમાં દેવતાકૃત જન્માભિષેક પ્રધાન છે. તેમ સુવિહિત લોકોમાં સંથારાની આરાધના પ્રધાન છે.
શેત ચામર વગેરે મંગલો, માલાને માટે ગ્રથિત પુષ્પો કે પુષ્પોની માળા આદિ, તે બધામાં સંથારો અધિક મંગલ ચે.
• ગાથા-૧૬,૧૭ -
વપરૂપ અનિથી [કર્મકાષ્ઠ બાળા), નિયમ પાલને શુટ, સમ્યગૃજ્ઞાનથી વિશુદ્ધ પરિણતિવાળા, સંથારારૂપ હાથી ઉપર આરૂઢ થઈ સુખપૂર્વક પાર પામે છે.
આ સંથારો પરમ આલંબન, ગુણોનું નિવાસ સ્થાન, કલ-આચારરૂપ છે તથા સર્વોત્તમ તીર્થકર પદ, મોક્ષગતિ, સિદ્ધ દશાનું મૂળ કારણ છે.
• વિવેચન-૧૬,૧૭ -
તપો અગ્નિથી આઠ કર્મ બાળવામાં, વ્રત - કર્મબંધ હેતુલાયમાં, ચાથિી શૂર, જિનવરોનું સમ્યગ્રજ્ઞાન જ વિશુદ્ધ ભવાંતરમાં જનારું હોવાથી પ્રધાન છે, માર્ગનું ભાયું છે એવા સંતારક ગજેન્દ્ર ઉપર આરૂઢ થઈ સ્વસુખથી નિર્વહન કરે છે. આરોહક પણ શૂર, બુદ્ધિનીતિજ્ઞ, અચલ થાય છે.
આ સંથારો મોક્ષનો હેતુ હોવાથી પરમાર્થ છે. પરમ પ્રકૃષ્ટ અતુલ અનુષ્ઠાન છે, જ્ઞાનાદિ ગુણોનું પ્રધાન આયતન છે. સ્થવિરાદિનો પ્રધાન આચાર છે.
• ગાથા-૧૮ થી ૨૦ :
તમે જિનવચનરૂપ અમૃતથી વિભૂષિત શરીર પ્રાપ્ત કર્યું છે. તાસ ભવનને વિશે ઉધમરિનને આગ્રીને રહેનારી વસુધારા પડેલી છે... સંથારા આરાધનાથી તે જિનપ્રવચનમાં સારી વીરતા સખી છે, તેથી ઉત્તમપુરષોની સેવા અને પમ દિવ
૧૬૦
સંતારકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ કલ્યાણની પરંપરા પ્રાપ્ત કરી છે, જે આર્ય પુરષોએ કરેલી છે. તથા સમ્યફ જ્ઞાન-દશનરૂપ સુંદર રહેનો, જ્ઞાતિ તેજ સંયુક્ત, ચાસ્ત્રિ શુદ્ધ શીલયુક્ત ત્રણ રનની માળા તમે પામ્યા છો.
• વિવેચન-૧૮ થી ૨૦ :
તે કારણથી તેમાં તમારા વડે પ્રાપ્ત જિનવચનામૃત વિભૂષિત દેહ, ધર્મરત્ન નિર્મિત આ વસુધારા વૃષ્ટિ છે. ઉત્તમ-પ્રવચન કુશળ, ધીર-વૈર્ય કરીને આપે સંચારો કર્યો છે. સમતાને પામેલ તે સમાપ્ત - x • જ્ઞાન તેજ સંયુક્ત રાત્રિથી શુદ્ધ શીલ સ્વભાવ જેનો છે તે. કેમકે અતિચાર રૂપ દોષનો અભાવ છે.
• ગાયા-૨૧ -
સુવિહિત પરષો જેના યોગે ગુણ પરંપરા પામે છે, તે સંથારાને સત્પરષો પામે છે. તે જગમાં સારભૂત જ્ઞાન આદિ રનોથી પોતાની શોભા વધારે છે.
• વિવેચન-૨૧ -
સુવિહિત તે જીવ લોકમાં સારરૂપ જ્ઞાનાદિ આભારણયુક્ત પોતાના આત્માને કરે છે.
• ગાથા- ૨૨ -
સર્વ જીવલોકમાં પ્રવર એવા તીર્થને તમે પામેલ છો, તેમાં સ્નાન કરીને મુનિવરો અનુત્તર એવા નિવણને પામે છે.
• વિવેચન-૨૨ - હવે તે ખાતાને શું કહે છે ? તે જણાવે છે – • ગાથા-૨૩ :
આશ્રવ, સંવટ, નિર્જરા ત્રણે પણ અર્થો જેમાં સમાહિત છે, તે તીર્થમાં શીલ, વ્રત બદ્ધ સોપાનો છે.
• વિવેચન-૨૩ :
ઈન્દ્રિયોના આશ્રવોમાં સમાધાન હેતુ પ્રવૃત્તિ. અહિતોથી નિવૃત્ત સમિતિ આદિ સંવર, તે અર્થને માટે નિર્જરા અને તપ સંથારા આરાધનામાં સમાહિત છે. * * *
• ગાથા-૨૪ થી ૨૬ :
પરીષહની સેનાનો ભંગ કરીને, ઉત્તમ સંયમ બળથી સંયુક્ત, કર્મથી મુકત બનીને અનુત્તર નિવણ સુખ પામે... [સંથાર આરાધનાથી] ત્રણ ભુવનના સમયમાં કારણરૂપ સમાધિ સુખ મેળવેલ છે, સર્વ સિદ્ધાંતોમાં વિશાળ ફળનું કારણ એવા સંથારા રૂપ રાજ્યાભિષેકને પણ લોકમાં મેળવેલ છે. આથી મારું મન આજે વણર્ય આનંદને અનુભવે છે. કેમકે મોક્ષના સાદાનરૂપ ઉપાય અને પરમાર્થના વિસ્તારના માગરૂપ સંયરાને મેં પ્રાપ્ત કરેલ છે.
• વિવેચન-૨૪ થી ૨૬ :
ત્રિભુવન રાજ્ય-તીર્થકરવ, કેવળજ્ઞાન કે મુક્તિ. તેનો હેતુ જે સમાધિ, તેની સંપાતિ. સિદ્ધાંત વિચારણાથી, રાજ્યાભિષેક વિશિષ્ટ વિપુલ ફળ, આ લોકના સુખનું

Page #88

૧૬૨
ગાથા-૨૪ થી ૨૬
૧૬૧ ફળ પામીને લોકમાં પ્રમુદિત યિતવાળા થાય છે અથવા અતુલ રાજયાભિષેક સંસ્કારક લક્ષણ વિપુલ ફલ લોકને વિશેષથી હરે છે. મારા હૃદયને આહાદ કરે છે ઈત્યાદિ સૂત્રાર્થવતું.
• ગાથા-૨૩ -
દેવલોકમાં ઘણાં પ્રકારે દેવતાના સુખને ભોગવતા દેવો, સંથારાને ચિંતવતા આસન, શયન તજે છે.
• વિવેચન-૨૬ :
સંથારા આરાધના કરતો સાધુ પૂર્વાનુભૂત આરાધના કે સંસારના ગુણોને ચિંતવે છે ઈત્યાદિ.
• ગાથા-૨૮,૨૯ :
ચંદ્ર સમાન પ્રેક્ષણીય, સૂર્યવત તેજથી દીપ્ત છે, ધનવાન, ગુણવાન, મહાહિમવંતની જેમ વિખ્યાત, ગુપ્તિ-સમિતિ યુક્ત સંયમ-તપ-નિયમ-યોગમાં ઉપયોગશીલ એવો શ્રમણ દશનિ જ્ઞાનમાં અનન્ય મન, સમાધિત મનવાળો છે.
• વિવેચન-૨૮,૨૯ :
સંથારાની આરાધના કરતો સાધુ ચંદ્રવત્ પ્રેક્ષણીય હોય છે. સૂર્ય-ચંદ્રવતું તપના તેજથી દીતિમાનું, પુન્યરૂપી ધનવાન, હિમવંત શૈર્યવાળો છે, • x • તેને સંથારો પ્રમાણ છે.
• ગાથા-3૦ :
પર્વતોમાં જેમ મે, સમુદ્રમાં જેમ રવયંભૂરમણ, તારામાં જેમ ચંદ્ર છે તેમ સુવિહિતોને સંથારા આરાધના છે.
• વિવેચન-૩૦ :
સંથારો સ્વીકારેલ સાધુને વિશેષથી વર્ણવે છે. જેમ પર્વતો મો મેરુ૦ આદિ તેમ શોભનાનુષ્ઠાનમાં સંથારો છે.
• ગાથા-૩૧ થી ૩૪ -
કેવા સાધુપુરુષ માટે આ સંથારાની આરાધના કઈ રીતે વિહિત છે ? કેવા આલંબનથી આ આરાધના કરવી ? તે હવે હું જાણવાને ઈચ્છું છું... જેના યોગો સીદાતા હોય, જરા અને વિવિધ આતંકો જેને હોય, તે સંથારા આરૂઢ થાય, તેનો સંથારો સુવિશુદ્ધ છે...જે ગૌરવથી ઉન્મત્ત બની, ગુરુ પાસે આલોચના લેવા ઈચ્છતો નથી, તે સંથારા આરૂઢ થાય તો તેને સંથારો અવિશુદ્ધ છે. પણ જે પપ્રભૂત થઈ, ગુડ સમીપે આલોચના કરે છે, તે સંથાર આરૂઢ થાય તો તેનો સંથારો સુવિશુદ્ધ છે.
• વિવેચન-૩૧ થી ૩૪ :
સંથારાની આરાધના કેવી કહી છે? કેવા અવકાસમાં સ્થાન, કાળથી કેવી રીતે રહે અને ન રહે? વિશેષથી જીવ પર્યન્ત આરાધનામાં સ્થિર થાય, તે જાણવા ઈચ્છું છું. [28/11
સંતારકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ પગભૂત-યોગ્ય આલોચનામાં. • સૂર-૩૫ થી ૩૯ :
વળી જેનું દર્શન મલિન છે, શિથિલ ચાસ્ટિાથી શામય ાલન કરે છે. તે સાધુની સંથારા આરાધના અવિશદ્ધ છે. વળી જે દશનશદ્ધ છે, નિરતિચાર ચાથિી ગ્રામeષ પાલન કરે છે... જે રાગદ્વેષ રહિત, ત્રણ ગુપ્તિ ગુપ્ત, ત્રણ શલ્ય અને મદથી રહિત છે... ત્રણ ગારવથી રહિત, ત્રણ દંડનો પ્રતિમોચક, પ્રથિત કીર્તિ છે... ચતુર્વિધ કષાયને હણનાર, ચાર વિકથાથી નિત્ય વિરહિત છે. તેની સંથારાની આરાધના વિશુદ્ધ છે.
• વિવેચન-૩૬ :- બાકીનની વૃત્તિ નથી.]
જે વળી આપ્ત ચાસ્ત્રિ છે અથવા જે નિરતિચારપણે ચાસ્ત્રિ જેને છે તેવો આત્મ ચરિત્ર અર્થાત્ ઢ ચાસ્ત્રિ.
ગાથા-૪૦ થી ૪૩ -
પાંચ મહાવત યુકત, પાંચ સમિતિમાં સારી રીતે ઉપયુક્ત... છકાય જીવહિંસાથી પ્રતિવિરત, સાત ભયસ્તાન રહિત મતિવાળો... Iઠ મદસ્થાનને તજનાર, આઠ કર્મોના ક્ષય માટે... નવ બ્રહ્મચર્ય ગુતિમાં ઉધત, દશવિધ શ્રમણધર્મ નિવહકની સંથારા આરાધના સુવિશુદ્ધ છે.
• વિવેચન-૪૦ થી ૪૩ :
Eય - છ કાયોથી પ્રતિવિરત. ગઢ - તજેલ, આઠ પ્રકારના કર્મક્ષયનો હેતુ. ઉત્તમાર્ચે યુક્ત • ઉધત.
• ગાથા-૪૪,૪પ :
ઉત્તમામાં યુકત, કષાયના લાભને મર્દિત કરનાર, વિકારથી રહિત એવા સંથારાગત શ્રમણને કેવો લાભ થાય ? તે કહો... ઉક્ત પ્રકારના ક્ષક્ષકને સંથારા અારાધનાથી કેવું સુખ થાય ?
• વિવેચન-૪૪,૪૫ :મલિઅ કપાય - કષાયના લાભનું મર્દન કરવું - કર્મક્ષપણાદિ. • ગાથા-૪૬ થી ૪૮ :
સંથાગત ક્ષપકને પહેલા દિવસે જે અમુલ્ય લાભ થાય, તેનું મૂલ્ય આંકવાને કોણ સમર્થ છે ?.. કેમકે તે અવસરે તે મહામુનિ સંધ્યેય ભવસ્થિતિક સર્વે કર્મોન પ્રત્યેક સમયે ખાવે છે. તેથી તે ક્ષક સાધુ વિશિષ્ટ શ્રમણગુણને પામે છે... ત્યારે વ્રણ સંથારે આરૂઢ થવા છતાં સણ-મદ-મોહથી મુક્ત હોવાથી તે મુનિવર અનુપમ મુનિ સુખને પામે છે, તે ચક્રવતીને પણ ક્યાંથી પ્રાપ્ત થાય?
• વિવેચન-૪૬ થી ૪૮ :
તે પહેલાં એક દિવસમાં અર્જિત લાભ સ્થાનનું મૂલ્ય કરવા કોણ સમર્થ છે ? સંખ્યાત ભવસ્થિતિ અસંખ્યાત આયુષ કહીને વિશેષથી કહે છે. તે અવસ્થામાં

Page #89

૧૬૪
સંતારકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
ગાથા-૪૬ થી ૪૮
૧૬૩ વિશેષથી ચાસ્ત્રિ પ્રતિપતિ ન થાય. તે સાધુ પદ સ્વીકારીને પ્રતિ સમયે કર્મ ખપાવતા અથવા પ્રતિ સમય સાધુપદને સ્વીકારીને પ્રતિસમયે કર્મ ખપાવતા અથવા પ્રતિ સમય સાધુપદને અનુરૂપ શમ ને કરતાં તે જ ભાવમાં પ્રાયઃ સર્વ કર્મ ખપાવે છે. તે સુપર્યત આરાધના સમયમાં સાધુ વિશેષથી તે અવસ્થામાં કર્મને ખપાવે છે. મુત્તા - નિર્લોભતા.
• ગાથા-૪૯,૫o -
વૈક્રિય લબ્ધિથી પોતાનાં પરણરૂપોને વિકઈ દેવતાઓ જે નાટકો કરે છે, તેમાં તેઓ તે આનંદ મેળવી શક નથી, જે જિન વચનમાં ન સંથારા આરૂઢ મહર્ષિ મેળવે છે... રાગ-દ્વેષમય પરિણામે કટુ જે વૈષયિક સુખોને ચક્રવર્તી અનુભવતો નથી, તેને વીતરાગ સાધુ ન અનુભવે તે આત્મરમાતા સુખ અનુભવે.].
• વિવેચન-૪૯,૫૦ :
નિપુણ - પુરષ રહિત નાટકો. ક્ષત્યિવસ્થાર - સ્વહસ્ત વિસ્તારમાં, દેવો વૈક્રિયલબ્ધિમાં પોતાના હાથમાંથી પાત્રોને કાઢીને બગીશબદ્ધ નાટકો વિસ્તારે છે, તેમાં તેને તે આનંદ ન આવે, જે વિશાળ જિનવચનમાં છે. તિના હેતુ સહસવ્યાપ્ત અથવા પુરુષ હિત નાટકમાં તે તિ નથી, જે સ્વહસ્ત પ્રમાણ સંથારામાં તિ છે - જિનવયન પરિભાવતા એટલું શેષ.
જે સુખ રાગદ્વેષ મતિ - જે વિષયસુખ ચકી અનુભવે છે. આ સુખ વીતરાગને ન થાય. કેમકે વિષયાદિ વિક્તવથી ઉપશમરૂપપણાથી વીતરાગને છે, તે ઘણું જ હોય છે.
• ગાથા-૫૧,૫૨ +
(મોક્ષ સુખ પ્રાપ્તિ માટે) વર્ષ ગણના નથી કે તેમાં વર્ષો ગણાતાં નથી. કેમકે ઘણાં ગચ્છવાસી પણ જન્મ-મરણમાં ડૂબી ગયા છે. જે આત્માઓ અંતિમકાળે સમાધિપૂર્વક સંથારામાં આરૂઢ થાય, તેઓ પાછલી અવસ્થામાં પણ સ્વ હિતને સાધી શકે છે.
• વિવેચન-૫૧,૫૨ -
વર્ષની ગણના નથી, થોડાં પણ કાળ વડે પ્રમાદી, સાધક થઈ જાય છે - પંડરીકાદિવ4. ઘણાં ગચ્છવાસી વિશેષથી ચિરકાળ રહેવા છતાં પણ પ્રમાદ કરી સંસારમાં જન્મ-મરણ કરે છે, તે જીવો સંસાર સાગરમાં મગ્ન બને છે... પછીથી પણ તેઓ ઉધત થાય સ્વદોષના ચિંતનથી [સ્વહિત સાધે.].
• ગાથા-પ૩ :
સુકા ઘાસનો સંથારો કે પ્રાણુક ભૂમિ જ કારણ નથી. નિશે વિશુદ્ધચાસ્ત્રિમાં આત્મા જ સંથારારૂપ છે.
• વિવેચન-પ૩ :
સંથારાનું આલંબન કેવા પ્રકારે છે, તે પ્રશ્નનો ઉત્તર કહે છે - તૃણમય સંથારો કે પ્રાસુક ભૂમિ મરણ નથી, આદિ
• ગાથા-પ૪ -
નિત્ય તે ભાવોદ્યોતને જ્યાં કે જેમાં સંથારો છે, જે યથાખ્યાત હોય છે, કષાય ત્યાગથી જે રક્ષ હોય છે.
• વિવેચન-૫૪ :
નિત્યે પણ ભાવોધોત પ્રમાદીને જે ક્ષેત્રમાં કે જે કાળમાં જ્યાં ક્યાંય પણ સંથારા આરાધના થાય છે. જેમ જિનવચનમાં પ્રરૂપિત છે. યયોતકારી અથવા જેમ જિનપ્રવચનમાં આખ્યાત છે, તેમ પ્રરૂપક ચોક્તાવાદી વિહારોમ્યુભૂિત દ્રવ્યથી સંલેખના અને ભાવથી કષાય પરિહારથી થાય.
• ગાથા-પ૫ :
વષકાળમાં અનેક પ્રકારના તપો સારી રીતે કરીને, હેમંત ઋતુમાં સવતિસ્થાને વિશે સંથારામાં આરૂઢ થાય.
• વિવેચન-પ૫ - સર્વ સત્વ વડે સર્વ વીર્યથી યુક્ત થઈ સંથારામાં આરોહૈ. • ગાથા-પ૬,૫૩ -
પોતનપુરમાં પુષ્પચૂલા આયના ધમપંચાર્ય અર્ણિકાપુરા નામે પ્રસિદ્ધ હતા, તે ગંગા નદી ઉતરતા હતા ત્યારે લોકોએ એકદમ નાવમાંથી ઉતારી દીધા, ઉત્તમાર્થ સ્વીકારી તેણે મરણ આરાધ્યું.
• વિવેચન-પ૬,૫૩ -
• x • તે ગંગા વડે ઉત્તરમથુરાથી દક્ષિણ મથુરા વણિકપુત્ર ગયો. વણિકની બહેન અર્ણિકા નામે હતી, માર્ગમાં પુત્ર થયો તે પુત્ર વૃદ્ધત્વમાં પ્રવજિત થયો. પુષ ભદ્રના મતે પોતનપુર ગયો. પુપકેતુ રાજા-પુષ્પવતી રાણી હતી. જે પુષ્પમૂલ-પુષ્પચૂલા માતા વડે પ્રબોધિત દુભિક્ષમાં તેણી ભિક્ષાર્થે રોકાઈ • x • x • જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું, દેવે મહિમા કર્યો. ત્યાં પ્રયાગ તીર્ય થયું.
• ગાથા-૫૮ થી ૬૦ :
કુંભકાર નગરમાં દંડકરાજાના પાલકમંત્રીએ, કંદકકુમાર દ્વારા વાદમાં પરાજિત થવાથી, કોધવશ બની, માયાપૂર્વક-પંચ મહતતયુકત એવા કુંદકસૂરિ આદિ ૫oo નિદોષ સાધુને સંગમાં પીલી નાંખ્યા, મમતા રહિત, અહંકારથી પર, dશરીરમાં પ્રતિબદ્ધ એવા ૪૯ મહર્ષિ પુરોએ તે રીતે લાવા છતાં સંથારો સ્વીકારી આરાધક ભાવમાં રહીને મોક્ષ પામ્યા.
• વિવેચન-૫૮ થી ૬૦ :
• x- છત્ર વડે આચ્છાદિત શ્રાવતી નગરીમાં જિતશત્રુ રાજા અને છંદકકુમાર, પુરંદરયશા બહેન, કુંભકાર નગરમાં દંડક રાજાને પરણાવી. તેનો મંત્રી પાલક, શ્રાવસ્તીથી આવેલ કુમારે વાદમાં હરાવ્યો. તેણે સાધુને ધાણી યંત્રમાં પીલ્યા.
• ગાથા-૬૧,૬૨ - દંડ નામે પ્રખ્યાત રાજર્ષિ કે જે પ્રતિમા ધાક હતા, તેઓ યમુનાનક નગરે

Page #90

ગાથા-૬,૬૨
૧૬૫
પ્રતિમા ધરી રહેલા, યવન રાજાએ તેમને બાણથી વિંધ્યાપછી જિન વયનમાં નિશ્ચિત મતીવાળા, પોતાના શરીરમાં પણ આપતિબદ્ધ એવો તે યવન રાજ પણ તે રીતે જ વિંધાયો છતાં તેઓએ સિંથારો સ્વીકારી] ઉત્તમાથી સાધ્યો.
• વિવેચન-૬૧,૬૨ -
નથng - દેવો વડે સ્તુતિ કરાયેલ અથવા સવાંગથી વિંધાયેલ, મથુરામાં યવન રાજા, તેના વડે યમુનાનક નગરના ઉધાનમાં કાયોત્સર્ગ સ્થિત દંડ નામે વિખ્યાત યશવાળાને જોયા. બાણ વડે હણાતા તે દંડ રાજા અતકૃત કૈવલી થયા, દેવો આવ્યા. શકના વચનથી યવન રાજાએ દીક્ષા લઈ અભિગ્રહ કર્યો - જ્યાં સુધી ઋષિઘાત સારણ થાય, ત્યાં સુધી ખાઈશ નહીં. સદા અભુત રહ્યા.
• ગાથા-૬૩,૬૪ *
સુકોશલ ઋષિ હતા. ચાતુમસના પારણાના દિવસે પર્વત ઉપરથી ઉતરતી વેળા પૂર્વ જન્મની માતા એવી વાઘણ વડે ખવાયા. છતાં ત્યારે ગાઢપણે ધીરતાપૂર્વક પોતાના પ્રત્યાખ્યાનમાં ઉપયોગવંત રહ્યા. તે પણ તે રીતે ખવાતા છતાં ઉત્તમર્થન સ્વીકાર્યો.
• વિવેચન-૬૩,૬૪ -
સાકેતપુરમાં કીર્તિધર રાજા સાથે પુત્ર સુકોશલે દીક્ષા લીધી, વાઘણ વડે ખવાયા ઈત્યાદિ - ૪ -
• ગાથા-૬૫,૬૬ :
ઉજ્જૈની નગરીમાં આવતી નામે વિખ્યાત હતા. મશાનમાં પાદપણમન અનશન સ્વીકારી એકલા રહારોપાયમાન શિયાણી વડે રાત્રિના ત્રણ પ્રહર ખવાયા છતાં ઉત્તમાથી સ્વીકાર્યો.
• વિવેચન-૬૫,૬૬ -
રાત્રિના ત્રણ પ્રહર, ઉજૈનીમાં આર્ય સુહસ્તિ પાસે નલિનીગુભ વિમાન વર્ણન સાંભળી સુભદ્ર શ્રેષ્ઠીપુત્ર અવંતી સુકુમાલે માતા અને ૩૨-પત્નીની અનુમતિ ન હોવા છતાં પ્રવજ્યા લઈ ભક્ત પચ્ચખાણ કર્યા નીકળેલા લોહીની ગંધથી શિવા-શિયાલણી આવી. પહેલા પ્રહરે પણ, બીજા પ્રહરે ઉર, ત્રીજા પ્રહરે પીઠ ખાધી, કાળ પામ્યા. • x - તેના પુત્રે દેવકુલ સ્ત્રાવ્યું.
• ગાથા-૬૩ થી ૬૯ -
જH-મલ-પંકધારી, શીલ-સંયમ ગુણના આધારરૂપ, તે ગીતાનો દેહ અજીર્ણ રોગથી પીડાતો હોવા છતાં સુવરણગામે હતા. તેમને રોહિતક નગરમાં પાસુક આહાર ગવેષણા કરતા કોઈ પૂર્તિરી ક્ષત્રિયે શક્તિના પ્રહારથી વિંદયા. એકાંત અને તાપ રહિત વિશાળ ભૂમિ ઉપર પોતાના દેહનો ત્યાગ કર્યો. દેહ ભેદાયો હોવા છતાં તેમણે પણ ઉત્તમાની સાધના કરી.
• વિવેચન-૬૭ થી ૬૯ :શરીરનો મળ, રસ્તાની ધૂળ, પરસેવાથી ભીના થયેલા.
૧૬૬
સંતારકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ • ગાથા-૩૦ થી ૩ર :
પાટલી નગરમાં ચંદ્રગુપ્ત નામે રાજાનો ધમસિંહ નામે મિત્ર હતો. ચંદ્રગુપ્ત રાજની લક્ષ્મી ત્યજીને દીક્ષા લીધી. જિનધર્મે સ્થિત એવા તે ફોલ્લપુર નગર અનાન સ્વીકાર્યું. વૃદ્ધપૃષ્ઠ પચ્ચક્ખાણને શોકરહિતપણે કર્યું હારો તિચો વડે શરીર ખવાયું છતાં, તેણે દેહ ત્યજીને તે બિદેહીએ ઉત્તમાર્થ સાધ્યો.
• વિવેચન-૩૦ થી -
પાટલીપુત્ર નગરમાં ચંદ્રગુપ્તના પુત્ર બિંદુસારના મિત્ર સુબંધુનો પુત્ર ધર્મસિંહ હતો. ચંદ્રગુપ્ત આપેલ લક્ષ્મીનો ત્યાગ કરીને ફોલ્લપુરે અનશન કર્યું. શત્રુંજયે અનશન સ્વીકાર્યું.
• ગાથા-9૩ થી ૩પ :
પાટલીપત્ર નગરમાં ચાણક્ય નામે પ્રસિદ્ધ મંત્રી હતો. સર્વ પ્રકારના પાપરંભથી નિવૃત્ત થઈ ઉંગિનીમરણને સ્વીકાર્યું. પૂર્વના વૈરી શત્રુએ અનુકૂળ પૂજાના બહાને તેના દેહને સળગાવ્યો. તે એ રીતે ભળાવા છતાં ઉત્તમાને સ્વીકારીને રહ્યા. તેઓ ત્યાં પાદોપગમન અનશન સ્વીકારીને રહેલા ત્યારે સુબંધુએ છાણા વડે સળગાવેલા હતા. એ રીતે બળતા તે ચાણક્ય મુનિએ ઉત્તમાર્થ સાધ્યો.
• ગાથા-૩૬ થી ૨૮ :
કાર્કદી નગરીમાં અમતૃઘોષ નામે જ હતો. તેણે પોતાના પુત્રને રાજ્ય સોંપી પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરી. સૂત્ર અને અર્થમાં કુશળ તથા કૃતના રહસ્યને પામનાર એવા તે રાજર્ષિ શોક રહિતપણે પૃવી ઉપર વિચરતo કાર્કદી નગરી પધાર્યા. ત્યાં ચંડવેગ નામના વૈરીએ તેમના શરીરને શપહારથી છેવું. શરીર છેદઈ રહ્યું છે તેવા અવસરે પણ તે મહર્ષિ સમાધિભાવમાં સ્થિર રહા, ઉત્તમાર્થ સાધ્યો.
• વિવેચન-૭૬ થી ૮ :ચંદ્રવેગ, પૂર્વનો અપરાધી કોઈ મંત્રી કે બીજો હતો. • ગાથા-૩૯,૮o :
કૌશાંબી નગરીમાં લલિતઘટા બગીશ પુરુષો પ્રખ્યાત હda. યુતના રહસ્યને પામીને તે મીશે પાદોપગમન અનરાન સ્વીકાર્યું. અકસ્માત નદીના પૂરથી તણાતા તેઓ દ્રહ મધ્યે તણાઈ ગયા. તેઓએ શરીરમાં નિમિત્તી બનીને જલદ્રહની મધ્યમાં પણ ઉત્તમાને સ્વીકાર્યો.
• વિવેચન-૭૯,૮૦ * - કૌશાંબીમાં બીશ લલિત ગોષ્ઠિકા પુરુષો હતા. નદીકાંઠે પૃથક આઠ શય્યામાં પાદપોપગમન સ્વીકાર્યું. કાલગત નદી પૂરમાં તણાઈને સમુદ્ર મધ્યે ખેંચાઈ ગયા.
• ગાથા-૮૧ થી ૮૪ :
કુણાલ નગરમાં વૈશ્રમણ દાસ નામે રસ હતો. તેને રિષ્ઠ નામે મંત્રી હતો, જે મિથ્યાદેષ્ટિ અને દુરાગ્રહવૃત્તિવાળો હતો... તે નગરમાં મુનિવર વૃષભ,

Page #91

ગાથા-૮૧ થી ૮૪
૧૬૭
૧૬૮
સંતાકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
ગણિપિટકધર, સમસ્ત કૃતસાગરના પાણ, ધીર, ઋષભસેન નામે આચાર્ય પધાર્યા. તેમને સીંહસેન નામે ગણધર હતા, જે વિવિધ શાસ્ત્રાર્થ રહસ્યના જ્ઞાતા હતા, તેની સાથે રિસ્ટમમી વાદમાં પરાજિત થતાં રોષવાળો થયો. પછી તે અનકંપા વગરના એ સવિહિત અને પ્રશાંત એવા સીંહસેન મુનિને અગ્નિથી સળગાવી દીધા. તે રીતે ત્યાં બળતા હોવા છતાં તેમણે ઉત્તમાને સાધ્યો.
વિવેચન-૮૧ થી ૮૪ :
અરિટ નામે અમાત્ય, સીંહસેન ગણધર - ગણિપિટક ડ્રાતા, બહુશ્રુત, બહુ પરિવાર, રહસ્યજ્ઞાતા, સુવિહિતોના ઉપાશ્રયમાં અગ્નિ વડે બાળીને આવેલ.
• ગાથા-૮૫ -
કરદd કુમારને પણ ભલી વૃક્ષના લાકડાની જેમ નિ વડે બાળી નાંખ્યા. બળતણ એવા તેણે ઉત્તમાર્થ સાધ્યો.
• વિવેચન-૮૫ -
હસ્તિનાપુરે કુરદત્ત નામે શ્રેષ્ઠીપુત્ર હતો. સ્થવિરોની પાસે પ્રવજિત થઈ બહુશ્રુત થયો. ક્યારેક એકલ વિહાર પ્રતિમા અંગીકાર કરી. આ નગરની કંઈક સમીપે પાછલી પોરિસિમાં રહ્યા. ચવરથી ગાયો ચરાવી પછી ગોપાલ પાછો આવતો હતો. બે માર્ગ આવતા તેને સમ્યક રીતે ન જાણતાં, પૂછ્યું ત્યારે મુનિએ ઉત્તર ન આપ્યો. કોઈ એક માર્ગે ગોધન લઈ ગયો. મુનિએ જવાબ ન આપવાથી ક્રોધિત થઈ મસ્તકે પાળ બાંધી, ભીની માટી ભરી અંગારા માથામાં ભરી બાળી નાંખ્યા.
• ગાથા-૮૬ -
શિલાતિપુત્ર મુનિને કીડીઓએ શરીરને ચાલખી માફક કરી નાંખ્યું. તે રીતે ખવાતા છતાં ઉત્તમાને સાધ્યો.
• ગાથા-૮૭ -
ગજસુકુમાલ મુનિને હજારો ખીલાથી મઢેલ એવું લીલું ચામડું બાંધી પૃથ્વી ઉપર પછાશ છતાં મરણને સાધ્યું.
• વિવેચન-૮૭ :
ગજસુકુમાલ નામે શ્રેષ્ઠીપુત્ર, તે પણ કુરુદત્તવત્ * [અહીં કથામાં કંઈક મિશ્રણ થયાંનો સંભવ જણાય છે.)
• ગાથા-૮૮ -
કંખલી ગોશાળ વડે અરહંતના શિષ્યોને તેજોલેરાથી બાળી નાંખ્યા, તે રીતે બળવા છતાં ઉત્તમાથી સાધ્યો.
• વિવેચન-૮૮ -
મંખલી શબ્દથી ગોશાલકને જાણવો. ભગવંતના શિષ્યો - તે સર્વાનુભૂતિ અને સુનક્ષત્ર હતા. તેજલેશ્યા છોડીને સમીપ આવતાં બાળી નાંખેલા.
• ગાથા-૮૯,૯૦ - ત્રણ ગુતિથી ગુપ્ત, જ્ઞ પરિજ્ઞાથી જાણી, જાવજીવ માટે સર્વ આહારને
સંધ સમુદાયની મદવે ગરના આદેશથી સાકાર ભાગ કરે... અથવા સમાધિના હેતુથી તે પાનક આહાર કરે. પછીથી તે મુનિ ઉચિત કાળે પાનકને પણ વોસિરાવી દે
• વિવેચન-૮૯,૦ -
પરિજ્ઞા વડે જાણે છે, પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાચી ત્યાગ કરે છે. શું ? સર્વ આહાર. સાગારી અનશન કરે છે. અથવા ત્રણ પ્રકારે આહારનું પચ્ચખાણ કરે, સમાધિને માટે માત્ર એક પાનક આહાર કરે. પછી તેને - પણ છોડે.
• ગાથા-૯૧,૨ -
શેષ લોકોને સંવેગ થાય તે રીતે ખુમાવતા બોલે કે – પૂર્વે મન, વચન, કાયાથી મેં કરેલ, કરાવેલ કે અનુમોદેલ જે કંઈ સાપરાધ છે, તેને માટે હું સર્વ સંઘને માનું છું. શલ્ય રહિત થયેલો એવો હું આજે બul અપરાધ પદોને અમાનું છું, માતા-પિતા સમાન બધાં જીવો મને ક્ષમા કરો.
• વિવેચન-૯૧,૨ :
અંજલી જોડીને બોલે છે - મારા સર્વ અપરાધ માટે સર્વ સંઘ મને ક્ષમા કરો. ગુરુ ાપકને અનુશાસિત કરે છે -
• ગાથા-૯૩ - - વીરપરષોએ કહેલ, સત્પરોએ આચરેલ અતિ દુર એવા સંથારાને શિલાલે આરૂઢ ધન્યાત્મા ઉત્તમ અતિ સાધે છે.
• વિવેચન-૯૩ :ધીર, બીજા વડે આચરવાનું દુકર – • ગાથા-૯૪ થી ૯ -
નક અને તિર ગતિમાં, મનુષ્ય કે દેવપણે વસતા જે સુખ-દુ:ખ પ્રાપ્ત થયા તેને અનન્ય મનથી ચિંતન કર... નરકને વિશે તે સાતાની બહુલતાવાળી અને ઉપમરહિત વેદનાઓ શરીર નિમિત્તે ઘણાં પ્રકારે અનંતીવાર ભોગવી. દેવપણા અને મનુષ્યપણામાં પારકાના દાસપણાંને પામીને તે દુઃખ અને પરમકવેશકારી વેદના અનંત વાર અનુભવી છે. તીચગતિમાં પાર ન પામી શકાય તેવી મહાવેદનાઓ ઘણીવાર ભોગવી છે. એ રીતે જન્મ-મરણ રૂપ રેંટમાં અનંતીવાર ભમેલ છે. તે સુનિહિત ! અતીતકાળમાં, અનંતકાળ સુધી આમતગત અનંતીવેજ અનંત જન્મ-મરણોને અનુભવ્યા છે. મરણ સમાન ભય નથી. જન્મ સમાન કોઈ દુ:ખ નથી. તેથી તું જન્મ-મરણરૂપ આતંકના હેતુ શરીરના મમત્વને છેદી નાંખ.
• વિવેચન-૯૪ થી ૯ :
ગાથા સ્પષ્ટ છે - x - અનંતકાય મથે આવતા-જતાં ગમનાગમન કરતાં અનંતવાર અનંત જન્મ મરણો કર્યા. જન્મ-મરણ રૂપ આતંક નથી. તેના હેતુરૂપ શરીરની મમત્વ બુદ્ધિને છેદ.

Page #92

ગાથા-૧૦૦ થી ૧૦૨
૧૬૯
ગાથા-૧૦૦ થી ૧૦૨ 1
આ શરીર જીવથી અન્ય છે, જીવ શરીરથી અન્ય છે. એવી નિશ્ચયમતિથી દુઃખ અને ક્લેશના મૂળ ઉત્પાદન સમાન શરીરના મમત્વને છેદી નાંખ... તેથી જો ઉત્તમ સ્થાનને ઈચ્છતો હો તો હે સુવિહિત! શરીર આદિ સંપૂર્ણ અત્યંતર અને બાહ્ય મમત્વને છેદી નાખ... જગત્ આધાર રૂપ સમસ્ત સંઘ મારા સઘળાં અપરાધોને ખમો, હું પણ શુદ્ધ થઈને ગુણોના સંઘાતરૂપ સંઘને ખમાવું છું. • વિવેચન-૧૦૦ થી ૧૦૨૭
ત્રણે ગાયા સ્પષ્ટ છે. વિશેષથી ફરી ક્ષપક-શ્રમણ કહે છે – મારા બધાં પણ ઈષ્ટ-અનિષ્ટને ખમો, હું પણ ગુણસમૂહ યુક્ત સંઘને ખમાવું છું. ગાથા-૧૦૩ થી ૧૦૪ :
આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, શિષ્ય, સાધર્મિક, કુલ અને ગણને મેં જે કોઈ કષાય કરાવેલ હોય, તેને હું ત્રિવિધ ખમાવું છું.
મસ્તકે અંજલી કરીને પૂજ્ય એવા શ્રમણ સંઘને સર્વ અપરાધો માટે ખમાવીને, હું પણ બધાંને ખમું છું.
ભાવથી ધર્મમાં સ્થાપિત ચિત્તવાળો હું સર્વ જીવરાશિને સર્વ અપરાધો માટે ખમાવીને, હું પણ બધાંને ખમું છું.
• વિવેચન-૧૦૩ થી ૧૦૪ ૬
[અહીં ૧૦૩ થી ૧૦૪ એટલા માટે લખ્યું કે અહીં ગાથા ત્રણ છે, પણ ભુલથી ૧૦૩નો ક્રમાંક બે વખત નોંધાયેલ છે.
ત્રણે ગાથાઓ સ્પષ્ટ છે.
• ગાથા-૧૦૫,૧૦૬ :
આ રીતે અતિચારોને ખમીને, અનુત્તર તપ-સમાધિએ આરૂઢ, ઘણાં પ્રકારે બાધા કરનાર કર્મોને અપાવતો વિચરે છે... અસંખ્યેય લાખ કોટિ ભવોની પરંપરા દ્વારા જે ગાઢ કર્મ બાંધેલ હોય, તે સર્વને સંથારે આરૂઢ થયેલો એક સમયમાં ખપાવે છે.
• વિવેચન-૧૦૫,૧૦૬ :
આ રીતે પૂર્વોક્ત પ્રકારે અતિચાર ખમાવ્યા. જે અશુભ કર્મ અસંખ્યેય લાખ કોટિ ભવથી બાંધ્યા તે એક સમયે ખપાવે છે.
• ગાથા-૧૦૭ થી ૧૦૯ :
આ અવસરે સંથારા આરૂઢને કદાચ વિઘ્નકારી વેદના ઉદયમાં આવે તો તેને શમાવવા માટે નિયામક આચાર્યમાં હિતશિક્ષા આપે છે... આત્મામાં આરાધનાનો વિસ્તાર આરોપી પર્વતના ભાગે પાદપોપગમ અનશન કરે... કૃતિ - સંતોષ, પ્રગુણપણે બદ્ધ કક્ષા. - x - સુકોશલાદિ માફક ઉત્તમાર્થને સાથે.
- ગાથા-૧૧૦,૧૧૧ -
ધીર અને સ્વસ્થ મનોવૃત્તિવાળા અણગારે જ્યારે સહાય કરનારા છે, ત્યારે
સંસ્તારકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
સમાધિ ભાવને પામીને શું આ સંથારાની આરાધનાને પાર ન પામી શકાય? કેમકે જીવ એ શરીરથી અન્ય છે, શરીર એ જીવથી ભિન્ન છે, તેથી શરીરના મમત્વને છોડી દેનારા સુવિહિતો ધર્મના કારણે શરીરને પણ તજી દે છે.
• વિવેચન-૧૧૦,૧૧૧ :
વિશેષ ઉપસર્ગ રહિતપમાથી કે તેના અભાવે, સિદ્ધાંતને સાંભળીને અને આઈ-રૌદ્ર રહિત મનવાળાનો નિસ્તાર કેમ ન થાય ? નિસ્તાર થાય જ. ઉષ્ણ - વ્યક્ત દેહ.
• ગાથા-૧૧૨ થી ૧૧૪ :
સંથારે આરૂઢ ક્ષેપક પૂર્વકાલિન કર્યોદયથી ઉત્પન્ન વેદના સમભાવે સહીને કર્મ કલંકની વેલડીને મૂળથી હલાવી દે છે.
અજ્ઞાની જે કર્મ ઘણાં કોટિ વર્ષોથી ખપાવે છે, તેને જ્ઞાની, ત્રણ રીતે ગુપ્ત, શ્વાસમાત્રમાં ખપાવે છે... બહુ ભવોના સંચિત આઠ પ્રકારના કર્મોને તે જ્ઞાની ઉછ્વાસમત્રમાં ખપાવે છે.
* વિવેચન-૧૧૨ થી ૧૧૪ -
૧૭૦
પુરાતન - રોગ, જરાદિ વેદના. પ્રત્યુત્પન્ન - ભુખ, તરસાદિ, કર્મ જ કલંકલ અશુભ વસ્તુ, તેની સંતતિ - તેને તોડે છે.
“ઉચ્છ્વાસ માત્ર કાળથી' એમ જાણવું.. આઠ પ્રકારના કર્મોનું મૂળ તે અર્જિત પાપ છે.
. ગાથા-૧૧૫ -
આ પ્રમાણેના આલંબનથી સુવિહિતો ગુરુજન વડે પ્રશસ્ત સંચારે ધીરતાથી આરોહી, મરીને તે જ ભવે કે ત્રણ ભવમાં કર્મરજને ખપાવીને અવશ્ય સિદ્ધ થાય છે.
• વિવેચન-૧૧૫ :
એ પ્રમાણે મરીને ધીરો, સંસ્તાક અને ગુરુગુણથી ગષ્ટિ તે ભવે કે ત્રીજા ભવે કર્મજ ક્ષીણ થતાં સિદ્ધ થાય છે.
- ગાથા-૧૧૬,૧૧૭ :
ગુપ્તિ, સમિતિથી ગુણા, સંયમ-તપ-નિયમ કરણથી કરેલ મુગટ, સમ્યક્ જ્ઞાન-દર્શન પ્રત્નથી મહાઈ છે.
શ્રી સંઘરૂપ મુગટ દેવ-મનુષ્ય-અસુર સહિત લોકમાં દુર્લભતર છે, વિશુદ્ધ છે, સુવિશુદ્ધ છે.
• વિવેચન-૧૧૬,૧૧૭ :
સંઘ, મુગટ સમાન. કેવો ? સંયમ-તપ-નિયમયુક્ત ઈત્યાદિ - ૪ - [વૃત્તિ ઘણી ખંડિત જણાય છે, માટે નોંધી નથી.]
• ગાથા-૧૧૮ થી ૧૨૦ :
ગ્રીષ્મમાં અગ્નિથી લાલચોળ લોખંડના તાવડા જેવી કાળી શિલામાં આરૂઢ

Page #93

ગાથા-૧૧૮ થી ૧૨૦
૧૩૧
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ૩૦/૧ ગચ્છાચાર-પ્રકીર્ણક પ્રણ-૭૧
અનુવાદ તથા ટીકાનુસારી વિવેચન
થઈ હારો કિરણોથી પ્રચંડ અને ઉગ્ર એવા સૂર્યના તાપથી ભળવા છતાં કષાયાદિ લોકનો વિજય કરનાર, સદાકાળ ધ્યાનમાં ઉપયોગશીલ, અત્યંત સવિશદ્ધ જ્ઞાન-દર્શરૂપ વિભૂતિથી યુક્ત, આરાધનામાં અર્પિત ચિત્ત, એવા સુવિહિત પુરુષે ઉત્તમ વેશ્યાના પરિણામપૂર્વક રાધાવેધ સમાન દુર્લભ, કેવલ સદેશ, સમતાભાવથી પૂર્ણ, એ ઉત્તમાને અંગીકાર કરે છે.
• વિવેચન-૧૧૮ થી ૧૨૦ -
સ્વયં સ્પષ્ટ છે. - x- સૂર્યની જેમ હજારો પ્રચંડ કિરણથી તપતા, ચંદ્રની જેમ સૌમ્યથી કપાયલોક ઉપર વિજય કરે છે. • x • ચિત્ર નામક પ્રસિદ્ધ અન્ય મહર્ષિ વડે ચિત છે. * * *
• ગાથા-૧૨૧ -
એ પ્રમાણે અભિdવેલ સંતાક ગજેન્દ્ર ખંભારૂઢ સુશ્રમણ નરેન્દ્ર ચંદ્રને સદા સુખ પરંપરા આપો.
• વિવેચન-૧૨૧ -
એ રીતે મેં શ્રુત સ્તવના કરી. • x- સુખ-મુનિસુખ, મને સંસારથી નીકળવા રૂપ પ્રાપ્તિ આપો.
સંતારક-પ્રકીર્ણક સૂત્ર-૬, આગમ-૨હ્નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ટીકા સહિત અનુવાદ પૂર્ણ
[e અહીં અમે ગચ્છાચાર પયગાળી વણિર્ષિ ગણિ રચિત વૃત્તિનો અનુવાદ લઈએ છીએ, પરંતુ બીજી એક મોટી વૃત્તિ પણ છે, અન્ય એક અવમૂરિ પણ પ્રાપ્ત થાય છે, તેની વાયકોએ નોંધ લેવી.)
• શાસ્ત્રની આદિમાં પ્રયોજન, અભિધેય, સંબંધ, મંગલ જાણવા જોઈએ. તેમાં પ્રયોજન અનંતર અને પરંપર ભેદથી બે પ્રકારે છે, વળી એકૈક કત-શ્રોતાના ભેદથી બે પ્રકારે છે, તેમાં ગચ્છાચાર પ્રકીર્ણકમાં કર્તાનું અનંતર પ્રયોજન શિષ્યના બોધને માટે છે. પરંપર પ્રયોજન મોક્ષની પ્રાપ્તિ છે. શ્રોતાને પણ અનંતર પ્રયોજન અર્થનો બોધ છે અને પરંપર પ્રયોજન મુક્તિપદની પ્રાપ્તિ છે.
અભિધેય - ગચ્છનો આચાર છે, કેમકે તેને જ કહેવામાં આવનાર છે. સંબંધ - ઉપાયોપેય ભાવલક્ષણ, તેમાં વચનરૂપાપજ્ઞ આ જ ગચ્છાચાર પ્રકીર્ણક ઉપાય છે, ઉપેય તેના અર્થનું પરિજ્ઞાન છે. મંગલ - દ્રવ્ય, ભાવ ભેદથી બે પ્રકારે છે. તેમાં દ્રવ્ય મંગલ, પૂર્ણ કળશાદિ છે, તે અનૈકાંતિકત્વથી છોડીને ભાવમંગલ શાસ્ત્રકતનિ અનંતર ઉપકારીપણાથી અભિષ્ટ દૈવત વર્ધમાન સ્વામીને નમસ્કાર દ્વારથી કહે છે -
• ગાથા-૧ -
દેવેન્દ્રોથી નમિત, મહાભાણ, શ્રી મહાવીરને નમસ્કાર કરીને હું શ્રુતસમુદાયથી કંઈક ઉદ્ધરી ગચ્છાચાર કહીશ.
• વિવેચન-૧ -
નમીને, કોને? મહાન એવા આ વીર, તે મહાવીરને શું વિશિષ્ટ છે? દેવો, તેના ઈન્દ્ર-સ્વામી વડે નમસ્કૃત, વિશ્વ વિખ્યાત ૩૪-મહા અતિશયતી શોભતા કે અચિંત્ય શકિતવાળા, જી : ભાવમુનિવૃંદના આ વાર - જ્ઞાનાચારાદિ અથવા ગણમયદારૂપ, તે ગચ્છાચાર, દ્વાદશાંગી લક્ષણ જ સમુદ્ર, તે શ્રુતસમુદ્રથી કંઈક ઉદ્ધરીને.
પહેલાં ઉન્માર્ગસ્થિત ગચ્છમાં રહેવાનું ફળ કહે છે – • ગાયા-૨ -
ગૌતમ! અહીં એવા પણ જીવો છે, જે ઉન્માર્ગ પ્રતિષ્ઠિત ગચ્છમાં રહીને ભવ પરંપરામાં ભમે છે. • વિવેચન-૨ :
ત - બહુવચનાર્થે છે. કેટલાંક વૈરાગ્યવાન જીવો હોય છે. હે ગૌતમ! જેઓ અજ્ઞાનત્વ અને પોતાને પંડિત માનવાપણે, માર્ગદૂષણપૂર્વક ઉસૂત્ર પ્રરૂપણા જેમાં છે, તે ઉન્માર્ગ અથવા જેમાં પંચ આશ્રવ પ્રવૃત્તિ છે તે ઉન્માર્ગ, તેમાં પ્રકર્ષથી

Page #94

૧૩૪
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
ગાથા-૨
૧૭૩ સ્થિત એવા ગચ્છમાં - સાધ્વાભાસ ગાણમાં વસીને પરિભ્રમણ કરે છે. ક્યાં ? પર્વ - ચતુર્મતિ લક્ષણ, પરિપાટી, તે ભવ પરંપરામાં.
પ્રમાદવાળા પણ સન્માર્ગસ્થિત ગચ્છમાં વસતા કોઈને મળતું ફળ પાંચ ગાથા વડે દશવિ છે -
• ગાથા-3 થી 8 :
હે ગૌતમ ! આઈપહર, એક પ્રહર દિવસ, પક્ષ, માસ કે વર્ષ પર્યન્ત પણ સન્માર્ગગામી ગચ્છમાં વસનાર આળસુ, નિરુત્સાહી અને વિમનસ્ક મુનિ થાય. બીજ મહાપભાવવાલા સાધુઓને સર્વ ક્રિયામાં અલાસવી જીવોથી ન થઈ શકે એવા તાદિપ ઉધમ કરતાં જોઈને, લજા અને શંકા ત્યજી ધમનિષ્ઠાનમાં ઉત્સાહ ધરે છે. વળી તે ગૌતમ વીત્સાહ વડે જ જીવે જન્માંતરોમાં કરેલા પાપો મુહૂર્ત મગમાં બળીને ભસ્મ થઈ જાય છે, માટે સારી રીતે પરીક્ષા કરીને જે ગચ્છ સન્મામાં પ્રતિષ્ઠિત હોય તેમાં જીવનપર્યન્ત વસવું કેમકે હે ગૌતમ ! સંયત હોય તે જ મુનિ છે.
• વિવેચન-3 થી ૭ :
ગામ - પ્રહર, દિન-અહોરાબ, પક્ષ-અડધો માસ, - x - fપ શબ્દથી બે વર્ષ આદિ લેવા. જિનોક્ત વચનમાં યથાશક્તિ સ્થિત, TS - સસાધુગણમાં નિવાસ કરતાં સાધુને, - x• લીલયા - સુખપણાથી, આળસ કરનારને, નિરધમને, શ્રચયિતને, જોતાં • x• અનાલક્ષ્યને બધી ક્રિયામાં ઘોર-દારુણ, અલ્પ સવી વડે દુરનુચરત્વથી, વીર · કર્મશગુ વિદારણમાં સમર્થ, એવા પ્રકારે તપ આદિ જેમાં છે તેને. મfસ શબ્દથી દકર ગુવિિદ વૈયાવચ્ચ, લજ્જા, જિનોકત કે ગુરુવચનમાં સંશયરૂ૫, સર્વથા પરિત્યાગ કરીને, સુખશીલાદિ દોષયુક્ત સાધુને પણ જીવોત્સાહ રૂપ-વીર્ય ઉછળે છે ... હું પણ જિનોક્ત ક્રિયા કરું, જેથી દુષ્ટ દુ:ખ સાગરતી હું બહાર નીકળું - શૈલકાચાર્યવતું.
વીર્ય ઉછળવાનું ફળ કહે છે – ગૌતમ ! ઘણાં ભવોના ઉપાર્જિત જ્ઞાનાવરણાદિ દુકમોં, નીકટ મોક્ષકને અંતમુહૂર્ત માત્રથી ભમસાત્ કરે છે - દૃઢપહારી આદિવ4. જેથી આળસવાળાને પણ સત્ ગણમાં આવા ગુણો છે, તેથી આત્મમોક્ષકરને જે થાય તે • જ્ઞાન ચક્ષથી જોઈને ગણને જિનોમાર્ગમાં રહેલ ગુવજ્ઞાપૂર્વક નિવાસ કરે સદગણમાં યાવજીવન છે જીવને પાલનમાં તત્પર, ગુર અભિપ્રાય-આગમવેતા થાય છે.
હવે સદાચાર્યના લક્ષણ કહે છે – • ગાથા-૮ :
આચાર્ય ગચ્છને માટે મેઢી, આલંબન, સંભ, દષ્ટિ, ઉત્તમ યાન સમાન છે, તેથી તેની પરીક્ષા કરવી. • વિવેચન-૮ :
- પશુને બાંધવાને ખળા મથે ઠુંઠ, જેથી ત્યાં બાંધેલ બળદાદિ વંદ મયદાથી પ્રવર્તે છે. આર્તવન - જેમ ખાડા આદિમાં પડતાં પ્રાણીને હાથ આદિ આધાર
આલંબન છે, તેમ ભવગર્તામાં પડતાં ભવ્યોને આચાર્ય આલંબન છે, પોતાના કામાતુર શિષ્ય પ્રતિ નંદિપેણવત. શંખ - જેમ સ્તંભ ગૃહાધાર થાય છે, તેમ આચાર્ય સાધુને સંયમગૃહના આધાર છે. મેઘકુમાર માટે શ્રી વીરની જેમ. દૈષ્ટિ - જેમ નેત્રથી હેયોપાદેય જોવાય છે, તેમ આચાર્યરૂપ નેત્રોથી પ્રદેશની જેમ હેયોપાદેય જાણે છે.
થાન - છિદ્ર રહિત ચાનપત્ર સત્સંયોગમાં કિનારો પામે છે, તેમ આચાર્ય પણ ભવ કિનારો પમાડે છે. અત્યર્થ દઢ તવ બ્રહ્મચર્યરૂપ ગુપ્તિ જેને છે, તે સુગુપ્તિવાળા. અથવા - ૪ - સુયુક્તિમાનું અથવા અતિશયથી આચાર્ય ગુણો વડે ઉત્તમ. આવા આચાર્ય હોય, તે ગણ યોગ્ય છે. તેથી તેમની પરીક્ષા કરવી.
હવે આથી વિપરીત સ્વરૂપ માટે પ્રશ્ન – • ગાથા-૯ થી ૧૧ -
ભગવાન ! કયા ચિહ્નોથી છાસ્થ ઉન્માગામી આચાર્યને જાણે ? તે મને કહો... - સ્વછંદાચારી, દુ:શીલ, આરંભમાં પ્રવતવનાર, પીઠ ફલકાદિમાં પ્રતિબદ્ધ, અકાયના હિંસક, મૂલ-ઉત્તર ગુણ ભષ્ટ, સામાચારી વિરાધક, નિત્ય આલોચના ન કરનાર નિત્ય વિકથા પરાયણ તે આશય અધમ ાણdi.
• વિવેચન-૯ થી ૧૧ :
હે ભગવન્! હે પૂજ્ય! કયા લક્ષણોથી મૂર્તિ ઉન્માર્ગ પસ્થિત જાણવા ? છા-કેવલ જ્ઞાન કેવલદર્શન શૂન્ય. હે મુનિ ! ઉન્માર્ગ પસ્થિત આચાર્યના ચિહ્ન મને કહો, તમે સાંભળો.
સ્વ અભિપ્રાયથી, પણ જિનવયનથી નહીં, સ્વ પૂજાયેં વિચરે છે, તે સ્વચ્છંદાચારી. જિન-ગુવજ્ઞિા ભંજકવી દુષ્ટ, શીત - આચાર, પંચાચારરૂપ. અથવા પરપંચન અનાચાર સેવનાદિ લક્ષણ સ્વભાવ જેનો છે, તે દુ:શીલ, બાબર - પૃથ્વી આદિ જીવનો ઉપઘાત તે આરંભ, વાસંકલ્પ તે સંરંભ, સમારંભ • પરિતાપ. તે બધામાં પ્રવર્તક, •x • - આસને બેસવાને માટે, માર- શબ્દથી પટ્ટિકાદિ, કારણ વિના સેવનમાં તત્પર, જળ એ શરીર જેનું છે તે અકાય - સચિત જળ, તેનું અનેકવાર પણ કે પામાદિ ધોવા વડે ધાતક, તે અકાય વિહિંસક.
ચાસ્ત્રિરૂપી કલાવૃક્ષના મૂળ સમાન ગુણ - પ્રાણાતિપાતાદિ વિરમણ તે મૂલ ગુણ, મૂળગુણની અપેક્ષાથી ઉત્તરભૂત ગુણપિંડ વિશુદ્ધિ આદિ, વૃક્ષની શાખા સમાન, તેનાથી સર્વથા ભ્રષ્ટ. સામાચારી ગણ ભેદે - ઓઘ નિર્યુક્તિમાં કહી છે, તે ઓઘસામાચારી. તે નવમાં પૂર્વથી બીજી વસ્તુના આચાર અભિધાનથી છે. તેમાં પણ વીસમાં પ્રાભૃતથી, તેમાં પણ ઓઘપ્રાભૃતથી ઉદ્ધરેલ. બીજી પદ વિભાગ સામાચારી • જીતકલા, નિશીયાદિ છેદ ગ્રન્થોકત, તે પણ નવમાં પૂર્વમાંથી જ છે. સવાલ સામાચારી અભ્યર્થના જ છે, તે સાધુને ન કહ્યું. કારણે જો અભ્યર્થના કરે, પણ તે ઈચ્છાકાર કાર્ય. અથવા તેને કરતાં કંઈક કોઈક નિર્જરાર્થી કહે છે –
(૧) તારું કાર્ય હું કરીશ, તેમાં પણ ઈચ્છાકાર, બલાત્કારથી નહીં. દુર્વિનિતમાં બલાકારે પણ કરે. (૨) નિર્વિકલા વાયનાદિ, (૩) મિથ્યાકાર • સંયમ યોગમાં

Page #95

ગાથા-૯ થી ૧૧
૧૫
અન્યથા આચરિત, (૪) આવશ્ચિકી-અવશ્ય ગમન, (૫) નૈધિક - પ્રવેશતા કરવી, (૬) કાર્યોત્પતિમાં ગુરુને પૂછવું તે, (૭) ગુરુ વડે પૂર્વે નિષિદ્ધમાં કાર્ય હોય ત્યારે અવશ્ય પૂછવું. (૮) પૂર્વગૃહીત અનશનાદિથી સાધુને બોલાવવા. (૯) નિમંત્રણા, (૧૦) ઉપસંપદા લેવી.
- નિશીયમાં બીજી રીતે દશધા સામાચારી કહેલ છે - (૧) સવારથી ક્રમશઃ ઉપધિની પ્રતિલેખના, (૨) પછી વસતિની પ્રાર્થના. (૩) ભિક્ષા કાર્ય, (૪) આવીને ઈય પ્રતિક્રમવી. (૫) આલોચના કરવી, (૬) જમતા અસુરસુર, (૩) ત્રણ કલાથી પાકોનું ધોવન, (૮) વિચાર સંજ્ઞા-ઉત્સગર્થેિ બહાર જવું. (૯) અંડિલાદિ, (૧૦) પ્રતિકમણ આદિ વિશેષતી પંચવસ્તકના બીજા દ્વારથી જાણવી.
તેનો વિરાધક-ભંજક, તે સામાચારી વિરાધક છે. • x • અર્પિત આલોચના - સ્વ પાપ પ્રકાશન રૂ૫. વેદત્તા લોયન, તે સ્વપાપનું પ્રકાશન ન કરવું - મહાનિશીતોd રૂપી સાધીવત. આલોચના ગ્રહણ કઈ રીતે ? : (૧) સ્વકીય આચાર્ય પાસે આલોચે, (૨) તેના અભાવે ઉપાધ્યાય પાસે, (3) તેના અભાવે પ્રવર્તક, (૪) તેના અભાવે સ્થવિર, (૫) તેના અભાવે ગણાવચ્છેદક.
હવે જો સ્વગચ્છમાં આ પાંચેના અભાવમાં પગચ્છમાં સાંભોગિકમાં ઉર્જા ક્રમે આલોચના કરે, તેના અભાવમાં સંવિગ્નમાં અસાંભોગિક પાસે ઉક્ત ક્રમે આલોચે, તેમના પણ અભાવે ગીતાર્થ પાર્થ સમીપે, તેના અભાવે સારૂપિક સંયતવેષ ગૃહસ્થ પાસે, તેના અભાવે ગીતાર્થ - પાછળથી ચાત્રિ ત્યજી ગૃહસ્થ થયો હોય તેની પાસે, તેના અભાવે સમ્યકત્વ ભાવિત દેવતા પાસે, -x- તેના અભાવે જિનપતિમાં આગળ, તેના અભાવે, તેના અભાવે પૂર્વદિ અભિમુખ અરહંત કે સિદ્ધની સાક્ષીએ. પ્રાયશ્ચિત વિધિને જાણીને સ્વયં જ પ્રાયશ્ચિત સ્વીકારે, એ રીતે શુદ્ધ થાય.
સદા સર્વત્ર વિરુદ્ધ કથા તે વિકથા, તે સાત ભેદે છે – બીકથા, ભોજનકથા, દેશકથા, રાજકથા, મૃદુ કારણિકા કચા, દર્શન ભેદિની કથા, ચાસ્ત્રિ ભેદિની કથા. તેમાં મૃદુકારુણિકા - શ્રોતાના હૃદયમાં માર્દવતા જનનથી મૃથ્વી - X - X - દર્શન ભેદિની - જ્ઞાનાદિ અતિશયથી કુતીર્થિક - નિકૂવ પ્રશંસારૂપ. ચાસ્ત્રિભેદિની - જે કથામાં ચારિ પ્રતિભેદ થાય અથવા વિવિધપે પરપસ્વિાદ આદિ લક્ષણા કથા તે વિકથા, તેમાં તત્પર. - ૪ -
અથવા કથા ચાર ભેદે – (૧) મોહથી તવ પ્રત્યે શ્રોતાને જે કથાથી આકર્ષાય, તે આપણી. (૨) જે કથાચી શ્રોતા કુમાર્ગ વિમુખ કરાય છે, તે વિટ્રોપણી, (3) સંવેદની - મોક્ષસુખાભિલાષી જેનાથી કરાય તે કથા, (૪) નિર્વેદની - સંસારથી નિર્વિણ કરાય તે કથા. આ ચારથી વિપરીત, તે વિકથા, તેમાં તત્પર,
સૌમ્ય! આવા આચાર્યને ઉન્માગામી જાણ. હવે ગુણવાનું આલોચના સ્વરૂપ સંબંધે - • ગાથા-૧૨ - છબીશગુણયુકત, અતિશય વ્યવહારકુશલ આચાર્ય એ પણ બીજાની
૧૭૬
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસત્ર-સટીક અનુવાદ સાક્ષિથી અવશ્ય આલોચનારૂપ વિશુદ્ધિ કરવી.
• વિવેચન-૧૨ -
દેશકુલાદિ છબીશ ગુણો આ રીતે – (૧) આદિશોત્પણને વાક્યનો સુખે અવબોધ થાય. (૨) સુકુલોભવ, (3) માતાની જાતિથી સંપન્ન - વિનયયુક્ત, (૪) રૂપવાનું - આદેચવાક્ય, (૫) સંહનનયુક્ત - વ્યાખ્યાનાદિમાં ન પાકે. (૬) વૃતિ-ચિત ધૈર્ય, () અનાશસી - શ્રોતા પાસે વઆદિની આકાંક્ષા ન કરે. (૮) બહુભાષી ન હોય. (૯) અમારી, (૧૦) સ્થિર પરિપાટી - તેને જ સૂમ-અર્થ ગળે નહીં.
(૧૧) ગૃહીત વાક્ય- અપ્રતિઘાત વચન થાય, (૧૨) જિતપર્ષદુ, (૧૩) જિતનિદ્ર, (૧૪) મધ્યસ્થ - બધાં શિષ્યોમાં સમયિત, (૧૫) દેશજ્ઞ, (૧૬) કાલા, (૧૭) ભાવ, (૧૮) પરતીર્થિકાદિને ઉત્તર દેવામાં સમર્થ, (૧૯) વિવિધ દેશભાષાજ્ઞ, (૨૦ થી ૨૪) પંચવિધ આયાયુક્ત - શ્રદ્ધેયવચન થાય, (૨૫) સૂનાર્થ ઉભયજ્ઞ, (૨૬) દષ્ટાંતજ્ઞાપક, (૨૭) હેતુજ્ઞ, (૨૮) ઉપનય કે ક્વચિત્ કારણ, (૨૯) નય-નિપુણ.
o ક્વચિત્ શ્રોતાને આશ્રીને તેની પ્રતિપત્તિના અનુરોધથી કવયિતુ દેટાંતોપન્યાસ, ૦ ક્વચિત્ હેતુ-ઉપન્યાસ, ૦ ક્વચિત્ અધિકૃતુ અર્થનો ઉપસંહાર કરે, તુ નય પ્રસ્તાવે નયોને અવતારે.
(૩૦) ગ્રાહણા કુશળ, (૩૧-૩૨) સ્વસમય અને પરસમયને નિવહૈિ, (33) ગંભીર, (૩૪) દીપ્તિમાન, (૩૫) શિવ, (૩૬) સૌમ્ય.
અવશ્ય - નિશ્ચયથી કરવું જોઈએ, શું ? બીજા આચાર્યોની સાક્ષિથી, માયા રહિતપણે આલોચના વડે વિશુદ્ધિ. વળી બીજી શું વિશેષતા છે ? જ્ઞાન-ક્રિયા વ્યવહાર કુશલ અથવા પાંચ વ્યવહાર - આગમ, ધૃત, આજ્ઞા, ધારણા અને જીતમાં કુશળ.
- તેમાં મનેTH - જેના વડે પદાર્થો જણાય છે, તે કેવલી, મન:પર્યાયિજ્ઞાની, અવધિજ્ઞાની, ચૌદપૂર્વી, દશપૂર્વી, નવપૂર્વીને હોય. તેમાં જો કેવલી મળે તો તેને જ આલોચના આપવી, તેના અભાવે બીજાને આપે. શ્રત - નિશીથ, કહ્યું, વ્યવહાર, દશાશ્રુત સ્કંધ, આદિ બધે શ્રત વ્યવહાર, મારેTT • દેશાંતર સ્થિત ગુરુમાં શિણ ગૂઢપદો લખીને મોકલે, તે વ્યવહાર અથવા દેશાંતર સ્થિત બંને ગીતાથ ગૂઢપદોથી આલોચના વ્યવહાર કરે - x • ધારVTI - કોઈ ગીતા સંવિગ્ન ગુરુ વડે કોઈપણ શિષ્યના કોઈ અપરાધમાં જે શુદ્ધિ આપી, તે તે પ્રમાણે જ અવઘારી, તે શિષ્ય પણ તે જ અપરાધમાં પ્રયોજે. અથવા કોઈ સાધુ ગચ્છોપકારી છતાં મેષ છેદગ્રન્થ યોગ્ય ન હોય, તેને ગુરુ ઉદ્ધત પદ આપે છે. તે પદોને ધારણ કરવા તે ધારણા વ્યવહાર. નીત - દ્રવ્યાદિ વિચારી, સંહનાનાદિની હાનિને જાણીને અને ઉચિત કોઈપણ તપ પ્રકારથી જે ગીતાથ શુદ્ધિ કહે છે, તેને સિંદ્ધાંતની ભાષામાં જીત કહે છે અથવા જે પ્રાયશ્ચિત્ત જે આચાર્યના ગચ્છમાં સૂગ સિવાયના કારણથી પ્રવર્તે અને બીજા પણ ઘણાં વડે અનુવર્તિત હોય તે ત્યાં રૂઢ થાય, તેને જીત કહે છે.

Page #96

ગાથા-૧૨
૧૭૭
આ પાંચ વ્યવહારોમાંનો કોઈ વ્યવહારયુક્ત જ પ્રાયશ્ચિત્ત દેવામાં ગીતાર્થ ગુરુ અધિક્ત્ છે, અનેક દોષના સંભવથી અગીતાર્થ નહીં. હવે આલોચનાનું દૃષ્ટાંત – ગાથા-૧૩ :
જેમ અતિ કુશળ વૈધ, બીજાને પોતાની વ્યાધિ કહે છે, અને વૈધે કહેલું
સાંભળીને તે કર્મ આચરે છે.
• વિવેચન-૧૩ :
જેમ વૈધક શાસ્ત્રમાં નિપુણ પણ વૈધ - ચિકિત્સા કર્તા પોતાની રોગોત્પત્તિ બીજા વૈધને જેમ હોય તેમ કહે ચે, વૈધ નિરુતિ સાંભલીને પછી તે વૈધ, પેલા વૈધે કહ્યા મુજબ પ્રતિકારરૂપ આચરણ કરે છે. એ રીતે આલોચનાનું સ્વરૂપ જાણીને આલોચક પણ સદ્ગુરુએ કહેલ તપ કરે.
હવે આચાર્યનું કૃત્ય કંઈક કહે છે –
• ગાથા-૧૪ ઃ
દેશ અને ક્ષેત્રને જાણીને વસ્ત્ર, પાત્ર, ઉપાશ્રય અને સાધુવર્ગનો સંગ્રહ કરે અને સૂત્રાર્થનું ચિંતન કરે.
• વિવેચન-૧૪ :
ના
- માલવા આદિ, ક્ષેત્ર-રૂક્ષ-અરૂક્ષ, ભાવિત-અભાવિત આદિ. તુ શબ્દથી ગુરુ ગ્લાન બાલ વૃદ્ધ પ્રાપૂર્ણાદિ યોગ્ય દ્રવ્ય અને દુર્ભિક્ષા કાળને જાણીને, વસ્ત્ર-શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી, પાત્ર-પતદ્ગહાદિ, ઉપાશ્રય - મુનિ યોગ્ય વસતિ. સ્થાનાંગના સાતમાં સ્થાનમાં કહેલ છે - આચાર્યો અનુત્પન્ન ઉપકરણના સમ્યક્ ઉત્પાદક હોય છે. પૂર્વોત્પન્ન ઉપકરણોના સમ્યક્ સંરક્ષણકર્તા હોય છે - x - સંગોપયિતા હોય છે. - x -
તથા સાધુનું વૃંદ તે સાધુવર્ગ, ૐ શબ્દથી સાધ્વીવર્ગ લેવો પણ હીનાવાર વર્ગ નહીં, સૂત્ર-ગણધરાદિ બદ્ધ, અર્થ-નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ, સંગ્રહણી, વૃત્તિ, ટિપ્પણાદિ રૂપ. સૂત્રાર્થને જિનોપદેશ વડે વિચારે છે. = શબ્દથી સુવિનીત શિષ્યને નહીં. આવા આચાર્યો મોક્ષમાર્ગ વાહક કહેલા છે.
હવે મોક્ષમાર્ગના ભંજકોને કહે છે –
• ગાથા-૧૫,૧૬ :
જે આચાર્ય આગમોક્ત વિધિથી સંગ્રહ અને ઉપગ્રહ કરતા નથી, સાધુસાધ્વીને દીક્ષા આપીને સામાચારી ન શીખવે, બાળ શિષ્યોને જીભ વડે ચુંબન કરે, સન્માર્ગ ગ્રહણ ન કરાવે, તે આચાર્યને તૈરી જાણવા.
• વિવેચન-૧૫,૧૬ :
ન
સંગ્રહ - જ્ઞાનાદિ કે શિષ્યોનો સંગ્રહ. ઉપગ્રહ - તેમને જ ભોજન-શ્રુતાદિ દાનથી ઉપકાર કરે. વિધિ - ઉત્સર્ગ અને અપવાદના પ્રકારથી સ્વયં ન કરે, પ્રમાદી ન કરાવે, અન્ય કરનાર પ્રત્યે દ્વેષ કરે, જે કોઈ આચાર્યાભાસ, તથા સાધુ-સાધ્વીને દીક્ષા આપી, સામાચારી સ્વ ગોકતાને નિર્જરાપેક્ષી હોય તો પણ ન શીખવે. સુવિનિત પ્રતિચ્છક ગણને પણ સૂત્રાર્થ ન આપે, તે અયોગ્ય છે. 28/12
-
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
પ્રશ્નવ્યાકરણોક્ત બાળને જે આચાર્ય - શિષ્યોને અને મહત્તરા સ્વ શિષ્યાને જીભ વડે ગાય વાછડાંને ચાટે તેમ ચાટે અર્થાત્ ચુંબનાદિ કરે, સમ્યગ્ મોક્ષ માર્ગ ન શીખવે, બીજા શીખવે તો પણ રોકે, તે આચાર્યને તું શત્રુ જાણ અથવા વૈરી જાણ. હવે સદ્ગુરુનું સ્વરૂપ -
ગાથા-૧૭ :
૧૩૮
જે આચાર્ય શિષ્યોને સ્નેહથી સુમે પણ તેને સારણાદિ ન કરે, તે શ્રેષ્ઠ નથી, પણ દંડ વડે તાડન કરીને પણ જેમાં સારણાદિ છે, તે આચાર્ય શ્રેષ્ઠ છે. • વિવેચન-૧૭
જીભથી ચુમવાદિ કરતાં આચાર્ય કલ્યાણકારી નથી, જેમાં ગુરુ સારા - હિતમાં પ્રવર્તાવવારૂપ, ઉપલક્ષણત્વથી વારણા - અહિતથી નિવારવા, ચોયણા - સંયમ યોગમાં સ્ખલિતને વિવિધ પ્રેરણા, પડિયોયણા - પુનઃપુનઃ પ્રેરણા ન કરે તે. પરંતુ લાકડી આદિથી શરીરે પીડા કરીને પણ જે સારણાદિ કરે છે, તે કલ્યાણકારી છે. હવે શિષ્યનું નિર્ગુણત્વ.
• ગાથા-૧૮ :
શિષ્ય પણ, જો પ્રમાદ મદિરાગ્રત અને સામાચારી વિરાધક ગુરુને બોધ ન કરે તો તે વૈરી જ છે.
• વિવેચન-૧૮ :
સ્વ હસ્ત દીક્ષિત પણ શત્રુ છે, જે ગુરુ-ધર્મોપદેશકને હિતોપદેશ આપીને સન્માર્ગમાં સ્થાપતો નથી. કેવા ગુરુને ? નિદ્રા - વિકયાદિરૂપ પ્રમાદ, એ જ મદિરા, તેનાથી આચ્છાદિત તત્વજ્ઞાન, સામાચારી વિરાધક શૈલકાચાર્ય કે જેને ચૌમાસી છે, તે પણ ખબર નથી - કઈ રીતે પ્રમાદી ગુરુને બોધ કરે ?
- ગાથા-૧૯ :
હે મુનિવર ! તમારા જેવા પુરુષો પણ પ્રમાદાધીન થાય, તો અમને સંસારમાં બીજા કોનું આલંબન થશે ?
• વિવેચન-૧૯ :
આપના જેવા પણ હે શ્રમણશ્રેષ્ઠ ! પ્રમાદ પરવશ થાય છે, તેથી પૂજ્ય સિવાયના અમે - મંદભાગ્ય, અકૃતપુન્ય, પ્રમાદ પવશ, આપના ચરણકમળના દાસ, પુત્ર-ઘ-સ્ત્રીને તજેલાને આ ભયંકર, પીડાકર, શોકભર, દુ:ખાકર, ચતુર્ગતિરૂપ
અપાર સંસારમાં કોણ આલંબન થાય ?
. ગાથા-૨૦ :
જ્ઞાનમાં, દર્શનમાં, ચાસ્ત્રિમાં એ ત્રણે સિદ્ધાંતસારમાં જે પોતાને અને ગચ્છને સ્થિર કરવા પ્રેરે તે આચાર્ય.
• વિવેચન-૨૦ :
જ્ઞાન-અષ્ટવિધ જ્ઞાનાચાર, દર્શન-અષ્ટવિધ દર્શન-આચાર, ચરણ-અષ્ટવિધ ચાસ્ત્રિાચાર, = શબ્દથી તપાચાર અને વીર્યાચાર પણ લેવા. જે આચાર્ય તેમાં પ્રેરણા

Page #97

૧૭૯
કરે. કઈ રીતે ? કુળ સમુદાયરૂપ ગણ અને પોતાને સ્થાપીને. ~ શબ્દથી શ્રોતા વર્ગને. તેને ગણધરાદિએ આચાર્ય કહેલ છે.
ગાયા ૨૦
. ગાથા-૨૧ -
પિંડ, ઉપધિ, શય્યા એ ત્રણે ઉદ્ગમ-ઉત્પાદન અને એષણા શુદ્ધ અને ચાસ્ત્રિના રક્ષણાર્થે તે, તે ચાત્રિ છે.
• વિવેચન-૨૧ :
પિંડ-ચતુર્વિધ આહાર ઉપધિ - ઔધિક, ઔપગ્રહિક, ઔધિક ત્રણ ભેદે - (૧) જઘન્ય - મુખવત્રિકા, પાત્ર કેશરિકા, ગુચ્છા અને પાત્ર સ્થાપન. (૨) મધ્યમ - પલ્લા, જસ્ત્રાણ, પાત્રબંધ, ચોલપક, માત્રક, રજોહરણ. (૩) ઉત્કૃષ્ટ - પાત્ર અને ત્રણ કલ્પ એ રીતે ચાર. ઔપગ્રહિક ઉપધિ - દંડાસન, દંડક, પુસ્તકાદિ ભેદથી ત્રણ પ્રકારે, વિશેષ જીતકલ્પાદિથી જાણવું.
શય્યા - આચારાંગોક્ત વસતિરૂપ. આ ત્રણે ઉદ્ગમ, ઉત્પાદન, એષણા દોષ શુદ્ધ હોવા. તેમાં ઉદ્ગમપિંડની ઉત્પત્તિ વિષયક આધાકર્મિકાદિ સોળ દોષો. તે પ્રાયઃ ગૃહસ્થની ઉદ્ભવે, ક્વચિત્ સાધુ વડે પણ થાય. મૂળથી શુદ્ધ છતાં ધાત્રીત્વાદિથી ઉપાર્જન વિષયક ૧૬-દોષ, તે સાધુથી ઉત્પન્ન થાય, તેને ઉત્પાદન દોષ કહે છે. ૧૦દોષ એષણાના - શંકિતાદિ, તે સાધુ અને ગૃહસ્થ બંનેથી થાય.
સંયમની પરિપાલના માટે વિશુદ્ધ પિંડ ગ્રહણાર્થે જોતાં, તેની અપ્રાપ્તિમાં ગુરુલઘુ દોષને શોધવા. જે તે શોધે તે ચાસ્ત્રિવાન કહેવાય. - ૪ - ૪ - ૪ - [દોષોનું સ્વરૂપ ઓધનિયુક્તિ આદિથી સવિસ્તાર જાણવું.]
ગાથા-૨૨ -
બીજાએ કહેલ ગુહ્ય પ્રગટ ન કરે, સર્વે કાર્યોમાં અવિપરિત જોનાર, ચક્ષુ માફક બાળ અને વૃદ્ધ સંકીર્ણ ગચ્છને રો.
• વિવેચન-૨૨ :
અપરિશ્રાવી - આચારાંગમાં કહેલ ત્રીજા દ્રહ સમાન. - X - લવણ સમુદ્રવત્ શ્રોતા, કેમકે લવણમાં પાણી આવે છે. પણ નીકળતું નથી. અહીં આચાર્યો શ્રુત અંગીકાર કરીને પહેલા ભંગમાં આવે છે કેમકે શ્રુતના દાનગ્રહણનો સંભવ છે. સાંપરાયિક કમપિક્ષાથી બીજા ભંગમાં આવે. આલોચના સ્વીકારીને ત્રીજા ભંગમાં આવે, કેમકે આલોચના અપ્રતિશ્રાવીપણે છે. કુમાર્ગ પ્રતિ ચોથો ભંગ થાય, કેમકે કુમાર્ગમાં પ્રવેશ-નિર્ગમનો અભાવ છે.
અથવા કેવલ શ્રુતને આશ્રીને ધર્મભેદથી ભંગો યોજે છે. તેમાં સ્થવિકલ્પિકાચાર્ય પહેલા ભંગમાં, બીજામાં તીર્થંકર, ત્રીજામાં અહાલંદિક, પ્રત્યેક બુદ્ધો ચોથા ભંગમાં આવે. કઈ રીતે? સમ્યક્ પ્રકારે, મ - અવિપરીત, દૃષ્ટિ - અવલોકન જેને છે, તે
સમદૃષ્ટિ થાય છે. ક્યાં? સર્વ કાર્યોમાં - આગમ વ્યાખ્યાનાદિ સર્વે વ્યાપારોમાં. તે
આચાર્ય કુમાર્ગે પડતાં ગચ્છને રક્ષે છે. - ૪ - ૪ - કોની જેમ? ચક્ષુની જેમ. ખાડા આદિમાં પડતા પ્રાણીને ચક્ષુ રોકે છે તેમ.
૧૮૦
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
હવે બે ગાથા વડે અધમ આચાર્યનું સ્વરૂપ કહે છે -
- ગાથા-૨૩,૨૪ ૧
જે આચાર્ય સુખશીલાદિ ગુણો વડે નવકલ્પ કે ગીતાર્થરૂપ વિહારને શિથિલ કરે છે, તે સંયમયોગ વડે નિઃસાર માત્ર વેશધારી જ છે... કુળ-ગામ
નગર-રાજ્ય તજીને જે ફરી તેમાં જ મમત્વ કરે છે, તે સંયમયોગથી નિઃસાર માત્ર વેશધારી છે.
• વિવેચન-૨૩,૨૪ :
મુનિને શિથિલત્વ પ્રાપ્ત કરાવે છે. કોના પ્રત્યે ? વિહાર પ્રતિ અથવા સ્વયં આળસુ થાય. ક્યાં ? વિહારમાં. અહીં વિહાર સ્વરૂપ બૃહત્કલ્પાદિથી જાણવું. જેમકે – સાધુને ગ્રામ-નગર-રાજધાની આદિમાં, વૃત્તિ-પ્રાકા-પરિક્ષેપયુક્તમાં, એક માસ સુધી કારણ વિના હેમંત અને ગ્રીષ્મમાં રહેવું ક૨ે, કારણે પાટક પરાવર્તન કરે, તેના અભાવે ગૃહપરાવર્તન, તેના અભાવે વસતિમાં જ સ્થાન પરાવર્તન કરે. પણ એક સ્થાનમાં ન વો. - ૪ - જ્યાં રહે, ત્યાં જ ભિક્ષાચર્યા તાય. એ પ્રમાણે સાધ્વીને પણ જાણવું. વિશેષ એ કે જ્યાં સાધુને માસકલ્પ છે, ત્યાં સાધ્વીને બે માસ રહેવું કલ્પે.
તથા સાતા અભિલાષી - ૪ - તત્વજ્ઞાનરહિત અથવા મુજી - ઉપશમ સંતોષલક્ષણ, શીલ-મૂલગુણ લક્ષણ, ગુણ - ઉત્તર ગુણરૂપ. જેને અંતઃકરણ ભાવરૂપ નથી તે અબુદ્ધિ. અબુદ્ધિક-ભાવશૂન્ય અથવા સુખ-મોક્ષલક્ષણ, શીલ-સ્વભાવ જેનો છે તે સુખશીલા - જિન, તેમના ગુણ-કેવલજ્ઞાન, કેવલદર્શનાદિ રૂપ, તેમાં વિરુદ્ધ પ્રરૂપણારૂપ જે મતિ, તે અબુદ્ધિક, કેવળ લિંગ-સાધુનો વેશ, તેને ધારણ કરનાર, તે દ્રવ્યલિંગધારી.
સંયમ - પૃથ્વી આદિ સતર પ્રકારે – પૃથ્વી, અપ્, તેઉ, વાયુ, વનસ્પતિ, બેત્રણ-ચાર-પાંચ ઈન્દ્રિયો એ નવને મન-વચન-કાયાથી કરણ - કરાવણ - અનુમોદન વડે સંરભ - સમારંભ - આરંભનું વર્જન તે જીવ સંયમ, પુસ્તકાદિમાં પ્રતિલેખના તે અજીવ સંયમ.
શયન, આસન જોઈને કરવા તે પ્રેક્ષાસંયમ, પાર્શ્વસ્થાદિની ઉપેક્ષા તે ઉપેક્ષા સંયમ, પ્રમાર્જના સંયમ, વિધિથી પરઠવવું તે પષ્ઠિાપના સંયમ, દ્રોહાદિથી નિવૃત્તિ અને ધર્મધ્યાનાદિ પ્રવૃત્તિ તે મનસંયમ, એ રીતે વચન સંયમ, કાયસંયમ.
યોગ - પ્રતિલેખનાદિ વ્યાપાર, અથવા જેમાંથી સ્વર્ગ, અણ્વર્ગ ફળ રૂપ સાર ચાલી ગયો છે. તે નિસ્સાર. કોના વડે? સંયમ અને યોગ તે સંયમયોગ વડે. - x -
કુળ, ગામ, નકર – • ગાય, ભેંસ, ઉંટ આદિ અઢાર પ્રકારના કર રહિત, રાજ્ય - સાતઅંગમય અથવા રાજ્ય બધે જોડતાં કુલરાજ્ય, ગામરાજ્ય, નગરરાજ્ય. - X - ૪ - તેને ત્યજીને, જે સાધુ આભાસ તે કુલાદિમાં મમત્વ કરે છે. માત્ર વેષધારી. સંવમ - પાંચ આશ્રવ વિરમણ, પંચેન્દ્રિય નિગ્રહ, ચાર કષાય જય, ત્રણ દંડ વિરતિ.
હવે ત્રણ ગાથા વડે ઉત્તમ આચાર્યનું સ્વરૂપ કહે છે –
• ગાથા-૨૫ થી ૨૭:
જે આચાર્ય વિધિપૂર્વક પ્રેરણા કરે, સૂત્ર અને અર્થ ભણાવે તે ધન્ય છે,

Page #98

ગાથા-૨૫ થી ૨૩
૧૮૧
૧૮૨
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
તે પવિત્ર છે, ભઈ છે, મોક્ષદાયક છે, તે જ આચાર્ય ભવ્ય જીવોને ચJભૂત કહેલ છે, જે જિનેશ્વરે બતાવેલ અનુષ્ઠાન પણ યથાર્થ બતાવે છે. જે આચાર્ય સમ્યફ જિનમત પ્રકાશે છે, તે તીર્થકર સમાન છે, જે આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરે છે, તે કાષણ છે, સારણ નથી.
• વિવેચન-૫ થી ૭ -
આગમોક્ત ન્યાયથી જે આચાર્ય કે ઉપાધ્યાયાદિ, શિષ્યોને સ્મારણ, વારણ, પ્રેરણા, પ્રતિપ્રેરણા વડે પ્રેરે છે. આચારાંગાદિના ઉત્સર્ગ, અપવાદ, ઉત્સગપિવાદ, અપવાદોત્સર્ગ, ઉત્સર્ગોત્સર્ગ, અપવાદાપવાદ રૂપ સૂત્ર ભણાવી, પછી તેના નિર્યુક્તિ, ભાય, ચૂર્ણ, સંગ્રહણી, નૃત્યાદિરૂપ પરંપરાત્મક અર્થ શીખવે છે. ૨ કારથી નૈગમાદિ સાતે નયોને જણાવે છે, તે આચાર્ય. સૂત્રરૂપી ધન દેવાથી ધન્ય છે, અર્ચદાનરૂપી પુણ્યથી પવિત્ર છે. જિનાજ્ઞા પ્રતિપાલક છે. કુમતિ નિવારી સન્માર્ગે સ્થાપવાથી બંધુ છે, જીવાદિ પદાર્થના જ્ઞાનથી સંયમમાં દૈઢવ વડે કમભાવથી મોક્ષદાયક છે.
અનંતરોત જ મોક્ષગમનયોગ્ય પ્રાણીને નેત્રતુલ્ય કહ્યા. કુમતિપટલ નિરાકરણથી પ્રગટ કરે છે, તે આચાર્ય શિરોમણિ જિનોક્ત અનુષ્ઠાન જેવા છે તેવા જ દશવિ છે.
તીર્થ - ચતુર્વિધ સંઘ કે પહેલાં ગણધર તેને કરે છે, તે તીર્થકર, તેની તુલ્ય છે. આ સમાનતા દેશથી જાણવી. અન્યથા ક્યાં તીર્થકર અને ક્યાં આચાર્યd ? મૂરિ - અનેક અતિશયયુક્ત ગૌતમાદિ સમાન આચાર્ય. સર્વ શક્તિથી જે જિનમત - નિત્યાનિત્ય આદિ સ્વરૂપ વાચક, સાત નયાત્મક ઈત્યાદિને ભવ્યો પાસે દેખાડે છે. આજ્ઞા - પાણતોક્ત મર્યાદા, ઉલ્લંઘતા ફરી તે અધમપુરષ છે, પણ પ્રધાનપુરષ નથી.
ધે કેવા આચાર્યો આજ્ઞાના ઉલ્લંઘક છે, તે કહે છે - • ગાથા-૨૮ :
ભષ્ટાચારી આચાર્ય, ભ્રષ્ટાચારી સાધુની ઉપેક્ષા કરનાર આચાર્ય, ઉન્માર્ગસ્થિત આચાર્ય, ત્રણે માર્ગનો નાશ કરે છે.
• વિવેચન-૨૮ -
ભ્રષ્ટ-સર્વથા શિથિલ, આચાર-જ્ઞાનાચારાદિ, તે ભ્રષ્ટાચાર, તે અધમચિાર્ય. સંયમવ્યાપારથી મુક્ત, મુનિના ઉપેક્ષક, પ્રમાદપ્રવૃત શ્રમણાદિને ન રોકે તે મંદ ધમચિાર્ય. ઉત્સગ આદિ પ્રરૂપણામાં પ્રવૃત, તે અધમાધમ આચાર્ય. આ ત્રણે જ્ઞાનાદિરૂપ માર્ગનો વિનાશ કરે છે. તેને સેવનારનું ફળ દશાવે છે –
• ગાથા-ર૯ :
ઉમાગસ્થિત, સન્માગનાશક આચાર્યને જે સેવે છે, હે ગૌતમ! જરૂર તે પોતાના આત્માને સંસારમાં પાડે છે.
• વિવેચન-૨૯ :
આગમવિરુદ્ધ પ્રરૂપક, જિનોક્તમાર્ગદૂષક, જે ભવ્યજીવ તેનું કહેલ અનુષ્ઠાન કરે છે, કરાવે છે કે અનુમોદે છે, તે આચાર્ય પોતાને નિયમા ભવાંઘકૂવામાં ફેંકે છે.
• ગાથા-30 -
અયોગ્ય તરનાર મનુષ્ય ઘણાંને ડૂબાડે, તેમ ઉન્માર્ગ સ્થિત એક પણ આચાર્ય તેના માનિ અનુસરનારા ભવ્યજીવોના સમૂહનો નાશ પમાડે છે.
• વિવેચન-30 -
અદ્વિતીય પણ આચાર્ય કે સાધુ, કુમતિના કદાગ્રહથી ગ્રસ્ત થઈ નાશ પામે છે અતિ સંસારસાગરમાં પાડે છે. ભવ્ય જીવો પણ તે માર્ગને અનુસરતા, જેમ કુતારક મનુષ્ય, તેની પાછળ રહેલાં ઘણાં પ્રાણીને નધાદિમાં ડૂબાડે અને પોતાને પણ ડૂબાડે તેમ ડૂબાડનાર થાય. હવે ઉન્માર્ગમાં રહેલને થતું ફળ -
• ગાથા-૩૧ :
ઉન્માર્ગ માર્ગે ચાલનારા અને સન્માર્ગનાશક સાધુને હે ગૌતમ! અનંત સંસાર નિરો થાય છે.
• વિવેચન-૩૧ -
ગોશાળો, બોટિક, નિવ્રુવાદિનો માર્ગ-પરંપરા, તેમાં કે ઉન્માર્ગરૂપ જે માર્ગ, તેમાં સ્થિત મુનિવેષા ભાસ, ઉપલક્ષણથી આચાર્યો પણ હે ગૌતમ ! નિશે જેનો પાર ન પામી શકાય તેવા અનંત ચતુર્થત્યાત્મક સંસારને પામે. તેમાં રહેલાં અનેક દુ:ખનો સૂચક છે. તેઓ જિનોક્ત પથના આચ્છાદક થાય. હવે કોઈક કદાય પ્રમાદથી જિનોક્ત ક્રિયા ન કરે, પણ ભયોને યથોક્ત જિનમાર્ગ દશવિ તે કયા માર્ગમાં આત્માને સ્થાપે છે ? તેથી વિપરીત કેવો હોય ?
• ગાથા-૩૨ :
શુદ્ધ સાધુમાનિ કહેતો, પોતાને ત્રીજા પક્ષમાં સ્થાપે, તેથી વિપરીત પોતાને ગૃહસ્થ ધર્મથી ભ્રષ્ટ કરે છે.
• વિવેચન-૩ર :
આજ્ઞાશુદ્ધિ સંયુક્ત સુવિહિત પથને આકાંક્ષા વિના પ્રરૂપણા કરતાં પોતાનું રક્ષણ કરે છે. કઈ રીતે ? સાધુ અને શ્રાવક બંને પક્ષની અપેક્ષાથી ત્રીજા સંવિપ્નપાક્ષિક પક્ષમાં. સંવિગ્નપાક્ષિક - મોક્ષાભિલાષી સુસાધુને સાહાટ્યકર્તા. તેનું લક્ષણ - શુદ્ધ સુસાધુધર્મ કહે છે, પોતાના આચારને નિંદે છે [ક્યાં?] સુતપસ્વી અને સનિકો પાસે. વંદન કરે પણ કરાવે નહીં, કૃતિકર્મ કરે પણ કરાવે નહીં, પોતાને માટે શિક્ષા ન આપે પણ સુસાધુ માટે પ્રતિબોધ કરે.
વળી જે ઉસૂત્રભાષી છે, સાધુ હેપી છે, તે ગૃહસ્થ ધર્મથી ભ્રષ્ટ છે. તે સાધુ પણ નથી - ગૃહસ્થ પણ નથી. જો એમ છે, તો શું કરવું જોઈએ ?
• ગાથા-33 - - જે જિનભાષિત અનુષ્ઠાન સમ્યક્રપણે ન કરી શકે તો પણ zllણરાગી - જિને કહેલને સમ્યફ રીતે પ્રરૂપે.
• વિવેચન-33 - જો કરવાનું શક્ય ન બને. કઈ રીતે? ત્રિકરણ શુદ્ધિથી, કેવલીએ કહેલ

Page #99

11211-33
૧૯૩
આજન્મ ક્રિયાકલાપરૂપ તો આત્માના સામર્થ્યથી જેવું હોય તેવું કહે, જેમ જિનેશ્વરે કહ્યું, તેમ નિરૂપે, હવે પ્રમાદીને પણ શુદ્ધ પ્રરૂપણાથી શો ગુણ છે ? – છે : . ગાથા-૩૪ :
મુનિમિાં શિથિલ છતાં પણ વિશુદ્ધ ચટણ – કરણ સિત્તરીની પ્રશંસા કરી પ્રરૂપણા કરનાર સુલભબોધી જીવ પોતાના કર્મોને શિથિલ કરે છે. • વિવેચન-૩૪ :
શિથિલ હોવા છતાં, ક્યાં? મુનિચર્યામાં દુષ્ટ જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મને શોધે અર્થાત્ કર્મોનું શિથિલત્વ પામે, સુખે પ્રાપ્ત જન્માંતરમાં જિનધર્મપ્રાપ્તિરૂપ જેને છે તે સુલભબોધિ, સુદેવપ્રાપ્તિ પછી સુકુલોત્પત્તિ થાય. કઈ રીતે ? ચરણ-કરણને નિર્માયી ભાવે પ્રશંસા કરતા અને વાંછારહિત યથાવસ્થિત ભવ્યોને કહેતા.
તેમાં વ્રત-૫, શ્રમણધર્મ-૧૦, સંયમ-૧૭, વૈયાવચ-૧૦, બ્રહ્મચર્ય ગુપ્તિ-૯, જ્ઞાનાદિત્રિક-૩, તપ-૧૨, ક્રોધાદિનિગ્રહ-૪ એ ચરણ સિતરી અને પિંડવિશુદ્ધિ-૪, અમિતિ-૫, ભાવના-૧૨, પ્રતિમા-૧૨, ઈન્દ્રિય નિરોધ-૫, પ્રતિલેખના-૨૫, ગુપ્તિ-૩,
અભિગ્રહો-૪ એ કરણ સીતરી જાણવી.
હવે સંવિજ્ઞપાક્ષિકનું સાધુના વિષયમાં કંઈક કૃત્ય – • ગાથા-૩૫ :
સન્માર્ગમાં પ્રવર્તતા સાધુઓનું ઔષધ-ભૈષજાદિથી સમાધિ પમાડવારૂપ વાત્સલ્ય પોતે કરે અને કરાવે.
• વિવેચન-૩૫ ઃ
પ્રધાનમાર્ગ પરંપરા પ્રવૃત્ત જગત્ત ઉત્તમ મુનિને નિર્જરા માટે અંતરંગભાવથી ઉપકાર કરણ ધારણ કરે, કઈ રીતે ? ઔષધ અને ભેષજ વડે. - ૪ - = શબ્દથી અનેક પ્રકારે, પોતે કરે બીજા પાસે કરાવે અને અનુમોદે, તે સંવિજ્ઞપાક્ષિક આરાધક છે.
ગાથા-૩૬ -
લોકવર્તી જીવોએ જેના ચરણકમળને નમસ્કાર કર્યા છે, એવા કેટલાંક હતા, છે અને હશે જેમનો કાળ માત્ર બીજાનું હિત કરવાના એક લક્ષ્યપૂર્વક વીતે છે. • વિવેચન-૩૬ :
અતીતકાળે હતા, હાલ છે, ભાવિકાળે હશે. કેટલાંક સંવિગ્નપાક્ષિકો, કેવા ? સ્વર્ગ-મૃત્યુ-પાતાળ લોકમાં તેનો નિવાસી પ્રાણીગણ તેમના ચરણકમળમાં નમેલ છે. તે સત્પુરુષ સંવિગ્ન પાક્ષિકો, પરહિતકરણના અદ્વિતીય બદ્ધ લક્ષ્મવાળા. - x - અથવા પરહિતકરણમાં એક બદ્ધ લક્ષ-દર્શન જેમને છ તેવા, તેમાં જ કાળ વિતાવનારા, તે સંવિગ્નપાક્ષિકો છે.
જે આવા નથી તેમનું સ્વરૂપ કહે છે –
• ગાથા-૩૭ :
ભૂત-ભાતિ અને વર્તમાનમાં કોઈ એવા આચાર્યો છે કે જેમનું નામ ગ્રહણ
૧૮૪
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
માત્રથી પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે.
• વિવેચન-૩૭ :
અતીતકાળે થયા, અનાગતકાળે થશે, કેટલાંક અને વર્તમાનમાં પણ છે. હે ગૌતમ ! આચાર્ય પદનામ ધારી, જેમનો પરિચય કરવો તો દૂર, તેમનું ‘અમુક' એવું નામ કહેતાં પણ નિશ્ચયથી પ્રાયશ્ચિત્ત આવે. મહાનિશીથના પાંચમાં અધ્યયનમાં કહે છે – અહીં ૫૫૫,૫૫,૫૦,૦૦,૦૦,૦૦૦ ગુણરહિત આચાર્યો થશે. • ગાથા-૩૮ :
જેમ લોકમાં નોકર તથા વાહન શિક્ષા વિના સ્વેચ્છાચારી થાય છે, તેમ શિષ્ય પણ સ્વેચ્છાચારી થાય, માટે ગુરુએ પ્રતિસ્પૃચ્છા અને પ્રેરણાદિ વડે શિષ્ય વર્ગને હંમેશાં શિક્ષા આપવી.
• વિવેચન-૩૮ :
સફી - સ્વેચ્છાચારી, અળવિાય - શિક્ષા રહિતત્વ જેમ નોકર - સેવક, વાહન – હાથી, અશ્વ, વૃષભ, મહિષાદિ લોકમાં તથા શિષ્યો, ગુરુના કાર્યમાં પ્રતિસ્પૃચ્છા વડે, ચોયણાદિ વિના સ્વેચ્છાચારી થાય છે. તેથી - ૪ - આચાર્યોએ શિષ્યોને અને મહત્તરા વડે સ્વશિષ્યાને સર્વકાળ શિક્ષા આપવી.
* ગાયા-૩૯ :
જે આચાર્યાદિ પ્રમાદ દોષથી કે આળસથી શિષ્ય વર્ગને પૂર્વવત્ પ્રેરણાદિ કરતાં નથી, તે આજ્ઞા વિરાધક જાણવા.
• વિવેચન-૩૯ :
જે આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, ગણાવચ્છેદકાદિ, નિદ્રાદિથી, મત્સર કે દોષથી, સ્વશિષ્ટમાં રાગાદિ પ્રમાદ દ્વેષ કે પ્રમાદદોષ સ્વરૂપ જે દોષ - કુલક્ષણત્વ, આળસ, મોહ કે અવજ્ઞાદિથી શિષ્યવૃંદને સંયમાનુષ્ઠાનમાં ન પ્રેરે, તે આચાર્ય વડે જિનાજ્ઞા
વિરાધિત કે ખંડિત જાણવી.
* ગાયા-૪૦ -
હે સૌમ્ય ! એ પ્રમાણે મેં સંક્ષેપથી ગુરુનું લક્ષણ વર્ણવ્યું, હે ધીર ! હવે સંક્ષેપથી ગચ્છનું લક્ષણ કહીશ. તેને તું શ્રવણ કર.
• વિવેચન-૪૦ :
સંક્ષેપથી મારા વડે, હે સૌમ્ય ! હે શિષ્ય ! પ્રરૂપિત કર્યુ કે ગુરુના લક્ષણ શું
છે ? હવે ગચ્છ – મુનિવૃંદના લક્ષણ, બુદ્ધિ વડે શોભે તે ધીર, તે સંક્ષેપથી સાંભળો. * ગાથા-૪૧,૪૨ -
જે ગીતાર્થ સુસંવિગ્ન, આળસરહિત, વતી, અસ્ખલિત ચાસ્ત્રિવાન, હંમેશાં રાગદ્વેષ વર્જિત, આઠમદ રહિત, ક્ષીણી કપાસી અને જિતેન્દ્રિય એવા તે છાણ સાથે પણ વળી વિચરે
• વિવેચન-૪૧,૪૨ -
ગીત - સૂત્ર અને અર્થ, તેનું વ્યાખ્યાન, તે બંનેથી યુક્ત ગીતાર્થ, જે અતિ

Page #100

ગાથા-૪૧,૪૨
૧૮૫
સંવેગવાન, વૈયાવૃત્યાદિમાં આળસરહિત, સુનિશ્ચલ, મહાવ્રત લક્ષણ જેને છે, તે દઢવત, અતિસાર હિત ચાગ્નિ-૧૩ ભેદે જેને છે તે અખલિત ચાત્રિ. સતત રણમાયા, લોભરૂપ અને દ્વેષ-ક્રોધ, માનરૂપ. કુળ, ૫, બળ આદિ આઠ મદસ્થાનોને ક્ષય કરતાં, દુર્બલ કરેલ કષાય - ક્રોધાદિ ભેદયુક્ત, આત્મવશીકૃત શ્રોત્રાદિ પાંચે ઈન્દ્રિયોવાળા, તેવા છાસ્થ સાથે કેવળજ્ઞાની વિચરે.
હવે ઉક્ત વિપરીત સાથે વિહાર ન કરે. • ગાથા-૪૩ :
સંયત હોવા છતાં હે ગૌતમ પરમાને ન જાણનાર અને દુર્ગતિપથદાયક એવા અગીતાને દૂરથી જ તજવા.
• વિવેચન-૪૩ :
જે મુનિઓ અભ્યસ્ત નથી, પરમાર્થ - જે કર્મબંધના સ્થાનો છે, તે કમ નિર્જરાના સ્થાનો છે, જે નિર્જરા સ્થાનો છે, તે જ કર્મબંઘના સ્થાનો છે - X• ઈત્યાદિ પરિજ્ઞાન રૂ૫ જેમને નથી તે અનન્સસ્ત પરમાર્યા. તેમને દૂરથી તન્યા. કેમકે તે દુર્ગતિપથદાયક છે. તિર્યંચાદિ ગતિ પ્રાપક છે.
હવે ગીતાર્યોપદેશ બધે સુખાવહ થાય, તે કહે છે – • ગાથા-૪૪,૪૫ -
ગીતાના વચને બુદ્ધિમાન હળાહળ ઝેર પણ નિઃશંકપણે પી જાય, કારણ પમાડે તેવા પદાર્થ પણ ખાઈ જાય. કેમકે તે પરમાર્થથી ઝેર નથી, અમૃત રસાયણ છે. નિર્તિનકારી અને મારતું નથી, મરે તો પણ અમર થાય છે.
• વિવેચન-૪૪,૪૫ -
ગીતાર્થ ગુરુપાસે સૂત્રાર્થ ભણેલ, તેમના ઉપદેશથી ઉત્કટ ઝેર પીએ છે કેવા ? સર્વથા શંકારહિત થઈ વિષગુટિકા ખાઈ જાય, મરણ પામે. તવથી તે વિષ નથી, અમૃતરસ તુલ્ય છે. નિશે તે ઝેર વિતરહિત છે, તેથી તે વિષ પ્રાણત્યાગ કરાવતું નથી. જો કોઈ રીતે મરણ પામે તો પણ જીવતા એવા જ થાય છે. કેમકે શાશ્વત સુખનો હેતુ છે.
ગીતાની આ ચતુર્ભગી છે – (૧) સંવિપ્ન છે, પણ ગીતાર્થ નથી, (૨) સંવિપ્ન નથી, ગીતાર્થ છે. (3) સંવિપ્ન પણ હોય અને ગીતાર્થ પણ હોય, (૪) સંવિપ્ન નથી, ગીતાર્થ પણ નથી. તેમાં પહેલાં ભંગમાં રહેલ ધર્માચાર્યને આગમ પરિજ્ઞાનનો અભાવ છે, (૨) બીજા ચાત્રિ હિત છે. જો શુદ્ધ પ્રરૂપક હોય તો - સાધુને વાંદે, પણ વંદાવે નહીં, ત્યારે સંવિગ્ન પાક્ષિક થાય છે. (3) સર્વ સાબિજ્ઞાન યુકત આચાર્ય છે.
(શંકા) આવા તો ગણઘાદિ હોય, હાલ તેવા પ્રમાદી ન મળે તો તેમનું ધમચાર્યવ કઈ રીતે? હાલ જે સૂમ વર્તે છે, તે ગુરુ પરંપરાથી ગૃહીતાર્થ, વિનિશ્ચિતાર્થ છે. ઈત્યાદિ - x - ચોથા ધર્માચાર્ય જ કહેવાય. હવે વિપરીત કહે છે
• ગાથા-૪૬,૪૩ * અગીતાના વચનથી અમૃત પણ ન પીવું, કેમકે અગીતાર્થે કહેલ તે
૧૮૬
ગચ્છાચારપકીર્ણકસત્ર-સટીક અનુવાદ વાસ્તવિક અમૃત નથી. પરમાર્થથી તે અમૃત નહીં પણ હળાહળ ઝેર છે. તેનાથી અજરામર ન થાય, પણ તાણ નાશ પામે.
• વિવેચન-૪૬,૪૭ :
બતાઈ . પૂર્વોક્ત ચોથો ભંગના વચનથી અમૃત પણ ન પીએ. તે કારણે અમૃત ન થાય, અગીતાર્થે ઉપદેશેલ પરમાર્થથી અમૃત નથી, હળાહળ ઝેર છે. • x • ઈત્યાદિ.
• ગાથા-૪૮ :
અગીતાર્થ અને કશીલીયાના સંગને કવિધ જી દે. કેમકે પંથમાં ચોરો જેમ વિનકારી છે, તેમ આ મોક્ષમાર્ગમાં વિનકારી છે.
• વિવેચન-૪૮ -
અગીતાર્થ અને કુશીલીયા, ઉપલક્ષણથી ભેદસહ પાણિ, અવસગ્ન, સંસક્ત, અથાણંદનો સંસર્ગ મન, વચન, કાયાથી તજવો. તેમાં મનથી ચિંતવન, વાયાથી આલાપ-સંતાપ, કાયાથી સંમુખ ગમનાદિ, વિશેષથી તજવું. મહાનિશીથમાં કહેલ છે. - લાખ વર્ષ શૂળીથી ભેદાવું, પણ અગીતાર્થ સાથે એક ક્ષણ પણ ન વસવું. નિવણ પથમાં આ બધાં વિનકર છે. જેમ લોકમાર્ગમાં ચોરો છે.
• ગાથા-૪૯ :
દેદીપ્યમાન અનિ જોઈ, તેમાં નિઃશંક પ્રવેશ કરીને પોતાને બાળી નાંખવા, પણ કુશીલીયાને આશ્રય ન કરવો.
• વિવેચન-૪૯ -
પ્રજ્વલિત વૈશ્વાનર, યુદ્ધ • નિર્દય અથવા જોઈને નિઃશંક તે વૈશ્વાનરમાં પ્રવેશ કરીને પોતાને બાળી નાંખવા, પણ કુશીલથી દૂર રહેવું - તેનો સંગ ન કરવો અથવા કશીલ, ઉપલક્ષણથી અગીતાર્થનો સંગ ન કરવો. કેમકે અનંતસંસાનો હેતુ છે. મહાનિશીયમાં કહ્યું છે - સમાર્ગે રહેલ જીવ, ઘોર વીરતપ કરે, પણ આ પાંચને ન છોડે તો બધું નિરર્થક છે - પાર્થસ્થા, ઓસ, યયા છંદ, કુશીલ, શબલ. આ પાંચને દૃષ્ટિથી પણ ન જોવા. હવે ગચ્છ સ્વરૂપ -
• ગાથા-૫o -
જે ગચ્છમાં ગરના પ્રેરિત શિણો, રાગદ્વેષના પIndiષ વડે ધગધગાયમાન અગ્નિ માફક સળગી ઉઠે છે, તે ગચ્છ નથી.
• વિવેચન-૫o :
પ્રજવલિત અગ્નિવતુ જે ગણમાં, કઈ રીતે ? ધગધગતા. સ્વ આચાર્યથી, પિ શબ્દથી ગણાવચ્છેદક, વિવાદિ વડે પણ, “આપને આ અયુક્ત છે.” તેમ પ્રેરિત કરે, કોને ? સ્વ શિષ્યોને, રાગદ્વેષથી બાળે છે, કઈ રીતે ? નિરંતર ક્રોધ કરવા પડે અથવા રાગદ્વેષથી. - x • હે ગૌતમ ! તે ગચ્છ નથી.
• ગાથા-પ૧ :ગચ્છ મહાપ્રભાવશાળી છે, કેમકે તેમાં રહેનારાને વિપુલ નિર્જરા થાય છે.

Page #101

ગાથા-પ૧
૧૮૮
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
સારણ-વારણ-પેરાદિથી દોષપ્રાપ્તિ ન થાય. • વિવેચન-પ૧ :
છ - મુનિર્વાદરૂપ, મહાતુ પ્રભાવ જેનો છે તે મહાનુભાવ, તે ગચ્છમાં વાસ કરતાં દેશકર્મક્ષયરૂપ કે સર્વકર્મક્ષયરૂપ મોક્ષ પણ થાય છે. કેવી ? વિસ્તીર્ણ. તેમાં વસતા સારણાદિ વડે દોષાગમ ન થાય.
• ગાથા-પ૨ થી ૫૬ :- ગરની ઈચ્છાને અનુસાર, સુવિનીત, જિનપરીષહ, ધીર, અભિમાનલોલુપતા-ગાવ-વિકથાથી રહિત... ક્ષાંત દાંત, ગુપ્ત, મુકત વૈરાગ્યમાગલીન, દશવિધ સામાચારી : આવશ્યક • સંયમમાં ઉધુત.. ખકઠોરર્કશ, અનિષ્ટ અને દુષ્ટ વાણીશી તેમજ તિરસ્કાર અને કાઢી મૂકવા વડે પણ જેઓ હેર ન કરે. જે અપકીર્તિ ન કરે, અપયશ ન કરે અકાર્ય ન કરે અને કઠે પ્રાણ આવે તો પણ પ્રવચન માલિન ન કરે.. કાર્ય કે અકામિાં ગુરુજી કઠોસ્કર્કશ-દુષ્ટ-નિષ્ફર ભાષાથી કંઈ કહે, તો શિષ્યો “હતિ” કહી સ્વીકારે તેને હે ગૌતમાં ગછ નણ.
• વિવેચન-૫૨ થી ૫૬ :
[૫૨] સ્વ આચાર્યના અભિપ્રાય મુજબ વર્તે, પણ પોતાના અભિપાયથી નહીં. શોભન વિનયયુકત, શીતોષ્ણાદિ પરીષહોને પરાજિત કરનાર તે જિન પરીષહોને પરાજિત કરનાર તે જિન પરીષણ, આચારાંગ નિર્યુક્તિમાં કહ્યું છે –
સ્ત્રી અને સત્કાર એ બે પરીષહો ભાવ શીતલ છે. બાકીના ૨૦ પરીષહો ઉણા જાણવા. તીવ્ર પરિણામથી જે પરિપહો ઉણ થાય છે, મંદપરિણામથી તે પરિપહો શીત થાય છે.
જ્ઞાનાવરણ, વેદનીય, મોહનીય અને અંતરાયમાં ક્ષુધાપિપાસા, શીત-ઉષ્ણ આદિ બાવીશે પપિહો અવતરે છે. જેમ દર્શનમોહમાં સમ્યકત્વ પરિપહ, તેના ઉદયમાં તેનો સંભવ છે. જ્ઞાનાવરણમાં પ્રજ્ઞા અને અજ્ઞાન, અંતરાયમાં લાભ, ચાસ્ટિા મોહનીયમાં આકશ, અરતિ આદિ સાત, વેદનીયના ઉદયમાં ભખ. તસાદિ અગિયાર પરિપહો. થાય. બાકીના દર્શનાવરણ, નામ, આયુ, ગોખમાં પરિપહોનો અવતાર ન થાય.
- તથા નવમા ગુણઠાણા સુધી બધાં પણ પરિપહો સંભવે છે, વળી એક સાથે વીશ પરિષદો જ વેદે. કેમકે જે સમયે શીતને વેદે છે, તે સમયે ઉષ્ણત્વને ન વેદે, જ્યારે ઉણને વેદે ત્યારે શીતને ન વેદે. જ્યારે ચર્યાને વેદે છે ત્યારે નૈષેધિકી ન વેદે, જ્યારે નૈષેધિકી વેદે, ત્યારે ચર્ચા ન વેદે.
સૂમ સંપરાય - દશમાં ગુણઠાણે ભુખ, તરસ આદિ ચૌદ પરિષહો કહેલાં છે, તેમાં કોઈ બાને વેદે છે,કેમકે શીત-ઉષ્ણ કે ચય-શસ્યાનો એકમ સંભવ નથી. ઉપશાંતમોહ-૧૧માં ગુણસ્થાનમાં, ક્ષીણમોહ - બારમાં ગુણ સ્થાન છદ્મસ્થ-વીતરાગમાં તે જ ચૌદ સંભવે છે. * * * * *
સયોગ્ય યોગીરૂપે ૧૧-પરીષહો સંભવે છે. જેમકે - ભુખ, તરસ, શીત, ઉણ ઈત્યાદિ. - X - X -
બુદ્ધિ વડે શોભે તે ધીર-સ્વજસ્વામીવતું. અહંકાયુક્ત નહીં - ઝંઘકવતુ, આહાર-ઉપધિ-પાનાદિ ગૃદ્ધ નહીં - તે ધન્યમુનિવતુ, ગૌરવત્રિક આસકત નહીં તે મયુરા-મંગુશિષ્ય સમાન, વિકથા ન કરે - હશિમુનિવ4.
[૫૩] ક્ષમાયુક્ત - ગજસુકુમાલવત, દમિતેન્દ્રિય - શાલિભદ્રાદિવ, નવ બ્રહ્મચર્યગુપ્તિવાળા - સ્થૂલભદ્રવતું, નવ બ્રહ્મચર્યગુપ્તિવાળા - સ્થૂલભદ્રવત, લોભરહિત - જંબુસ્વાખ્યાદિવ૮, સંવેગ પથ આશ્રિત - અતિમુક્તકુમારવત, દશવિઘ સામાચારીમાં ઉધતુ, આવશ્વવ - અવશ્ય કર્મલ અથવા ગુણોને ચોતરફથી અવશ્ય કરે છે તે આવશ્યક. - ૪ -
[૫૪] ખર-પુરુષ-કર્કશવાણી વડે, અનિષ્ટ દુષ્ટ વાણી વડે આદિથી જે મુનિઓ વેષ ન ધરે, તે ત્રણ યોગ્ય થાય. તેમાં જીર - રે મૂઢ , રે અપંડિત આદિ વાણી - X - X - X - નિર્મર્સનમ - અંગુલિ આદિથી તર્જન, નિદિન - વસતિ, ગણ આદિથી નિકાશન, મારિ શબ્દથી તેની ચિંતા કરણાદિ અથવા પ્રવાહથી આ શબ્દો એકાર્ષિક છે. • x -
[૫૫] જે ગણ મુનિઓ કીર્તિજનક નથી. યશજનક નથી. અવર્ણ - અશબ્દ • અગ્લાધાજનક નથી, તેમાં મોર્તિ - સર્વ દિગુવ્યાપી સાધુવાદ, અથવા • નિંદનીયતા અવvi એક દિવ્યાપી અસાધુવાદ, મા અર્ધદિગ્રવ્યાપી અસાધુવાદ. અનાયા - તે સ્થાને જ અસાધુવાદ, અકાર્યકારી - અસત્ અનુષ્ઠાન કર્તા નહીં. પ્રવચનને માલિચકત નહીં, - X - X - એવા તે સુંદર અંતેવાસીઓ. પ્રાણ-બલ. આવા પ્રકારના તેઓ ધન્ય છે.
[૫૬] સ્વઆચાર્ય વડે કાર્ય કે અકાર્યમાં, વાર્ય - જે કાર્ય ગુર જાણે અને શિષ્ય પણ જાણે . દ્વાર્થ - જે કાર્ય ગુરુ જાણે છે, પણ શિષ્ય જાણતાં નથી, અન્યથા ઉત્તમપુરુષોને બાહ્યાંતર કાર્ય વિના બોલવું સંભવતું નથી, અથવા કાર્ય - સનિમિત, ૩જાઈ - પ્રધાન નિમિત્ત હિત. ખર-કર્કશાદિ વાણીથી કહેવાય, ત્યારે ... જેમ તમે કહો છો તે પ્રકારે છે” એમ શિષ્યો કહે છે, હે ગૌતમ! તેને તું ગચ્છ જાણ સિંહગિરિ ગુરુ-શિષ્યવતું.
• ગાથા-પ૭ :
પત્ર આદિમાં મમવરહિત, શરીરમાં પણ હા વિનાના, યામા-મામ આહારમાં એષણના ૪ર દોષ રહિત લેવામાં કુશળ છે.
• વિવેચન-પ૭ :
મમત્વનો દૂરથી ત્યાગ કરનાર, શેમાં ? પાત્રાદિમાં, મારે શબ્દથી વસ્તુ, વસતિ, શ્રાદ્ધનગર-ગામ-દેશાદિમાં જે રતિ, નિસ્પૃહ-મેઘકુમારાદિ માફક ઈહારહિત, પોતાના શરીરમાં પણ. યાત્રા - સંયમ, ગુવૈયાવૃત્ય, સ્વાધ્યાયાદિ રૂપ, માત્રા - તે જ હેતુથી પુરુષ, સ્ત્રી, નપુંસકને ક્રમશઃ ૩૨, ૨૮, ૨૪ કવલ પ્રમાણ મળે પરિમિત આહાર ગ્રહણ કરવો. કવલ પ્રમાણ કુકડીના ઇંડા સમાન. કુકુટી બે ભેદે - દ્રવ્યથી અને ભેદથી. દ્રવ્ય કુકટી બે ભેદે - ઉદર કુકટી અને ગલકુકુટી. તેમાં સાધુએ ઉદર

Page #102

ગાયા-૫૭
૧૮૯
પ્રમાણ આહાર કરવો - X - તેમાં ૩૨ મો ભાગ ડક, તેનું પ્રમાણ તે વલ. ગલકુકુટી-અવિકૃત્ મુખવાળા પુરુષના ગળાના અંતરાલમાં જે કવલ ચોંટયા વિના પ્રવેશે છે. તે પ્રમાણ ગલકુકુટી ભાવકુકુટી - જે આહારથી ઉદર માટે ન્યૂન કે અધિક ન હોય, પણ ઉદરને ધૃતિ પમાડે, તેટલા પ્રમાણનો આહાર તે ભાવકુકુટી.
અથવા જાતાજાત આહારની પારિષ્ઠાપનિકામાં નિપુણ. તેમાં આધાકર્મી લોભથી ગ્રહણ કરીને અને વિષમિશ્ર મંત્રાદિ સંસ્કૃત દોષથી તે જાત કહેવાય છે, આચાર્ય, ગ્લાન, પ્રાધૂર્ણકાર્યે દુર્લભદ્રવ્યમાં સહસાલાભમાં અધિક ગ્રહણ તે અજાત કહેવાય. અથવા ખાત - ગુરુગ્લાનાદિ યોગ્ય આહાર મળતાં તેના રક્ષણમાં નિપુણ કે તેમાં નિસ્પૃહ, અખાત - ગુરુગ્લાનાદિ યોગ્ય આહાર પ્રાપ્તના હોય તો તેના ઉત્પાદનમાં કુશલ. ૪૨-એષણા આદિમાં કુશળ. તેમાં - ૪ - ભાવૈષણામાં ગવેષણા, ગ્રહણૈષણા અને ગ્રાસૈસણા એ ત્રણ ભેદ છે. તે પેટાભેદ સહિત જાણવા.
.
• ગાથા-૫૮,૫૯ :
ઉક્ત નિર્દોષ આહાર પણ રૂપ અને રસને માટે નહીં, વર્ણ કે દર્પના માટે નહીં, પણ સંયમભારના વહન અર્થે છે, જેથી અક્ષાંગવત્ વહન થઈ શકે... ધા વેદના, વૈયાવચ્ચ, ઇન્યસિમિતિ માટે, સંયમાર્થે, પ્રાણધારણાર્થે, ધર્મચિંતાર્થે ખાય. • વિવેચન-૫૮,૫૯ :
તે આહાર રૂપ-રસ અર્થે નહીં ઈત્યાદિ. તેમાં રૂપ-શરીર લાવણ્ય, રસ-ભોજન આસ્વાદ, વર્ણ-શરીરની કાંતિ, દર્પ-કામની વૃદ્ધિ, સંયમભારવહન - ચાસ્ત્રિભારના વહન માટે, જેમ ગાડાની ધરીમાં અન્યંજન કરે તે બહુ વધારે કે બહું ઓછું ન દેવાય તેમ સાધુ ભાર વહનાર્થે આહાર કરે. તે પણ કારણે ખાય, તેથી કારણ કહે છે – -૧- ભુખની વેદનાને શમાવવાને માટે, - ૪ - ૨-ભુખ્યો વૈયાવચ્ચ ન કરી શકે, તેથી ગ્લાનાદિની વૈયાવચ્ચ માટે, ૩-ઈસિમિતિ માટે, ૪-૫ડીલેહણ, પ્રમાર્જના આદિ સાધુ ક્રિયાર્થે, ૫-જીવિતની રક્ષા માટે, ૬-સૂરાર્થ ચિંતન આદિ કારણે આહાર કરે. ગાથા-૬૦ :
જ્યાં મોટાનાનાનો તફાવત જાણી શકાય, જ્યેષ્ઠ વચનનું બહુમાન હોય, એક દિવસથી પણ જે મોટો હોય, તેની હેલણા ન થાય, હે ગૌતમ! તેને
ગચ્છ જાણ.
જે ગણમાં ચૈત્રુ - વ્રત પાયિથી મોટા, નિષ્ઠ - દિક્ષા પર્યાયથી નાના, ત્ર શબ્દથી મધ્યમપયાસી, તેઓ પ્રગટપણે જણાય છે. કઈ રીતે? જ્યેષ્ઠાન બહુમાનથી. જેમકે હૈ આય! હે ભદંત! આદિ શબ્દોથી. અથવા જ્યેષ્ઠ - પર્યાય ગુણથી વૃદ્ધ, વચન - આદેશ, તેમનું સન્માન જાળવીને, એક દિવસથી પણ જે જ્યેષ્ઠ હોય, તેની વાન ઉલ્લંઘનાદિથી હીલના ન થાય. પર્યાયથી લઘુ પણ ગુણમાં વૃદ્ધ હોય, તેની પણ હેલના ન થાય, જેમ વવામાં, તેને ગચ્છ જાણવો. હવે આ -
. ગાથા-૬૧,૬૨ :
ભયંકર દુષ્કાળ હોય, તેવા સમયે પાણનો ત્યાગ થાય તો પણ સાધ્વીનો
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
લાવેલ આહાર સહસા ન ખાય, હે ગૌતમ ! તેને ગચ્છ જાણવો. તથા જે ગચ્છમાં સાધ્વી સાથે દાંત પડી ગયેલ એવો સ્થવિર પણ આલાપ-સંલાપ ન કરે, સ્ત્રીના અંગોપાંગ ન ચિંતવે તે ગચ્છ છે.
• વિવેચન-૬૧,૬૨ :
જે ગણમાં સાધ્વીનો લાવેલ આહાર ઘોર દુષ્કાળમાં પ્રાણનો ત્યાગ થાય તો પણ સિદ્ધાંતોક્ત અવિધિ ન કરીને ન ખાય અથવા જે ગણમાં ઉત્સર્ગ માર્ગે સાધ્વીનો લાવેલ આહાર ન ખાય પણ અપવાદમાં ખાય, જેમકે - જંઘાબલ ક્ષીણ અર્ણિકાપુત્ર આચાર્ય. તે ગચ્છ છે. આ ગાથાનું વ્યાખ્યાન જિનાજ્ઞાપૂર્વક કરવું. હવે ઉત્સર્ગથી જાન-પરિચયાદિ નિવારવું –
જે ગણમાં સાધ્વી સાથે = કારથી કાંતાદિ સ્ત્રી સાથે તરુણ સાધુ તો શું
સ્થવિરો પણ નિષ્કારણ આલાપ-સંલાપાદિ ન કરે. - ૪ - કેવા સ્થવિરો ? દાંત પડી
૧૯૦
ન
ગયેલા, સરાગ દૃષ્ટિથી ન ચિંતવે શું ? સ્ત્રીના અંગોપાંગ - ૪ - વિલોકે નહીં, કદાચ જુએ તો પણ બીજાને ન કહે –
• ગાથા-૬૩ થી ૭૧ :
અપ્રમત્તો! અગ્નિ અને વિષ સમાન સાધ્વીનો સંસર્ગ છોડી દો. સાધ્વીને
અનુસરનારો સાધુ થોડાં જ કાળમાં જરૂર અપકીર્તિ પામે... વૃદ્ધ, તપવી, બહુશ્રુત, પ્રમાણભૂત મુનિને પણ સાધ્વીનો સંસર્ગ લોકનિંદાનો હેતુ થાય છે... તો પછી યુવાન, અપભ્રુત, થોડો તપ કરનાર એવાને સાધ્વી સંસર્ગ લોકનિંદાનો હેતુ
કેમ ન થાય?... જો કે પોતે દૃઢ અંતઃકરણવાળો હોય તો પણ સંસર્ગ વધતા અગ્નિ સમીપે જેમ ઘી ઓગળી જાય તેમ મુનિનું ચિત્ત સાધ્વી સમીપે વિલીન થાય છે.
સર્વ સ્ત્રીવર્ગમાં હંમેશાં પ્રમત્તપણે વિશ્વાસ રહિત વર્તે તો તે બ્રહ્મચર્ય પાળી શકે, તેથી વિપરીત વર્તે તો ન પાળી શકે... સર્વત્ર બધાં પદાર્થોમાં મમતારહિત મુનિ સ્વાધીન હોય છે, પણ તે જો સાધ્વીના પાસમાં બંધાયેલ હોય તો પરાધીન થઈ જાય છે લીંટમાં પડેલ માખી છૂટી ન શકે, તેમ સાધ્વીને અનુસરનાર સાધુ છૂટો થઈ શકતો નથી... આ જગમાં અવિધિએ સાધ્વીને અનુસરતા સાધુને તેના સમાન બીજું કોઈ બંધન નથી. સાધ્વીને ધર્મમાં સ્થાપન કરનાર સાધુને એના સમાન નિર્જરા નથી.
વચનમાત્રથી પણ ચાત્રિથી ભ્રષ્ટ થયેલાં બહુલબ્ધિક સાધુને પણ જ્યાં વિધિપૂર્વક ગુરુથી નિગ્રહ કરાય તે ગચ્છ છે.
• વિવેચન-૬૩ થી ૭૧ :
પ્રમાદવર્જિત થઈ તમે છોડો ? કોને ? એકાંતે સાધ્વી પરિચયાદિને. કેવા ? જેમ અગ્નિ વડે બધું ભસ્મ સાત્ થાય તેમ સાધ્વી સંસર્ગે ચાસ્ત્રિ ભસ્મસાત્ થાય છે. જેમ તાલપુટ વિષ જીવોને પ્રાણનો નાશ કરનાર થાય, તેમ સાધ્વી પસ્ચિય ચારિત્રપ્રાણનો નાશકર થાય. સાધ્વીનો કિંકર સાધુ અકીર્તિ-અસાધુવાદ કે અવર્ણવાદ

Page #103

ગાથા-૬૩ થી ૩૧
૧૧
૧૯૨
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
પામે, માટે જલ્દી સાધ્વીસંસર્ગ છોડ.
વૃદ્ધ, તપસ્વી, ઘણાં આગમ ભણેલો, સર્વજનમાન્ય સાધુ પણ સાદેવીના અતિ પરિચયથી લોકમાં અપકીર્તિલક્ષણ થાય. જેમકે આ સુલક્ષણ નથી. - - - તો યુવાન, આગમના જ્ઞાન હિત, વિકૃષ્ટ તપ ન આચરનાર એવો મુનિ નિકારણ મંડી (સાધ્વી]. સાથે વિકથા પરિચયાદિકરણથી લોકાપવાદ લક્ષણને કેમ ન પામે? અર્થાત્ અપકીર્તિ જ પામે.
જો કે સ્વયં દેઢ અધ્યવસાયી સાધુ છે, તો પણ તે મુનિ ગમનાગમનાદિ રૂપ પ્રાપ્ત અવસર - વાર્તાલાપાદિથી સાળી પાસે રાગવાળો થાય છે, જેમ અગ્નિ પાસે ઘી ઓગળે તેમ સાધ્વીના અધ્યવસાનરૂપ નિશ્ચ થાય.
બધે - દિવસે, બે ગૃહના આંગણ કે માણદિમાં અનાથ-મુંડી-રંડાદિ સ્ત્રીવૃંદમાં નિદ્રા-વિકથાદિ પ્રમાદરહિત થઈ સર્વકાળ વિશ્વાસરહિત થઈ વિરતીયાર મૈયુનત્યાગરૂપ બ્રહ્મચર્ય પાળે, તેનાથી વિપરીત હોય તે ન પાળે.
સર્વે ત્યાજ્ય પદાર્થોમાં મમતાદિ હિત સાધુ-મોક્ષ સાધક, ફોન-કાળ-ન્દ્રવભાવાદિમાં આત્મવશ થાય, પરવશ ન થાય. જે સાદેવીનું સેવકવ કરે તે પસ્વશ થાય છે, જેમ બળખા-લીંટમાં પડેલ માખી બહાર નીકળવા સમર્થ ન થાય, તેમ સાદેવીના પાશમાં બદ્ધ સાધુ પોતાને મુક્ત કરીને સ્વેચ્છાથી પ્રામાદિમાં વિચરી ન શકે.
સાધુને લોકમાં સાધ્વીતુલ્ય પાશબંધનરૂપ કોઈ વસ્તુ વિધમાન નથી. અહીં અપવાદનો અપવાદ કહે છે - જે સાળી સંયમભ્રષ્ટ છે, તેને ધર્મ સાથે જોડનાર સાધુ આગમવેદી અને અબંધક જાણવો. - x - અથવા શ્રુતચારિ ધર્મથી કંઈક ભ્રષ્ટ જોઈને, તેની પાસે ગચ્છોપદેશ પરિચયાદિ કરીને શ્રુતચાત્રિ લક્ષણ ધર્મ સાથે સ્થાપે. ઉપલક્ષણથી અતિ ગહન વનમાં, પશુ કે સ્વેચ્છાદિ દુર્ગમાં, વિષમ સ્થાનમાં સર્વ શરીરથી પડતી સાધવીને હાથ પકડીને કે આખી ઉપાડીને ધારી રાખે, એ રીતે નટચિવ-દીપ્તચિત-પરવશીભૂત-ચક્ષાવિષ્ટ-ઉન્માદ કે ઉપસર્ગ પ્રાપ્ત સાધવી કે ગૃહસ્થિને ઈત્યાદિને સવાંગથી ધારી સખે કે દેશચી સાહાય કરે, તો પણ તે સાધુ આગમવેદી છે અર્થાત આજ્ઞાને અતિકમતો નથી તથા અશુભકર્મબંધ કારક થતો નથી.
વળી સાધુ શિક્ષા પ્રદાનથી કે ગુણવર્ણનથી કહે છે.
ક્રિયા તો દૂર રહી, વાણી માત્રથી ભ્રષ્ટ ચાત્રિનો વિધિથી નિગ્રહ જેમાં કરાય છે, અથવા બહલબ્ધિકનો પણ તે ગચ્છ વયન વ્યાપારથી રે કુશીલ ! રે અપંડિતા! ઈત્યાદિથી પ શબ્દથી મન વડે, જેમકે આ સંયમપુણકારી નથી, તેથી શિક્ષા આપવી ઈત્યાદિ વિચારે, કાયા-હાથ હલાવવા, માથું ધુણાવવું આદિ જે ગણમાં શિથીલ સંયમીનો નિગ્રહ સૂત્રોક્ત પ્રકારે સ્વધર્માચાર્ય વડે કરાય છે, તે ગચ્છ છે.
અહીં લબ્ધિનું કિંચિત્ સ્વરૂપ કહે છે – આમષૌષધિ, વિપૌષધિ, ખેલૌષધિ, જલૌષધિ, સર્વોષધિ, સંભિન્નગ્રોત, અવધિ, ઋજુ મતિ, વિપુલમતિ લબ્ધિ. ચારણ, આશીવિષ, કેવલી, ગણધારી, પૂર્વધર, અરહંત, ચક્રવર્તી, બલદેવ, વાસુદેવ, ક્ષીરમધુસર્પિતાશ્રવ, કોઢબુદ્ધિ, પદાનુસારી, બીજબુદ્ધિ, તૈજસ, આહાક, શીતલેશ્યા,
વૈકર્વિકદેહલબ્ધિ, અક્ષીણમહાનસીક લબ્ધિ, ઈત્યાદિ લબ્ધિ કહી. જો કે રુપીઓને અરિહંતાદિ કેટલીક લબ્ધિ હોતી નથી. અભવી પુરુષોને પણ કેટલીક ન હોય.
• ગાથા-૭૨ થી ૩૪ :
જે ગચ્છમાં સંનિધિ, ઔશિક, અભ્યાહત પૂતિકર્મ આદિના નામ લેવામાં પણ ભય પામે, કહ્યું અને ગ્રેપમાં સાવધાન હોય.. મૃદુ, નિકamચિત્ત, હાસ્યમશ્કરી રહિત, વિકથામુકત, વણવિચાર્યું ન કરનાર, ગૌચરભૂમિ અર્થે વિચરે છે... તેવા મુનિ વિવિધ અભિગ્રહ, દુર પ્રાયશ્ચિત્ત આચરનારા હોય, દેવેન્દ્રોને પણ આશ્ચર્યકારી એવા ગચ્છને ગચ્છ જાણ.
• વિવેચન-૨ થી ૩૪ :
[૨] જે ગ૭માં તિલ કે તુષ માત્ર પણ આહાર-અનાહાર, બિંદુ માંગ પણ પાનક, તેને સત્રિના સ્થાપી રાખવું તે સંનિધિ. તેને ભોગવતા કે સખતા પ્રાયશ્ચિત્ત, આત્મ-સંયમ વિરાધના, અનવસ્થા, આજ્ઞાભંગાદિ દોષ અને ગૃહસ્થ તુલ્યતા થાય. • x • કવડ - શિક, તે ઓઘ અને વિભાગથી બે ભેદે છે. તેમાં પોતાના માટે અગ્નિ પ્રગટાવી, થાળી આદિમાં આરોપણાદિ વ્યાપારમાં જે કંઈ આવશે. તેના દાનાર્થે જે કરાય છે, તે ઓઘ શિક અને વિભાગીદેશિક તે - ઉદ્દિષ્ટ કૃતકર્મ તે મૂલ ત્રણ ભેદ રૂપ અને ઉદ્દેશ - સમુદ્દેશ - આદેશ-સમાદેશ એ ઉતભેદથી બાર ભેદે છે • x • આહતાદિ - સ્વ પર પ્રામાદિથી જનસ્થલ માર્ગે પગેથી, નાવાદિથી કે ગાડા આદિ વાહનથી સાધને માટે ભોજન-પાન-વસ્ત્ર-પૌત્રાદિ લાવવા તે અભ્યાહત કહેવાય.
માય શબ્દથી પૂતિકર્મ સિવાયના આધાકમદિ ૧૬-ઉદ્ગમ દોષ લેવા. તે સામાન્યથી બે ભેદે - વિશોધિકોટિ અને અવિશોધિ કોટિ. તેમાં આધાકર્મ ભેદ સહિત * * * પૂતિકર્મ-આધાકર્મનો લેશ શ્લેષ, મિશ્રજાતદોષ- સાધુ અને ગૃહીનો મિશ્ર, બાદરપ્રાભૃતિકા દોષ • ગુનું આગમન જાણીને વિવાહાદિ લગ્નને આગળ-પાછળ કરે, અણવત્તક દોષ - સ્વગૃહ સાધમિશ્ર, આ છને અવિશોધિ કોટિ જાણવા. * * *
ઉદ્ગમના શેષ દોષજાલ તે વિશોધિકોટિ છે. • x -
મા - પબ, વસ્ત્ર ધોવા રૂપ, ત્રેપ - અપાનાદિ ધોવા રૂપ. ૫ - જઘન્ય, મધ્યમ, ઉત્કૃષ્ટ ભેદથી ત્રણ પ્રકારે છે. કઈ રીતે ? ભાત, ગંડક, જવ, અડદ, ચણા, મસુર આદિ અલેપકૃત આહાર એક પાત્રમાં ગ્રહણ કરવો ઈત્યાદિ ઘન્ય... શાક, પેય, કોંધ્રુવ, મગદાળ આદિ અને લેપકૃતુ આહાર ગ્રહણ કરવા એક પાત્ર ત્રણ કક્ષ આદિ કલાપંચક તે મધ્યમ... દુધ, દહીં, તેલ, ઘી, મગનું પાણી ઈત્યાદિ બહુલેષકૃ આહાર ગ્રહણ કલા ત્રણ આદિ સર્વત્ર કા સતક તે ઉત્કૃષ્ટ. * * * * *
એપ - અપાનાદિ ક્ષાલન વિધિ - નિશીથ સૂત્રના ત્રીજા, ચોથા ઉદ્દેશામાં કહ્યું છે - જે ભિક્ષ કે ભિક્ષણી મળ-મૂત્ર પરઠવે આદિ. તેની ચૂર્ણિમાં કહે છે - ત્રણ પસલીથી આચમન કરે ઈત્યાદિ - x - જો ત્રણ પસલી કરતા વધુ પાણીથી આચમન કરે તો તેને છકાય વધ અને બકુશવનો દોષ લાગે. કારણે અતિરિક્ત જળ લે, જેથી તે નિર્લેપ અને નિર્ગધ થાય છે. કારણે મૂત્ર વડે પણ કો. બૃહકલ્પમાં પણ

Page #104

ગાથા-% થી ૪૪
૧૯૩
૧૯૪
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
કહેલ છે કે – નિર્મન્થ અને નિત્થીઓને પરસ્પર મૂત્ર આપવું કે આચમન કરવું ન કો, પરંતુ અધિવિશ્વવિચિકા આદિ ગાઢ કારણે અને નવરાદિ રોગાનંકરૂપ આગાઢ કારણે કલો. આવા સાધુ જ્યાં હોય તે ગચ્છ કહેવાય.
[33] મૃદુક-દ્રવ્ય, ભાવ ભેદથી બે પ્રકારે છે. તેમાં દ્રવ્ય મૃદક અર્કસૂલાદિ છે, ભાવ મૃદુક - સિદ્ધાંતને યથોક્ત કહેનાર છે જિનોકતમાં નિઃશંકાદિ સ્વભાવવાળા, અપવાદાપવાદ આગમ શ્રવણમાં ગુરુ વડે વિધામંત્રાદિ રહસ્ય કહેવા છતાં ગંભીરસ્વભાવી, ગુર વડે તાડિત થવા છતાં ગુરફુલવાસમાં નિશ્ચલચિત. હાસ્યસામાન્યથી હસવું, દ્રવ - બીજાનો ઉપહાસ - X • વિકથામુક્ત, ગુરુ આજ્ઞાના ભંગાદિ અન્યાયને ન કરતાં ગોચર ભૂમિમાં વિચરે અર્થાત્ જ્ઞાનાદિ પ્રયોજનથી ભમે છે અથવા ગોચરભૂમિઅભિગ્રહનો બીજો ભેદ, તેના આઠ ભેદો, તે માટે વિચારે છે.
તે અભિગ્રહો દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવના ભેદે ચાર પ્રકારે છે. (૧) તેમાં લેપકૃત કે લેપકૃત દ્રવ્યને હું લઈશ, અમુકે ભાલા વડે આપેલ હું લઈશ, તે દ્રવ્યાભિગ્રહ, (૨) ફોકાભિગ્રહમાં આઠ ગોચરભૂમિ છે, તેમાં એક દિશામાં અભિગ્રહ લઈ ઉપાશ્રયથી નીકળે ઈત્યાદિ આઠ ભેદ આ પ્રમાણે છે -
(૧) ઋજુવી, (૨) ગત્વાપત્યાગતિકા, (3) ગોમૂત્રિકા, (૪) પેટા, (૫) રાપિટા, (૬) પતંગવીથિકા, (૭) અત્યંતરસંબૂક, (૮) બાહ્યગંબૂક. [વ્યાખ્યાપિંડનિર્યુક્તિથી જાણવી.]
(3) મારે અમુક સમયે ભિક્ષાર્થે જવું, તે કાલાભિગ્રહ. (૪) ભાવાભિગ્રહ - ગાતા, રોતા ઈત્યાદિ ભાવયુક્ત પુરુષ આપે તો લેવું.
[૪] સાધુને વિવિધ અભિગ્રહ - દુકર પ્રાયશ્ચિતને આચરતા જોઈને મનમાં આશ્ચર્ય ઉપજે છે કોને ? દેવેન્દ્રોને પણ, જ્યાં આવા મુનિઓ છે, તે ગચ્છ છે. તેમાં પ્રાયશ્ચિત દશ ભેદે છે –
૧- આહારાદિ ગ્રહણ, ઉચ્ચાર, સ્વાધ્યાયભૂમિ, ચૈત્ય-ગુરુ વંદના, પીઠફલક પાછા આપવાને, કુલ-ગણ-સંધાદિ તર્થેિ, ૧oo હાથથી બહાર જાય તો આલોચના પ્રાયશ્ચિત થાય. તે ગુરુની પાસે પ્રગટ કરતાં શુદ્ધિ થાય.
૨- સમિતિ, ગુપ્તિમાં પ્રમાદમાં, ગુરુ આશાતનામ, વિનય ભંગમાં ઈચ્છાકારાદિ સામાચારી ન કરવામાં, લઘુમૃષાવાદ-અદત્તાદાન-મૂછમાં, અવિધિથી આવાસાદિ કરવામાં, કંદર્પ-હાસ્ય-વિકથા-કપાય-વિષય-અનુષંગાદિમાં પ્રતિક્રમણ પ્રાયશ્ચિત-મિથ્યાદુકૃતથી શુદ્ધ થાય.
| 3- સહસા કે અનાભોગથી અથવા સંભ્રમભયાદિથી સર્વ વ્રતાતિસારમાં અને ઉતગુણાતિચારોમાં કે દુશ્ચિતિંતમાં મિશ્ર પ્રાયશ્ચિત્ત, આલોચના અને મિચ્છામિદુક્કડમ્.
૪- પિંડ, ઉપધિ, શય્યાદિ અશુદ્ધ જાણે કે કાળાતિકાંત, ક્ષેત્રાતિકાંત કે સૂર્ય ઉગ્યા પહેલા કે પછી ગ્રહણ કરે આદિમાં વિવેક પ્રાયશ્ચિત્ત, તેમાં ત્યાગ કરવાથી શુદ્ધિ થાય.
૫- નાવ નદી ઉતરણ, સ્વપ્નાદિમાં કાયોત્સર્ગ પ્રાયશ્ચિત્ત. 2િ8/13]
૬- પૃથ્વી આદિના સંઘનમાં તપ પ્રાયશ્ચિત.
• વિકૃષ્ટ તપ કરણમાં સમર્થ હોવાથી ગર્વિત થાય • x • કે નિકારણ અપવાદ રુચિ થાય, તેને છેદ પ્રાયશ્ચિત્ત. - x -
૮- આકુટ્ટીથી પંચેન્દ્રિયવધ, દર્પથી મૈથુન, ઓસન્નવિહાર ઈત્યાદિમાં મૂલ પ્રાયશ્ચિત, પુનર્વતારોપણ. - ૪ -
૯- સ્વ પક્ષ કે પરપક્ષમાં નિરપેક્ષ પ્રહાર કરે કે હાથ આદિથી ઘાત કરે આદિમાં અનવસ્થાપ્ય યોગ્ય પ્રાયશ્ચિત - X • (હાલ નથી)
૧૦- તીર્થંકરાદિની ઘણી આશાતના કરે, રાજા ઘાતક, સણીને ભોગવે, સ્વપક્ષમાં કપાય-વિષય-પ્રદષ્ટ, ત્યાનદ્ધિ નિદ્રા પારાંચિક પ્રાયશ્ચિત - આ પ્રાયશ્ચિત આચાર્યને જ અપાય. (હાલ નથી)
હવે જીવરક્ષાદિ દ્વારથી ગચ્છ સ્વરૂપ – • ગાથા-૩૫ -
પૃedી, અણુ, અગ્નિ, વાયુ, વનસ્પતિ તથા વિવિધ જીવોને મરણાંતે પણ મનથી પીડા ન કરાય, તેને ગચ્છ જાણવો.
• વિવેચન-૩પ :
પૃરવી, અપ, તેઉ, વાયુને વા શબ્દ તેનો ભેદસૂચક છે, તુ શબ્દ યતના સૂચક છે. વનસ્પતિ અને બસોને મનમાં પણ જ્યાં મરણાંતે પણ પીડા ન પરોંચાડાય તે ગચ્છ.
તેમાં પૃથ્વીકાય ત્રણ ભેદે – સચિવ, અચિત, મિશ્ર. આ સચિત પણ વ્યવહારથી અને નિશ્ચયથી બે ભેદે છે - x - x • તથા અકાય પણ ત્રણ ભેદે - ધનોદધિ, ધનવલયકરકાદિ નિશ્ચય સચિત, કુવા આદિનું પણ વ્યવહારથી અચિત. વરસાદાદિનું પાણી મિશ્ર છે. એ રીતે અગ્નિ પણ સચિત્ત, અચિત, મિશ્રના ત્રણ ભેદે છે - X - X • વાયુ પણ એ રીતે સચિતાદિ ત્રણ ભેદે કહેલ છે. * * * * *
અનંત વનસ્પતિકાય નિશ્ચયથી સચિત છે, બાકીની વનસ્પતિ વ્યવહારથી સચિત છે. મુઝાયેલ ફળ-કુસુમ-પાંદડા મિશ્ર છે.
લોટનો કાળ- ચાળેલો ન હોય તેવો લોટ, શ્રાવણ અને ભાદરવામાં પાંચ દિન મિશ્ર, આસો અને કારતકમાં ચાર દિવસ મિશ્ર, માગસર અને પોપમાં ત્રણ દિવસ, મહા-ફાગણમાં પાંચ પ્રહર, ચૈત્ર-વૈશાખમાં ચાર પ્રહર અને જેઠ-અષાઢમાં ત્રણ પ્રહર મિશ્ર હોય. ચાળવાથી અંતમુહૂર્ત મિશ્ર રહે.
બેઈન્દ્રિયો સર્વ જીવપદેશવાળા હોય ત્યારે સચિત અને વિપરીત હોય તે અચિત. બંને ભેગા હોય તે મિશ્ર. * * * * * .
• ગાથા-૩૬ :
ખજુરીબ અને મુજથી (સાવરણીથી જે ઉપાશ્રયને સાફ કરે છે, તેને જીવોની કોઈ દયા નથી તેમ હે ગૌતમ ! તું સારી રીતે જણ.
• વિવેચન-૩૬ :ખપત્રની સાવરણી કે મુંજમય બહુકરીથી જે સાધુ, શીતાદિથી રક્ષણ માટે

Page #105

ગાયા-૩૬
૧૫
૧૯૬
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
જેનો આશ્રય કરાય તે ઉપાશ્રય, તેને જો પ્રમાર્જે તો મુનિને જીવોમાં દયા નથી. તે સમ્યક્ જાણ.
• ગાથા-૭૭,૩૮ -
સીમાદિમાં તૃપાથી પ્રાણ સોસાઈ જાય, મરણ આવે તો પણ બહારના સચિત્ત પણીનું બિંદુ માત્ર પણ ગ્રહણ ન કરે વળી જેમાં અપવાદ માર્ગે પણ હંમેશા અચિત્ત-નિજીવ પાણી સમ્યફ રીતે આગમ વિધિથી ઈચ્છાય તેને ગચ્છ જાણવો.
• વિવેચન-૭૦,૭૮ -
જે ગચ્છમાં તળાવ, કૂવા, વાવ, નદી આદિનું સચિત જળ, બિંદુ માગ પણ ગીમાદિ કાળમાં આ શબ્દથી શીત અને વષકાળમાં તૃણા પરિષહથી ગળું સોસાઈ જાય, ઉવાસાદિ પ્રાણનો અંત આવે તો પણ સાધુ ન લે તે ગચ્છ છે.
હે ઈન્દ્રભૂતિ જે ગણમાં સર્વકાલ વાંછા કરાય છે. શું? ઉગ્રપદની અપેક્ષાએ અપવાદ પદ વડે પણ, જેમાંથી પ્રાણ-જીવ ચાલી ગયેલ છે, તે પ્રાસુક જળની આચારાંગનિશીયાદિ સિદ્ધાંતોક્ત પ્રકારની નિપુણ હોય છે પણ તે ગચ્છ છે.
• ગાથા-૭૯,૮૦ :
શૂળ, વિચિકા આદિમાંનો કોઈપણ વિચિત્ર રોગ ઉત્પન્ન થતાં જે ગચ્છમાં મુનિ અગ્નિ આદિ ન સળગાવે, તે ગછ છે. પરંતુ અપવાદ પદે સારૂપિક આદિ કે શ્રાવિકાદિ સે યતનાથી તેમ કરાવે તો તેને ગચ્છ જાણવો.
• વિવેચન-૭૯,૮૦ :
જે ગણમાં શૂળ અને વિચિકા કે બીજા વિચિત્ર આતંક-સધવાતિ રોગ ઉત્પન્ન થતાં અગ્નિ વડે ઉવાલન-પ્રજ્વલન મુનિઓ ન કરે, આ શબ્દથી બીજા પણ દોષ ન સેવે તે ગચ્છ. અપવાદ પદે સારૂપિકાદિ અને શ્રાવકાદિ કરે, કઈ રીતે ? નિશીસથાદિ ગ્રંથોક્ત યતના કરણથી, જેમકે - સાધુને શૂલાદિ પીડા હોય તો આ મહાપીડામાં જ્યાં અગ્નિ પોતાના કાર્ય માટે સળગાવાયો હોય, ત્યાં જઈને શૂલાદિને તપાવે, અથવા ગુહ્ય તપાવવાનું હોય ત્યારે ગૃહસ્થ આગળ તાપવું શક્ય ન હોય તો ન જાય ઈત્યાદિ યતના વિશેષજ્ઞથી જાણવી.
સારૂપિક • સફેદ વાધારી, મુંડિત મસ્તક, કચ્છ ન બાંધે, ભાયરહિત, ભિક્ષા ભ્રમણ કરતાં તે સારૂપિક, તેના અભાવે ભાર્યા સહિતના ક્ષેતવસ્ત્રધારી, મસ્તકમેડિd, ચોટલીવાળા, દંડકઅપાત્રવાળા તે સિદ્ધપુર, તેના અભાવે ચા િતજેલ, તેના અભાવે ભદ્રક અન્યતીથિંક પાસે અપ્તિ યતનાને કરાવે. તે ગ૭ જાણવો.
• ગાથા-૮૧,૮૨ -
પુષ, બીજ વચા આદિ વિવિધ જીવોનો સંઘઠ્ઠ, પરિતાપન, જ્યાં ન કરાય તે ગચ્છ છે. હાસ્ય, ક્રિડા, કંદર્પ, નાસ્તિકવાદ જ્યાં ન કરાય, અકાળે ધોવણ, ડેવણ, લંઘણ, મમતા, અવહેંચારણ (જ્યાં ન કરાય છે ગજી ગણવો.]
વિવેચન-૮૧,૮૨ :પુષ્પો ચાર ભેદે - જલજ, સ્થલજ. તેમાં જલજ - સહસત્રાદિ, સ્થલજ
કોરંટાદિ, તે પ્રત્યેક બે ભેદે - વૃત બદ્ધ અને તાલબદ્ધ. એ રીતે ચાર ભેદ. તેમાં જે નાલબદ્ધ, તે બધાં સંખ્યય જીવક છે, જે વૃતબદ્ધ છે, તે અસંખ્યાતજીવી છે. નૂહાદિ પુષ્પો અનંતજીવરૂપ છે વીસ - ચોખા, ઘઉં, જવ આદિ, તેના બીજ અને વચા. આ શબ્દથી - તૃણ, મૂલ, માંકુર, ફળાદિ લેવા. - x -
grી - સામાન્યથી હસવું કે વકોક્તિથી હસવું. કીડા-બાળકની જેમ દડા વડે આદિ રમવું અથવા અંતાક્ષરી કે પ્રહેલિકાદિ, કંદર્પભાવના, ઉપલક્ષણથી કિબિષિક, આભિયોગિક, આસુરિકા મોહભાવના. તેમાં માયા વડે પરવિપતારણ વચન કે અટ્ટહાસ્ય કરવું, ગુર આદિ સાથે નિષ્ફર વક્રોક્તિ આદિ રૂપ, કામકથા - કામોપદેશ પ્રશંસા કાય ચેટા - વચન ચેટા - બીજાને વિસ્મયકારી વિવિધોલ્લાપ તે કંદર્પભાવના. જે મંગયોગ અને ભૂતિકમદિકરણ તે આભિયોગિક ભાવના. જે શ્રુતજ્ઞાનાદિ, કેવલી, ધમચિાર્ય, સંઘ, સાધુની નિંદા કરવી, તે કિલ્બિષિક ભાવના. નિરંતર ક્રોધ પ્રસર ઈત્યાદિ આસુરી ભાવના આત્મ લાઘવાર્થે શસ્ત્રગ્રહણ, વિષભક્ષણ, ભસ્મીકરણ, જલપ્રવેશન, ભૃગુપાતાદિ કરણ તે મોહભાવના.
નાસ્તિકવાદ - જેમકે જીવ નથી, પરલોક નથી, પુન્ય નથી, પાપ નથી ઈત્યાદિ, માયા વડે બીજાને છેતરવા રૂપ વચન તથા ધાવન - વક્રગતિથી ગમન - X - વનવેગ વડે અશ્વની જેમ જવું. લંઘન-વાહા આદિને લાંઘવા અથવા પરસ્પર કલહથી ક્રોધાદિથી શ્રાવક ઉપર અન્ન-પાનાદિ ફેંકવા, વસ્ત્ર-પાક-ઉપાશ્રય-શ્રાવક આદિમાં મમતા કરવી, અરહંતાદિનો અવર્ણવાદ કરવો તે.
ગાથા-૮૩,૮૪ -
જે ગચ્છમાં કારણે વાદિના અંતરે પણ સ્ત્રીના હાથ આદિનો પણ, દષ્ટિવિષ સર્ષ અને બળતા અગ્નિ માફક તજી દેવાનો હોય તે ગરજી ગણવો. બાલિકા, વૃદ્ધા, મી, પૌમી, બહેન આદિના શરીરનો પણ થોડો પણ જે ગચ્છમાં ન કરાય, તે જ ગચ્છ છે.
• વિવેચન-૮૩,૮૪ :
જે ગણમાં સાધવીના હાથનું સંઘન, પગ આદિ સ્પર્શ, વસ્ત્રના અંતરે ૨UT • કંટક રોગોમતાદિ, ઉત્પન્ન થાય તો પણ દિપ્તાગ્નિવિષની માફક વર્જવામાં આવે તે ગચ્છ છે અથવા ગૃહસ્થ સ્ત્રીના હાથ-પગાદિનું સંઘટ્ટન પણ વર્જવામાં આવે.
વાત - અપ્રાપ્ત યૌવનવાળી, વૃદ્ધ-સ્યવિસ, મધ્યમાં, ભમીજી, દોહિત્રી, બહેન, માતા, પુત્રી, પત્ની આદિનો અંગ સ્પર્શ કરાતો નથી, તે ગચ્છ કહેવાય. અહીં સ્પર્શ નિષેધ કહ્યો, તે રીતે બીજા પણ શબ્દાદિત છોડવા.
પુરષ સ્પર્શથી પુરુષને મોહોદય ચાય કે નહીં, જો થાય. તો પણ મંદ થાય, સ્ત્રી સ્પર્શવત્ ઉકટ ન થાય, પણ સ્ત્રી સ્પર્શથી નિયમા ઉત્કટ મોહોદય થાય છે. એ રીતે સ્ત્રીને પરપના સ્પર્શથી નિયમા મોહોદય થાય. એ રીતે પરષને ઈષ્ટ સ્ત્રી શબ્દ સાંભળતા અવશ્ય મોહોદય થાય. એ રીતે સ્ત્રી માટે સમજી લેવું. એ જ રીતે ઈષ્ટ રૂપાદિમાં જાણવું. સ્પર્શમાં દષ્ટાંત -

Page #106

ગાથા-૮૩,૮૪
૧૯૭
આનંદપુર નગરમાં જિનારી રાજા, વિશ્વસ્તા રાણી, તેનો પુત્ર અનંગ, બાળપણમાં ચક્ષુરોગ થયો. તે વંદનાથી નિત્ય રડતો રહેતો. કોઈ દિવસે માતાએ નગ્ન સ્થિત યથા ભાવથી જાનૂના અંતરમાં સૂવડાવ્યો. તેના બંને ગુહ્યો પરસ્પર સમસ્કેટિત થયા, પછી મૌન રહ્યો. રાણીને ઉપાય મળી ગયો. જ્યારે જ્યારે રૂવે ત્યારે ત્યારે તે પ્રમાણે જ રાખે. મોટા થતાં તે પુત્ર તેમાં જ ગૃદ્ધ થયો. પિતાના મોત પછી તે રાજા થયો, પછી પણ માતાને ભોગવવા લાગ્યો.
તથા એક વણિક, તેની સ્ત્રી અતિ ઈષ્ટ હતી, તે વ્યાપારાર્થે ગયો. સ્ત્રી ગર્ભવતી થઈ, સમુદ્ર મધ્યે વહાણ નાશ પામ્યું. સ્ત્રી પાટીયું મેળવી અંતર્લીપમાં પહોંચી, ત્યાં બાળકને જન્મ આપ્યો. તે બાળક મોટો થયો. તે સ્ત્રી તે પુત્ર સાથે જ ભોગ સંલગ્ન થઈ. ઘણાં કાળે બીજા પ્રવહણથી પોતાના નગરે આવ્યા. ઈત્યાદિ - ૪ -
વાસુદેવના મોટા ભાઈ જરાકુમારના પુત્ર જિતશત્રુ રાજાના પુત્ર શસક અને ભશક હતા, તેની બહેન દેવાંગના તુલ્ય, યૌવન પ્રાપ્ત અને સુકુમાલિકા હતી. કાળક્રમે ત્રણેએ દીક્ષા લીધી. અતિ રૂપવતી હોવાથી સુકુમાલિકાની રક્ષાર્થે તેના બંને ભાઈઓ અલગ વસતિમાં રહ્યા. તેણીએ ભાઈ સાધુને થતી પીડા જોઈ, અનશન કર્યુ, ઘણાં દિવસે ક્ષીણ થઈ મૂર્છા પામી. તેને મૃત માની એક ભાઈએ તેણીને ઉપાડી, બીજાએ તેણીના ઉપકરણ લીધાં. રસ્તામાં વાયુના સ્પર્શથી મૂર્છા જતાં તે ભાઈના સ્પર્શને પામીને કામાતુર થઈ, તો પણ મૌન રહી. તેઓએ પરઠવી દીધી. કોઈ સાર્થવાહે તેણીને પત્ની બનાવી. છેલ્લે ભાઈઓએ છોડાવીને તેણીને દીક્ષા અપાવી.
. ગાથા-૮૫,૮૬ -
સાધુ વેશધારી મુનિ જો સ્વયં સ્ત્રીના હાથનો સ્પર્શ કરે તો નિશ્ચયથી તેને મૂળગુણ ભ્રષ્ટ ગચ્છ જાણવો. અપવાદે પણ આગમમાં સ્પર્શ નિષેધ્યો છે, પરંતુ જો દિક્ષાનો અંતાદિ ઉત્પન્ન થાય તો આગમોક્ત વિધિ જાણનાર સ્પર્શ કરે, તો ગચ્છ જાણવો.
• વિવેચન-૮૫,૮૬ ઃ
જે ગણમાં સ્ત્રીના હાથનો સ્પર્શ મુનિ, કેવા ? પૂજાદિ યોગ્ય હોવા છતાં સ્વયં પણ કરે, તે ગચ્છ નિશ્ચયથી પંચમહાવ્રત રહિત જાણવો. અહીં - ૪ - મહાનિશીયમાં અધ્યયન-૫-માં કહેલ સાવધાચાર્યનું દૃષ્ટાંત જાણવું.
ઉત્સર્ગપદની અપેક્ષાએ અપવાદ પદથી, બૃહત્કલ્પાદિ સૂત્રમાં કહેલ સાધ્વી પદમાં શાસ્ત્રોક્ત પ્રકારથી, અનેક દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ પ્રકાર સૂચક અને મહાલાભના કારણરૂપ કાર્ય પ્રગટ થતાં, કેવા કાર્યમાં ? ગૃહિત દિક્ષામાં આતંકાદિમાં, આદિ શબ્દથી વિષમ વિહારાદિવત્ હોય ત્યારે - x -
અહીં કંઈક નિશીયસૂર્ણિના પંદરમાં ઉદ્દેશમાં કહેલ છે – [આ આખા પાઠનો અર્થ વગેરે અમારા નિશીથસૂત્રના અનુવાદમાં જોવો આ સૂત્રમાં પ્રાયશ્ચિત અને નિર્જરા બંનેનું કથન છે.
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
ગાથા-૮૭ :
ઘણાં ગુણોથી યુક્ત હોય, લબ્ધિસંપન્ન હોય, ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલ હોય એવા મુનિ પણ જો મૂળગુણથી રહિત હોય તો તેને ગચ્છમાંથી કાઢી મૂકવા. • વિવેચન-૮૭ :
૧૯૮
વિજ્ઞાન આદિ ગુણના વૃંદથી સહિત, અનેક આહાર, વસ્ત્ર આદિ ઉત્પાદન લબ્ધિથી યુક્ત, મધુ-ક્ષીરાશ્રવાદિ લબ્ધિયુક્ત હોય, વળી ઉત્તમકુલમાં પણ – ઉગ્ર ભોગાદિ કે ચંદ્રાદિ કૂળમાં ઉત્પન્ન હોય તો પણ તે સાધુ-સાધ્વી પ્રાણાતિપાત વિરમણાદિ વિશેષથી ભ્રષ્ટ હોય તો તેને પોતાના ગણમાંથી કાઢી મૂકવો જોઈએ. તો તે ગચ્છ કહેવાય. ઉપલક્ષણથી ત્યાનદ્ધિનિદ્રા, અતિ દુષ્ટ સ્વભાવ લક્ષણવાળાને પણ કાઢી મૂકવો જોઈએ.
ગાથા-૮૮,૮૯ 4
જે ગચ્છમાં સોનું, રૂપું, ધન, ધાન્ય, કાંસુ, તાંબુ, સ્ફટિક, શયન, આસન, સચ્છિદ્ર વસ્તુનો ઉપભોગ થતો હોય, જે ગચ્છમાં મુનિને યોગ્ય શ્રૃત વસ્ત્ર છોડીને લાલ-પીળાં વસ્ત્રોનો ઉપયોગ થતો હોય, તે ગચ્છમાં મર્યાદા ક્યાંથી હોય ?
• વિવેચન-૮૮,૮૯ :
જે ગચ્છમાં - ૪િ૬ - રૂપું કે અઘટિત સુવર્ણ, ઘડેલું સુવર્ણ, ધન ચાર ભેદે ગણિમ, ધમિ, મેચ અને પારિચ્છેધ. અહીં પહેલાં - છેલ્લા ભેદનો અધિકાર છે. ધાન્યઅપક્વ જવ, ઘઉં, ચોખા, મગ આદિ ૨૪ ભેદે, કાંસાના પાત્રો, તાંબાની લોટી આદિ, સ્ફટિક રત્નમય ભાજનો, ઉપલક્ષણથી કાચ-કપર્દિક-દંતાદિ બહુમૂલ્ય પાત્રો તથા નિશીથ સૂત્ર અને આચારાંગમાં પણ કહેલ છે કે – જે ભિક્ષુ કે ભિક્ષુણી લોહપાત્ર, કાંસ્યપાત્ર, તામપાત્ર, ત્રપુપાત્ર, સુવર્ણ પાત્ર, રૂયપાત્ર ઈત્યાદિ વજ્રપાત્ર પર્યન્તના ૧૭માંથી કોઈપણ પાત્ર કરે કે કરનારને અનુમોદે, ધારણ કરે કે ધારણ કરનારને અનુમોદે, ભોગવે કે ભોગવનારને અનુમોદે તેને પ્રાયશ્ચિત. - ૪ - એ રીતે લોહબંધન, કાંસ્યબંધન ચાવત્ વજ્રબંધન કરે કે કરનારને અનુમોદે ચાવત્ ભોગવે તેને પ્રાયશ્ચિત.
શયન - ખાટ, પલંગ ઇત્યાદિ. સામન - મંચિકા, ચાકળો આદિ. ત્ર શબ્દથી ગુપ્ત વરક-જીણક આદિ જાણવા. વ્રુપ્તિ - સચ્છિદ્ર પીઠ ફલકાદિનો પરિોગ - નિરંતર વ્યાપાર, જ્યાં વાહિયા - પહેલાં છેલ્લા જિનના તીર્થની અપેક્ષાથી લાભ વસ્ત્રો કે લીલા-પીળા વિચિત્ર દેખાતા ભરતાદિ યુક્ત વસ્ત્રોનો સદા નિષ્કારણ વ્યાપાર યતિ યોગ્ય શ્વેત વસ્ત્ર તજીને કરે તે ગણમાં શું મર્યાદા રહે ? કાંસ્યાદિ ધાતુ ઘણાં
અનર્થને કરનારી હોવાથી તેનો નિષેધ કરેલ છે.
• ગાથા-૯૦ :
જે ગચ્છમાં કોઈએ કારણે આપેલ બીજાનું સોનું-રૂપ હોય તો પણ અર્ધ નિમેષમાત્ર પણ ન સ્પર્શે, તેને ગચ્છ જા.
• વિવેરાન-૯૦ :
જે ગણમાં સોનું-રૂપ્ને સાધુ પોતાના હાથેથી, બીજાના સંબંધનું હોવા છતાં

Page #107

ગાથા-૯૦
૧૯૯
ન સ્પર્શે, કોઈ ગૃહસ્થે, કોઈપણ ભય-સ્નેહ આદિ હેતુથી આપેલ હોવ તો પણ, અર્ધ નિમેષ માત્ર પણ - ૪ - ન સ્પર્શે.
અથવા પારકું સોનું-રૂપું હાથેથી સાધુ ન સ્પર્શે, તે કારણે આપેલ હોય તો
પણ. - Xx -
હવે આર્થિકા દ્વારથી ગચ્છનું સ્વરૂપ કહે છે –
. ગાથા-૯૧ -
જે ગચ્છમાં સાધ્વીએ મેળવેલ વિવિધ ઉપકરણ અને પાત્રા આદિ સાધુઓ કારણ વિના પણ ભોગવે, તે કેવો ગચ્છ ?
• વિવેચન-૯૧ :
જે ગણમાં સાધ્વી પ્રાપ્ત પાત્રા આદિ વિવિધ ઉપકરણો સાધુ વડે કારણ વિના ભોગવાય છે, હે ગૌતમ ! તે કેવો ગચ્છ ? અર્થાત્ કંઈપણ નહીં. અહીં નિશીથથી કંઈક ઉપકરણ સ્વરૂપ વૃત્તિકાર નોંધે છે જે ભિક્ષુ ગણન કે પ્રમાણથી વધારે ઉપધિને ધારણ કરે, કે ધારણ કરનારને અનુમોદે તેને પ્રાયશ્ચિત્ત
-
જે જિનકલ્પિક એક કલ્પ વડે સંચરે છે, તેણે એક જ ગ્રહણ કે પરિંભોગ કરવો જોઈએ. ઈત્યાદિ અભિગ્રહ વિશેષ કહ્યા. આનાથી અધિકતર વસ્ત્ર ધારણ ન કરાય. કેમકે જિનોની એવી આજ્ઞા છે કે – સ્થવિકી બધાંએ ત્રણ વસ્ત્રો ધારણ કરવા જોઈએ. જ્યારે અપ્રાવૃત્ત સંચરે ત્યારે પણ ત્રણે કલ્પો નિયમા સાથે રાખવા, એ રીતે વપ્રમાણ કહેલ છે.
જે વળી ગણચિંતક, ગણાવચ્છેદક છે, તે દુર્લભ વસ્ત્રાદિ દેશ હોય તો બમણાં કે ત્રણગણાં લે. અથવા જે અતિક્તિ ઉપગ્રહિક કે સર્વ ગણચિંતક હોય તેને પરિગ્રહ હોય છે ઈત્યાદિ - x - [વિશેષથી અમારા નિશીયસૂત્રના અનુવાદમાં નોંધેલ છે જો કે વૃત્તિકારશ્રીએ અહીં નિશીથના દશમાં ઉદ્દેશાનો આ આખો પાઠ નોંધેલ છે. ગાથા-૯૨ :
બળ અને બુદ્ધિને વધારનાર, પુષ્ટિકારક, અતિદુર્લભ, એવું પણ ભૈષજ્ય સાધ્વીએ પાપ્ત કરેલું સાધુ ભોગવે, તે ગચ્છમાં મર્યાદા ક્યાંથી હોય? • વિવેચન-૯૨ :
અતિદુર્લભ-દુષ્પ્રાપ્ય, તથાવિધ ચૂર્ણાદિ, ઉપલક્ષણથી ઔષધ, વન - શરીર સામર્થ્ય, મેધા, તે બંનેની વૃદ્ધિમાં શરીરને ગુણકારી હોય તેવું સાધ્વી લાવેલ હોય અને સાધુને બંનેને વાપરે, તેવા ગચ્છમાં કોઈ મર્યાદા ન હોય.
. ગાથા-૯૩ -
જે ગચ્છમાં એકલો સાધુ એકલી સ્ત્રી સાથે રહે, તેને અમે વિશેષે કરીને મર્યાદારહિત ગચ્છ કહેલ છે.
• વિવેચન-૯૩ :
એકલો સાધુ, એકલી રંડા-કુડાદિ સ્ત્રી સાથે રાજમાર્ગાદિમાં રહે, તથા એકલી સાધ્વી સાથે હાસ્ય-વિયાદિ બહુ પ્રકારે પરિચય કરાય છે, તે ગચ્છ જિનાજ્ઞારહિત
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
કહેલ છે. એ રીતે તે ગચ્છ નિર્મર્યાદ - સદ્ગુણ વ્યવસ્થા રહિત કહીએ છીએ.
. ગાથા-૪૦ -
૨૦૦
દૃઢ ચાસ્ત્રિી, નિર્લોભી, આદેયા, ગુણરાશિ એવી મહત્તરા સાધ્વીને જે ગચ્છમાં એકલો સાધુ ભણાવે, તે અનાચાર છે, તે ગચ્છ છે જ નહીં. • વિવેચન-૪૦ :
દૃઢ ચારિત્ર - પંચમહાવ્રતાદિ લક્ષણ, મુક્ત-નિસ્પૃહ, આદેવ-લોકમાં આદેય વચની, મતિગૃહ-ગુણની રાશિ, મહત્તા-મહત્તર પદે રહેલ, બધાં સાધ્વીના સ્વામિની, - ૪ - ૪ - એ પ્રમાણે એકાકી સાધ્વીને એક મુનિ સૂત્ર કે અર્થ ભણાવે, તેને અનાચાર
જાણવો, ગચ્છ નહીં. - ૪ -
* ગાથા-૯૫,૯૬ ઃ
મેઘની ગર્જના, ઘોડાના પેટમાં રહેલ વાયુ અને વિધુની જેમ દુધ્ધિ ગૂઢ હૃદયી આર્યાઓ અવારિત હોય, જે ગચ્છમાં સમુદ્દેશકાળમાં સાધુની માંડલી આર્યાઅે પગ મૂકે છે, તે હે ગૌતમ ! સ્ત્રી રાજ્ય છે, ગચ્છ નથી.
• વિવેચન-૯૫,૯૬ -
મેઘ ગર્જના ભાવી દુઊઁય છે, ઈત્યાદિ ઉપમા માફક દુર્ગાહ્ય હૃદયવાળી આર્યા, સ્વેચ્છા ચારિણી જે ગચ્છમાં હોય તે સ્ત્રી રાજ્ય છે, ગચ્છ નથી. જે ગચ્છમાં ભોજનકાળે સાધુની માંડલીમાં સાધ્વીઓ આવે, તે સ્ત્રી રાજ્ય છે. કેમકે અકાળે રોજ આવે તો લોકોને શંકા થાય, ભોજનવેળા સાગારિકાના અભાવથી મોકળા મને આલાપ-સંલાપ થાય, સાધુના ચોથામાં શંકા જાય, પરસ્પર પ્રીતિ થાય. બધાં સાધુ સાધ્વીને અનુવર્તે આર્યાનુંરાગક્ત થાય, સ્વાધ્યાયાદિની હાનિ થાય, સાધ્વીનું રાજ્ય થાય, સાધુઓ દોરડાથી બાંધેલા બળદ તુલ્ય થાય. સાધુની દુર્ગતિ થાય. તેથી આવો સંસર્ગ ટાળવો જોઈએ. સાધુએ પણ સાધ્વીની માંડલીમાં એકલા જવું નહીં.
હવે સન્મુનિસદ્ગુણની પ્રરૂપણાથી સદ્ગુણ સ્વરૂપ કહે છે – • ગાથા-૯૭ થી ૯૯ -
સુખે બેઠેલા પંગુ માણસની જેમ જે મુનિના કષાયો બીજાના કષાયો વડે પણ ઉદ્દીપન ન થાય તેને ગચ્છ જાણવો.. ધર્મના અંતરાયથી ભય પામેલા સંસારમાં રહેવાથી ભય પામેલા મુનિઓ મુનિના ક્રોધાદિ કષાય ન ઉદીરે તે ગરછ જાણવો.. કારણો કે કારણ વિના મુનિને કષાયનો ઉદય થાય, તે ઉદયને રોકે અને પછી ખમાવે, હે ગૌતમ ! તેને ગચ્છ જાણવો.
• વિવેચન-૯૭ થી ૯૯ -
-
જે ગણમાં મુનિ તત્વ સ્વરૂપને જાણે, તે મુનિના ક્રોધ, માન, માયા, લોભરૂપ કષાયો ધગધગતા હોય તો પણ બીજા દાસ, દાસી, માતંગ, દ્વિજ, અમાત્યાદિના ઉત્કટ ક્રોધાદિ પકષાયો વડે સમુત્થિત થવા ન ઈચ્છે. જેમકે – મેતાર્યમુનિ આદિ. કેવી રીતે? સારી રીતે બેઠેલ, એક ડગલું પણ જવા સમર્થ ન હોય તેવા પંગુની માફક.
અગાધ સંસાર સાગરમાં પડતાં જીવોને ધારી રાખે તે ધર્મ - સર્વજ્ઞોક્ત જ્ઞાન

Page #108

ગાથા-૯
થી
૯
૨૦૧
૨૦૨
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
દર્શનચરણરૂપ, તેમાં અંતરાય-નિદ્રા, વિકલાદિ રૂપ, તેથી ત્રસ્ત, તથા કંપતા, શેનાથી ? ભવભમણરૂપ સંસારમાં વસવાણી, અથવા ચતુર્થત્યાત્મક ગર્ભે વસવાથી. તેઓ પ્રશાંત થઈ કુવાક્યાદિથી ઉત્થાપિત ન થાય. મુનિ-મુનિના કષાય ઉદીરે નહીં. માયામાં જેમ પાંડુ આર્યા, લોભમાં મંગુ આચાર્યાદિ.
વાર • ગુરુ ગ્લાન શૈક્ષાદિના વૈયાવૃત્યાદિ પ્રયોજનમાં સારણ-વારણાદિથી, ઉનાવા - બાહ્ય પ્રયોજન અભાવે. આગમ તવના જ્ઞાતા મુનિ કષાયવિપાક જાણીને ક્રોધાદિને પ્રગટ ન કરે. ઉદયમાં આવેલને પણ શકે અને ખમાવે.
• ગાથા-૧oo :
દાન, શીલ, તપ અને ભાવ એ ચતુર્વિધ ધમત્તિરાયથી ભય પામેલા ગીતાર્થ સાધુ જે ગચ્છમાં ઘણાં હોય, હે ગૌતમ! તેને ગચ્છ કહેવો.
• વિવેચન-૧૦૦ -
દેવાય તે દાન-સુપાત્ર, અનુકંપાદિ. શીલ-૧૮ ભેદે અબ્રાનું વર્જન. તપ-જેના વડે આઠ પ્રકારના કર્મો તપાવાય છે - રત્નાવલી, કનકાવતી, મુકતાવલી આદિ 3૬૦ ભેદે છે. ગણિવિધા પયામાં કર્લી છે - મઘા, ભણી, ત્રણે પૂર્વમાં વ્યંતર અને બાહ્ય તપ કQો જોઈએ. ૩૬૦ પોકર્મ કહેલાં છે. •x• સંસાર સ્વરૂપની અનિત્યતાનું ચિંતવન તે ભાવના. આવા સ્વરૂપના ચતુર્વિધ ધર્મના અંતરાયની ભયભીત થયેલા. એવા ઉકત લક્ષણા ઘણાં ગીતાર્યો - સત્રાર્થજ્ઞાતા હોય છે, તે ગ૭ કહેવાય. અહીં સુપHદાનમાં સુબાહુકુમારનું ટાંત, તપમાં અંધકમુનિનું દૃષ્ટાંત, ભાવમાં ભરતનું દષ્ટાંત કહેવું.
ઉત્તમ ગણ સ્વરૂપ કહ્યું, હવે અધમ ગણ સ્વરૂપ કહે છે• ગાથા-૧૦૧,૧૨ :
જે ગચ્છમાં હે ગૌતમ! ઘંટી આદિ પાંચ વધસ્થાનમાંથી કોઈ એક હોય, તે ગચ્છને ત્રિવિધે વોસિરાવી, અન્ય કોઈ સારા ગચ્છમાં જવું. ખાંડવા આદિ આરંભમાં પ્રવર્તેલ અને ઉજ્જવળ વેશ ધારણ કરનાર ગચ્છની સેવા ન કરવી. ચાસ્ત્રિગુણોથી ઉજવળ હોય તેની સેવા કરવી.
• વિવેચન-૧૦૧, ૧૦૨ -
જે ગણમાં ઘંટી, ખાંડલીયો, ચૂલો, પાણીયાર, સાવરણી એ પાંચ એવા અનાથ, અશરણ જીવસમૂહના વધ સ્થાનો - ખફ્રિકના ઘર જેવા છે, તેમાંના એક પણ હોય, તે અધમ મુનિ સમૂહ ગચ્છને મન-વચન-કાયાથી કરવા-કરાવવા-અનુમોદવા રૂપથી તજીને બીજા પરંપરાગત ગચ્છમાં જવું.
છ જીવ મર્દનપર કે ખાંડણી આદિ અધિકરણ કરનાર સાધુ આભાસ ગણને વેષ - કલા - કંબલ - વોલપટ્ટ - રજોહરણ-મુહપતિ આદિ લહાણ વેશ અર્થાત્ સાધુ દ્રવ્યલિંગ, પરમોત વેશથી ઉજળા ગચ્છને ન સેવવો, તે લાખો દુ:ખરૂપ સંસારવર્ધક છે. પણ સમિતિ - ગુપ્તિ આદિ ચા»િ ગુણથી ઉજ્જવળ, નિરતિચાર કે લોચિત અતિચારવાળો ગચ્છ દ્રવ્યલિંગથી મલિન હોય તો પણ સેવવો. સંસાર ક્ષયનો હેતુ હોવાથી તેની સેવા કરવી.
• ગાથા-૧03 -
જે ગચ્છમાં મુનિ કય-વિક્રય આદિ કરે છે તે સંયમ ભ્રષ્ટ જણવા. હે ગુણસાગર! તેવા ગચછને વિષની જેમ દૂરથી તજવો.
• વિવેચન-૧૦૩ -
મુનિ-સાધુવેષ વિડંબક, પ્રવચનોપઘાતકારી, આત્મલેશકારી, મૂલ્યથી વસ્ત્રાદિશિષ્યાદિને સ્વીકારે, મૂલ્યથી વસ્ત્રાદિને વેચે કે અન્ય દ્વારા ક્રય-વિક્રમાદિ કરાવે કે અનુમોદે. તે સતર ભેદે સંયમથી સર્વથા યતના તત્પરતારહિત, ચારિત્રગુણ વિનાના છે. હે જ્ઞાનાદિ ગુણોના સમુદ્ર ! હે શિષ્યા હળાહળ વિષ જેવા, અદર્શનીય ગચ્છને રિસ્થી છોડવો. અહીં વિષથી મરણ થાય કે ન પણ થાય. પણ ગુણભ્રષ્ટ ગચ્છના સંગથી અનંત જન્મ-મરણ રૂપ અનંત સંસાર થાય.
• ગાથા-૧૦૪,૧૦૫ -
આરંભમાં આસક્ત, સિદ્ધાંતથી પરાંગમુખ, વિષયમૃદ્ધ, મુનિનો સંગ છોડીને સુનિહિતો મળે વસવું. સન્માર્ગ પ્રતિષ્ઠિત ગચ્છને સમ્યફ રીતે જોઈને તેમાં પક્ષ, માસ કે જાવજીવ રહેવું.
• વિવેચન-૧૦૪,૧૦૫ -
આરંભ-સંભ-સમારંભમાં મન-વચન-કાયાના વ્યાપાર વડે તત્પર, અથવા જીવોપમÉકારી પરિગ્રહાદિમાં આસક્ત, આચાર આદિ ધૃતરત્નોથી વિપરીત મુખવાળા, તેમાં કહેલ અનુષ્ઠાન ન કરૂાસ, તેના જ્ઞાનથી હિત, કામ-ભોગરૂપ વિષયમાં ગૃદ્ધ, તેમને છોડીને મન-વચન-કાયાથી શુભ અનુષ્ઠાન નિષ્પાદિત એવા સુવિહિતો મળે વસવું. ••• પૂર્વોક્ત ગણનિવાસ અનંત સંસાર-ભ્રમણનું કારણ છે, તેથી સર્વ પ્રકારે કુશાગ્ર બુદ્ધિથી વિચારી સન્માર્ગમોક્ષપથ પ્રતિ ચાલવું. ગુરુ આજ્ઞાથી તેમાં રહેવું.
• ગાથા-૧૦૬,૧૦૩ -
જે ગચ્છમાં શુલ્લક કે શૈક્ષ કે એકલો તરુણ સાધુ રક્ષણ કરતો હોય, તેમાં મયદા કયાંથી હોય ? જે ગચ્છમાં એક શુલ્લિકા, વરણી સાધવી વસતિનું રક્ષણ કરે, તે વિહારમાં બહાચર્યની શુદ્ધિ ક્યાંથી હોય ?
• વિવેચન-૧૦૬,૧૦૭ :
ક્ષુલ્લક - બાળરૂપ, શૈક્ષ-નવદીક્ષિત, રક્ષેતુ - પાલના કરે, ઉપાશ્રય - સાધુને વસવાનું સ્થાન. તરુણ-ન્યુવા સાધુ, મર્યાદાજિન અને ગણધરની આજ્ઞા. કહે છે - એક ક્ષુલ્લક રમમાણ હોય ત્યારે બીજા ધૂદિ ઉપધિનું હરણ કરે છે. બાળકો ભોળવી જાય છે. વસતિમાં કયાંક આગ લાગે અને ક્ષુલ્લક વસ્ત્રાદિ લેવા પ્રવેશે, ત્યાં સાદિ ડસે છે કે તે નાટક પ્રેક્ષણાદિ જોવા જાય ઈત્યાદિ બાલ દોષો છે શૈક્ષ પોતાના ઘેર કે બીજે જાય, માતા-પિતા કે વજન ક્યાંક મળી જાય, તે નેહથી રડે, ભાષાસમિતિ માંગે આદિ દોષો, તરણો મોહોદયથી હકમ કરે, ચંગાદાન કે ક્રિડાદિ કરે, ચોથું વ્રત ભાંગે ઈત્યાદિ અનેક દોષ છે.
જે સાધ્વીંગણમાં એક શાલિકાકે વરણી વસતિની રક્ષા કરે, ત્યાં સાધ્વીચયમાં

Page #109

ગાથા-૧૬,૧૦૭
ચોથાવતની કઈ નિર્મળતા રહે ? અહીં પણ દોષો છે - ઉક્ત સાધુ સૂત્રના દોષો અહીં જાણવા. વિશેષ એ કે – તેને એકલી જોઈ તરુણો આવે, હાસ્યાદિ કરે, શરીરે ચોંટે, ઉગ્રુહ કરે, સ્પર્શથી તેણીને મોહોદય થાય, શીલ ભાંગે, ગર્ભ રહે, જો પાડી દે મહાદોષ થાય. ગર્ભ વધે તો પ્રવચનની ઉગ્રહણા ચાય, ઈત્યાદિ - ૪ - અનેક દોષો સંભવે. • ગાથા-૧૦૮ થી ૧૧૦ :
જે ગચ્છમાં રાત્રિના એકલી સાધ્વી બે હાથ માત્ર પણ ઉપાશ્રય બહાર જાય, તે ગચ્છમાં મર્યાદા ક્યાંથી હોય? જ્યાં એકલી સાધ્વી પોતાના બંધુમુનિ સાથે બોલે, તો હૈ સૌમ્ય! તે ગચ્છને ગુણહીન જાણવો.
જે ગચ્છમાં સાધ્વી જકાર, મકારાદિ શબ્દો ગૃહસ્થ સમક્ષ બોલે, તે સાધ્વી પોતાને પ્રત્યક્ષ સંસારમાં નાંખે છે.
૨૦૩
• વિવેચન-૧૦૮ થી ૧૧૦ :
જે ગચ્છમાં ઉપાશ્રય બહાર એકલી સાધ્વી રાત્રિમાં બે હાથ માત્ર ભૂમિમાં જાય, તેમાં આ દોષો સંભવે - કોઈ પરદારા સેવક રાત્રિના એકલી જોઈને હરણ કરે, કે રાત્રિના ભ્રમણ કરતી તેણીમાં શંકા થાય, ચોરો પણ અપહરણ કરે, વસ્ત્રાદિ લઈ લે. ઈત્યાદિ કારણે રાત્રે બહાર ન જાય.
ઉત્સર્ગથી એકાકી સાધ્વી, પોતાના જ એકલા ભાઈમુનિ સાથે બોલે કે એકલા સાધુ પોતાની બહેન સાધ્વી સાથે બોલે તો તે ગચ્છ ગુણહીન જાણવો. કેમકે એકલા વાતચીતમાં ઘણાં દોષો સંભવે છે. કામવૃત્તિ મલિન થાય છે. પ્રીતિ આદિ વધે છે કહ્યું છે – સાધ્વીના સંદર્શનથી પ્રીતિ થાય, પ્રીતિથી રતિ થાય, તેનાથી વિશ્વાસ જન્મે, વિશ્વાસથી પ્રણય જન્મે, તેનાથી પ્રતિબંધ થાય. - - હે સાધ્વી ! જેમ જેમ તું મારો સ્નેહ સંપાદિત કરીશ તેમ-તેમ મને તારામાં સ્નેહ વધશે. ઈત્યાદિ - ૪ - મુંડીવેશધારી-સાધ્વીના દર્શન અને સંભાષણથી સંદીપિત મદનરૂપ અગ્નિ સાધુના બ્રહ્મચર્યાદિ ગુણરત્નોને ન ઈચ્છવા છતાં બાળી નાંખે છે.
જે ગચ્છમાં પાર્૰ - તારી યોનિ દુષ્ટ છે, જેમાં તું ઉત્પન્ન થયો છે, જા શઠ સાથે ચોંટી જા, શું તને યક્ષ ચોંટયો છે તારી મા મરે, તારો બાપ મરે ઈત્યાદિ અપ્ શબ્દો બોલે. માર તારું મોઢું ન બતાવ, તારા મોઢામાં વિષ્ઠા પડે, ઈત્યાદિ બોલે. તે જિનપ્રવચનદમની, મોટા અવાજે કુત્સિત બોલે છે. જે ગૃહસ્થો પણ સાંભળે, તે સાક્ષાત્ ભવપરંપરા કોટિ સંકુલ ચતુર્ગત્યાત્મક સંસારમાં સાધ્વી આભાસવેષા - વેષ વિડંબિકા, આત્માને પતિત કરે છે.
ગાથા-૧૧૧ થી ૧૧૩ :
જે ગચ્છમાં સાધ્વી ગૃહસ્થ જેવી સાવધ ભાષા બોલે છે. તે ગચ્છને હે ગુણસાગર! શ્રમણગુણથી રહિત જાણ.. વળી જે સાધ્વી સ્વ ઉચિત શ્વેત વસ્ત્રો ત્યજી વિવિધ રંગી વિચિત્ર વસ્ત્ર-પાત્ર સેવે છે, તેને સાધ્વી ન કહેવી... વળી જે સાધ્વી ગૃહસ્થના શીવણ-તુણન-ભરણ આદિ કરે છે, પોતાને કે પરને તેલનું ઉત્ક્રર્તન કરે છે.
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
• વિવેચન-૧૧૧ થી ૧૧૩ :
જે ગણમાં સાવધરૂપ ભાષા બોલે, જેમકે – તારું ઘર બળી જાય, તારો પુત્ર યમગૃહે જાય આદિ ગૃહસ્થોને કહે. સાધ્વીને કહે – તારી દંતપંક્તિ તોડી નાંખુ, તારા પગ કાપી નાંખુ, તારા પેટમાં અગ્નિ નાંખુ, હે રાંડ ઈત્યાદિ બોલે. - ૪ - પિ શબ્દથી સ્વભાવમાં રહીને પણ ગૃહસ્થ ભાષા વડે બોલે. જેમકે · તારું ઘર પડતું દેખાય છે, શા માટે તે સરખું નથી કરાવતા? તારી પુત્રી મોટી થઈ ગઈ, તેને માટે વર શોધ ઈત્યાદિ ભાષા બોલે. આવો ગચ્છ શ્રમણગુણ વર્જિન જાણવો.
-
૨૦૪
જે આર્યા સાધ્વી યોગ્ય વસ્ત્રનો ત્યાગ કરીને વિવિધ ભરત આદિ યુક્ત વસ્ત્રો કે આશ્ચર્યકારી રૂપો - ૪ - બહુમૂલ્ય વસ્ત્રો, જે સાધ્વીને અયોગ્ય છે, ધારણ કરે, તે પ્રવાન ઉગ્રહકારી છે.
સીવન - ખંડિત વસ્ત્રાદિનું, તુણન - જિર્ણવસ્ત્રાદિનું, ભરણ-ભરત કરવું, ગૃહસ્થના ગૃહદ્વારાદિનું રક્ષણ કરવું, તેલ-ઘી-દુધ આદિ વડે અંગોપાંગનું મર્દન કરે, પિ શબ્દથી અંગ ક્ષાલન, વિવિધ મંડનાદિ કરે, સુભદ્રા આર્યાવત્. તે પાર્શ્વસ્થા - પાર્શ્વસ્થ વિહારણી, અવસન્ના-અવસન્નાવિહારી આદિ થાય છે.
- ગાથા-૧૧૪,૧૧૫ -
વિલાસયુક્ત ગતિથી ગમન કરે, રૂની તળાઈમાં અને ઓશીકાપૂર્વક શયન કરે, તેલ આદિથી શરીરનું ઉદ્ધર્તન કરે, જે રનાનાદિથી વિભૂષા કરે, ગૃહસ્થના ઘેર જઈ કથા-વાર્તા કરે, યુવાન પુરુષોના આગમનને અભિનંદે, તે સાધ્વીને જરૂર શત્રુ જાણવી.
• વિવેચન-૧૧૪,૧૧૫ :
જે આર્યા બિબોપૂર્વક વિલાસયુક્ત ગતિથી રાજમાર્ગ આદિમાં વૈશ્યાની જેમ ભમે છે, બિબ્લોક અને વિલાસના લક્ષણ-ઈષ્ટ અર્થ પ્રાપ્ત થતાં અભિમાન-ગર્વ જન્મે, સ્ત્રીનો અનાદર કરતાં બિબ્લોક નામ જાણવું. સ્થાન, આસન ગમન કરતાં હાય-ભ્રમર-નેત્રકર્મથી જે વિશેષ શ્લિષ્ટ ઉપજે તે વિલાસ. - X - X - x - વળી કેવી ? ઓશીકા સહિત, મસ્તકે અને પગે ઓશીકા રાખે, પિષ્ટિકાદિ વડે મર્દન કરે. પોતાના શરીરે સ્નાન, વિલેપન, પુષ્પમાળા, વીંઝણા, વસ્ત્રાદિને ધૂપન, દાંત રંગવા આદિ કરે, તેને વર્ધમાનસ્વામીએ આર્યા કહેલ નથી. પણ વેષવિડંબિની, જિનાજ્ઞા કંદલી કુઠારિકા, પ્રવચન માલિન્યકારિણી, અનાચારિણી આદિ જાણવી.
ગૃહસ્થના ઘેર જઈ ધર્માભાસકથા કે સંસાર વ્યાપાર વિષયા કયા વચન વિલાસથી વિસ્તારે છે. તેણીની સામે તરુણાદિ પુરુષો આવે છે ત્યારે આપનું આગમન ભવ્ય છે, અમારા સ્થાને રહો, ફરી પાછા પધારજો, કંઈ ચિંતા ન કરતા, અમારે યોગ્ય કાર્ય જણાવજો, ઈત્યાદિ વચનાડંબર કરે. તે સાધ્વીને ગુરુ-ગચ્છ-સંઘ-પ્રવચનની શત્રુરૂપ જાણવી.
• ગાથા-૧૧૬ :
વૃદ્ધ કે યુવાન પુરુષો પાસે રાત્રે જે સાધ્વી ધર્મ કહે છે, તે સાધ્વીને પણ

Page #110

ગાથા-૧૧૬
હે ગુણસાગર! ગચ્છની છુ જાણવી.
• વિવેચન-૧૧૬ :
વૃદ્ધ-જરાથી જીર્ણ, તરુણ-મન્મયવય પ્રાપ્ત, મધ્યમવય પ્રાપ્ત પણ, રાત્રિના ધર્મ કહે, તે મુખ્ય સાધીને ગચ્છની મુ જાણવી. જો મુખ્ય સાધ્વીને પણ શુ કહી, તો બાકીની સાધવીનું શું ?
• ગાથા-૧૧૭ :
જે ગચ્છમાં સાળી પરસ્પર કલહ ન કરે, ગૃહસ્થ જેવી સાવધ ભાષા ન બોલે, તે ગચ્છને શ્રેષ્ઠ ગચ્છ જાણવો.
• વિવેચન-૧૧૩ -
જે ગણમાં, સંઘાટકમાં પણ મોક્ષમાર્ગ પ્રવૃત્ત સાવીને પરસ્પર ગૃહસ્થ સાથે, સ્વગણમુનિ સાથે, સ્વ સંઘાટક મુનિ સાથે, કલહ-ગાલિપદાન-અવર્ણવાદાદિ ન થાય તથા પૂર્વોક્ત સાવધ રૂ૫ ભાષાદિ ન બોલાય, તે શ્રેષ્ઠ ગચ્છ છે.
• ગાથા-૧૧૮ થી ૧૨૨ -
જે જેટલા થયા હોય તેટલા દૈવસિક કે પાક્ષિક અતિચાર ન આલોચે, મહત્તકિાની આજ્ઞામાં ન રહે... નિમિત્તાદિનો પ્રયોગ કરે, ગ્લાન-દિને વાદિથી પ્રસન્ન કરે અનાગઢને આગઢ કરે, આગાઢને આણાગાઢ કરે.. અજયણાથી ગમન કરે, રાહુણા સાળીનું વાત્સલ્ય ન કરે, વિવિધ રંગી વસ્ત્રો વાપરે, વિચિત્ર એવા શેહરણ વાપરે... ગતિ વિશ્વમાદિથી આકારનો વિકાર એવી રીતે પ્રગટ કરે કે જેથી યુવાનો તો શું વૃદ્ધોને પણ મોહોદય થાય.. મુખ, નયન, હાથ, પગ, કક્ષા આદિ વારંવાર ધુવે છે, વસંતાદિ રંગના સમૂહથી બાળકોની પણ શ્રોત્રાદિ ઈન્દ્રિયોને હરી લે.. આવી સાદdીઓ વેચ્છાચારી જાણવી.
• વિવેચન-૧૧૮ થી ૧૨ -
જે જેમ થયા હોય તેમ ગુરુને ન કહે, દૈવસિક-પાકિ - ચાતુમિિસક સાંવત્સરિક અતિચાર ન આલોચે, સ્વેચ્છાચારી તે સાધ્વી, મુખ્ય સાધવીની આજ્ઞામાં ન રહે. તે ગ૭ મોક્ષપય સાધક નથી, પણ માત્ર ઉદરપૂક છે.
નિમિત્તાદિ, યંત્ર-મંગાદિ પ્રરૂપે. રોગી, નવદીક્ષિતાદિના ઔષધ, વસ્ત્ર, જ્ઞાનાદિની ચિંતા ન કરે. મા II - અવશ્ય કર્તવ્ય, - - જે આગાઢ નથી તે. - x - અUTTTTTદ - આચારાંગાદિ અનાગાઢ યોગાનષ્ઠાન, સT૪ - ભગવતી આદિ આગાઢ યોગ અનુષ્ઠાન. તે એકબીજાના સ્થાને કરે.
જીવની યતના વિના પ્રકથિી મન-વચન-કાયાથી ભિક્ષા માટે અટન, ભોજન મંડિલ ઉદ્ધરણ, ઈંડિલ ગમન, ગામેગામ પરિભ્રમણ, વસતિ પ્રમાર્જન, પ્રતિલેખનાદિ કરે છે અથવા જેને આચરણ વડે કાયની પરિપાલના વિધમાન નથી, તે કેવળ દ્રવ્યલિંગઘારીતાથી માત્ર જઠરપૂરણાર્થે આવર્જનાદિ કરે. બીજા ગામથી આવેલાં, માર્ગના શ્રમવાળા, ભુખ-તરસથી પીડાતા સાધવીને નિર્દોષ અન-પાનાદિથી ભક્તિ ના
૨૦૬
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ કરે, વિવિધ ચિત્રયુક્ત વસ્ત્ર, પાત્ર, કામળી આદિ કરે - x • હાથમાં મહેંદી, પગમાં કુંકુમાદિ, કઠે હાર આદિ કામાંગોને સેવે. જોહરણની બહાર અને અંદર પંચવણ ગુલ્લાદિ કરે, તે અનાર્યા છે.
જે આ ગમન વિલાસાદિમાં મુખ-નયનાદિ ચેષ્ટા, સ્તન-કક્ષાદિ પ્રદેશમાં હતાંગલ્યાદિ નાંખવી, એવા આકારવિકારને પ્રગટ કરે છે, જેથી સ્થવિરોને પણ કામાનુરાગ થાય, હે સૌમ્ય! તે સાળી નહીં પણ નટી જ છે.
વિના કારણે વારંવાર આંખ-હાથ-પગ-કક્ષાને ધોવે. જે આ રોગના જ્ઞાતા પાસે મહાર, કેદાર આદિ સણોને શીખે, પછી તે પ્રમાણે ગાય, - બાળક, તેમની પણ શ્રવણેજિયને સંતોષ પમાડે.-x- x - અથવા જેમ ગમંડલને કાનથી ગ્રહણ કરે, તેમ બાળકોને ક્રીડાર્યે ગ્રહણ કરે છે બાળકો સાથે ક્રીડાદિ કરે. તેમને જમાડે, તેને કોઈ આ કહેતા નથી.
• ગાથા-૧૨૩ -
જે ગચ્છમાં સ્થવિરા પછી તરુણી, તરૂણી પછી સ્થવિરા એઝેકના અંતરે સુવે છે, તે ગચ્છને ઉત્તમ જ્ઞાન અને સાત્રિનો આધારરૂપ જાણવો.
• વિવેચન-૧૨૩ :
જે ગચ્છમાં સ્થવિરા-વૃદ્ધા, તરુણી-યુવતી એકમેકના અંતરે નિરંતર સુવે, અન્યથા તરણીના નિરંતર શયનમાં પરસ્પર જંઘા, હાય, સ્તન, પગ આદિ સ્પર્શતા કામચિંતાદિ થાય છે, તેથી વૃદ્ધાને વચમાં રાખી સુવે તેને શ્રેષ્ઠ જ્ઞાન-ચાસ્ત્રિાધાર જાણ.
• ગાથા-૧૪ થી ૧૨૬ :
જે સાદdી કંઠપ્રદેશને પાણીથી ધુd, ગૃહસ્થોના મોતી અાદિ પરોવે, બાળકો માટે વસ્ત્ર આપે, ઔષધ - જડીબુટ્ટી આપે, ગૃહસ્થોની કાર્ય ચિંતા કરે. જે સાદdી હાથી-ઘોડા-ગધેડા આદિના સ્થાને જાય કે તેઓ તેમના સ્થાને આવે, વેચા નો સંગ કરે, જેનો ઉપાશ્રય વેચા ગૃહ સમીપે હોય તેને સાધવી ન કહેવી તથા સ્વાધ્યાય યોગથી મુક્ત, ધર્મકથામાં વિકથા કરે, ગૃહસ્થોને વિવિધ પ્રેરણા કરે, ગૃહસ્થના આસને બેસે અને ગૃહસ્થોનો પરિચય કરે. તેને હે ગૌતમાં સાળી ન કહેવી.
• વિવેચન-૧૨૪ થી ૧૨૬ :
વિના કારણે પાણીથી ધોવે, ગળામાં આમરણાદિ પહેરે, ગૃહસ્થોને માટે દોરામાં મોતી આદિ પરોવે, બાળકોને વઅખંડાદિ આપે • x - અથવા શરીરે મલપસેવાદિ દૂર કરવા ભીના કપડાથી ઘસે, ગૃહસ્થના ગૃહકાર્યમાં તત્પર છે, તે આપ નથી, પણ કામવાળી જ છે.
ઘોડા-ગઘેડાને સ્થાને જાય અથવા ઓઘનિર્યુક્તિ મુજબ અર્થ કરતા દાસ અને ધૂતને સ્થાને જાય - x • તે દાસ અને ધૂત પણ સાધ્વીના સ્થાને આવે, તેઓ સાળી સાથે પશ્ચિય કરે છે તયા, સાધ્વીની વસતિ સમીપે વૈશ્યાદિ રહેતી હોય - X • અથવા યોગિની આદિ વેપઘારિકા હોય, અથવા જોહરણાદિ દ્રવ્યલિંગ ઉદર

Page #111

ગાથા-૧૨૪ થી ૧૨૬
પૂરણાર્થે - મુગ્ધ વંચનાદિ પ્રયોજનાર્થે વિધમાન છે તે વેષાર્થી અર્થાત્ સર્વભ્રષ્ટાચારી સાધુ, તેનો સંસર્ગ થાય, તે સાધ્વી ન કહેવાય.
૨૦૩
છકાય - પૃથ્વી આદિમાં દૂર કરેલ યતના લક્ષણ વ્યાપાર જેમાંથી તેવી સાધ્વી ધર્મકથા કે અધર્મકથા તથા વિકયાને પરસ્પર સ્ત્રી આદિ સાથે કરે છે. ગૃહસ્થોના કાર્યો કરે, ગૃહસ્થોના આસનો બેસવાને માટે મૂકે. ગૃહસ્થોની નિષધાદિને પાચરે, ગૃહસ્થ સંસ્તવ કરે. સંસ્તવ બે ભેદે - ગુણ સંસ્તવ અને સંબંધી સંસ્તવ - ૪ - x
- તેને સાધ્વી ન કહેવાય.
- ગાથા-૧૨૭,૧૨૮ :
પોતાની શિષ્યાઓ તથા પાણીરિકાઓને સમાન ગણનાર, પ્રેરણા કરવામાં આળસરહિત, પ્રશસ્ત પુરુષોને અનુસરનારી, એવી મહત્તરા સાધ્વી ગુણસંપન્ન જાણવી. ભીત પદાવાળી, કારણે ઉગ્ર દંડ આપનારી, સ્વાધ્યાય અને ધ્યાનમાં યુક્ત, શિષ્યાદિના સંગ્રહમાં કુશળ એવી સાધ્વી પ્રવર્તીની પદને યોગ્ય છે.
• વિવેચન-૧૨૭,૧૨૮ :
રાગ-દ્વેષ પરિણામના અભાવે તુલ્ય હોય છે. સ્વ શિષ્યા અને પ્રતીછિંકા - સ્વ કે પગચ્છથી જ્ઞાન, વૈયાવસ્યાદિને માટે આવેલા, તે બંનેમાં તુલ્ય. - ૪ - સર્વથા આળસરહિત, જ્ઞાન-દર્શન-ચાસ્ત્રિરૂપ ગુણોથી યુક્ત, ક્ષમા-વિનય-વૈયાવચાદિ ગુણયુક્તતાથી પ્રશસ્ત, પરિવારરરૂપ, તેના વડે સદાયુક્ત, એવો સાધ્વી પરિવાર જેને વિધમાન છે, તે મુખ્ય સાધ્વી થાય.
પરમ સંવેગરાલીન, ભરપાપ્ત, પરિવાર જેણીને છે તે. અથવા પોત-પોતાની સંઘાટિકા સાથે કલહાદિ કરવામાં ભય પામેલ પર્યાદાવાળી અથવા ઈહલોકભય -
સ્વગુરુગુરુગુરુના ગણ કુળ જાત્યાદિની અપકીર્તિરૂપ, પરલોક ભય - મહાવ્રતદૂષણરૂપ પરિવાર જેણીને છે તે. ઉગ્ર તીવ્રદંડ-પ્રાયશ્ચિત્તાદિ રૂપવાળા.
સ્વાધ્યાય-ધ્યાનસંયુક્ત, સ્વાધ્યાય પાંચ ભેદે - વાયના, પૃચ્છના, પરાવર્તના, અનુપ્રેક્ષા, ધર્મકથારૂપ. ધ્યાન - ધર્મ, શુક્લરૂપ. અથવા ધ્યાન ચાર ભેદે - પિંડ સ્વાદિ - પિંડસ્થ, પદસ્થ, રૂપસ્થ, રૂપાતિત. પછી વૃત્તિકારશ્રી આ ચારે ધ્યાનની વ્યાખ્યાના ચાર શ્લોક નોંધે છે. - ૪ - ૪ - સંગ્ર૪ - શિષ્યાદિ સંગ્રહ, મૈં કારથી નિર્દોષ વસ્ત્ર, પાત્રાદિ સંગ્રહણ, વિશારદ-કુશલા ગણિની.
* ગાથા-૧૨૯ -
જે ગચ્છમાં વૃદ્ધા સાધ્વી કોપાયમાન થઈને સાધુની સાથે ઉત્તર-પ્રત્યુત્તર વડે મોટેથી પ્રલાપ કરે છે, તેવા ગચ્છથી હે ગૌતમ ! શું પ્રયોજન છે ? • વિવેચન-૧૨૯ :
જે ગણમાં ઉત્તર-પ્રત્યુત્તર આપે છે. તેમાં ઉત્તર-એક્વાર, પ્રત્યુત્તર-વારંવાર અથવા કલહ વડે - અશુભરાગ વડે. મુખ્ય સાધ્વી કે વૃદ્ધા - જરા વડે ગ્રસ્તા. અનાર્યારૂપ આપ્યું જાણવી. જેમાં મુખ્યા અન્યા સાધ્વી, મુખ્યગુરુ કે અન્ય મુનિ સાથે પ્રકર્ષથી લોકની સમક્ષ કે અસમક્ષ, જેમ-તેમ વાક્યો બોલે છે, કેવી થઈને? અતિશય કોપ-ચાંડાલત્વ
૨૦૮
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
પામીને કે અલ્પરોષથી પણ, તેવા અધમગચ્છ-સાધ્વીગણથી શું પ્રયોજન છે?
• ગાથા-૧૩૦,૧૩૧ -
હે ગૌતમ ! જે ગચ્છમાં સાધ્વીઓ કારણ ઉત્પન્ન થતાં મહત્તરા સાધ્વીની પાછલ ઉભા રહીને મૃદુ શબ્દો બોલે છે. તે જ વાસ્તવિક ગચ્છ છે. વળી માતા, પુત્રી નુષા કે ભગિની આદિ વચન ગુપ્તિનો ભંગ જે ગચ્છમાં સાધ્વી ન કરે તે જ સાચો ગચ્છ.
• વિવેચન-૧૩૦,૧૩૧ :
જે ગણમાં કારણ ઉત્પન્ન થતાં વારળ જ્ઞાન, દર્શન, ચાત્રિમાંનું કોઈપણ કાર્ય, આર્યા-નાના સાધ્વી, ગણિની-મુખ્ય સાધ્વી, તેમના પાછળના ભાગે રહીને બોલે છે. કઈ રીતે ? મૃદુ શબ્દોથી - અલ્પ, ઋજુ, નિર્વિકાર વાક્યોથી, સ્થવિર-ગીતાર્યાદિ સાથે. ગણિનીએ મોકલેલ હોય તો વિનયપૂર્વક વચનકથનથી બોલે.
જનની, પુત્ર કે પુત્રીની સંતાન, વધૂ કે ભગિની આદિ એવું જે ગણમાં ન કહે – કારણ વિના સ્વ-પર વર્ગમાં ન કહે કે – આ મારી માતા છે અથવા હું આની માતા છું ઈત્યાદિ, તે ગચ્છ છે.
* ગાથા-૧૩૨,૧૩૩ -
જે સાધ્વી દર્શનાચાર લગાડે, ચારિત્રના નાશ અને મિથ્યાત્વ ઉત્પન્ન કરે, બંને વર્ગના વિહારની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરે તે સાધ્વી નથી. ધર્મોપદેશ સિવાયનું વચન સંસારમૂલક હોવાથી તેવી સાધ્વી સંસાર વધારે છે. માટે હે ગૌતમ ! ધર્મોપદેશ મૂકીને બીજું વચન સાધ્વીઓએ ન બોલવું.
• વિવેચન-૧૩૨,૧૩૩ :
દર્શન-સમ્યકત્વના અતિચાર કરે છે. ચાસ્ત્રિનો વિનાશ અને મિથ્યાત્વનું નિષ્પાદન કરે છે. સાધુ-સાધ્વીરૂપ બંને વર્ગનો સ્વ-પરમાં આર્યા જિનોક્ત માર્ગ વિનાશ કરતી અથવા માસકલ્પાદિ વિચરણની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરતી, એકત્ર વસતા સાધ્વીના કારણ વિના દર્શન-ચરણાદિ બહુ વિનાશ હેતુપણાથી છે.
વિહાર કરતાં યતીને કદાચિત્ નાવ, સંઘટ્ટ, લેપ, લેપ ઉપર જળ હોય તો આ યતના જાણવી. [અહીં વૃત્તિકારશ્રીએ ચાર ગાથા નોંધી તેનો ભાવાર્થ કહેલો છે, તે આ રીતે −
બે યોજન વડે જવાતા સ્થલપથ પ્રાપ્ત હોવ તો નાવ વડે ન જાય. જો સ્થલપયમાં શરીરોપધાતાદિ, ચોર, સીંહ, વ્યાલ આદિ હોય તો અથવા સ્થલપથમાં ભિક્ષા પ્રાપ્ત ન થાય કે વસતિ પ્રાપ્ત ન થાય, તો અઢી યોજન સંઘનથી જાય, નાવથી નહીં. જો સંઘટ્ટ ન હોય અથવા તે દોષયુક્ત હોય તો યોજન લેપથી જવું પણ નાવ વડે ન જવું. જો લેપ પણ ન હોય કે પૂર્વોક્ત દોષયુક્ત હોય તો અર્ધયોજન લેપોપરી વડે જવું, નાવથી નહીં, જો તે પણ ન હોય કે દોષયુક્ત હોય તો નાવ વડે જવું. એ રીતે બે યોજનની હાનીથી નાવ માર્ગ પ્રાપ્ત થાય.
અઢી યોજન સ્થળમાર્ગથી જાય, લેપોપરીથી નહીં. સ્થલ પથ ન હોય કે

Page #112

ગાથા-૧૩૨,૧૩૩
૨૦૯
દોષયુક્ત હોય તો એક યોજન સંઘટ્ટથી જાય, પણ લેપોપરીથી નહીં. તે પણ ન હોય કે દોષયુક્ત હોય તો અર્ધયોજન. લેપથી જાય, લેપોપરીથી નહીં.
એક યોજન સ્થલપથથી જાય, લેપથી નહીં. જો તે ન હોય અથવા દોષયુક્ત હોય તો અર્ધયોજન સંઘટ્ટથી જાય, લેપથી નહીં.
અર્ધયોજન સ્થલપથી જાય, સંઘથી નહીં. − x +
૦ પૂર્વોક્ત જિનાજ્ઞાખંડનમૂલ સંસારને અર્જિત કરે. સાધ્વી, અપિ શબ્દથી મુનિ પણ નિશ્ચિત જિનાજ્ઞાખંડનમાં અને વિરુદ્ધ પ્રરૂપણામાં અનંત ભવભ્રમણ પામે. તેથી ધર્મોપદેશ - સ્વર્ગ, મોક્ષના સૌખ્યપ્રદને છોડીને આપ્તવાક્ય વિસંવાદી ન પ્રરૂપે.
ગાથા-૧૩૪
એકૈક મહિને એક જ કણથી જે સાધ્વી તપનું પારણું કરતાં હોય, તેવા સાધ્વી પણ જો ગૃહસ્થની સાવધ ભાષાથી કલહ કરે તો તેનું તે સર્વ અનુષ્ઠાન નિક છે.
• વિવેચન-૧૩૪ 3
માસક્ષમણ - માસક્ષમણ કરીને, બે-ત્રણ માસક્ષપણાદિ કરીને પણ જે આર્યા એક રૂક્ષ કૂરાદિ રૂપથી પારણું કરે છે. એવા પ્રકારના સાધ્વી જો કલહ સ્વ-પર વર્ગ સમક્ષ કરે છે, કોની સાથે ? ગૃહસ્થો સાથે, અનાર્ય રૂપ ભાષા - મર્મોદ્ઘાટન, શાપ આપવો, મકાર-ચકારાદિ ગાળો દેવી, તેવી ગૃહસ્થ ભાષા વડે, તેણીના બધાં તપ-કષ્ટ આદિ સર્વયા નિષ્ફળ છે.
(શંકા) સાધ્વી કલહ કરે અને સાધુ ન કરે ?
(સમાધાન) પ્રવાહથી થોડા કાર્યમાં પણ સ્ત્રીઓ કુતરી માફક કલહ ઉત્પન્ન કરે છે, તે રીતે સાધુ ન કરે, માટે સાધ્વી કહ્યું.
હવે આમાંથી કઈ રીતે ઉદ્ધતિ થાય, તે કહે છે – • ગાથા-૧૩૫ થી ૧૩૭ :
મહાનિશીથ કપ અને વ્યવહારભાષ્યમાંથી સાધુ-સાધ્વીને માટે આ ગચ્છાચાર પ્રકરણ ઉષ્કૃત છે. પ્રધાન શ્રુતના રહસ્ય ભૂત એવું આ અતિ ઉત્તમ ગચ્છાચાર પ્રકરણ અવાધ્યાય કાળ વર્જીને સાધુ-સાધ્વીઓએ ભણવું. આ ગચ્છાચાર સાધુ-સાધ્વીઓએ ગુરુમુખે વિધિપૂર્વક સાંભળીને કે ભણીને આત્મહિત ઈચ્છાનારાએ જેમ અહીં કહ્યું છે, તેમ કરવું.
• વિવેચન-૧૩૫ થી ૧૩૭ :
મહાનિશીયથી - - પ્રવચન પરમતત્વ સમાન, બૃહત્કા, વ્યવહારથી - પરમ નિપુણથી, તે પ્રમાણે નિશીથાદિથી, સાધુ-સાધ્વીના હિતને માટે, ગચ્છ આચાર પ્રતિપાદક પ્રકીર્ણક સિદ્ધાંતરૂપ ઉત્સર્ગ અપવાદ નિરૂપણથી બદ્ધ છે.
હવે શિષ્ય પૂછે છે - પ્રકીર્ણકોની ઉત્પત્તિ શું ગણધરથી છે? ગણધરશિષ્યથી છે? પ્રત્યેકબુદ્ધથી છે? તીર્થંકરના મુનિથી છે? તે પ્રત્યેકબુદ્ધથી કે તીર્થંકરના વિશિષ્ટમુનિથી છે. જેમકે નંદિસૂત્રમાં કહેલ છે કે – તે અંગબાહ્ય શું છે? તે બે ભેદે –
28/14
ગચ્છાચારપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
આવશ્યક, આવશ્યક વ્યતિક્તિ. તે આવશ્યક શું છે ? તે છ ભેદે છે સામાયિક, ચતુર્વિશતિ સ્તવ, વંદન, પ્રતિક્રમણ, કાયોત્સર્ગ અને પ્રત્યાખ્યાન.
આવશ્યક વ્યતિક્તિ શું છે ? તે બે ભેદે - કાલિક, ઉત્કાલિક. તે ઉત્કાલિક સૂત્ર શું છે ? અનેક ભેદે છે – દશવૈકાલિક, કલ્પિતાકલ્પિત, લઘુકલ્પસૂત્ર, મહાકલ્પસૂત્ર ઈત્યાદિ ૨૯ નામો પ્રસિદ્ધ છે. તે આ ઉત્કાલિક સૂત્ર કહ્યું.
તે કાલિકસૂત્ર શું છે? તે અનેકવિધ કહેલ છે. તે આ પ્રમાણે – ઉત્તરાધ્યયન, દશા-કલ્પ-વ્યવહાર, નિશીથ, મહાનિશીય, ઋષિભાષિત ઈત્યાદિ ૩૧-નામો અહીં નોંધ્યા છે.
૨૧૦
એ પ્રમાણે ૮૪,૦૦૦ પ્રકીર્ણકો આદિ તીર્થંકર અરહંત ભગવંત ઋષભ સ્વામીના છે. સંખ્યાત હજાર પ્રકીર્ણકો મધ્યમ જિનવરોના છે, ૧૪,૦૦૦ પ્રકીર્ણકો ભગવંત વર્ધમાન સ્વામીના છે.
અથવા જેને જેટલાં શિષ્યો ઔત્પાતિકી, વૈનયિકી, કાર્મિકી, પારિણામિકી એ ચતુર્વિધા બુદ્ધિથી યુક્તને તેટલાં હજાર પ્રકીર્ણકો થાય, પ્રત્યેકબુદ્ધોને પણ તેટલાં જ છે. - ૪ -
વ્રુત્તિ - કેટલાં નામોનું ગ્રહણ કરવું શક્ય છે? ભગવંત ઋષભસ્વામીના તીર્થમાં કરાયેલા-૮૪,૦૦૦. મધ્યના અજિતાદિ જિનના સંખ્યાત હજાર પ્રકીર્ણકો, જેના જેટલા હોય - તેના તેટલાં પ્રથમાનુયોગથી જાણવા. વર્ધમાનસ્વામીના તીર્થમાં ૧૪,૦૦૦ છે.
અહીં ભાવના આ પ્રમાણે છે – ભગવંત ઋષભદેવના ૮૪,૦૦૦ શ્રમણો હતા. તેથી પ્રકીર્ણકરૂપ અધ્યયનો કાલિક - ઉત્કાલિક ભેદ ભિન્ન સર્વ સંખ્યાથી ૮૪,૦૦૦ થાય. જે ભગવંતના ઉપદેશને અનુસરીને ભગવંતના શ્રમણો વિચે છે, તે બધાં પ્રકીર્ણકો કહેવાય છે અથવા શ્રુતને અનુસરતા જે વચનકૌશલ્યથી ધર્મદેશના આદિમાં ગ્રંથપદ્ધતિ રૂપે કહે છે, તે બધાં પ્રકીર્ણક,
એ રીતે મધ્યમ તીર્થંકરોના સંખ્યાત હજાર પ્રકીર્ણકો છે.
વર્ધમાન સ્વામીના ૧૪,૦૦૦ શ્રમણો છે, તેથી પ્રકીર્ણકો પણ ૧૪,૦૦૦ થાય
છે. અહીં એક આચાર્ય બે મત પ્રજ્ઞાપે છે. અહીં ૮૪,૦૦૦ આદિ ઋષભાદિ. તીર્થંકરના શ્રમણ પરિમાણને પ્રધાનસૂત્ર વિચન સમર્થ શ્રમણોને આશ્રીને જાણવું. બીજા વળી સામાન્ય શ્રમણો પણ ઘણાં તે-તે ઋષભાદિ કાળે હતા.
વળી બીજા કહે છે કે – ઋષભાદિ તીર્થંકરના જીવતા જ આ ૮૪,૦૦૦ આદિ શ્રમણ પરિમાણ, પ્રવાહથી તો એકૈક તીર્થમાં ઘણાં શ્રમણો જાણવા. ઈત્યાદિ - ૪ - આ જ મતાંતર દર્શાવતા કહે છે – બીજા પ્રકારે ઋષભાદિ તીર્થંકરના જેટલાં શિષ્યો તીર્થમાં ઔત્પાતિકી આદિ ચારે બુદ્ધિવાળા છે, તે ઋષભાદિના તેટલાં પ્રકીર્ણકો થયા. પ્રત્યેકબુદ્ધ પણ તેમાં જ છે.
અહીં એક કહે છે – એકૈક તીર્થંકરના તીર્થમાં પરિમાણ પ્રકીર્ણકો થાય છે. કેમકે પ્રકીર્ણકકારી અપરિમાણત્વથી છે. અહીં કેવળ પ્રત્યેકબુદ્ધ રચિત પ્રકીર્ણકો જે કહેવા. કેમકે પ્રકીર્ણકના પરિમાણથી પ્રત્યેકબુદ્ધનું પરિમાણ પ્રતિપાદન કરેલ છે. પણ આ

Page #113

ગાથા-૧૩૫ થી ૧૩૭
૨૧૧
ચંદ્રવેધ્યકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
૩૦/ર ચંદ્રવેધ્યક-પ્રકીર્ણકસૂર-૭/૨
– મૂળ સૂત્રનો અનુવાદ –
૦ આ પ્રકીર્ણક સૂમની કોઈ વૃત્તિ કે અવસૂરી આદિ હોય તેવું અમારી જાણમાં etણી, તેથી મમ મૂળ સૂપોનો અનુવાદ કર્યો છે.
o સૂત્ર અને વિવેચન એવા વિભાગ ન હોવાથી અહીં અમે અમારી સ્ટાઈલ મુજબ સુw ગા-૧, સૂx/ગાર.એવું લખેલ નથી. બધાં જ સૂકો (ગાથા) હોવાથી મry કમ જ આપેલ છે. જેમકે [૧], [], • • • વગેરે.
o ગયછાયામાં અમોએ 3o/૧ અને પ્રકીર્ણક સૂત્ર-છ/૧ લખેલું અહીં આ સુષમાં 3o/ ૨, પ્રકીર્ણક સૂઝ-ર લખ્યું છે, કેમકે આ બંને પ્રકીર્ણકોને એકબીજાના વિકલ્પે સ્વીકારેલ છે.
[કુલ-૧૭૫-ગાથાઓનો ક્રમશઃ અનુવાદ આ પ્રમાણે છે–].
પ્રત્યેક બુદ્ધોનો શિષ્યભાવ વિરુદ્ધ છે. તેથી આ અસમ્યક છે. પણ જો તીર્થકરોપદિષ્ટ શાસનના સ્વીકારથી જ શિયભાવ માનીએ, તો તેમાં કોઈ દોષ નથી. * * * * * * *
o વ્યક્ત વાંયાથી સૂગથી અને અર્થથી કંઠસ્થ કરે છે. સાધુ-મોક્ષ સાધન તત્પર મુનિઓ. ઉપલક્ષણથી સાધવી.
જો સાધુ-સાધવી જ ભણે તો શું શ્રાવકાદિ સિદ્ધાંત ન ભણે ? ન જ ભણે. નિશીસયસૂત્રમાં ૧૯માં ઉદ્દેશાના અંતે કહેલ છે કે- જે સાધુ કે સાળી કે અન્યતીર્થિક કે ગૃહસ્થને વાયના દે કે વાચના દેનારને અનુમોદે.
આ સૂત્રની મૂર્તિ - ગૃહસ્થ અને અન્યતીર્થિકને વાસના ન આપવી. અહીં દશમાં ઉદ્દેશામાં અર્થ છે - અન્યતીર્થિકને કે ગૃહસ્થને વાયના આપે, અન્યતીથિંક - ન્યતીથિણી કે ગૃહસ્થ, ગૃહસ્થીને કારણે વાચના આપે - પ્રdયામાં ગાયા છે -
ગૃહસ્થ, અન્ય પાખંડિક, પ્રવજ્યાભિમુખ શ્રાવકને છજીવ અધ્યયન યાવત્ સુગરી - અર્થથી યાવત્ પિઔષણા. આ ગૃહસ્થ આદિ માટેનો અપવાદ સમજવો.
આ ગચ્છાચાર માધ્યાય - અપઠન પ્રસ્તાવ, સ્થાન-બંગસૂત્રમાં કહેલ છે, તેને વજીને ---
સ્થાનાંગમાં કહેલ સ્વાધ્યાય આ પ્રમાણે છે - અંતરિક્ષ અસ્વાધ્યાય દશ ભેદે કહેલો છે, તે આ પ્રમાણે - ઉલ્કાપાત, દિશા દાહ, ગજિત, વિધુતુ, નિઘતિ, ચૂપક, ચક્ષાલિતક, ધૂમિત, મહિત, જોહ્નાત, આ સૂત્ર છે. તેની આ વૃત્તિ છે –
ઉતરિક્ષ - આકાશમાં સંભવતો, વાવના - દિમાગમાં મહાનગરના પ્રદીપનક સમાન જે ઉધોત, ભૂમિમાં પ્રતિષ્ઠિત પણ ગગનતલવર્તી તે દિગ્દાહ, નિત - વાદળા સહિત કે હિત આકાશમાં વ્યંતરે કરેલ મહાગર્જિત ધ્વનિ. જેમાં સંધ્યાપભા અને ચંદ્રપ્રભા સાથે હોય, તેને ચૂપક કહે છે. તેનો અર્થ છે – સૂર્યપભા અને ચંદ્રપ્રભાનો મિશ્રવ ભાવ. તેમાં ચંદ્રપ્રભાવી આવૃત સંધ્યા ચાલી જાય છે.
શ્રુત-મહાનિશીથ, કલા આદિના સિદ્ધાંતના સારભૂત કે બિંદુભૂત, અતિશયથી, ઉત્તમ, પ્રધાનતમ કેમકે તેમાં કહેલ ક્રિયા કરવાથી મોક્ષગમનનો હેતુ થાય છે.
આ ગચ્છાચાર - સસાધુગણ મર્યાદા રૂપ છે. તેને સદ્ગુરુ પાસેથી અર્થથી સાંભળીને, મોક્ષમાર્ગ સાધક સાધુ પાસે યોગોદ્વહન વિધિથી સૂઝને ગ્રહણ કરીને સાધુ - મુમુક્ષુઓ, fપfi • વ્રતિનીને નિષ્પાદિત કરવું જોઈએ. જે જેમ અહીં કહેલ છે, તે તેમ વાંછા કરતા આત્માને [પોતાને પથ્ય-હિતકારી થાય છે.
[૧] લોક પુરુષના મસ્તક [સિદ્ધશિલા ઉપર સદા તે બિરાજમાન વિકસિતપૂર્ણ, શ્રેષ્ઠ જ્ઞાન અને દર્શન ગુણના ધારક એવા શ્રી સિદ્ધ ભગવંતો અને લોકમાં જ્ઞાનનો ઉધોત કરનારા શ્રી અરિહંત પરમાત્માને નમસ્કાર થાઓ.
[૨] આ પ્રકરણ મોક્ષમાર્ગના દર્શક શાસ્ત્રો-જિનાગમોના સારભૂત અને મહાનું ગંભીર અર્થવાળું છે.
તેના ચાર પ્રકારની વિકશાઓથી રહિત એકાગ્ર ચિત્ત વડે સાંભળો અને સાંભળીને તદનુસાર આચરણ કરવામાં લેશ પણ પ્રમાદ કરો.
[ ] વિનય, આચાર્યના ગુણો, શિષ્યના ગુણો, વિનય-નિગ્રહના ગુણો, જ્ઞાનગુણ, ચારિત્રગુણ અને મરણગુણને કહીશ.
| [૪] જેમની પાસે વિધા-શિક્ષા મેળવે છે, તે આચાર્યગુરૂનો જે મનુષ્ય પરાભવતિરસ્કાર કરે છે, તેની વિધા ગમે તેટલા કષ્ટ પ્રાપ્ત કરી હોય તો પણ નિષ્ફળ થાય છે.
[૫] કર્મોની પ્રબળતાને લઈને જે જીવ ગુરૂનો પરાભવ કરે છે, તે અક્કડઅભિમાની અને વિનયહીન જીવ જગમાં ક્યાંય યશ કે કીર્તિ પામી શકતો નથી. પરંતુ સર્વત્ર પરાભવ જ પામે છે.
[૬] ગુરજનોએ ઉપદેશેલી વિધાને જે મનુષ્ય વિનયપૂર્વક ગ્રહણ કરે છે, તે સર્વત્ર વિશ્વાસ અને યશ-કીર્તિ પામે છે.
| [] અવિનીત શિષ્યની શ્રમપૂર્વક શીખેલી પણ વિધા ગુરુજનોના પરાભવ કરવાની બુદ્ધિના દોષથી અવશ્ય નાશ પામે છે, કદાચ સર્વથા નાશ ન પામે તો પણ પોતાના વાસ્તવિક લાભ-ફળને આપનારી બનતી નથી.
[૮.૯] વિઘા વારંવાર સ્મરણ કરવા યોગ્ય છે, સાચવવા યોગ્ય છે, દુર્વિનીત
ગચ્છાચાર પ્રકીર્ણક સૂત્ર-૭/૧, આગમ-૩૦/૧નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ

Page #114

ગાથા-૯
૨૧૩
૨૧૪
ચંદ્રવેધ્યકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
અપાત્રને આપવા યોગ્ય નથી.
કેમકે દુર્વિનીત વિધા અને વિધાદાતા ગુરુ તે બંનેનો પરાભવ કરે છે.
વિધાનો પરાભવ કરતો અને વિધાદાતા આચાર્યના ગુણોને પ્રગટ ન કરતો પ્રબળ મિથ્યાત્વને પામેલો દુર્વિનિત જીવ ઋષિધાતકની ગતિ એટલે કે નકાદિ દુર્ગતિનો ભોગ બને.
[૧૦] વિનયાદિ ગુણોથી યુક્ત પુન્યશાળી પુરુષ વડે ગ્રહણ કરાયેલી વિધા પણ બળવતી બને છે.
જેમ ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલી પુગી અસાધારણ પુરુષને પતિ રૂપે પામીને મહાનું બને છે.
[૧૧] હે વત્સ! ત્યાં સુધી તું વિનયનો જ અભ્યાસ કર, કેમકે વિનય વિના - દર્વિનિત એવા તને વિધા વડે શું પ્રયોજન છે ? ખરેખર વિનય શીખવો જ દુષ્કર છે. વિધા તો વિનીતને અત્યંત સુલભ હોય છે.
[૧૨] હે સુવિનીત વસ ! તું વિનયપૂર્વક વિધાશ્રુતજ્ઞાનને શીખ, શીખેલી વિદ્યા અને ગુણ વારંવાર યાદ કર. તેમાં લેશ પણ પ્રમાદ ન કર. કેમકે ગ્રહણ કરેલી અને ગણેલી વિધા જ પરલોકમાં સુખકારી બને છે.
[૧૩] વિનયપૂર્વક શીખેલી, પ્રસન્નતાપૂર્વક ગુરુજનોએ ઉપદેશેલી અને સૂત્ર વડે સંપૂર્ણ કંઠસ્થ કરેલી વિધાઓનું ફળ અવશ્ય અનુભવી શકાય છે.
[૧૪] આ વિષમકાળમાં સમસ્ત શ્રુતજ્ઞાનના દાતા આચાર્ય ભગવંત મળવી અત્યંત દુર્લભ છે, તેમજ કોધ, માન આદિ ચાર કષાયથી રહિત શ્રુતજ્ઞાન શીખનાને શિષ્ય મળવા પણ દુર્લભ છે.
[૧૫] સાધુ કે ગૃહસ્થ કોઈપણ હોય, તેના વિનયગુણની પ્રશંસા જ્ઞાની પુરુષો અવશ્ય કરે છે.
અવિનીત કદી પણ લોકમાં કાર્તિક યશ પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી.
[૧૬] કેટલાંક લોકો વિનયનું સ્વરૂપ, ફળ આદિ જાણવા છતાં, તેવા પ્રકારના પ્રબળ અશુભ કર્મોના પ્રભાવને લઈને રાગદ્વેષથી ઘેરાયેલા, વિનયપ્રવૃત્તિ કરવા ઈચ્છતા નથી.
[૧] ન બોલનાર કે વધારે ન ભણનાર છતાં વિનય વડે સદા વિનીતનમ અને ઈન્દ્રિયો ઉપર કાબૂ મેળવનાર કેટલાંક પુરષો કે સ્ત્રીઓની યશકીર્તિ સર્વત્ર પ્રસરે છે.
[૧૮] ભાગ્યશાળી પુરુષોને જ વિધાઓ ફળ આપનારી થાય છે, પણ ભાગ્યહીનને વિધાઓ ફળતી નથી.
[૧૯] વિઘાનો તિરસ્કાર કરનારો તથા નિંદા-અવહેલના આદિ દ્વારા વિદ્યાવાનું આચાર્ય ભગવંતાદિના ગણોનો નાશ કરનાર ગાઢ મિથ્યાત્વથી મોહિત થઈ ભયંકર દુર્ગતિમાં જાય છે.
[૨૦] ખરેખર ! સમસ્ત શ્રુતજ્ઞાનના દાતા આચાર્ય ભગવંત મળવા સુલભ
નથી. તેમજ સરળ અને જ્ઞાનાભ્યાસમાં સતત ઉધમી શિણો મળવા સુલભ નથી.
| [૨૧] આ રીતે વિનયના ગુણ વિશેષો - વિનીત બનવાથી થતાં મહાનું લાભોને ટૂંકમાં કહ્યા.
હવે આચાર્ય ભગવંતોના ગુણો હું કહું છું, તેને તમે એકાગ્ર ચિત્તથી સાંભળો.
[૨૨] શુદ્ધ વ્યવહાર માર્ગના પ્રરૂપક, શ્રુતજ્ઞાનરૂપ રનોના સાર્થવાહ અને ક્ષમા વગેરે અનેક • લાખો ગુણોના ધાક એવા આચાર્યના ગુણોને હું કહીશ.
[૨૩ થી ૨૭] પૃથ્વીની જેમ સઘળું સહન કરનારા, મેરુ જેવા નિરૂકંપ-ધર્મમાં નિશ્ચલ, ચંદ્ર જેવા સૌમ્ય કાંતિવાળા, શિષ્યાદિએ આલોચેલા દોષો બીજા પાસે પ્રગટ ન કરનારા, આલોચના યોગ્ય હેતુ, કારણ અને વિધિને જાણનારા -
ગંભીર હૃદયવાળા, પરવાદીઓ વગેરેથી પરાભવ ન પામનાર, ઉચિત કાળદેશ અને ભાવના જાણકાર, વરા વિનાના - કોઈ કાર્યમાં ઉતાવળ ન કરનારા, ભ્રાંતિ સહિત, -
આશ્રિત શિયાદિને સંયમ સ્વાધ્યાયાદિમાં પ્રેક અને માયા વિનાના, લૌકિક, વૈદિક અને સામાજિક - શાસ્ત્રોમાં જેમનો પ્રવેશ છે - તથા -
સ્વ સમય - જિનાગમ અને પર સમય - અન્ય દર્શન શાસ્ત્રોના જ્ઞાતા, જેની આદિમાં સામાયિક અને અંતમાં પૂર્વો વ્યવસ્થિત છે, એવી દ્વાદશાંગીના અર્થો. જેમણે મેળવ્યા છે, ગ્રહણ કર્યા છે, એવા આચાર્યોની.
વિદ્વર્જન પંડિતો સદા પ્રશંસા કરે છે.
[૨૮] અનાદિ સંસારમાં અનેક જન્મોને વિશે આ જીવે કર્મ - કામ, ધંધા, શિલાકળા તથા બીજા ધર્મ આચારોના જ્ઞાતા-ઉપદેટા હજારો આચાર્યો પ્રાપ્ત કર્યા છે.
[૨૯ થી ૩૧ સર્વજ્ઞ કથિત નિર્ણવ્ય પ્રવચનમાં જે આચાર્યો છે, તેઓ સંસાર અને મોક્ષ-બંનેના યથાર્થ સ્વરૂપને જણાવનારા હોવાથી જેમ એક પ્રદીપ્ત દીવાથી સેંકડો દીપક પ્રકાશિત થાય છે. છતાં તે દીવો પ્રદીપ્ત જ રહે છે.
તેમ દીપક જેવા આચાર્ય ભગવંતો સ્વ અને પર આત્માઓના પ્રકાશકઉદ્ધારક હોય છે.
સૂર્ય જેવા પ્રતાપી, ચંદ્ર જેવા સૌમ્ય - શીતલ અને કાંતિમય તથા સંસાર સાગરથી પાર ઉતારનાર આચાર્યોના ચરણોમાં જે પુન્યશાળીઓ નિત્ય પ્રણામ કરે છે, તે ધન્ય છે.
[૩૨] આવા આચાર્ય ભગવંતોની ભક્તિના રાગ વડે આ લોકમાં કીર્તિ, પલોકમાં ઉત્તમ દેવગતિ અને ધર્મમાં અનન્ય બોધિ-શ્રદ્ધા પ્રાપ્ત થાય છે.
[33] દેવલોકમાં રહેલા દેવો પણ દિવ્ય અવધિજ્ઞાન વડે આચાર્ય ભગવંતોને જોઈને હંમેશાં તેમના ગુણોનું સ્મરણ કરતાં પોતાના આસન-શયનાદિ મૂકી દે છે.
[૩૪] દેવલોકમાં રૂપવતી અપ્સરાઓની મધ્યે રહેલા દેવો પણ નિર્ચન્ય પ્રવચનનું સ્મરણ કરતાં તે અારાઓ દ્વારા આચાર્ય ભગવંતોને વંદન કરાવે છે.
[૩૫] જે સાધુઓ છ, અટ્ટમ, ચાર ઉપવાસ આદિ દુષ્કર તપ કરવા છતાં

Page #115

ગાથા-૩૫
રાપ
ગુરૂ વચનનું પાલન કરતાં નથી. તેઓ અનંત સંસારી બને છે.
[૩૬] અહીં ગણાવ્યા છે અને બીજા પણ ઘણાં ગણો આચાર્ય ભગવંતોના હોવાથી, તેની સંખ્યાનું પ્રમાણ થઈ શકે એમ નથી. હવે હું શિષ્યના વિશિષ્ટ ગુણોને સંક્ષેપમાં કહીંશ -
[૩] જે હંમેશાં નમવૃતિવાળો, વિનીત, મદ રહિત, ગુણને જાણનારો, સજ્જન અને આચાર્ય ભગવંતના આશયને સમજનારો હોય છે. તે શિષ્યની પ્રશંસા પંડિત પુરુષો કરે છે. અર્થાત્ તેવો સાધુ સુશિષ્ય કહેવાય છે.)
[૩૮] શીત, તાપ, વાયુ, ભૂખ, તરસ અને અરતિ પરીષને સહન કરનાર, પૃથ્વીની જેમ સર્વ પ્રકારની પ્રતિકૂળતા - અનુકૂળતા વગેરેને ખમી ખાનાર - શહેનાર શિષ્યને કુશળ પુરુષો પ્રશંસે છે.
[3] લાભ કે અલાભના પ્રસંગમાં પમ જેના મુખનો ભાવ બદલાતો નથી અર્થાત્ હર્ષ કે ખેદયુક્ત બનતો નથી. તેમજ જે અા ઈચ્ચાવાળો અને સદા સંતુષ્ટ હોય છે. તેવા શિષ્યની પંડિત પુરુષો પ્રશંસા કરે છે.
[૪] જે છ પ્રકારના વિનયની વિધિને જાણનારો તથા આત્મિક હિતની રચિવાળા હોય છે. એવો વિનીત તથા ઋદ્ધિ આદિ ગારવથી હિત શિષ્યને ગીતાર્યો પ્રશંસે છે.
[૪૧] આચાર્ય આદિ દશ પ્રકારની વૈયાવચ્ચ કવામાં સદા ઉધત, વાચનાદિ સ્વાધ્યાયમાં નિત્ય પ્રયત્નશીલ તથા સામાયિક આદિ સર્વ આવશ્યકમાં ઉધત શિષ્યની જ્ઞાની પુરુષો પ્રશંસા કરે છે.
[૪૨] આચાર્ય ભગવંતનો ગુણાનુવાદ કરનાર, ગચ્છવાસી ગુર અને શાસનની કીર્તિને વધારનાર અને નિર્મળ પ્રજ્ઞા વડે પોતાના ધ્યેય પ્રત્યે અત્યંત જાગરુક શિષ્યને મહર્ષિજનો વખાણે છે.
[૪૩] હે મુમુક્ષુ મુનિ ! સર્વ પ્રથમ સર્વ પ્રકારના માનને હણીને શિક્ષા પ્રાપ્ત કર, ખરેખર ! સુવિનિત શિષ્યના જ બીજા આત્માઓ શિષ્ય બને છે. અશિષ્યના શિષ્ય કોઈ ન બને.
| [૪૪] વિનિત શિષ્ય આચાર્ય ભગવંતના અતિશય કટુક-રોષભર્યા કે પ્રેમભર્યા વયનોને સારી રીતે સહેવા.
[૪પ થી ૪૮] હવે શિષ્યની પરીક્ષા માટે તેમાં કેટલાંક વિશિષ્ટ લક્ષણો અને ગુણો બતાવે છે -
જે પુરષ ઉત્તમ જાતિ, કુળ, રૂપ, ચૌવત, બળ, વીર્ય, પરાક્રમ, સમતા અને સવગુણથી યુકત હોય, મધુરભાષી, કોઈની ચાડી ચુગલી ન કરનારો, અશઠ, નગ્ન અને અલોભી હોય તથા અખંડ હાથ અને પગવાળો, ઓછા રોમવાળો, સ્નિગ્ધ અને પુટ દેહવાળો, ગંભીર, ઉન્નત નાસિકાવાળો, ઉદાર દૈષ્ટિ અને વિશાળ નેત્રવાળો હોય.
જિનશાસનનો અનુરાગી - પક્ષપાતી, ગુરુજનોના મુખ તરફ જોનારો, ધીર, શ્રદ્ધાનુણથી પૂર્ણ, વિકાર રહિત, વિનય પ્રધાન જીવન જીવનારો હોય.
૨૧૬
ચંદ્રવેધ્યકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ કાળ, દેશ અને સમય-પ્રસંગને ઓળખનારો, શીલરૂપ અને વિનયને જાણનારો, લોભ-ભય-મોથી રહિત, નિદ્રા અને પરીષહને જીતનારો હોય.
તેને કુશળ પુરુષો યોગ્ય શિષ્ય કહે છે.
[૪૯] કોઈ પુરુષ કદાચ શ્રુતજ્ઞાનમાં કુશલ હોય, હેતુ, કારણ અને વિધિનો જાણકાર હોય છતાં જો તે અવિનીત અને ગૌરવયુક્ત હોય તો શ્રતઘર મહર્ષિ તેમને પ્રશંસતા નથી.
[૫૦,૫૧] પવિત્ર, અનુરાગી, સદા વિનયના આચારોને આચરનાર, સરળ હૃદયવાળા, પ્રવચનની શોભાને વધારનાર અને ધીર એવા શિષ્યને આગમની વાચના આપવી જોઈએ.
ઉક્ત વિનયાદિ ગુણથી હીન અને બીજા નયાદિ સેંકડો ગુણથી યુક્ત એવા પુગને પણ હિતૈષી પંડિત શાસ્ત્ર વાચના કરાવતો નથી, તો સર્વથા ગુણહીન શિષ્યને શાસ્ત્રજ્ઞાન કેમ કરાવાય ?
પિ૨,૩] નિપુણ-સૂમ અથવાળા શાસ્ત્રોમાં વિસ્તારથી બતાવેલી આ શિયા પરીક્ષા સંક્ષેપમાં કહી છે.
પારલૌકિક હિતના કામી ગુરુએ શિષ્યની પરીક્ષા અવશ્ય કરવી જોઈએ.
શિષ્યોના ગુણોની કીર્તના મેં સંક્ષેપમાં વર્ણવી છે, હવે વિનયના નિગ્રહ ગુણોને કહીશ, તે તમે સાવધાન ચિત્તવાળા બનીને સાંભળો.
[૫૪] વિનય મોક્ષનું દ્વાર છે, વિનયને કદી મૂકવો નહીં, કારણ કે અશ્રુતનો અભ્યાસી પુરષ પણ વિનય વડે સર્વે કર્મોને ખપાવી દે છે.
[૫૫] જે પુરપ વિનય વડે અવિનયને જીતી લે છે, શીલ-સદાચાર વડે નિઃશીલત્વ-દુરાચારને જીતી લે છે, અપાપ-ધર્મ વડે પાપને જીતી લે છે.
તે ત્રણે લોકને જીતી લે છે.
[૫૬,૫] મુનિ શ્રુતજ્ઞાનમાં નિપુણ હોય, હેતુ, કારણ અને વિધિનો જાણકાર હોય છતાં અવિનીત અને ગૌરવયુક્ત હોય તો શ્રતધર તેની પ્રશંસા કરતાં નથી. - બહુશ્રુત પુરુષ પણ ગુણહીન, વિનયહીન, ચારિત્ર યોગોમાં શિથિલ બનેલો હોય તો ગીતાર્થ પુરુષ તેને અા શ્રુતવાળો માને છે.
[૫૮] જે તપ, નિયમ, શીલથી યુક્ત હોય, જ્ઞાન-દર્શન અને સાત્રિ યોગમાં સદા ઉઘત-તત્પર હોય તે અલાદ્યુતવાળો હોય તો પણ જ્ઞાની પુરુષો તેને બહુશ્રુતનું સ્થાન અર્થાત્ માન આપે છે.
[૫૯] સખ્યત્વમાં જ્ઞાન સમાયેલું છે, ચારિત્રમાં જ્ઞાન અને દર્શન ‘બનેનો સમાવેશ થયેલો છે, ક્ષમાના બળ વડે તપ અને વિનય વડે વિશિષ્ટ પ્રકારના નિયમો સફળ બને.
દિo] મોક્ષફળને આપનાર વિનય જેનામાં નથી, તેના વિશિષ્ટ પ્રકારના તપો, વિશિષ્ટ કોટીના નિયમો અને બીજા પણ અનેક ગુણો નિર્યક બને છે.
[૬૧] અનંતજ્ઞાની શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતોએ સર્વ કર્મભૂમિઓમાં મોક્ષમાર્ગની

Page #116

૨૧૮
ચંદ્રવેણકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
ગાયા-૬૧
૨૧૭ પ્રરૂપણાં કરતાં, સર્વ પ્રથમ તો વિનયનો જ ઉપદેશ આપેલો છે.
[૨] જે વિનય છે, તે જ જ્ઞાન છે, જે જ્ઞાન છે, તે જ વિનય છે. કેમકે વિનય વડે જ્ઞાન મળે છે અને જ્ઞાન દ્વારા વિનયનું સ્વરૂપ જાણી શકાય છે.
[3] મનુષ્યોના સંપૂર્ણ રાત્રિનો સાર વિનયમાં પ્રતિષ્ઠિત છે, તેથી વિનયહીના મુનિની પ્રશંસા નિર્ઝન્ય મહર્ષિઓ કરતાં નથી.
[૬૪] બહશ્રત હોવા છતાં જે અવિનીત અને અ૫ શ્રદ્ધાસંવેગવાળો છે, તે ચાસ્ત્રિને આરાધી શકતો નથી અને ચાઅિભ્રષ્ટ જીવ સંસારમાં ભમ્યા કરે છે.
| દિપો જે મુનિ થોડાં પણ શ્રતજ્ઞાનથી સંતુષ્ટ ચિતવાળો બની વિનય કરવામાં તત્પર રહે છે, પાંચ મહાવ્રતોનું નિરતિચાર પાલન કરે છે અને મન, વચન, કાયાને ગુપ્ત રાખે છે.
તે અવશ્ય ચારિત્રનો આરાધક થાય છે.
[૬૬] ઘણાં શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ પણ વિનયરહિત સાધુને શું લાભ કરી શકે ? લાખો કરોડો ઝગમગતા દીવા પણ આંધળા માણસને શો ફાયદો કરી શકે ?
[૬] આ રીતે મેં વિનયના વિશિષ્ટ લાભોનું સંક્ષેપમાં વર્ણન કર્યું. હવે વિનયપૂર્વક શીખેલા શ્રુતજ્ઞાનના વિશેષ ગુણો - લાભોનું વર્ણન કરું છું, તે સાંભળો.
[૬૮] શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માએ ઉપદેશેલા, મહાન વિષયવાળા શ્રુતજ્ઞાનને સંપૂર્ણ રીતે જાણવો શક્ય નથી.
- માટે તે પુરુષો-મુનિઓ ધન્યવાદને પાત્ર છે, જે જ્ઞાની છે અને ચારિત્ર સંપન્ન છે.
૬િ૯,૩૦] સુર, અસુર, મનુષ્ય, ગરૂડકુમાર, નગાકુમાર વાત ગંધર્વ દેવો વગેરે સહિત ઉર્વલોક, અધોલોક અને તિછલોકનું વિશદ સ્વરૂપ શ્રુતજ્ઞાનથી જાણી શકાય છે.
તેમજ જીવ, અજીવ, પુન્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, બંધ, નિર્જસ અને મોક્ષ - આ નવ તવોને પણ બુદ્ધિમાન પુરુષો શ્રુતજ્ઞાન વડે જાણી શકે છે. તેથી જ્ઞાન એ ચાસ્ત્રિનો હેતુ છે.
[૧] જાણેલા દોષોનો ત્યાગ થાય છે, અને જાણેલા ગુણોનું સેવન થાય છે. એટલે ધર્મના સાધનભૂત એ બંને વસ્તુ જ્ઞાન દ્વારા જ સિદ્ધ થાય ચે.
[૨] જ્ઞાન વિનાનું એકલું ચારિત્ર [ક્રિયા અને ક્રિયા વિનાનું એકલું જ્ઞાન ભવતાક બનતાં નથી. ક્રિયા સંપન્ન જ્ઞાની જ સંસાર સમુદ્રને તરી જાય છે.
[3] જ્ઞાની હોવા છતાં જે ક્ષમાદિ ગુણોમાં વર્તતો ન હોય, ક્રોધાદિ દોષોને છોડતો ન હોય, તો તે કદાપિ દોષોથી મુક્ત અને ગુણવાન બની શકે નહીં.
[૪] અસંયમ અને અજ્ઞાન દોષથી ઘણાં ભવોમાં બાંધેલા શુભાશુભ કર્મરૂપી મળને, જ્ઞાની ચાત્રિ પાલન દ્વારા સમૂળગા ખપાવી નાંખે છે.
[૫] શો વિનાનો એકલો સૈનિક કે સૈનિક વિનાના એકલાં શસ્ત્રોની જેમ, જ્ઞાન વિનાનું ચારિત્ર અને ચાસ્ત્રિ વિનાનું જ્ઞાન મોક્ષાસાઘક બની શકતા નથી.
[5] મિથ્યાદૃષ્ટિને જ્ઞાન હોતું નથી, જ્ઞાન વિના ચારિત્ર ગુણો હોતા નથી. ગુણ વિના સંપૂર્ણ ક્ષયરૂપ મોક્ષ નથી અને સંપૂર્ણ કર્મક્ષય-મોક્ષ વિના નિર્વાણ-પરમ શાંતિનો અનુભવ નથી.
[9] જે જ્ઞાન છે એ જ કરણ-ચાસ્ત્રિ છે, જે ચાસ્ત્રિ છે એ જ પ્રવચનનો સાર છે અને જે પ્રવચનનો સાર છે, એ જ પરમાર્થ છે, એમ જાણવું.
[૩૮] પ્રવચનના પરમાર્થને સારી રીતે ગ્રહણ કરનાર પુરુષ જ બંધ અને મોક્ષને સ્પષ્ટ રીતે જાણીને તેઓજ જૂના-પુરાતન કર્મોનો ક્ષય કરે છે.
[૯] જ્ઞાનથી સમ્યક્ ક્રિયા થાય છે અને ક્રિયાથી જ્ઞાન-આત્મસાત્ બને છે. આ રીતે જ્ઞાન અને સમ્યક્ ક્રિયાના યોગથી ભાવ ચારિત્રની શુદ્ધિ થાય છે.
[૮] જ્ઞાન પ્રકાશ કરનાર છે, તપ શુદ્ધિ કરનાર છે અને સંયમ રક્ષણ કરનાર છે. આ રીતે જ્ઞાન, તપ અને સંયમ ત્રણેના યોગથી જિનશાસનમાં મોક્ષ કહ્યો છે.
[૧] જગતના લોકો ચંદ્રની જેમ બહુશ્રુત-મહાત્મા પરપના મુખને વારંવાર જુએ છે, એનાથી શ્રેષ્ઠતર, આશ્ચર્યકારી અને અતિશય સુંદર કઈ વસ્તુ છે ?
[] ચંદ્રથી જેમ શીતળ-જ્યોના નીકળે છે અને તે સર્વ લોકોને આનંદિત • આહાદિત કરે છે. એ પ્રમાણે ગીતાર્થ-જ્ઞાની પુરુષોના મુખથી ચંદન જેવા શીતળ જિનવચનો નીકળે છે, જે સાંભળીને મનુષ્યો ભવાટવીનો પાર પામે છે.
[૮] દોરાથી પરોવાયેલી સોય જેમ કચરામાં પડેલી છતાં ખોવાતી નથી, તેમ આગમનો અભ્યાસી જીવ સંસાર અટવીમાં પડવા છતાં ખોવાતો નથી.
[૮] જેમ દોરા વિનાની સોય નજરમાં નહીં આવતા ખોવાઈ જાય છે. તેમ સૂત્ર-શાસ્ત્ર બોધ વિના મિથ્યાત વડે ઘેરાયેલો જીવ ભવાટવીમાં ખોવાઈ જાય છે.
| [૮૫] શ્રુતજ્ઞાન દ્વારા પરમાર્થનું ચયાર્થદર્શન થવાથી તપ અને સંયમ ગુણને જીવનભર અખંડિત રાખવાથી મરણ સમયે શરીર સંપત્તિનો નાશ થવા છતાં જીવને વિશિષ્ટ ગતિ-સદ્ગતિ અને સિદ્ધિગતિ પ્રાપ્ત થાય છે.
[૬] જેમ વૈધ વૈધક શાસ્ત્રોના જ્ઞાન વડે રોગની નિપુણ ચિકિત્સા જાણે છે, તેમ શ્રુતજ્ઞાન વડે મુનિ ચાસ્ત્રિની શુદ્ધિ કેમ કરવી તે સારી રીતે જાણે છે.
[૮] વૈદક ગ્રંથોના અભ્યાસ વિના જેમ વૈધ વ્યાધિની ચિકિત્સા જાણતો નથી, તેમ આગમિક જ્ઞાનથી રહિત મુનિ ચારિત્ર શુદ્ધિનો ઉપાય જાણી શકતો નથી.
[૮] તે કારણથી મોક્ષાભિલાષી આત્માએ તીર્થકર ભગવંત પ્રરૂપિત આગમ શાસ્ત્રોના અર્થપૂર્વકના અભ્યાસમાં સતત ઉધમ કરવો જોઈએ.
૮િ૯] શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માએ બતાવેલા બાહ્ય અને અત્યંતર તપના બારે પ્રકારોમાં સ્વાધ્યાય સમાન અન્ય કોઈ તપ છે નહીં અને થશે પણ નહીં.
[6] જ્ઞાનાભ્યાસની રૂચિવાળાએ બુદ્ધિ હોય કે ન હોય પણ ઉધમ અવશ્ય કરવો જોઈએ. કેમકે બુદ્ધિ જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોના ક્ષયોપશમથી પ્રાપ્ત થાય છે.
[૧] અસંખ્ય જન્મોના ઉપાર્જન કરેલાં કમને, ઉપયોગયુક્ત આત્મા પ્રતિ

Page #117

ગાથા-૯૧
૨૨૦
ચંદ્રવેણકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
[૧૯૫] અત્યંત દુર્લભ મનુષ્ય જન્મ મેળવીને પણ જે મનુષ્ય તેની વિરાધના કરે છે, જન્મને સાર્થક બનાવતો નથી, તે વહાણ ભાંગી પડવાથી દુઃખી થતાં વહાણવટીની જેમ પાછળથી અત્યંત દુઃખી થાય છે.
[૧૦૬] દુર્લભતર શ્રમણ ધર્મને ખામીને જે પુરુષો-મન, વચન, કાયાના યોગથી તેની વિરાધના કરતા નથી.
તેઓ દરિયામાં વહાણ મેળવનાર નાવિકની જેમ પાછળથી શોકને પ્રાપ્ત કરતાં
નથી.
સમય ખપાવે છે, પણ સ્વાધ્યાયથી ઘણાં ભવોના સંચિત કર્મ ક્ષણવારમાં ખપી જાય છે.
[૨] તિર્યચ, સુર, અસુર, મનુષ્ય, કિન્નર, મહોય અને ગંધર્વ સહિત સર્વ છવાસ્થ જીવો કેવલી ભગવંતને પૂછે છે. એટલે કે લોકમાં છવાસ્થ જીવોને પોતાની જિજ્ઞાસાના સમાધાન માટે પૂછવા યોગ્ય સ્થાન એક માત્ર કેવલજ્ઞાની છે.
[૯૩,૯૪] જે કોઈ એક પદના શ્રવણ-ચિંતનથી મનુષ્ય સતત વૈરાગ્યને પામે છે.
- તે એક પદ સમ્યમ્ જ્ઞાન છે.
કારણ કે જેનાથી વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે જ તેનું સાચું જ્ઞાન છે તેમ જાણ
વીતરાગ પરમાત્માના માર્ગમાં જે એક પણ પદ વડે મનુષ્ય તીવ્ર વૈરાગ્યને પામ્યો હોય, તે પદ મરણ સુધી પણ મૂકવું ન જોઈએ.
[૫] જિનશાસનમાં જે કોઈ એક પદના ધારણથી જેને સંવેગ પ્રાપ્ત થાય છે, તે જ એક પદના આલંબનથી અનુક્રમે અધ્યાત્મયોગની આરાધના દ્વારા વિશિષ્ટ ધર્મધ્યાન અને શુક્લધ્યાન દ્વારા સમગ્ર મોહજાળને ભેદી નાંખે છે.
[૯૬,૯] મરણ સમયે સમગ્ર દ્વાદશાંગીનું ચિંતન થવું એ અત્યંત સમર્થ ચિત્તવાળા મુનિથી પણ શક્ય નથી.
તેથી તે દેશ-કાળમાં એક પણ પદનું ચિંતન આરાધનામાં ઉપયુક્ત થઈને જે કરે છે, તે જીવને જિનેશ્વર પમરાત્માએ આરાધક કહ્યો છે..
[૮] સુવિહિત મુનિ આરાધનામાં એકાગ્ર બની સમાધિપૂર્વક કાળ કરી, ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ ભવમાં અવશ્ય મોક્ષ પામે છે, અર્થાત્ નિવણિને પામે છે.
[૯] આ રીતે શ્રુતજ્ઞાનના વિશિષ્ટ ગુણો - મહાન લાભો સંક્ષેપથી મેં વર્ણવેલાં છે.
ધે યાત્રિના વિશિષ્ટ ગુણો તમે એકાગ્ર ચિતવાળા બનીને સૌ સાંભળો.
(૧૦૦] જિનેશ્વર પરમાત્માએ કહેલાં ધર્મનું પ્રયત્નપૂર્વક પાલન કરવા માટે જેઓ સવ પ્રકારે ગૃહસ્પાશના બંધનથી સર્વથા મુક્ત થાય છે, તેઓ ધન્ય છે.
[૧૦૧] વિશુદ્ધ ભાવ વડે એકાગ્ર ચિતવાળા બનીને જે પુરુષો જિન વચનનું પાલન કરે છે, તે ગુણ સમૃદ્ધ મુનિ મરણ સમય પ્રાપ્ત થવા છતાં સહેજ પણ વિષાદને અથવા ગ્લાનિને અનુભવતા નથી.
[૧૦૨] દુ:ખ માત્રથી મુકત કરનાર એવા મોક્ષમાર્ગમાં જેઓએ પોતાના આત્માને સ્થિર કર્યો નથી, તેઓ દુર્લભ એવા શ્રમણપણાને પામીને પણ સીદાય છે.
[૧૦] જેઓ દેઢ પ્રજ્ઞાવાળા, ભાવથી એકાગ્ર ચિતવાળા બની પારલૌકિક હિતની ગવેષણા કરે છે, તે મનુષ્યો સર્વે પણ દુ:ખનો પાર પામે છે.
[૧૦૪] સંયમમાં અપમત બની જે પુરુષ ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, અરતિ અને દુગંછાને ખપાવી દે છે, તેઓ પમ સુખને અવશ્ય પ્રાપ્ત કરે છે.
[૧૦] પહેલાં તો મનુષ્ય જન્મ મળવો દુર્લભ છે. મનુષ્ય જન્મમાં બોધિ પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે. બોધિ મળે તો પણ શ્રમણપણું અતિદુર્લભ છે. [૧૮] શ્રમણપણું મળવા છતાં શાસ્ત્રોનું રહસ્યજ્ઞાન મળવું ઘણું જ દુર્લભ છે. જ્ઞાનનું રહસ્ય સમજવા છતાં ચાસ્ત્રિની વિશુદ્ધિ થવી તેનાથી પણ દુર્લભ છે.
તેથી જ જ્ઞાની પુરુષો આલોચનાદિ કરવા દ્વારા ચાત્રિની વિશુદ્ધિ માટે સતત ઉધમશીલ રહે છે.
[૧૯] કેટલાંક પુરુષો સમ્યક્ત્વ ગુણની નિયમા પ્રશંસા કરે છે. કેટલાંક પુરષો ચારિત્રની શુદ્ધિને વખાણે છે. તો વળી કેટલાંક પુરુષો સમ્યગ્રજ્ઞાનને વખાણે છે.
[૧૧૦ થી ૧૧૨] સમ્યકત્વ અને સાત્રિ બંને ગુણો સાથે પ્રાપ્ત થતાં હોય તો બુદ્ધિશાળી પુરુષે તે બંને ગુણોમાંથી પહેલાં કયો ગુણ પ્રાપ્ત કરવો જોઈએ ?
ચામિ વિના પણ સમ્યકત્વ હોય. જેમ કૃષ્ણ અને શ્રેણિક મહારાજાને અવિરતિપણામાં પણ સખ્યત્વ હતું.
પરંતુ જેઓ ચાસ્ત્રિવાનું છે, તેઓને સખ્યત્વ હોય જ.
ચાત્રિથી ભ્રષ્ટ થયેલાએ શ્રેષ્ઠતર સમ્યકત્વને અવશ્ય ધારણ કરી રાખવું જોઈએ.
- કેમકે દ્રવ્ય યાસ્મિને નહીં પામેલાં પણ સિદ્ધ બની શકે છે. પરંતુ દર્શનગુણ રહિત જીવો સિદ્ધ થઈ શકતાં નથી.
[૧૧] ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રને પાળનારા પણ કોઈક મિથ્યાત્વના યોગે સંયમ શ્રેણીથી પડી જાય છે. તો સરાણ ધર્મમાં વર્તતા સમ્યગ્દષ્ટિ તેમાંથી પતિત થઈ જાય એમાં શી નવાઈ ?
[૧૧૪] જે મુનિની બુદ્ધિ પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ વડે યુક્ત છે અને જે રાગ-દ્વેષ કરતાં નથી, તેનું ચારિતમ્ શુદ્ધ બને છે.
[૧૧૫] તે ચાસ્ત્રિની શુદ્ધિ માટે સમિતિ અને ગુપ્તિના પાલન કાર્યમાં પ્રયત્નપૂર્વક ઉધમ કરો.
તેમજ સમ્યગુદર્શન, જ્ઞાન અને સાત્રિ એ ત્રણેની સાધનામાં લેશમાત્ર પણ પ્રમાદ ન કરો.
[૧૧૬] આ રીતે યાત્રિ ધર્મના ગુણો - મહાત્ લાભોને મેં ટૂંકમાં વર્ણવ્યા છે.

Page #118

ગાથા-૧૧૬
૨૨૧
૨૨૨
ચંદ્રવેધ્યકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
હવે સમાધિમરણના ગુણ વિશેષ એકાગ્ર થઈ સાંભળો.
[૧૧૭ થી ૧૨૦] જેમ અનિયંત્રિત ઘોડા ઉપર બેઠેલો અજાણપુરુષ શગુસૈન્યને પરાસ્ત કરવા કદાચ ઈચ્છે.
- પરંતુ તે પુરુષ અને ઘોડો અગાઉ તેવી તાલીમ અને અભ્યાસ નહીં કવાયી...
સંગ્રામમાં સૈન્યને જોતાં જ નાશી જાય છે.
તેમ સુધાદિ પરીષહો, લોયાદિ કષ્ટો અને તપનો જેણે અભ્યાસ કર્યો નથી, એવા મુતિ...
- મરણ પ્રાપ્ત થતાં શરીર ઉપર આવતા પરીપહો અને ઉપસર્ગો તથા વેદનાઓને સમતાપૂર્વક સહી શકતા નથી.
પૂર્વે તપ આદિનો અભ્યાસ કરનાર તથા સમાધિની કામનાવાળો એવો મુનિ જો વૈષયિક સુખોની ઈચ્છાને રોકે તો પરીષહોને અવશ્ય સમતાપૂર્વક સહી શકે છે.
[૧૨] પૂર્વે શાસ્ત્રોક્ત વિધિ મુજબ વિગઈત્યાગ, ઉણોદરી, ઉત્કૃષ્ટ તપ આદિ કરીને ક્રમશઃ સર્વ આહારનો ત્યાગ કરનાર મુનિ મરણકાળે નિશ્ચયનયરૂપ પરશુના પ્રહાર વડે પરીષહોની સેનાને છેદી નાંખે છે.
[૧૨૨] પૂર્વે સાત્રિ પાલનમાં પ્રબળ પ્રયત્ન કરનાર મુનિને મરણ સમયે ઈન્દ્રિયો પીડે છે, સમાધિમાં બાઘા ઉત્પન્ન કરે છે. આ રીતે તપ આદિનો પૂર્વ અભ્યાસ ન કરનાર મુનિ અંતિમ આરાધના વખતે કાયર બની મુંઝાય છે.
[૧૨૩] આગમનો આગમનો અભ્યાસ મુનિ પણ ઈન્દ્રિયોની લોલુપતાવાળો બની જતો હોય તો...
તેને મરણ વખતે સમાધિ કદાય રહે કે ન પણ રહે. શાસ્ત્રના વચનો યાદ આવે તો સમાધિ રહે પણ ખરી.
પરંતુ ઈન્દ્રિય રસની પરવશતાને લઈને શાસ્ત્ર વચનની સ્મૃતિ અસંભવિત હોવાથી પ્રાયઃ સમાધિને રહે.
[૧૨૪] અલાદ્યુતવાળો મુનિ પણ તપ વગેરેનો સુંદર અભ્યાસ કરેલો હોય તો સંયમ અને મરણની શુભ પ્રતિજ્ઞાને થયા વિના સુંદર રીતે નભાવી શકે છે.
[૧૨૫] ઈન્દ્રિય સુખ-શાતામાં વ્યાકુળ, ઘોર પરીષહોની પરાધીનતાથી ઘેરાયેલો, તપ વગેરેનો અનભ્યાસી, કાયર પુરુષ અંતિમ આરાધના કાળે મુંઝાય છે.
[૧૨૬] પ્રથમથી જ સારી રીતે કઠોર તપ-સંયમની સાધના કરવા દ્વારા સત્વશીલ બનેલા મુનિને...
- મરણ સમયે ધૃતિબળથી નિવારણ કરાયેલી પરિષહ સેના કંઈપણ કરવા સમર્થ બનતી નથી.
[૧૨] પ્રારંભથી કઠોર તપ-સંયમની સાધના કરનાર બુદ્ધિમાન મુનિ, પોતાના ભાવિ હિતને સારી રીતે વિચારીને –
- નિદાન એટલે પૌદ્ગલિક સુખની આશંસા રહિત
- કોઈ પણ દ્રવ્ય ોગાદિ વિષયક પ્રતિબંધ ન રાખી, સ્વ કાર્ય સમાધિ યોગને સારી રીતે સાધે છે.
[૧૨૮] ધનુષ્યને ગ્રહણ કરીને, તેના ઉપર ખેંચીને બાણ ચડાવી દઈને, લક્ષ્ય પ્રત્યે સ્થિર મતિવાળો પુરુષ પોતાની શિક્ષાને વિચારતો રાધા વેધને વિંધે છે.
[૧૨૯] પણ તે ધનુર્ધર, પોતાના ચિત્તને લક્ષ્યથી અન્યત્ર લઈ જવાની ભૂલ કરી બેસે તો પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ હોવા છતાં - રાધાના ચંદ્રકરૂપ વેઠે વીંધી શકતો નથી.
[૧૩૦] ચંદ્રવેયકની જેમ મરણ સમયે સમાધિ પ્રાપ્ત કરવા માટે પોતાના આત્માને મોક્ષમાર્ગમાં અવિરાધિત ગુણવાળો અર્થાત્ આરાધક બનાવવો જોઈએ.
[૧૩૧] સમ્યક્ દર્શનની દૃઢતાથી નિર્મળ બુદ્ધિવાળા, તેમજ વકૃત્વ પાપોની આલોચના, નિંદા, ગહ કરનારા, અંતિમ સમયે વર્તતા મુનિનું મરણ શુદ્ધ થાય છે.
| [૧૩૨] જ્ઞાન, દર્શન અને રાત્રિના વિષયમાં મારાથી થયેલ જે અપરાધોને, શ્રી જિનેશ્વર સાક્ષાત્ જાણે છે.
તે સર્વ અપરાધોની, સર્વ ભાવથી આલોચના કરવાને હું ઉપસ્થિત થયો છું.
[૧૩] સંસારનો બંધ કરાવવાવાળા, જીવ સંબંધિ સગ અને દ્વેષ રૂપ બે પાપોને, જે પુરુષ રોકે છે, તે મરણ સમયે અવશ્ય સમાધિયુકત બને છે.
[૧૩૪] જે પુરુષ જીવ સાથેના ત્રણે દંડોનો જ્ઞાનાંકુશ વડે ગુપ્તિ રાખવા દ્વારા નિગ્રહ કરે છે.
તે પુરુષ મરણ સમયે કૃત્યોગી એટલે કે અપમત રહીને સમાધિને રાખી શકે છે.
[૧૩૫] જિનેશ્વર ભગવંતો વડે ગર્ધિત અને સ્વશરીરમાં ઉત્પન્ન થતાં એવા
ભયંકર ક્રોધાદિ ચાર કષાયોનો જે પુરુષ નિત્ય નિગ્રહ કરે છે, તે મરણમાં અવશ્ય સમતાયોગને સાધે છે.
[૧૩૬] જે જ્ઞાની પુરુષ વિષયોમાં અત્યંત લેપાયેલી ઈન્દ્રિયોનો જ્ઞાનરૂપ અંકુશ વડે નિગ્રહ કરે છે, તે મરણ સમયે સમાધિ સાધનારો બને છે.
[૧૩] છ જીવ નિકાયનો હિતસ્વી, – ઈહલોકાદિ સાતે ભયોરી સહિત. – અત્યંત મૃદુ અને નમ્ર સ્વભાવવાળા મુનિ
નિત્ય સહજ સમતાને અનુભવતા મરણ સમયે પરમ સમાધિને સિદ્ધ કરનારો બને છે.
[૧૩૮] જેણે આઠે મદોને જીતેલા છે, - જે બ્રહ્મચર્યની નવ ગુપ્તિથી ગુપ્ત છે, - ક્ષમા આદિ દશ યતિ ધર્મોના પાલને ઉધત છે, તે મરણ સમયે પણ અવશ્ય સમાધિભાવ સખે છે.
[૧૯] જે અત્યંત દુર્લભ એવા મોક્ષમાર્ગની આરાધના ઈચ્છતો હોય, દેવગુરુની આશાતનાને વર્ષનો હોય.

Page #119

ગાથા-૧૩૯
રર૩
ચંદ્રવેણકપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
ધર્મધ્યાનના સતત અભ્યાસ વડે શુક્લ ધ્યાનની સન્મુખ થયેલો હોય. તેિવો
મુતિ
મરણકાળમાં સમાધિને ઝીલી શકે છે.
[૧૪] જે મુનિ બાવીશ પરિપહો અને દુસહ એવા ઉપસર્ગોને શૂન્ય સ્થાનો કે ગામ, નગર આદિમાં સહન કરે છે, તે મરણ કાળે સમાધિમાં રહી શકે છે.
[૧૪૧] ધન્ય પુરુષોના કષાયો, બીજાના ક્રોધાદિ કષાયો સાથે અથડાવા છતાં • સરખી રીતે બેઠેલા પાંગળા માણસની જેમ ઉભા થવાને ઈચ્છતા નથી.
[૧૪૨] શ્રમણધર્મનું આચરનારા સાધુને, જો કપાયો ઉત્કટ કોટિના હોય તો, તેનું શ્રમણપણું શેલડીના ફૂલની જેમ નિફલ જાય છે, એમ મારું માનવું છે.
[૧૪]] કંઈક ન્યૂન પૂર્વકોટિ વર્ષ સુધી પાળેલું નિર્મળ સાત્રિ પણ કપાયથી કલુષિત ચિત્તવાળો પુરુષ એક મુહૂર્ત માત્રામાં હારી જાય છે.
[૧૪૪] અનંતકાળથી પ્રમાદના દોષ વડે ઉપાર્જન કરેલ કર્મોને, રાગ-દ્વેષને પરાસ્ત કરી - હણી નાંખનાર મુનિ મમ કોટિ પૂર્વ વર્ષોમાં જ ખપાવી દે છે.
[૧૪પ જો ઉપશાંત કપાયવાળો, ઉપશમ શ્રેણી આરૂઢ થયેલો યોગી પણ અનંતવાર પતન પામે છે, તો બાકી રહેલાં કષાયોનો વિશ્વાસ કેમ કરાય ?
| [૧૪૬] જો ક્રોધાદિ કષાયોનો ક્ષય થયો હોય તો જ પોતાને ક્ષેમકુશળ છે. એમ જાણે. જો કપાયો જીતાયા હોય તો સાચો જય જાણે, જો કષાયો હત-પ્રહત થયા હોય તો અભય પ્રાપ્ત થયો જાણે, જો કષાયોનો સર્વથા નાશ થઈ ગયો હોય તો અવિનાશી સુખ અવશ્ય મળે, તેમ જાણે.
[૧૪] ધન્ય છે, તે સાધુ ભગવંતોને જે હંમેશાં જિનવચનમાં કત રહે છે. કષાયો ઉપર કાબુ મેળવે છે.
બાહ્ય પદાર્થો પ્રત્યે જેને સગ નથી અને નિઃસંગ, નિર્મમવ બની યથેચ્છ રીતે સંયમ માર્ગમાં વિચરે.
[૧૪૮] મોક્ષમાર્ગમાં લીન-તત્પર બનેલા મહામુનિઓ અવિરહિત ગુણોવાળા બનીને..
આ લોક કે પરલોકમાં તથા જીવન કે મરણમાં પ્રતિબંધ કર્યા વિના વિયરે છે, તેમને ધન્ય છે.
[૧૪૯] બુદ્ધિમાન પુરુષે મરણ સમુદ્યાતના સમયે મિથ્યાવને વણીને સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કરવા માટે, પ્રબળ પુરુષાર્થ અવશ્ય કરવો જોઈએ.
[૧૫] ખેદની વાત છે કે – મહાન, ધીરપુરુષો પણ બળવાનું મરણ ઉપસ્થિત થાય ત્યારે, મરણ સમુઠ્ઠાતની તીવ્ર વેદનાથી વ્યાકુળ બનીને મિથ્યાત્વ દશા પામે છે.
[૧૫૧] તે કારણને લઈને બુદ્ધિશાળી મુનિએ ગુરુની પાસે દીક્ષા દિવસથી જ સર્વે પાપો યાદ કરીને,
તેની આલોચના, નિંદા, ગઈ કરવા દ્વારા, તે પાપોની શુદ્ધિ અવશ્ય કરી લેવી જોઈએ.
[૧૫૨] તે સમયે ગુરુ જેને જે ઉચિત પ્રાયશ્ચિત્ત આપે – - તે પ્રાયશ્ચિત્તનો ઈચ્છાપૂર્વક સ્વીકાર કરે. - ગુરનો અનુગ્રહ માનતો આ પ્રમાણે કહે -
ભગવદ્ ! આપને આપેલ પ્રાયશ્ચિત્ત-તપ કરવાને હું ઈચ્છું છું. આપે મને આ પાપથી ઉગારી ખરેખર ! ભવસાગરથી પાર ઉતારેલો છે.
[૧૫]] પરમાર્થથી મુનિઓએ અપરાધ કરવો જ ન જોઈએ, પ્રમાદવશ કદાચ થઈ જાય · અતિચાર સેવાઈ જાય તો તેનું અવશ્ય પ્રાયશ્ચિત કરી લેવું જોઈએ.
[૧૫૪] પ્રમાદની બહુલતાવાળા જીવને પ્રાયશ્ચિત્તથી જ વિશુદ્ધિ થઈ શકે છે. ચારિત્રની રક્ષા માટે તેના કુશભૂત પ્રાયશ્ચિતનું અવશય આચરણ કરવું જોઈએ.
[૧૫૫] “શલ્યવાળા જીવોને કદાપિ શુદ્ધિ થતી નથી.” – એ પ્રમાણે સર્વભાવદર્શી જિનેશ્વરે કહેલ છે.
પાપની આલોચના, નિંદા કરનારા સાધુઓ મરણ અને પુનર્ભવથી રહિત બની જાય છે.
[૧૫] એક વખત પણ શલ્ય સહિત મરણથી મરીને જીવો મહાભયાનક આ સંસારમાં વારંવાર અનકે જન્મ અને મરણ કરતાં ભ્રમણ કરે છે.
[૧૫] જે મુનિ પાંચ સમિતિથી સાવધાન બની, - ત્રણ ગુપ્તિઓ વડે ગુપ્ત થઈને, - યિકાળ સુધી વિચારીને પણ
- જો મરણ સમયે ધર્મને વિરાધે, તો જ્ઞાની પુરષો તેને આરાધના રહિત કહેલ છે.
[૧૫૮,૧૫૯] ઘણાં સમય પર્યન્ત અત્યંત મોહવશ જીવન જીવીને, છેલ્લી જિંદગીમાં જો સંવૃત્ત બની,
મરણ સમયે આરાધનામાં ઉપયુક્ત થાય તો તેને જિનેશ્વરોએ આરાધક કહ્યો છે.
તેથી સર્વભાવથી શુદ્ધ, આરાધનાને અભિમુખ થઈ, ભ્રાંતિ રહિત બની, સંથારો સ્વીકારી રહેલો એવો મુનિ પોતાના હૃદયમાં આ પ્રમાણે ચિંતન કરે.
[૧૬૦ થી ૧૬] મારો આત્મા એક છે, શાશ્વત છે અને જ્ઞાન-દર્શન વડે યુક્ત છે.
શેષ સર્વે દેહાદિ બાહ્ય પદાર્થો છે, જે સંયોગ સંબંધથી ઉત્પન્ન થયેલા છે. હું એકલો છું, મારું કોઈ નથી, હું કોઈનો નથી.
જેનો હું છું, તેને હું જોઈ શકતો નથી, તેમજ એવો કોઈ પદાર્થ નથી, કે જે મારો હોય.
પૂર્વે - ભૂતકાળમાં અજ્ઞાન દોષ વડે અનંતવાર હું દેવ-પણું, મનુષ્ય-પણું, તિર્યંચયોનિ અને નકગતિ એ ચારેને પ્રાપ્ત કરી ચૂકેલ છું, પરંતુ –
દુ:ખના હેતુભૂત એવા પોતાના જ કર્મો વડે હજુ સુધી મને ન તો સંતોષ પ્રાપ્ત

Page #120

ગાથા-૧૬૦ થી ૧૬૩
થયો છે કે ન સમ્યકત્વથી યુક્ત એવી વિશુદ્ધ બુદ્ધિ મળી છે.
[૧૬૪] દુઃખથી છોડાવનાર ધર્મમાં જે મનુષ્યો પ્રમાદ કરે છે, તેઓ મહા ભયંકર એવા સંસાર સાગરમાં લાંબાકાળ પર્યન્ત ભ્રમણ કરનારા થાય છે.
[૧૬૫] દૃઢ બુદ્ધિવાળા જે મનુષ્યો પૂર્વપુરુષ આચરિત જિન વચનના માર્ગને છોડતાં નથી, તેઓ સર્વે દુઃખોના પારને પામી જાય છે.
[૧૬૬] જે ઉધમી પુરુષો ક્રોધ, માન, માયા, લોભ તથા રાગ અને દ્વેષનો ક્ષય કરે છે. તેઓ પરમ શાશ્વત સુખરૂપ મોક્ષને અવશ્ય સાધનારા થાય છે.
૨૨૫
[૧૬૭] પુરુષના મરણ સમયે માતા, પિતા, બંધુ અથવા પ્રિય મિત્રો કોઈપણ તેને જરાયે આલંબનરૂપ બનતા નથી. એટલે કે મરણથી બચાવી શકતા નથી.
[૧૬૮] ચાંદી, સોનું, દાસ, દાસી, ચ, પાલખી આદિ વાહ્ય વસ્તુ મરણ સમયે આલંબન આપી શકતા નથી.
[૧૬૯] અશ્વ, હસ્તિ, સૈન્ય, ધનુપ્ કે સ્થ બળ આદિ કોઈ સંરક્ષક સામગ્રી માણસને મરણથી બચાવી શકતી નથી.
[૧૭૦] આ રીતે સંક્લેશ નિવારી, ભાવશલ્ય ઉદ્ધરનાર જિનોક્ત સમાધિમરણ આરાધતો શુદ્ધ થાય છે.
[૧૭૧] વ્રતના અતિચારોની શુદ્ધિના ઉપાયને જાણનાર પોતાના ભાવશલ્યની વિશુદ્ધિ પરસાક્ષીએ જ કરવી.
[૧૭૨] જેમ ચિકિત્સા કરવામાં અત્યંત કુશળ વૈધ પણ પોતાના રોગ બીજા કુશળ વૈધને કહે, તેની બતાવેલી ચિકિત્સા કરે, તેમ સાધુ પણ યોગ્ય ગુરુની પાસે પોતાના દોષોને પ્રગટ કરીને તેની શુદ્ધિ કરે છે.
[૧૭૩] આ રીતે મરણકાળના સમયે મુનિને વિશુદ્ધ પ્રવ્રજ્યા ઉત્પન્ન થાય છે. જે સાધુ મરણ સમયે મોહ પામતા નથી, તેને આરાધક કહેલાં છે.
[૧૭૪,૧૭૫] હે મુમુક્ષુ આત્મા ! વિનય, આચાર્યના ગુણ, શિષ્યના ગુણ, વિનય નિગ્રહના ગુણ, જ્ઞાનગુણ, ચરણગુણ, મરણગુણની વિધિ સાંભળીને, તમે એવી રીતે વર્તો કે જેથી ગર્ભવાસના વસવાટથી તથા મરણ, પુનર્ભવ, જન્મ અને દુર્ગતિના પતનથી સર્વથા મુક્ત બની શકાય.
28/15
ચંદ્રવેધ્યક પ્રકીર્ણકસૂત્ર ૭/૨, આગમ-૩૦/૨નો
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ મૂળ સૂત્રાનુવાદ પૂર્ણ
ગણિવિધપ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
૩૫ ગભિતિયા પ્રી+િc
૨૨૬
મૂળ-બાવાદ
• આ પન્નાની કોઈ વૃત્તિ, અવયૂરી આદિ અમે જોયેલ નથી, તેથી અહીં માત્ર મૂળસૂત્રનો અનુવાદ મૂકેલ છે.
• કોઈ જ વૃત્તિ આદિ ન હોવાથી માત્ર સૂત્રકમ જ અહીં નોંધાશે, પરંતુ આ પયજ્ઞામાં બધી જ ગાથા જ હોવાથી અત્રે ગાથા-૧, ગાથા-ર, ગ-૩ એ પ્રમાણેની નોધ કરેલ છે. ૦ આ પન્નાની ૮૫ ગાનો ક્રમશઃ અનુવાદ આ રીતે – - ગાથા-૧ :
પ્રવચન શાસ્ત્રમાં જે રીતે દેખાડેલ છે, એવું આ જિનભાષિત વચન છે, વિદ્વાનોએ પ્રશંસેલ છે, તેવી ઉત્તમ નવ બલ વિધિની બળાબળ વિધિ હું કહીશ—
. ગાથા-૨ :
આ ઉત્તમ નવ બળ વિધિ આ પ્રમાણે – દિવસ, તિથિ, નક્ષત્ર, કરણ, ગ્રહદિન, મુહૂર્ત, શકુનબળ, લગ્નબળ, નિમિતબળ.
ગાથા-૩ -
ઉભય પક્ષમાં દિવસે હોરા બળવાન છે, રાત્રે તે દુર્બળ છે, બલાબલ વિધિને રાત્રિમાં વિપરીત જાણવી.
• ગાથા-૪ થી ૮ :
એકમે લાભ નથી, બીજે વિપત્તિ છે, ત્રીજે અર્થ સિદ્ધિ, પાંચમે વિજય આગળ રહે છે, સાતમામાં ઘણાં ગુણ છે, તેમાં શંકા નથી. દશમીએ પ્રસ્થાન કરતાં માર્ગ નિષ્કંટક બને છે. એકાદશીએ આરોગ્યમાં વિઘ્ન રહિતતા અને કલ્યાણને જાણવું. જે અમિત્ર થયા છે, તે તેરસ પછી વશ થાય છે. ચૌદશ, પૂનમ, આઠમ, નોમ, છટ્ઠ, ચોય, બારસ એ ઉભય પક્ષમાં વર્જવી. એકમ, પાંચમ, દશમ, પૂર્ણિમા, અગિયારસ આ દિવસે શિષ્ય દિક્ષા કરવી.
- ગાથા-૯,૧૦ તિથિઓ પાંચ છે મહિનામાં આ એક એક અનિયત વર્તે છે.
નંદા, જયા, પૂર્ણા તિથિમાં શિષ્ય દીક્ષા કરવી, નંદા-ભદ્રામાં વ્રત, પૂર્ણામાં અનશન કરવું.
- ગાથા-૧૧ થી ૧૩ -
-
નંદા, ભદ્રા, વિજયા, તુચ્છા, પૂર્ણા. છ વખત એક
પુષ્ય, અશ્વિની, મૃગશિર્ષ, રેવતી, હસ્ત, ચિત્રા, અનુરાધા, જ્યેષ્ઠા અને મૂળ આ નવ નક્ષત્ર ગમન માટે સિદ્ધ છે.
મૃગશિર્ષ, મઘા, મૂળ, વિશાખા, અનુરાધા, હસ્ત, ઉત્તરા, રેવતી, અશ્વિની

Page #121

ગાથા-૧૧ થી ૧૩
રર૩
૨૨૮
ગણિવિધાપકર્ણકસત્ર-સટીક અનુવાદ
અને શ્રવણ આ નક્ષત્રમાં માર્ગે પ્રસ્થાન અને સ્થાન કરવું પણ આ કાર્ય અવસરે ગ્રહણ કે સંધ્યા હોવા ન જોઈએ.
આ રીતે સ્થાન-પ્રસ્થાન કરનારને સદા માર્ગમાં ભોજન, પાન, પુષ્કળ ફળફૂલ પ્રાપ્ત થાય અને જતાં પણ ક્ષેમકુશળ પામે.
• ગાથા-૧૪ થી ૧૭ :
સંધ્યાગત, રવિગત, વિ, સંગ્રહ, વિલંબી, રાહુગત અને ગ્રહભિન્ન આ સર્વે નમો વર્જવા. [જેની વ્યાખ્યા કરે છે–]
સ્ત સમયનું નક્ષત્ર તે સંધ્યાવત, જેમાં સૂર્ય રહેલો હોય તે રવિગત નક્ષત્ર. ઉલટું પડતું હોય તે વિર નાગ.
કુર ગ્રહ રહેલો હોય તે સંગ્રહ નક્ષત્ર. સૂર્યે છોડેલું તે વિલંબી નગ. જેમાં ગ્રહણ થાય તે રાહગત નu. જેની મધ્યમાંથી ગ્રહો પસાર થાય તે ગ્રહભિન્ન નક્ષત્ર કહેવાય.
• ગાથા-૧૮ થી ર૦ :
સંધ્યાગત નક્ષત્રમાં ઝઘડો થાય છે. વિલંબી નગમાં વિવાદ થાય છે. વિર નક્ષત્રમાં સામાનો જય થાય.
આદિત્યગત નક્ષત્રમાં પરમ દુ:ખ પ્રાપ્ત થાય. સગાહ નામમાં નિગ્રહ થાય છે. સહગત નખમાં મરણ થાય.
ગ્રહભિન્ન નક્ષત્રમાં લોહીની ઉલટી થાય. સંધ્યાગત, રાહુગત, આદિત્ય ગત નક્ષત્રો દુર્બળ અને રૂા છે.
સંધ્યાદિ ચાર અને ગ્રહનક્ષત્રથી વિમુક્ત, બાકીના નક્ષત્રોને તમારે બળવાનું જાણવા.
• ગાથા-૨૧ થી ૨૮ -
પુષ્ય, હસ્ત, અભિજિત, અશ્વિની, ભરણી-આ નક્ષત્રોમાં પાદોપગમન કરવું. શ્રવણ, ધનિષ્ઠા, પુનર્વસુમાં દીક્ષા ન કરવી.
- શતભિષા, પુષ્ય, હસ્ત નક્ષત્રમાં વિધારંભ કરવો. મૃગશિર્ષ, આદ્ર, પુષ્ય, ત્રણે પૂર્વ, મૂળ, આશ્લેષા, હસ્ત, ચિના. આ દશ નમોને જ્ઞાનના વૃદ્ધિકારક નામો કહેલાં છે.
પુનર્વસુ, પુષ્ય, શ્રવણ, ધનિષ્ઠા એ ચારમાં લોચકર્મ કર્યું. ત્રણ ઉત્તરા અને રોહિણીમાં નવદીક્ષિતને નિકમણ-દીક્ષા, ઉપસ્થાપના : વડી દીક્ષા, ગણિ અને વાચકની અનુજ્ઞા કરવી, ગણસંગ્રહ કરવો, ગણધરની સ્થાપના કરવી તથા વિગ્રહ, વસતિ, સ્થાનમાં સ્થિરતા કરવી.
• ગાથા-૨૯,30 -
પુષ્ય, હસ્ત, અભિજિત, અશ્વિની. આ ચાર નબ કાયરિંભ માટે સુંદર અને સમર્થ છે.
હવે કયા કાર્યો છે તે જણાવે છે –
વિધા ધારણ કરવી, બાયોગ સાધના, સ્વાધ્યાય, અનુજ્ઞા, ઉદ્દેશ અને સમુદેશના કાર્યો કરવા.
• ગાથા-૩૧,૩૨ -
અનુરાધા, રેવતી, ચિત્રા, મૃગશિર્ષ. આ ચાર મૃદુ નક્ષત્રો છે, તે નક્ષણોમાં મૃદુ કાર્યો કરવા.
ભિક્ષાચરણથી પીડિને ગ્રહણ ધારણ કરવું. બાળ અને વૃદ્ધો માટે સંગ્રહ-ઉપગ્રહ કરવો. • ગાથા-33,3૪ -
આદ્રા, આશ્લેષા, જયેષ્ઠા અને મૂલ. આ ચાર નક્ષત્રમાં ગુરપતિમા અને તપકર્મ કરવું.
- દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચના ઉપસર્ગો સહેવા. - મૂળગુણ - ઉત્તરગુણની પુષ્ટિ કરવી. • ગાથા-૩૫,૩૬ :મઘા, ભરણી, ત્રણે પવને ઉગ્ર નક્ષત્રો કહ્યા છે.
તેમાં બાહ્ય • અત્યંતર તપ કરવો. ૩૬૦ તપ કર્મ કહેલાં છે, ઉગ્ર નક્ષત્રના યોગમાં તે સિવાયના તપ કરવા.
• ગાથા-૩૩,3૮ -
કૃતિકા અને વિશાખા આ બે ઉષ્ય નક્ષત્રમાં લેપન અને સીવણ તથા સંથારો - અવગ્રહ ધારણ કરવા.
ઉપકરણ, ભાંડાદિ, વિવાદ, અવગ્રહ અને વસ્ત્રો ધારણ કરવા. આચાર્ય દ્વારા ઉપકરણ અને વિભાગ કરવા.
• ગાથા-૩૯ થી ૪૧ -
ધનિષ્ઠા, શતભિષા, સ્વાતિ, શ્રવણ, પુનર્વસુ. આ નામોમાં ગુરુસેવા, ચૈત્યપૂજન, સ્વાધ્યાયકરણ કરવા.
વિધાગ્રહણ અને વિરતિ કરાવવી. વ્રત, ઉપસ્થાપના, ગણિ તથા વાચકની અનુજ્ઞા કરવી. ગણસંગ્રહ, શિણદીક્ષા અને ગણાવચ્છેદક થકી સંગ્રહ અને અવગ્રહ કરવો. • ગાથા-૪૨ થી ૪૪ :
બવ, બાલવ, કોલવ, સ્ત્રીલોયન, ગર-આદિ, વણિજ, વિષ્ટી, એ શુકલ પક્ષાના નિશાદિ કારણો છે.
શકુનિ, ચતુષાદ, નાગ, કિંતુષ્ણ એ ધુવ કરણો છે. કૃષ્ણ ચૌદશની રાત્રિના શકુનિકરણ હોય છે.
તિથિને બમણી કરી અંધારી રાત ન ગણતા સાત વડે ભાગ કરતાં જે શેષ ભાગ રહે તે કરણ.
[સામાન્ય વ્યવહારમાં એક તિથિના બે કરણ કહ્યાં છે.]

Page #122

ગાથા-૪૫,૪૬
ર૬
૨૩૦
ગણિવિધાપકર્ણકસબ-સટીક અનુવાદ
• ગાથા-૪૫,૪૬ :બવ, બાલવ, કૌલવ, વણિ, નાગ, ચતુષ્પાદ. આ કરણોમાં શિષ્યની દીક્ષા
કરવી.
બવમાં વ્રત ઉપસ્થાપન, ગણિ-વાચકની અનુજ્ઞા કરવી. શકુનિ અને વિષ્ટિ કરણમાં અનશન કરવું. • ગાથા-૪૩,૮૮ -
ગુરુ, શુક્ર અને સોમ દિવસોમાં શૈક્ષ નિષ્ક્રમણ, વ્રત ઉપસ્થાપન અને ગણિવાચકની અનુજ્ઞા કરવી.
રવિ, મંગળ, શનિના દિવસમાં મૂળગુણ- ઉત્તરગુણ, તપકર્મ અને પાદપોપગમના કરવું.
• ગાથા-૪૯ થી પ૫ :- રુદ્ર વગેરે મુહૂર્તા ૯૬-ગુલ છાયા પ્રમાણ છે.
- ૬૦ ગુલ છાયાએ શ્રેય, બારે મિત્ર, છે અંગુલે આભટ, પાંચ અંગુલે સૌમિત્ર, ચારે વાયવ્ય, બે અંગુલે સુપતિત મુહૂર્ત થાય છે, એ પ્રમાણે જાણ.
- મધ્યાહ્ન સ્થિત પરિમંડલ મુહૂર્ત થાય છે.
- બે ગુલે રોહણ, ચાર અંગુલ છાયા એ પુનર્બલ મુહૂર્ણ થાય છે. પાંચ અંગુલ છાયાએ વિજય મુહૂર્ત છે.
- છ એ તૈમત થાય, બાર અંગુલ છાયાએ વરુણ, ૬૦ અંગુલે અધર્મ અને દ્વીપ મુહૂર્ત થાય છે.
- ૯૬ અંગુલ છાયા પ્રમાણે એ સત્રિ-દિવસના મુહૂર્ત કહ્યા. - દિવસ મુહૂર્ત ગતિ વડે છાયાનું પ્રમાણ જાણવું. • ગાથા-પ૬ થી ૫૮ :
મિત્ર, નંદ, સુસ્થિત, અભિજિત, ચંદ્ર, વારુણ, અગ્નિવેશ્ય, ઈસાન, આનંદ અને વિજય...
આ મુહર્ત યોગમાં શિષ્ય દીક્ષા, વ્રત ઉપસ્થાપના અને ગણિવાચકની ચાનુજ્ઞા કરવી.
બંભ, વલય, વાયુ, વૃષભ અને વરુણ મુહૂર્ત-યોગમાં મોક્ષ-ઉત્તમાર્ગને માટે પાદપોપગમન અનશન કરવું.
ગાયા-પ૯ થી ૬૪ :- પુનામધેય શકુનોમાં શિષ્ય દીક્ષા કરવી. - સ્ત્રી નામી શકુનોમાં વિદ્વાનો સમાધિ સાધે. - નપુંસક શકુનોમાં સર્વે કર્મોનું વર્જન કરવું. - યામિશ્ર નિમિતોમાં સર્વે આરંભો વર્જવા. – તિર્યંચ બોલે ત્યારે માર્ગ ગમન કરવું. - પુષફલિત વૃક્ષ જુએ તો સ્વાધ્યાય ક્રિયા કરવી.
- વૃક્ષની ડાળ ફૂટવાના અવાજે શિપની ઉપસ્થાપના કરવી. - આકાશે ગડગડાટીમાં ઉત્તમાર્થ સાધના કરવી. - બિલમલના અવાજથી સ્થાનને ગ્રહણ કરવું. – વજના ઉત્પાતના શુકન થાય તો મરણ થાય. – પ્રકાશ શકુનોમાં હર્ષ અને સંતોષ વિક્ર્વવો. • ગાથા-૬૪ થી ૬૮ :- ચલ સશિ લગ્નમાં શિષ્ય દીક્ષા કરવી.
- સ્થિર રાશિ લગ્નમાં વ્રત ઉપસ્થાપના અને શ્રુત સ્કંધની અનુજ્ઞા, ઉદ્દેશ અને સમુદ્રેશ કરવા.
- દ્વિરાશિ લગ્નમાં મૂળગુણ-ઉત્તરગુણ શિક્ષા આપવી.
- ખૂણા દિશા લગ્નમાં ઉત્તમાર્થ સાધવો. એ પ્રમાણે લગ્નબળ જાણવું અને દિશા તથા ખૂણા વિશે સંશય ન કરવો.
• ગાથા-૬૯ થી ૩૧ - - સૌમ્ય ગ્રહ લગ્નમાં હોય ત્યારે શિષ્ય દીક્ષા-કરવી. - કુર ગ્રહ લગ્નમાં હોય ત્યારે ઉત્તમાર્થ સાધવો. - રાહુ કે કેતુ લગ્નમાં હોય ત્યારે સર્વ કમોં વર્જવા.
- પ્રશસ્ત લગ્નોમાં પ્રશસ્ત કાર્યો કરવા, પશસ્ત લગ્નોમાં સર્વે કાર્યો વર્જવા, જિનેશ્વર ભાષિત ગ્રહોના લગ્નો જાણવા જોઈએ.
• ગાથા-૩ર :- નિમિતો નષ્ટ થતાં નથી, ઋષિભાષિત મિથ્યા થતું નથી.
- દર્દિષ્ટ નિમિત્તો વડે વ્યવહાર નાશ પામે છે અને સુદઢ નિમિતો વડે વ્યવહાર નાશ પામતો નથી.
• ગાથા-૭૩ થી ૩૯ :
જે ઉત્પાતિકી ભાષા, જે બાળકો બોલે તે ભાષા, સ્ત્રીઓ જે બોલે તે ભાષા, તેનો વ્યતિક્રમ નથી.
તે જાત વડે તે જાતનું, તે સરખા વડે સરખું, તપથી તાદ્રય અને સર્દેશથી સદેશ નિર્દેશ થાય છે.
- સ્ત્રી-પુરુષના નિમિતોમાં શિષ્ય દીક્ષા કરવી. - નપુંસક નિમિતોમાં સર્વે કાર્યો વર્જવા. - વ્યામિશ્ર નિમિતોમાં સર્વ આરંભ વર્જવો.
- નિમિત્તો કૃત્રિમ નથી, નિમિતો ભાવિને દશવિ છે, જેના વડે સિદ્ધ પુરુષો નિમિત્ત-ઉત્પત લક્ષણને જાણે છે.
- પ્રશસ્ત-દંઢ અને બળવાનું નિમિત્તોમાં શિલ્પ દીક્ષા, વ્રત સ્થાપના, ગણ સંગ્રહ કરવો, ગણધર સ્થાપના કરવી. શ્રુતસ્કંધ અને ગણિ-વાચકની અનુજ્ઞા કરવી.

Page #123

ગાથા-૮૦,૮૧
૨૩૧
દેવેન્દ્રસવ પ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
૩૨ દેવેન્દ્રસ્તવ પ્રકીર્ણકસૂર-૯
મૂળ-સૂબાનુવાદ
• ગાથા-૮૦,૮૧ -
અપશસ્ત, નિર્બળ અને શિથિલ નિમિતોમાં સર્વે કાર્યો વર્જવા અને આત્મ સાધના કરવી.
પ્રશસ્ત નિમિતોમાં હંમેશાં પ્રશસ્ત કાર્યો આરંભવા. અપ્રશસ્ત નિમિતોમાં સર્વે કાર્યો વર્જવા. • ગાથા-૮૨ થી ૮૪ :- દિવસ કરતાં તિથિ બળવાન છે. – તિથિ કરતાં નક્ષત્ર બળવાન છે. – નક્ષત્ર કરતાં કરણ બળવાનું છે. - કરણથી ગ્રહદિન બળવાનું છે. - ગ્રહદિનથી મુહૂર્ત બળવાનું છે. – મુહૂર્તથી શકુન બળવાનું છે. – શકુનથી લગ્ન બળવાન છે.
- તેના કરતાં નિમિત પ્રધાન છે, વિલગ્ન નિમિત્તથી નિમિત બળ ઉત્તમ છે, નિમિત્ત પ્રધાન છે. નિમિત્તથી બળવાન આ લોકમાં કશુંયે નથી.
• ગાથા-૮૫ -
આ રીતે સંડ્રોપથી બળ-નિર્બળ વિધિ સુવિહિત દ્વારા કહેવાઈ છે. જે અનુયોગ જ્ઞાન ગ્રાહ્ય છે અને તે અપ્રમત્તપણે જાણવી જોઈએ.
ગણિવિધા પ્રકીર્ણક-સૂત્ર-૮, આગમ-૩૧-નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલો સૂત્રાનુવાદ પૂર્ણ
૦ આ પયષાસૂમની કોઈ વૃત્તિ કે અવસૂરી આદિ હોવાનું અમારી જાણમાં નથી, માટે મૂળ સૂપનો અનુવાદ મw અહીં કરેલ છે.
૯ સૂમ અને વિવેચન એવા બે વિભાગ ન હોવાથી, અમે અહીં મx witી જ નોંધ કરેલ છે.
આખું સુખ માજ બદ્ધ હોવાથી ગાણા-૧, ગાથા-૨ એ પ્રમાણે અમોએ અહીં કમ નિર્દેશ કરેલો છે.
૦ આ સૂ+]o૮ ગાથાત્મક છે, જે કમશ: આ પ્રમાણે – • ગાયા-૧ થી ૩ -
મૈલોક્ય ગુરુ, ગુણોથી પરિપૂર્ણ, દેવ અને મનુષ્યો વડે પૂજિત, કષભ આદિ જિનવર તથા અંતિમ તીર્થંકર શ્રી વર્ધમાન મહાવીરને નમસ્કાર કરીને -
નિશે આગમવિદ્ કોઈ શ્રાવક, સંધ્યાકાળના પ્રારંભે
જેણે અહંકાર જિત્યો છે તેવા વર્ધમાન મહાવીર સ્વામીની સ્તુતિ કરે છે, તે સ્તુતિ કરતાં –
શ્રાવકની પત્ની સુખપૂર્વક સામે બેસી, સમભાવથી બંને હાથ જોડી વર્ધમાન સ્વામીની સ્તુતિ સાંભળે છે.
• ગાથા-૪ :
તિલકરૂપી રન અને સૌભાગ્યસૂચક ચિહ્નથી અલંકૃત ઈન્દ્રની પત્નીની સાથે અમે પણ -
માન ચાલ્યું ગયું છે તેવા વર્ધમાન સ્વામીના ચરણોમાં વંદના કરીએ છીએ. • ગાથા-૫ :
વિનયચી પ્રણામ કરવાને કારણે જેમના મુગટ શિથિલ થઈ ગયા છે, તે દેવો દ્વારા અદ્વિતીય યશવાળા અને ઉપશાંત રોષવાળા વર્ધમાન સ્વામીના ચરણો વંદિત થયા છે.
• ગાથા-૬ :
જેમના ગુણો દ્વારા બગીશ દેવેન્દ્રો પુરી રીતે પરાજિત કરાયા છે, તેથી તેમના કલ્યાણકારી ચરણોનું અમે ધ્યાન કરી રહ્યા છીએ. મિંગલાચરણ કર્યું.]
• ગાથા-૭થી ૧૦ :
તે શ્રાવક પત્ની પોતાના પ્રિયને કહે છે કે આ રીતે જે બગીશ દેવેન્દ્રો કહેવાયા છે, તે વિશે મારી જિજ્ઞાસા સંતોષવા વિશેષ વ્યાખ્યા કરો -
તે બગીશ ઈન્દ્રો (૧) કેવો છે ? (૨) ક્યાં રહે છે ? (3) કોની કેવી સ્થિતિ

Page #124

ગાથા-૭ થી ૧૦
છે ? (૪) ભવન-પરિગ્રહ કેટલો છે ?
(૫) કોના વિમાન કેટલા છે ? (૬) કેટલા ભવન છે ? (૭) કેટલા નગર છે ? (૮) ત્યાંની પૃથ્વીની પહોળાઈ-ઉંચાઈ કેવી છે ?
(૯) તે વિમાનોનો વર્ણ કેવો છે? (૧૦) આહારનો જઘન્ય, મધ્યમ કે ઉત્કૃષ્ટકાળ કેટલો છે ?
(૧૧) શ્વાસોચ્છવાસ, અવધિજ્ઞાન કેવા છે ? તે કહો. • ગાથા-૧૧ :
જેણે વિનય અને ઉપચાર દૂર કર્યા છે, હાસ્યરસને સમાપ્ત કર્યો છે, તેવી પ્રિયા દ્વારા પૂછાયેલા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં તેના પતિ કહે છે – હે સુતનુ ! સાંભળો.
ગાથા-૧૨,૧૩ :
પ્રશ્નના ઉત્તરરૂપ શ્રુતજ્ઞાનરૂપી સાગરથી જે વાત ઉપલબ્ધ છે, તેમાં ઈન્દ્રોની નામાવલીને સાંભળો.
અને વીર દ્વારા પ્રણામ કરાયેલ તે જ્ઞાનરૂપી રત્ન કે જે તારાગણની પંક્તિ જેમ શુદ્ધ છે, તેને પ્રસન્ન ચિત્તે સાંભળો.
• ગાયા-૧૪ થી ૧૯ :
હે વિકસિત નયનોવાળી સુંદરી !
રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં રહેવાવાળા, તેજોલેશ્યાથી સહિત વીશ ભવનપતિ દેવોના નામ મારી પાસે શ્રવણ કરો.
(૧) અસુરોના બે ભવનપતિ ઈન્દ્રો - ચમરેન્દ્ર, અસુરેન્દ્ર.
(૨) નાગકુમારના બે ઈન્દ્રો - ધરણ, ભૂતાનંદ.
(૩) સુવર્ણકુમારના બે ઈન્દ્રો - વેણુદેવ, વેણુદાલી.
(૪) ઉદધિકુમારના બે ઈન્દ્રો - જલકાંત, જલપ્રભ. (૫) દ્વીપકુમારના બે ઈન્દ્રો - પૂર્ણ, વશિષ્ટ.
(૬) દિશાકુમારના બે ઈન્દ્રો - અમિતગતિ અને અમિતવાહન.
(૩) વાયુકુમારના બે ઈન્દ્રો - વેલંબ, પ્રભંજન.
(૮) સાનિતકુમારના બે ઈન્દ્રો - ઘોષ, મહાઘોષ.
(૯) વિષ્ણુકુમારના બે ઈન્દ્રો - હરિકાંત, હરિાહ,
(૧૦) અગ્નિકુમારના બે ઈન્દ્રો - અગ્નિશિખ, અગ્નિમાનવ.
• ગાથા-૨૦ થી ૨૭ :
હે વિકસિત યશ અને વિકસિત નયનોવાળી !
સુખપૂર્વક ભવનમાં બેસેલી સુંદરી !
મેં જે આ ૨૦-ઈન્દ્રો કહ્યા, તેમનો ભવન પરિગ્રહ સાંભળ !
૨૩૩
– તે ચમરેન્દ્ર, વૈરોયન, અસુરેન્દ્ર મહાનુભવોના શ્રેષ્ઠ ભવનોની સંખ્યા ૬૪
લાખ છે.
-
તે ભાનંદ અને ધરણ નામના બંને નાગકુમાર ઈન્દ્રોના શ્રેષ્ઠ ભવનોની
દેવેન્દ્રસ્તવ પ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
સંખ્યા ૮૪-લાખ છે. – હે સુંદરી !
-
વેમુદેવ અને વેણુદાલી એ બંને સુવર્ણ ઇન્દ્રોના ભવનોની સંખ્યા-૭૨ લાખની છે. આ રીતે અસુરેન્દ્રાદિના ભવનોની સંખ્યા આ પ્રમાણે –
(૧) અસુરકુમારેન્દ્રની ભવનસંખ્યા-૬૪ લાખ,
(૨) નાગકુમારેન્દ્રની ભવન સંખ્યા-૮૪ લાખ,
(૩) સુવર્ણકુમારેન્દ્રની ભવન સંખ્યા-૭૨ લાખ, (૪) વાયુકુમારેન્દ્રની ભવન સંખ્યા-૯૬ લાખ,
૨૩૪
(પથી૧૦) દ્વીપકુમાર, દિશાકુમાર, ઉદધિકુમાર, વિધુકુમાર, સ્તનિતકુમાર અને અગ્નિકુમાર આ છ એ યુગલોની ભવન સંખ્યા પ્રત્યેકની ૭૬ લાખ - ૭૬ લાખ છે.
હે લીલાસ્થિત સુંદરી ! હવે આ ઈન્દ્રોની સ્થિતિ અર્થાત્ આયુષ્ય વિશેષને
ક્રમથી સાંભળ –
• ગાથા-૨૮ થી ૩૦ :
હે સુંદરી !
(૧) ચમરેન્દ્રની ઉત્કૃષ્ટ આયુ સ્થિત એક સાગરોપમ.
(૨) બલિ અને (૩) વૈરોયન ઈન્દ્રની પણ એ જ છે.
(૪) ચમરેન્દ્ર સિવાયના બાકીના દક્ષિણે દિશાના ઈન્દ્રોની ઉત્કૃષ્ટ આયુ
સ્થિતિ દોઢ પલ્યોપમ છે.
(૫) બલિ સિવાયના બાકીના ઉત્તર દિશાના ઈન્દ્રો છે, તેની આયુસ્થિતિ
કંઈક ન્યૂન બે પલ્યોપમ છે.
• ગાથા-૩૧ થી ૩૮ :
આ બધું આયુ-સ્થિતિનું વિવરણ છે.
હવે તું ઉત્તમ ભવનવાસી દેવોના સુંદર નગરોનું, સુંદરી ! માહાત્મ્ય છે તે
સાંભળ.
સંપૂર્ણ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ૧૧,૦૦૦ યોજન છે.
– તેમાં ૧૦૦૦ યોજન જતાં ભવનપતિના નગર છે.
– આ (નગર) ભવન બધાં અંદરથી ચતુષ્કોણ અને બહારથી ગોળાકાર છે.
– તે સ્વાભાવિક રીતે અત્યંત સુંદર, રમણીય, નિર્મળ અને વજ્રરત્નના
બનેલા છે.
– ભવન નગરોના પ્રાકાર સોનાના બનેલા છે.
– શ્રેષ્ઠ કમળની પાખંડી ઉપર રહેલા આ ભવનો વિવિધ મણીઓથી શોભિત
અને સ્વભાવથી મનોહારી છે.
– લાંબા સમય સુધી ન મુઝાનારી પુષ્પમાળા અને ચંદનથી બનાવેલા દરવાજાથી યુક્ત છે.
– તે નગરોના ઉપરના ભાગ પતાકાથી શોભે છે તેથી તે શ્રેષ્ઠ નગર રમણીય છે.

Page #125

ગાયા-૩૧ થી ૩૮
૨૩૫
૨૩૬
દેવેન્દ્રરતવ પ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
- તે શ્રેષ્ઠ દ્વાર આઠ યોજન ઉંચા છે અને તેની ઉપરનો ભાગ લાલ કળશોથી સજાવેલ છે, ઉપર સોનાના ઘંટ બાંધ્યા છે.
- આ ભવનોમાં ભવનપતિ દેવ શ્રેષ્ઠ તરુણીના ગીત અને વાધોના અવાજને કારણે નિત્ય સુખયુક્ત અને પ્રમુદિત રહી પસાર થતાં સમયને જાણતાં નથી.
• ગાયા-૩૯ થી ૪ર :
(૧) ચમરેન્દ્ર, (૨) ધરણેન્દ્ર, (3) વેણુદેવ, (૪) પૂર્ણ, (૫) જલકાંત, (૬) અમિત ગતિ, () વેલંબ, (૮) ઘોષ, (૯) હરિ અને (૧૦) અગ્નિશીખ.
આ ભવનપતિ ઈન્દ્રોના મણિરત્નોથી જડિત, સ્વર્ણસ્તંભ અને રમણીય લતામંડપ યુક્ત ભવન...
દક્ષિણ દિશામાં હોય છે. ઉત્તર દિશા અને તેની આસપાસ બાકીના ઈન્દ્રોના ભવનો હોય છે.
દક્ષિણ દિશા તરફ (૧) અસુરકુમારના ૩૪ લાખ, (૨) નાગકુમારના ૪૪લાખ, (3) સુવર્ણકુમારના ૪૮-લાખ, (૪ થી ૯) દ્વીપ, ઉદધિ, વિધુત, સ્વનિત અને અગ્નિકુમારના પ્રત્યેકના ચાલીશ-ચાલીશ લાખ અને (૧૦) વાયુકુમારના ૫૦-લાખ ભવન હોય છે.
ઉત્તરદિશા તરફ (૧) અસુરકુમાના ૩૦ લાખ, (૨) નાગ કુમારના ૪૦-લાખ, (3) સુવર્ણકુમારના-3૪ લાખ, (૪) વાયુકુમારના ૪૬-લાખ, (૫ થી ૯) દ્વીપ, ઉદધિ, વિધત, સ્વનિત અને અગ્નિકુમાર એ પાંચેના પ્રત્યેકના છત્રીશ-જીગીશ લાખ ભવનો છે.
• ગાથા-૪૩ થી ૪૫ - બધાં વૈમાનિક અને ભવનપતિ ઈન્દ્રોની ત્રણ પર્વદા હોય.
- એ બધાના ત્રાયઅિંશક, લોકપાલ, સામાજિક અને ચાર ગણા આત્મરક્ષક દેવો હોય છે.
- દક્ષિણ દિશાના ભવનપતિના-૬૪,ooo. - ઉત્તર દિશાના ભવનપતિની-૬0,000. - વાણ યંતરોના ૬૦૦૦, - જ્યોતિકેન્દ્રોના ૪૦૦૦ સામાનિક દેવો હોય છે.
- એ જ પ્રમાણે ચમરેન્દ્ર અને બલીન્દ્રની પાંચ અણમહિષી અને બાકીના ભવનપતિની છ અગ્રમહિષીઓ હોય છે.
• ગાયા-૪૬ થી ૫૦ :
એ રીતે જંબૂદ્વીપમાં બે, માનુષોત્તર પર્વતમાં ચાર, અરણ સમુદ્રમાં છે અને અરણ દ્વીપમાં આઠ, ભવનપતિ આવાસ છે.
- જે નામની સમુદ્ર કે દ્વીપમાં તેમની ઉત્પત્તિ થાય છે.
- અસુર, નાગ અને ઉદધિકુમારોના આવાસ અરુણવર સમુદ્રમાં હોય છે, તેમાં જ તેની ઉત્પતિ થાય છે.
- દ્વીપ, દિશા, અગ્નિ અને સ્વનિતકુમારોના આવાસો અરુણવરદ્વીપમાં હોય
છે, તેમાં જ તેમની ઉત્પત્તિ થાય છે.
- વાયકુમાર અને સુવર્ણકુમાર ઈન્દ્રોના આવાસ માનુષોત્તર પર્વત ઉપર હોય છે.
- હરિ અને હરિસ્સહ દેવોના આવાસ વિધુપ્રભ અને માલ્યવંત પર્વતો ઉપર હોય છે.
• ગાથા-૫૧ થી ૬૫ :
હે સુંદરી ! આ ભવનપતિ દેવોમાં જેનું જે બળ-વીર્યપાકમ છે, તેનું યથાક્રમથી, આનુપૂર્વી પૂર્વક વર્ણન કરું છું.
- અસુર અને સુરકા દ્વારા જે સ્વામીવનો વિષય છે, તેનું ક્ષેત્ર જંબુદ્વીપ અને ચમરેન્દ્રની ચમચંયા રાજધાની સુધી છે, આ જ સ્વામીત્વ બલિ અને વૈરોચનનું પણ છે.
– ધરણ અને નાગરાજ જંબૂદ્વીપને ફેણથી આચ્છાદિત કરી શકે છે. તેમજ ભૂતાનંદ માટે જાણવું.
- ગરુડેન્દ્ર અને વેણુદેવ પાંખ દ્વારા જંબૂહીપને આછાદિત કરી શકે ચે, તેવું જ વેણુદાલીનું જાણવું.
- જયકાંત અને જલપભ એક જ જલતરંગ દ્વારા જંબૂદ્વીપને ભરી દઈ શકે છે.
– અમિતગતિ અને અમિતવાહન પોતાના એક પગની એડીથી સંપૂર્ણ જંબૂદ્વીપને કંપાવી શકે છે.
- વેલંબ અને પ્રભંજન એક વાયુના ગુંજન દ્વારા આખા જંબૂદ્વીપને ભરી શકે છે.
- હે સુંદરી ! ઘોષ અને મહાઘોષ એક મેઘગર્જના શબ્દતી જંબૂદ્વીપને બહેરો કરી શકે છે.
- હરિ અને હરિસ્સહ એક વિધુત થકી આખા જંબૂદ્વીપને પ્રકાશિત કરી શકે છે.
- અગ્નિશીખ અને અગ્નિમાનવ એક અગ્નિ જ્વાળાથી આખા જંબૂદ્વીપને બાળી શકે છે.
- - હે સુંદરીતીછલિોકમાં અસંખ્યાત દ્વીપ અને સમુદ્ર છે. આમાંનો કોઈપણ એક ઈન્દ્ર પોતાના રૂપો દ્વારા આ દ્વીપ અને સમુદ્રને અવગાહી શકે છે.
- કોઈપણ સમર્થ ઈન્દ્ર જંબદ્વીપને ડાબા હાથે છત્રની જેમ ધારણ કરી શકે છે. - મેરુ પર્વતને પરિશ્રમ વિના ગ્રહણ કરી શકે છે.
- કોઈ એક શકિતશાળી ઈન્દ્ર જંબૂદ્વીપને છત્ર અને મેરુ પર્વતને દંડ બનાવી શકે છે.
આ એ બધાં ઈન્દ્રોનું બળ વિશેષ છે. • ગાથા-૬૬ થી ૬૮ :સંક્ષેપથી આ ભવનપતિઓના ભવનની સ્થિતિ કહી.
- હવે વ્યંતરના ભવનપતિની સ્થિતિ સાંભળો પિશાચ, ભૂત, ચલ, રાક્ષસ, | કિંમર, લિંપુર, મહોમ, ગંધર્વ, એ વાણવ્યંતર દેવોના આઠ પ્રકારો છે. આ

Page #126

૨૩૮
દેવેન્દ્રસવ પ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
ગાથા-૬૬ થી ૬૮
૨૩૭ વાણવ્યંતર દેવોને સંક્ષેપથી મેં કહ્યા -
હવે એક એક કરીને સોળ ઈન્દ્રો અને ઋદ્ધિ કહીશ. • ગાથા-૬૯ થી ૨ -
કાળ, મહાકાળ, સુ૫, પ્રતિરૂપ, પૂર્ણભદ્ર, માણિભદ્ર, ભીમ, મહાભીમ, કિંનર, કિંધુરુષ, સપુષ, મહાપુરુષ, અનિકાય, મહાકાય, ગીતરતિ અને ગીત ચશ.
આ સોળ વાણ થંતરેન્દ્રો છે.
વાણવ્યંતરોના ભેદમાં સંનિહિત, સમાન, ધાતા, વિધાતા, ઋષિ, ઋષિપાલ, ઈશ્વર, મહેશ્વર, સુવસ, વિશાલ, હાય, હાયરતિ, શ્વેત, મહાશ્વેત, પતંગ, પતંગપતિ.
આ અંતર્ભત બીજા ૧૬ વાણવ્યંતરેન્દ્ર જાણવા. • ગાથા-૭૩ થી ૮૦ :વ્યંતર દેવ ઉd, અધો, તોછલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ત્યાં નિવાસ કરે છે.
તેના ભવનો રક્તપ્રભા પૃથ્વીના ઉપરના ભાગમાં હોય છે. એકૈક યુગલમાં નિયમા અસંખ્યાતા શ્રેષ્ઠભવન છે.
તે વિસ્તારથી સંખ્યાત યોજનવાળા છે. જેના વિવિધ ભેદ આ પ્રમાણે છે -
તે ઉત્કૃષ્ટથી જંબૂદ્વીપ સમાન, જઘન્યથી ભરતક સમાન અને મધ્યમથી વિદેહ ક્ષેત્ર સમાન હોય ચે.
જેમાં વ્યંતર દેવો શ્રેષ્ઠ તરણીના ગીત અને સંગીતના અવાજને કારણે નિત્ય સુખયુક્ત અને આનંદિત રહેતાં પસાર થતાં સમયને જાણતાં નથી.
મણિ-સુવર્ણ અને રનોનાં તૂપ અને સોનાની વેદિકાથી યુકત એવા તેમના ભવન દક્ષિણ દિશા તરફ હોય છે અને બાકીના ઉત્તર દિશા પાસે હોય છે.
આ વ્યંતર દેવોનું જઘન્ય આયુ ૧૦,૦૦૦ વર્ષ છે અને ઉત્કૃષ્ટ આયુ એક પલ્યોપમ છે.
આ રીતે વ્યંતર દેવોના ભવન અને સ્થિતિ સંક્ષેપથી કહી છે, હવે શ્રેષ્ઠ જ્યોતિક દેવોના આવાસનું વિવરણ સાંભળ.
• ગાથા-૮૧ થી ૮૬ -
ચંદ્ર, સૂર્ય, તારાગણ, નક્ષત્ર અને ગ્રગણ સમૂહ એ પાંચ પ્રકારના જ્યોતિક દેવો કહ્યા છે.
હવે તેમની સ્થિતિ અને ગતિ કહીશ.
તીછલિોકમાં જ્યોતિષીઓના અર્ધકપિત્ય ફળના આકારવાળા સ્ફટિક રનમય રમણીય અસંખ્યાત વિમાન છે.
રતનપભા પૃથ્વીના સમભૂતળા ભાગથી ૯૦ યોજન ઉંચાઈએ તેમનું નિમ્નતળ છે. - સમભૂલા પૃથ્વીથી ૮૦૦ યોજને સૂર્ય છે. - એ જ રીતે ૮૮૦ યોજન ઉંચે ચંદ્ર સ્થિત છે. - એ પ્રમાણે જ્યોતિક દેવ વિસ્તાર ૧૧૦ યોજન છે. - એક યોજનમાં ૬૧ ભાગ કરીએ, તો તે ૬૧ ભાગમાં ૫૬ ભાગ જેટલું ચંદ્ર
પરિમંડલ હોય છે.
- સૂર્યનો આયામ-વિલંભ ૪૮ ભાગ જેટલો હોય છે.
- જેમાં જ્યોતિક દેવ શ્રેષ્ઠ તરણીના ગીત અને વાધોના અવાજના કારણે નિત્ય સુખ અને પ્રમોદથી પસાર થતાં તે દેવો કાળને જાણતા નથી.
• ગાથા-૮૦ થી ૯૧ -
એક યોજનના ૬૧-ભાગમાંથી ૫૬ ભાગ વિસ્તાસ્વાનું ચંદ્રમંડલ હોય છે અને ૨૮ ભાગ જેટલી પહોળાઈ હોય છે.
૪૮ ભાગ જેટલાં વિસ્તારવાળું સૂર્યમંડલ અને ૨૪ ભાગ જેટલી પહોળાઈ હોય છે.
ગ્રહો અઈયોજન વિસ્તારમાં તેનાથી અર્ધ વિસ્તારમાં નક્ષત્ર સમૂહ અને તેનાથી અર્ધ વિસ્તારમાં તારા સમૂહ હોય છે. તેમાં અર્ધ વિસ્તાર પ્રમાણ તેની પહોળાઈ છે.
એક યોજનાનું અડધું બે ગાઉ થાય છે. તેમાં ૫૦૦ ધનુ હોય છે.
આ ગ્રહ-નક્ષત્રસમૂહ અને તારા વિમાનોનો વિસ્તાર છે, જેનો જે આયામ વિકંભ છે, તેનાથી અડધી પહોળાઈ તેની છે તેનાથી ત્રણ ગણી પરિધિ છે, એમ જાણ.
• ગાથા-૯૨,૯૩ :- ચંદ્ર-સૂર્ય વિમાનોનું વહન ૧૬,૦૦૦ દેવ કરે છે. - ગ્રહ વિમાનોનું વહન ૮૦૦૦ દેવ કરે છે. - નક્ષત્ર વિમાનોનું વહન ૪૦૦૦ દેવ કરે છે. - તારા વિમાનોનું વહન ૨૦૦૦ દેવ કરે છે.
- તે દેવો પૂર્વમાં સિંહ, દક્ષિણમાં હાથી, પશ્ચિમમાં બળદ અને ઉત્તરમાં ઘોડા રૂપે વહન કરે છે.
• ગાથા-૯૪ થી ૯૬ -
- ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા એક એકથી તે જ ગતિએ ચાલે છે - ગતિ કરે છે.
- ચંદ્રની ગતિ સૌથી ઓછી છે. - તારાની ગતિ સૌથી તેજ છે. - એ પ્રમાણે જ્યોતિક દેવની ગતિ વિશેષ જાણવી.
- ઋદ્ધિમાં તારા, નક્ષત્ર, ગ્રહ, સૂર્ય, ચંદ્ર એ એક એક કરતાં વધુ બદ્ધિવાનું જણવા.
• ગાથા-૯૭ થી ૧૦૦ - – બધામાં અત્યંતર નક્ષત્ર અભિજિત છે. - સૌથી બાહ્ય નક્ષત્ર મૂળ છે. - સૌથી ઉપર સ્વાતિ અને નીચે ભરણી નક્ષત્ર છે.
- નિશ્ચયથી ચંદ્ર અને સૂર્યની વચ્ચે બદાં ગ્રહ-નક્ષત્ર હોય છે. ચંદ્ર અને સની બાબર નીચે અને બરાબર ઉપર તારા નામે જ્યોતિક વિમાન] હોય છે.

Page #127

ગાથા-૯૭ થી ૧૦૦
૨૩૯
૨૪૦
દેવેન્દ્રરાવ પ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
- તારાઓનું પરસ્પર જઘન્ય અંતર ૫૦૦ ધનુષ્ટ્ર અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર ૪૦૦૦ ધનુષ બિ ગાઉ] હોય છે.
- વ્યવધાનની અપેક્ષાથી તારાઓનું અંતર જઘન્ય ૨૬૬ યોજન અને ઉત્કૃષ્ટ - ૧૨,૨૪૨ યોજન છે.
• ગાથા-૧૦૧ થી ૧૦૪ :આ ચંદ્રયોગની ૬૭ ખંડિત અહો ગિ, નવ મુહૂર્ત અને ૨કળા હોય છે.
- શતભિષા, ભરણી, આદ્રા, આશ્લેષા, સ્વાતિ અને જ્યેષ્ઠા આ છ નાખો ૧૫-મુહૂર્ત સંયોગવાળા છે.
- ત્રણે ઉત્તર નક્ષત્ર, પુનર્વસુ, રોહિણી, વિશાખા આ છ નક્ષત્રો ચંદ્રમા સાથે ૪૫-મુહૂર્તનો સંયોગ કરે છે.
- બાકી પંદર નક્ષત્રો ચંદ્રમા સાથે ૩૦ મુહૂર્તનો સંયોગ કરે છે. આ રીતે ચંદ્રમા સાથે નpયોગ જાણવો.
• ગાથા-૧૦૫ થી ૧૦૮ :
અભિજિત નક્ષત્ર સૂર્ય સાથે ચાર અહોરાત્ર અને છ મુહર્ત ચોક સાથે ગમન કરે છે.
એ જ પ્રકારે બાકીના સંબંધે કહું છું –
શતભિષા, ભરણી, આદ્ર, આશ્લેષા, સ્વાતિ અને જયેષ્ઠા આ છ નાગ અહોરાત્ર અને ર૧-મુહૂર્ત સૂર્ય સાથે રહે છે.
ત્રણ ઉત્તરા, પુનર્વસુ, રોહિણી અને વિશાખા એ છ નાક્ષત્રો ૨૦ અહોરાત્ર અને ત્રણ મુહૂર્ત સુધી સૂર્ય સાથે રહે છે.
બાકીના ૧૫ નક્ષણો ૧૩ અહોરાત્ર અને ૧૨-મુહૂર્ત પર્યન્ત સૂર્ય સાથે ભ્રમણ કરે છે.
• ગાથા-૧૦૯ થી ૧૨૬ :
બે ચંદ્ર, બે સૂર્ય પ૬ નક્ષત્ર, ૧૩૬ ગ્રહ, ૧,૩૩,૯૫૦ કોડાકોડી તાગણ એ બધાં જંબૂદ્વીપમાં વિચરે છે.
લવણ સમુદ્રમાં ૪-ચંદ્ર, ૪-સૂર્ય, ૧૧૨ નક્ષત્ર, ૩૫ર ગ્રહો અને ૨,૬૭,૯૦૦ કોડાકોડી તારાગણ ભ્રમણ કરે છે.
ઘાતકીખંડમાં ૧૨-ચંદ્ર, ૧૨-સૂર્ય, ૩૩૬ નક્ષત્ર, ૧૦૫૬ ગ્રહો અને ૮,૦૩,૭૦૦ કોડાકોડી તારાગણ વિચરે છે.
કાલોદધિ સમુદ્રમાં તેજસ્વી કિરણોથી યુક્ત ૪૨-ચંદ્ર, ૪ર-સૂર્ય, ૧૧૭૬ નક્ષત્રો, ૩૬૯૬ ગ્રહો, ૨૮,૧૨,૫૦ કોડાકોડી તારાગણ છે.
એ જ રીતે પુકરવરદ્વીપમાં ૧૪૪-ચંદ્ર, ૧૪૪-સૂર્ય, ૪૦૩૨ નબો, ૧૨,૬૩૨ ગ્રહો, ૯૬,૪૪,૪૦૦ કોડાકોડી તારાગણ વિચરે છે.
અર્ધપુકવરદ્વીપમાં તેનાથી અડધા અર્થાત્ કર ચંદ્ર, ૭-સૂર્ય આદિ વિચરણ કરે છે.
આ રીતે સમસ્ત મનુષ્ય લોકને ૧૩ર-ચંદ્ર, ૧૩૨-સૂર્યો, ૧૧૬૧૬ મહાગ્રહો, ૩૬૯૬ નાગો, ૮૮,૪૦,કોડાકોડી તારાગણનો સમૂહ પ્રકાશિત કરે છે [તેમ જાણ.]
• ગાથા-૧૨૩ થી ૧૨૯ :- સંપથી મનુષ્યલોકમાં આ નબ સમૂહ કહ્યો
- મનુષ્યલોકની બહાર જિનેન્દ્રો દ્વારા અસંખ્યાત તારા કહેલા છે. આ રીતે મનુષ્યલોકમાં સૂર્ય આદિ ગ્રહો કહ્યા છે, તે કદંબ વૃક્ષના ફૂલના આકાર સમાન વિચરણ કરે છે.
- આ રીતે મનુષ્ય લોકમાં સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર કહ્યા છે, જેના નામ-ગોત્ર સાધારણ બુદ્ધિવાળા મનુષ્યો કહી શકતા નથી.
• ગાથા-૧૩૦ થી ૧૩૬ :- મનુષ્યલોકમાં ચંદ્રો અને સૂર્યોની ૬૬ પિટકો છે. – એક એક પિટકમાં બબ્બે ચંદ્ર અને સૂર્ય છે.
- નામ આદિની ૬૬-પિટકો છે, એક એક પિટકમાં ૫૬-૫૬ નાગો છે. મહાગ્રહો ૧૩૬ છે.
એ જ રીતે મનુષ્યલોકમાં ચંદ્ર-સૂર્યની ચાચાર પંક્તિ છે, એક એક પંક્તિમાં ૬૬-૬૬ નક્ષત્રો છે.
ગ્રહોની પંક્તિ ૩૬ હોય છે. દરેકમાં ૬૬-૬૬ ગ્રહો હોય છે.
ચંદ્ર, સૂર્ય અને ગ્રહ સમૂહ અનવસ્થિત સંબંધથી તેર મેરુ પર્વતની પરિક્રમા કરતાં બધા મેરુ પર્વતની મંડલાકાર પ્રદક્ષિણા કરે છે.
• ગાથા-૧૩૭ થી ૧૪o :એ જ રીતે નક્ષત્રો અને ગ્રહોના નિત્યમંડળ પણ જાણવા. તે પણ મેરુ પર્વતની પ્રદક્ષિણા મંડલાકારે કરે છે.
ચંદ્ર અને સૂર્યની ગતિ ઉપર-સ્વીચે હોતી નથી, પણ અંદર-બહાર તીર્થો અને મંડલાકાર હોય છે.
ચંદ્ર, સૂર્ય, નત્ર આદિ જ્યોતિકોના પરિભ્રમણ વિશેષ દ્વારા મનુષ્યોના સુખ અને દુ:ખની ગતિ હોય છે.
તે જ્યોતિક દેવ નજીક હોય તો તાપમાન નિયમા વધે છે અને દૂર હોય તો તાપમાન ઘટે છે.
તેમનું તાપોત્ર કલંબુક પુણ્યના સંસ્થાન સમાન હોય છે. ચંદ્ર અને સૂર્યનું તાપણ અંદરથી સંકુચિત અને બહારની વિસ્તૃત હોય છે. • ગાથા-૧૪૧ થી ૧૪૬ :કયા કારણે ચંદ્રમાં વધે છે, કયા કારણે ક્ષીણ થાય છે ? અથવા કયા કારણે ચંદ્રની જ્યોત્સના અને કાલિમા થાય ?
સહુનું કાળું વિમાન હંમેશાં ચંદ્રમાની સાથે ચાર આંગળ નીચે નિરંતર ગમન કરે છે. શુક્લપક્ષમાં ચંદ્રમાં ૬૨-૬૨ ભાગ સહુથી અનાવૃત થતો રોજ વધે છે.

Page #128

ગાથા-૧૪૧ થી ૧૪૬
ર૪૬
૨૪૨
દેવેન્દ્રસ્તવ પ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
કૃષ્ણ પક્ષમાં તેટલાં જ સમયમાં રાહુચી આવૃત થતા ઘટે છે. ચંદ્રમાંના પંદર ભાગ ક્રમશ: રાહુના ૧૫ ભાગોથી અનાવૃત્ત થતાં જાય છે અને પછી આવૃત થતાં જાય છે.
એ કારણે ચંદ્રમા વૃદ્ધિ અને હાનિને પામે છે. એ જ કારણે જ્યોસ્તા અને કાલિમા આવે છે. • ગાથા-૧૪૭, ૧૪૮ - મનુષ્યલોકમાં ઉત્પન્ન અને સંચરણ કરવાવાળા –
ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર સમૂહ આદિ પાંચ પ્રકારના જ્યોતિક દેવો હોય છેતિ તું જાણ.] -
મનુષ્યલોકની બહાર જે ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, તારા, નક્ષત્ર છે તેની ગતિ પણ નથી, સંચરણ પણ નથી. તેથી આ સૂર્યાદિ બધાંને સ્થિર જ્યોતિક જાણવા.
• ગાથા-૧૪૯ થી ૧૫૧ - આ ચંદ્ર અને સૂર્ય જંબૂદ્વીપમાં બે-બે છે. - લવણ સમુદ્રમાં ચાર-ચાર હોય છે. – ધાતકીખંડમાં બાર-બાર હોય છે.
- એટલે કે જંબૂતીપમાં બેગણાં, લવણ સમુદ્રમાં ચારગણા, ઘાતકીખંડમાં બારગણાં હોય છે.
- ઘાતકીખંડના આગળના ક્ષેત્રમાં અર્થાત્ દ્વીપ, સમુદ્રમાં સૂર્ય-ચંદ્રની સંખ્યાની તેની પૂર્વેના દ્વીપ-સમુદ્રની સંખ્યા કરતાં ત્રણ ગણાં કરી તથા તેમાં પૂર્વના ચંદ્ર અને સૂર્યોની સંખ્યા ઉમેરી જાણવા જોઈએ. જેમકે - કાલોદધિ સમુદ્રમાં ૪૨-૪૨ ચંદ્ર સૂર્ય વિચરે છે. તો આ સંખ્યાનું ગણિત આ પ્રમાણે –]
– પૂર્વના લવણ સમુદ્રમાં સૂર્ય-ચંદ્ર ૧૨-૧૨ છે. - તેના ત્રણ ગણાં કરો એટલે ૩૬-૩૬ સંખ્યા આવે. - તેમાં પૂર્વના ૨ + ૪ ચંદ્ર-સૂર્ય ઉમેરો.
- તેથી ૩૬ +૪+ ૨ = ૪૨ ચંદ્ર, ૪૨ સૂર્ય સંખ્યા થાય. આ પ્રમાણે આગળઆગળના દ્વીપાદિમાં ગણવું.
• ગાથા-૧૫ર :
જો તું દ્વીપ-સમુદ્રમાં નક્ષત્ર, ગ્રહ, તારાની સંખ્યા જાણવા ઈચ્છતા હો તો - ગણન રીત
એક ચંદ્ર પરિવારની સંખ્યાથી ગુણા કરવાથી તે દ્વીપ-સમુદ્રના નક્ષત્ર, ગ્રહ અને તારાની સંખ્યા જાણવી.
• ગાથા-૧૫૩ થી ૧૫૬ :
માનુષોતર પર્વતની બહાર ચંદ્ર, સૂર્ય અવસ્થિત છે, ત્યાં ચંદ્ર અભિજિત નગના યોગવાળો અને સૂર્ય પુષ્ય નક્ષત્રના ચોગવાળો હોય છે. તે તું જાણ.]
સૂર્યથી ચંદ્ર અને ચંદ્રથી સૂર્યનું અંત૫૦ હજાર યોજન કરતાં ઓછું હોતું નથી. ચંદ્રનું ચંદ્રથી અને સૂર્યનું સૂર્યથી અંતર ૧-લાખ યોજન.
ચંદ્રથી સૂર્ય અંતરિત છે અને પ્રદીપ્ત સૂર્યથી ચંદ્રમાં અંતરિત છે, તે અનેક 2િ8/16]
વર્ણના કિરણોવાળો છે.
• ગાથા-૧૫૩,૧૫૮ -
એક ચંદ્ર પસ્વિારના ૮૮ ગ્રહો અને ૨૮ નક્ષત્રો હોય છે ૬૬,૯૭૫ કોડાકોડી તારાગણ હોય છે.
• ગાથા-૧૫૯ થી ૧૬૧ :
સૂર્ય દેવોની આયુ સ્થિતિ ૧૦૦૦ વર્ષ અધિક એક પલ્યોપમ કહી છે, ચંદ્ર દેવની સ્થિતિ એક લાખ વર્ષાધિક એક પલ્યોપમ છે.
ગ્રહોની સ્થિતિ ૧-પલ્યોપમ, નક્ષત્રોની સ્થિતિ અર્ધ પોપમ, તારાની સ્થિતિ ૧/૪ [પા પલ્યોપમ છે.
જ્યોતિક દેવોની જઘન્ય સ્થિતિ પલ્યોપમનો આઠમો ભાગ અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાધિક એક લાખ વર્ષ-પલ્યોપમ કહી છે.
• ગાયા-૧૬૨ -
મેં ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, જ્યોતિક દેવની સ્થિતિ કહી. હવે મહાત્ ઋદ્ધિવાળા, ૧૨-કાપતિ ઈન્દ્રોનું વિવરણ –
• ગાથા-૧૬૩ થી ૧૬૮ :
પહેલા સૌધર્મપતિ, બીજા ઈશાનપતિ, બીજા-સનકુમાર, ચોથા માહેન્દ્ર, પાંચમાં બ્રહ્મ, છઠ્ઠા લાંતક...
સાતમા મહાશુક, આઠમાં સહસાર, નવમાં આનર્ત, દશમાં પ્રાણત, અગિયારમાં આરણ, બારમાં અય્યત.
આ રીતે બાર કાપતિ ઈન્દ્ર કપોના સ્વામી હોય છે. તે ઈન્દ્રો સિવાય દેવોને આજ્ઞા દેનાર બીજું કોઈ નથી.
આ કલાવાસીની ઉપર જે દેવગણ છે, તે સ્વશાસિત ભાવનાથી ઉત્પન્ન થાય છે. કેમકે વેયકમાં અન્યરૂપ અર્થાત દાસભાવ કે સ્વામી ભાવથી ઉત્પત્તિ સંભવ નથી.
જે સમ્યક્ દર્શનથી પતિત પણ શ્રમણ વેશને ધારણ કરે છે, તેમની પણ ઉત્પત્તિ ઉત્કૃષ્ટ રૂપે શૈવેયક સુધી થાય.
• ગાથા-૧૬૯ થી૧૭3 -
અહીં સૌધર્મ કલાપતિ શક મહાનુભવના મીશ લાખ વિમાનોનું કથન કરાયેલ છે.
ઈશાનેન્દ્રના ૨૮ લાખ, સનકુમારના ૧૨-લાખ વિમાનો. માહેન્દ્રના ૮-લાખ, બ્રહ્મલોકના ૪-લાખ વિમાનો. લાંકના ૫૦-હજાર, મહાશુકના ૪૦-હજાર વિમાનો.
સહસારના ૬-હજાર, આણત-પ્રાણતના ૪૦૦, આરણ-અર્ચ્યુતના 30o વિમાનો કહેલાં છે.
અર્થાત્ ઉક્ત સંખ્યામાં વિમાનોનું અધિપતિપણું. તે-તે ઈન્દ્રો [કલાસ્વામી) ભોગવે છે.

Page #129

ગાથા-૧૩૪ થી ૧૮૬
૨૪3
૨૪૪
દેવેન્દ્રસવ પ્રકીર્ણકસૂત્રસટીક અનુવાદ
• ગાથા-૧૩૪ થી ૧૮૬ :
આ પ્રકારે હે સુંદરી ! જે કલામાં જેટલાં વિમાનો કહ્યા છે, તે કપસ્થિતિ વિશેષને સાંભળ.
શકમહાનુભવની બે સાગરોપમ, ઈશાનેન્દ્રની સાધિક બે સાગરોપમ કાસ્થિતિ કહી છે.
સનકુમારની સાત, માહેન્દ્રની સાધિક સાત સાગરોપમ. બ્રહ્મલોકેન્દ્રની દશ, લાંતકેન્દ્રની ચૌદ સાગરોપમ. મહાકેન્દ્રની સતર, સહસારેન્દ્રની અઢાર સાગરોપમ. આનત કલામાં-૧૯, પ્રાણત કલામાં-૨૦ સાગરોપમાં
આરણ કલામાં-૨૧, અશ્રુત કલામાં-૨૨ સાગરોપમ. એ પ્રમાણે આયુ સ્થિતિ જાણવી. હવે અનુત્તર અને પૈવેયક વિમાનોનો વિભાગ સાંભળો.
અધો, મધ્ય અને ઉદd એ ત્રણે સૈવેયક છે. તે પ્રત્યેકના ત્રણ-ત્રણ પ્રકારો છે, એ રીતે નવ વેયક છે - સુદર્શન, અમોઘ, સુપબુદ્ધ, યશોધર, વસ, સુવસ, સુમનસ, સોમનસ અને પ્રિયદર્શન. અધો વૈવેયકમાં-૧૧૧, મધ્યમ ગ્રેવેયકમાં-૧૦૭ અને ઉર્ન વેયકમાં-૧૦૦ [એમ કુલ-૩૧૮ વિમાનો છે.]
અનુત્તરોપપાતિકમાં પાંચ વિમાન કહ્યા છે.
હે નમિતાંના સૌથી નીચે વાળા નૈવેયકોના દેવોનું આય ૨૩-સાગરોપમ છે. બાકીના ઉપરના આઠમાં ક્રમશઃ એક-એક સાગરોપમની આયુ-સ્થિતિ વઘતી જાય છે.
વિજય, વૈજયંત, જયંત, અપરાજિત એ ચારે વિમાન ક્રમશઃ પૂર્વ-દક્ષિણપશ્ચિમ-ઉત્તરમાં સ્થિત છે. મધ્યમાં સર્વાર્થ સિદ્ધ નામે પાંચમું વિમાન છે.
આ બધાં વિમાનોની સ્થિતિ 33-સાગરોપમ ઉત્કૃષ્ટ કહી છે, પણ સર્વાર્થસિદ્ધમાં અજઘન્યોત્કૃષ્ટ 33-સાગરોપમ છે.
• ગાથા-૧૮૩,૧૮૮ -
નીચે-ઉપરના બબ્બે કલયુગલ અર્થાત્ આ આઠ વિમાન અર્ધ ચંદ્રાકાર છે, મધ્યના ચાર પૂર્ણ ચંદ્રાકાર છે. શૈવેયક દેવોના વિમાનો ત્રણ-ત્રણ પંકિતમાં છે, અનુત્તર વિમાન પુષ્પાકારે હોય છે.
• ગાથા-૧૮૯,૧૦ - સૌધર્મ અને ઈશાન એ બે સ્પોમાં દેવ-વિમાન ધનોદધિ ઉપર પ્રતિષ્ઠિત છે.
સનકુમાર, માહેન્દ્ર, બ્રહ્મ એ ત્રણ કપોમાં દેવ વિમાનો ધનવાત ઉપર પ્રતિષ્ઠિત છે.
લાંતક, મહાશુક અને સહસાર એ ત્રણે કયોમાં દેવવિમાનો ધનોદધિ અને ધનવાત બંને ઉપર પ્રતિષ્ઠિત છે.
તેનાથી ઉપરના બધાં વિમાનો આકાશાંતર પ્રતિષ્ઠિત છે. આ રીતે ઉtઈલોકના વિમાનોની આધારવિધિ કહી.
• ગાથા-૧૧ થી ૧૯૩ -
ભવનપતિ અને વ્યંતર દેવોમાં કૃષ્ણ, નીલ, કાપોત અને તેજલેશ્યા [એ ચાર લેયા હોય છે.
જયોતિક, સૌધર્મ અને ઈશાનમાં તેજોલેશ્યા હોય છે. સાનકુમાર, માહેન્દ્ર, બ્રહ્મલોકમાં પાલેશ્યા હોય છે. તેમની ઉપરના દેવલોકોમાં શુક્લલેશ્યા હોય છે.
સૌધર્મ અને ઈશાન બે કપોવાળા દેવોનો વર્ણ તપેલા સોના જેવો, સાનકુમાર, માહેન્દ્ર, બ્રહ્મલોકના દેવોનો વર્ણ પા જેવો શેત અને તેની ઉપરના દેવોનો વર્ણ શુક્લ હોય છે.
• ગાથા-૧૯૪ થી ૧૯૮ :
ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, જયોતિક એ ત્રણે પ્રકાસ્ના દેવોની ઉંચાઈ સાત હાથ પ્રમાણ છે. હે સુંદરી ! હવે ઉપરના કલાપતિ દેવોની ઉંચાઈ -
- સૌધર્મ અને ઈશાનની સાત હાય પ્રમાણ છે. - તેની ઉપર બન્ને કલ્પ સમાન હોય છે, અને એક-એક હાય પ્રમાણ માપ ઘટતું જાય છે.
- વેચકોની ઉંચાઈ બે હાથ પ્રમાણ હોય છે. – અનુત્તર વિમાનવાસીની એક હાથ પ્રમાણ હોય.
- એક કલાથી બીજા કલાના દેવોની સ્થિતિ સાગરોપમથી અધિક હોય છે, અને ઉંચાઈ તેનાથી ૧૧ ભાગ ઓછી હોય છે.
- વિમાનોની ઉંચાઈ અને પૃથ્વીની જાડાઈ, તે બંનેનું પ્રમાણ ૩૨૦૦ યોજના હોય છે.
• ગાથા-૧૯ થી ૨૦૨ - ભવનપતિ, વાણવ્યંતર અને જ્યોતિક દેવોની કામકીડા શારીરિક હોય છે. હે સુંદરી ! હવે તું કલાપતિઓની કામક્રીડા સાંભળ –
– સૌધર્મ અને ઈશાન કલામાં જે દેવો છે, તેમની કામક્રીડા શારીરિક હોય છે, જ્યારે સાનકુમાર દેવો અને મહેન્દ્ર દેવો એ બંને માટે સ્પર્શ દ્વારા કામકીડાને અનુભવે છે. - બ્રા અને લાંતકના દેવોની કામકીડા ચક્ષુ દ્વારા છે. - મહાશુક, સક્ષર દેવોની કામક્રીડા શ્રોત્ર દ્વારા છે. - આનતાદિ ચારે કલાના દેવોની કામક્રીડા મનથી છે. - તેની ઉપરના દેવોમાં કામકીડા હોતી નથી.
• ગાથા-૨૦3,૨૦૪ -
ગોશીર્ષ, અગર, કેતકીના પાન, પુન્નાગના ફૂલ, બકુલની ગંધ, ચંપક અને કમલની ગંધ અને તગરાદિની સુગંધ દેવોમાં હોય.
આ ગંધવિધિ સંક્ષેપથી ઉપમા દ્વારા કહી. દેવતાઓ દષ્ટિથી સ્થિર અને સ્પર્શથી સુકુમાર હોય છે. • ગાથા-૨૦૫ થી ૨૦૮ :ઉર્વલોકમાં વિમાન સંખ્યા - ૮૪,૯૭,૦૨૩ :- - તેમાં પુષ્પાકૃતિવાળા

Page #130

ગાથા-૨૦૩,૨૦૪
૨૪૫
૮૪,૮૯,૧૫૪ છે. – તેમાં શ્રેણિબદ્ધ વિમાનો ૩૮૩૪ છે.
- તે સિવાયના વિમાનો પુણકર્ણિકાકાર હોય છે.
વિમાનોની પંકિતનું અંતર નિશ્ચયથી અસંખ્યાત યોજન અને પુણ્યકણિકાકાર વિમાનોનું અંતર સંખ્યાત યોજન છે.
• ગાથા-૨૦૯ થી ૨૧} :
આવલિકા પ્રવિટ વિમાન ગોળાકાર, ત્રિકોણ અને ચતુષ્કોણ હોય છે, જ્યારે પુષ્ણકર્ણિકાની સંસ્યના અનેકાકારે હોય છે.
વર્તુળાકાર વિમાન કંકણાકૃતિ જેવા, ત્રિકોણ વિમાન શીંગોડા જેવા, ચતુષ્કોણ વિમાન પાસે જેવા હોય છે.
એક અંતર, પછી ચતુષ્કોણ, પછી વર્તુળ, પછી ત્રિકોણ એ રીતે વિમાનો રહેલાં હોય છે.
વિમાનોની પંકિત વર્તુળાકાર ઉપર વર્તુળાકાર, ત્રિકોણ ઉપર ત્રિકોણ, ચતુષ્કોણ ઉપર ચતુષ્કોણ હોય છે.
બઘાં વિમાનોનું અવલંબન દોડાની જેમ ઉપરથી નીચે અને એક છેડાથી બીજા છેડા સુધી સમાન હોય છે.
• ગાથા-૨૧૪ થી ૨૧૬ :બધાં વર્તુળાકાર વિમાન પ્રાકારથી ઘેરાયેલા અને ચતુકોણ વિમાનો ચારે દિશામાં વેદિકાયુક્ત કહ્યા છે.
જ્યાં વર્તુળાકાર વિમાન હોય છે, ત્યાં જ ત્રિકોણ વિમાનોની વેદિકા હોય છે, બાકીનાને પાáભાગે પ્રાકાર હોય છે.
બધાં વર્તુળાકાર વિમાન એક હારવાળા હોય છે.
કોણ વિમાન ત્રણ અને ચતુકોણ વિમાન ચાર દ્વારવાળા હોય છે. [આ વર્ણન કાપતિના વિમાનનું જાણવું]
• ગાથા-૧૭,૨૧૮ :
o ભવનપતિ દેવોના 9 કરોડ, ૭૨ લાખ ભવનો હોય છે. - આ ભવનોનું સંક્ષિપ્ત કથન કહેલ છે. o વીલોકમાં ઉત્પન્ન થનારા વાણવ્યંતર દેવોના અસંખ્યાત ભવનો હોય છે. છે તેનાથી સંખ્યાતગણાં જ્યોતિક દેવોના વિમાન હોય.
• ગાથા-૨૧૯ :- વિમાનવાસી દેવો અા છે. - તેના કરતાં વ્યંતરદેવો અસંખ્યાતપણાં છે. - તેનાથી સંખ્યાતપણાં અધિક જ્યોતિક દેવો છે. • ગાથા-૨૨૦ :
સૌધર્મ દેવલોકમાં દેવીઓના અલગ વિમાનોની સંખ્યા છ લાખ કેહવાયેલી છે. તેિમ જાણ] આ સંખ્યા ઈશાન કલામાં ચાર લાખ હોય છે.
• ગાથા-૨૨૧થી ૨૪ :- પાંચ પ્રકારના અનુત્તર દેવો ગતિ, જાતિ અને દૃષ્ટિ અપેક્ષા થકી શ્રેષ્ઠ છે,
૨૪૬
દેવેન્દ્રસ્તવ પ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ અનુપમ વિષય સુખવાળા છે.
- જે રીતે સર્વ શ્રેષ્ઠ ગંધ, રૂપ અને શબ્દ હોય છે, તે રીતે સચિત્ત પુદ્ગલોના પણ સર્વશ્રેષ્ઠ રસ, સ્પર્શ અને ગંધ આ દેવોને હોય છે. (તેમ તું જાણ.]
જેમ ભમર વિકસિત કળા, વિકસિત કમલ જ અને શ્રેષ્ઠ કુસુમની મકરંદનું સુખપૂર્વક પાલન કરે છે. [તે રીતે આ દેવો પૌદ્ગલિક વિષયોને સેવે છે.]
હે સુંદરી ! આ દેવો શ્રેષ્ઠ કમળ જેવા શ્વેતવર્ણવાળા, એક જ ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં નિવાસ કરનારા અને તે ઉત્પત્તિ સ્થાનથી વિમુક્ત થઈને સુખનો અનુભવ કરે છે–
• ગાથા-૨૫ થી ૨૩ર :
હે સુંદરી ! અનુત્તર વિમાનવાસી દેવોને ૩૩,૦૦૦ વર્ષ પુરા થાય ત્યારે આહારની ઈચ્છા થાય છે.
મધ્યવર્તી આયુ ધારણ કરનારા દેવને ૧૬,૫૦૦ વર્ષ પુરા થાય ત્યારે આહાર ગ્રહણેચ્છા થાય છે.
જે દેવ ૧૦ હજાર વર્ષના આયુને ધારણ કરે છે, તેનો આહાર એક એક દિવસના અંતરે હોય છે.
હે સુંદરી ! ૧ વર્ષ અને સાડાચાર મહિને અનુત્તરવાસી દેવોને શ્વાસોશ્વાસ હોય છે..
હે સુતનું ! મધ્યમ આયુને ધારણ કરવાવાળા દેવોને આઠ માસ અને સાડા સાત દિવસે શ્વાસોચ્છવાસ હોય છે.
જઘન્ય આયુ ધારણ કરવાવાળા દેવતાને શ્વાસોચ્છવાસ સાત સ્ટોક પૂર્ણ થતાં હોય છે.
દેવોને જેટલાં સાગરોપમની જેની સ્થિતિ, તેટલાં પખવાડીયે તેમને શ્વાસોચ્છવાસ હોય છે અને એટલાં જ હજાર વર્ષે તે દેવોને આહારની ઈચ્છા થાય છે.
આ રીતે આહાર અને શ્વાસોચ્છવાસ મેં વર્ણવ્યો. હે સુંદરી હે જી તેના સર્ભ અંતરને હું ક્રમશઃ કહીશ. • ગાથા-૨૩૩ થી ૨૪o -
હે સુંદરી! આ દેવોનો જે વિષય જેટલી અવધિનો હોય છે તેનું હું આનુપૂર્વી ક્રમથી વર્ણન કરીશ.
- સૌધર્મ અને ઈશાન દેવ નીચે એક નરક સુધી, સનકુમાર અને મહેન્દ્ર બીજી નક સુધી જુએ છે.
- બ્રા અને લાંતક ત્રીજી નાક સુધી, શુક્ર અને સહસાર ચોથી નરક સુધી, આનત-પ્રાણત તથા આરણ-અય્યત દેવો પાંચમી નસ્ક સુધી પોતાના અવધિજ્ઞાનથી
જુએ છે.
- મધ્યવર્તી શૈવેયક દેવો છઠ્ઠી નજીક સુધી, ઉપરના રૈવેયકના દેવો સાતમી નક સુધી અવધિ વડે જુએ છે.
- પાંચ અનુત્તરવાસી સંપૂર્ણ લોકનાડીને જુએ છે.

Page #131

૨૪૮
દેવેન્દ્રસ્તવ પ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
ગાથા-૨૩૩ થી ૨૪૦
૨૪૭ - અડધા સાગરોપમથી ઓછા આયુષ્યવાળા દેવો અવધિજ્ઞાનથી તીખું સંખ્યાત યોજન જુએ છે.
- તેનાથી અધિક ૨૫-સાગરોપમવાળાનો અવધિ વિષય પણ જઘન્યથી સંખ્યાત યોજન હોય છે.
તેનાથી વધારે આયુવાળા દેવો તીખું અસંખ્યાત દ્વીપસમુદ્ર સુધી અવધિથી જાણે છે.
ઉપર બધાં દેવો પોતાના ક૫ની ઉંચાઈ સુધી જાણે.
બાહ્ય અર્થાત જન્મથી અવધિજ્ઞાનવાળા નાકી, દેવ, તીર્થંકર પૂર્ણપણે જુએ છે, બાકીના દેશથી જુએ છે.
મેં સંક્ષેપથી આ અવધિજ્ઞાન વિષયક વર્ણન કર્યું. હવે વિમાનોના ગ, જાડાઈ, ઉંચાઈ કહીશ. • ગાથા-૨૪૧ થી ૨૪૬ :
સૌધર્મ અને ઈશાન કલામાં પૃથ્વીની જાડાઈ ૨૦૦૦ યોજના છે અને તે રનથી ચિત્રિત જેવી છે.
સુંદર મણિની વેદિકાથી યુક્ત, વૈડૂર્યમણિના સ્તુપોથી યુક્ત, રનમય માળા અને અલંકારોથી યુક્ત એવાં ઘણાં પ્રાસાદ આ વિમાનમાં હોય છે. • જેમાં દેવતા વસે છે.
તેમાં જે કૃષ્ણ વિમાન છે, તે સ્વભાવથી જન ધાતુસમ તથા મેઘ અને કાકસમાન વર્ણવાળા છે.
જે લીલારંગના વિમાન છે, તે સ્વભાવથી મેદક ધાતુ સમાન અને મોરની ગર્દન જેવા વર્ણવાળા છે.
જે દીપશિખાના રંગવાળા વિમાન છે, તે જાસુદ પુષ, સૂર્ય જેવા અને હિગુંલ ધાતુ સમાન વર્ણવાળા છે.
જે કોરંટક ધાતુ સમાન રંગવાળા વિમાન છે, તે ખિલેલા ફૂલની કર્ણિકા સમાન અને હળદર જેવા પીળા રંગના છે.
• ગાથા-૨૪૩ થી ૫ર :
આ દેવતાઓ કદીન મુઝાનારી માળાવાળા, નિર્મળ દેહવાળા, સુગંધિત શ્વાસવાળા, અવ્યવસ્થિત વયવાળા, સ્વયં પ્રકાશમાન અને અનિમેષ આંખવાળા હોય છે.
બધાં દેવતા ૩૨-કળામાં પંડિત હોય છે. ભવસંક્રમણની પ્રક્રિયામાં તેનો પ્રતિપાત હોય છે.
શુભ કર્મોના ઉદયવાળા તે દેવોનું શરીર સ્વાભાવિક તો આભુષણ રહિત હોય છે, પણ પોતાની ઈચ્છાનુસાર વિદુર્વેલા આભુષણને દેવો ઘારણ કરે છે.
સૌધર્મ-ઈશાનના આ દેવો માહાભ્ય, વર્ણ, અવગાના, પરિમાણ અને આયુ મર્યાદા આદિ સ્થિતિ વિશેષમાં હંમેશાં ગોળ સરસવની સમાન એકરૂપ હોય છે. - આ કલ્પોમાં લીલા, પીળા, લાલ, શ્વેત અને કાળા વણના પo૦ ઉંચા પ્રાસાદ શોભે છે.
ત્યાં સેંકડો મણીઓથી જડિત ઘણાં પ્રકારના આસન, શય્યા, સુશોભિત વિસ્તૃત વસ, રનમય માળા અને વિવિધ પ્રકારના અલંકારો રહેલાં હોય છે.
• ગાથા-૨૫૩ થી ૫૫ -
સાનકુમાર અને મહેન્દ્રકલામાં પૃથ્વીની જાડાઈ ર૬૦૦ યોજન છે, તે પૃથ્વી રત્નોથી ચિત્રિત છે.
ત્યાં લીલા, પીળા, લાલ, સફેદ, કાળા એવા ૬૦૦ ઉંચા પ્રાસાદો શોભી રહેલા કહ્યા છે. ત્યાં સેંકડો મણીઓથી જડિત, ઘણાં પ્રકારના આસન-શચ્યા-સુશોભિત વિસ્તૃત વસ્ત્ર, રનમયવાળા, અલંકાર હોય છે.
• ગાથા-૨૫૬ થી ૨૫૮ :
બ્રહ્મ અને લાંતક કક્ષમાં પૃથ્વીની જાડાઈ ૫૦૦ યોજન હોય છે. તે પૃથ્વી રત્નોથી ચિકિત હોય છે.
સુંદર મણિની વેદિકાથી યુક્ત, વૈડૂર્ય મણિઓની સ્તુપિકા યુક્ત, રનમયમાલા અને અલંકારોથી યુકત ઘણાં પ્રકારના પ્રાસાદો આ વિમાનોમાં હોય છે.
ત્યાં લાલ, પીળા અને સફેદ વર્ણવાળા 900 ઉંચા પ્રાસાદો શોભાયમાન રહેલાં છે. • ગાથા-૨૫૯ થી ૨૬૨ -
શુક અને સહસાર કલામાં પૃથ્વીની જાડાઈ ૨૪oo યોજન હોય છે, તે પૃથ્વી રત્નોથી ચિકિત હોય છે.
સુંદર મણી અને વેદિકા, વૈડૂર્ય મણિની સ્તુપિકા, રનમય માળા અને અલંકારોથી યુકત એવાં ઘણાં પ્રકારના પ્રાસાદ ઉક્ત બંને કલાના વિમાનોમાં હોય છે.
પીળા અને સફેદ વર્ણવાળા ૮૦૦ ઉંચા પ્રાસાદો છે.
ત્યાં સેંકડો મણિથી જડિત ઘણાં પ્રકારના આસન, શય્યા, સુશોભિત વિસ્તૃત વસ્ત્ર, રનમયમાળા અને અલંકાર હોય છે.
• ગાથા-૨૬૨ થી ૨૬૫ -
આણત-પ્રાણત કલામાં પૃથ્વી જાડાઈ-૨૩૦૦ યોજનોની હોય છે. તે પૃથ્વી રનોથી ચિત્રિત હોય છે.
સુંદર મણિઓની વેદિકા, વૈડૂર્ય મણિની સ્તુપિકા, રત્નમય માળા, અલંકારોથી યુક્ત ઘણાં પ્રકારના પ્રાસાદ ઉક્ત બંને કાના વિમાનોમાં હોય છે.
શંખ અને હિમ જેવા શુક્લ વર્ણના ૯૦૦ ઉંચા પ્રાસાદો છે. • ગાથા-૨૬૬ થી ૨૬૮ :
વેયક વિમાનોમાં ૨૨૦૦ યોજન પૃથ્વીની જાડાઈ હોય છે અને તે પૃથ્વી રત્નોથી ચિકિત હોય છે.
સુંદર મણિની વેદિકા, વૈર્ય મણિની સુપિકા, રનમય માળા અને અલંકારોથી યુક્ત ઘણાં પ્રકારના પ્રાસાદો ઉક્ત શૈવેયક વિમાનોમાં ત્યાં રહેલાં હોય છે.
શંખ અને હિમ જેવા શ્વેત વસ્ત્રવાળા એવા ૧૦૦૦ ઉંચા પ્રાસાદો તે શોભિત છે, તેમ કહેલ છે.

Page #132

ગાથા-૨૬૨ થી ૨૬૫
૨૪૯
૨૫o
દેવેન્દ્રસ્તવ પ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
• ગાથા-૨૬૬ થી ૨૭ર :
પાંચ અનુત્તર વિમાનોમાં ૨૧૦૦ યોજન પૃથ્વીની જાડાઈ હોય છે, તે પૃથ્વી રત્નોથી ચિત્રિત છે. સુંદર મણિની વેદિકા, વૈડૂર્ય મણિની તૃપિકા, રનમય માળા અને અલંકારોથી યુક્ત ઘણાં પ્રકારના પ્રાસાદ ત્યાં છે.
શંખ અને હિમના જેવા શ્વેત વર્ણવાળા ૧૧૦૦ ઉંચા પ્રાસાદ આ અનુત્તર વિમાને શોભે છે. સેંકડો મણિથી જડિત, ઘણાં પ્રકારના આસન, શય્યા અને સુશોભિત વિસ્તૃત વસ્ત્ર, રનમયમાળા, અલંકાર ત્યાં હોય છે.
• ગાથા-૨૭૩ થી ૨૭૮ -
સવથિ સિદ્ધ વિમાનના સૌથી ઉંચા સ્તુપને અંતે બાર યોજન ઉપર ઈષતુ પ્રાગભારા પૃથ્વી આવેલી છે.
તે પૃથ્વી નિર્મળ જળકળ, હિમ, ગાયનું દૂધ, સમુદ્રના ફીણ જેવી ઉજ્જવળ વર્ણવાળી છે.
તથા ઉલટા કરાયેલા છમના આકારે સ્થિત છે. તે ૪૫-લાખ યોજન લાંબી-પહોળી છે.
- તેના કરતાં ત્રણ ગણાંથી અધિક તેની પરિધિ છે. જેનું માપ - ૧, ૪૨, ૩૦,૨૪૯ યોજન છે.
– તે પૃથ્વી મધ્ય ભાગે આઠ યોજન જાડી છે. - ઘટતાં ઘટતાં માખીની પાંખ જેવી પાતળી થઈ જાય છે.
- તે શંખ, શ્વેત રત્ન, અર્જુન સુવર્ણ સમાન વર્ણવાળી તથા ઉલટા છગના આકારવાળી છે.
• ગાથા-૨૭૯,૨૮૦ - સિદ્ધશિલાની ઉપર એક યોજન પચી લોકનો અંત આવે.
તે એક યોજનના ઉપરના ૧૬માં ભાગમાં સિદ્ધોનું સ્થાન અવસ્થિત છે. [તેમ તું જાણ.]
ત્યાં તે સિદ્ધ ભગવંતો નિશ્ચયથી વેદનારહિત, મમતારહિત, આસક્તિ રહિત, શરીર રહિત એવા ધનીભૂત આત્મપ્રદેશોથી નિર્મિત આકારવાળા (જો કે નિરાકાર જ હોય હોય છે.
• ગાથા-૨૮૧ થી ૨૯૧ :(૧) સિદ્ધો ક્યાં અટકે છે ? (૨) સિદ્ધો ક્યાં પ્રતિષ્ઠિત થાય છે ? (3) તેઓ પોતાના શરીરનો ક્યાં ત્યાગ કરે છે ? (૪) તેઓ ક્યાં જઈને સિદ્ધ થાય છે ?
- શરીર છોડતી વખતે અંતિમ સમયે જે સંસ્થાન હોય, તે સંસ્થાને જ આત્મપ્રદેશો ધનીભૂત થઈ તે સિદ્ધાવસ્થા પામે છે.
- અંતિમ ભવે શરીરનું જે દીર્ધ કે દૂરવ પ્રમાણ હોય છે, તેનો એક તૃતિયાંશ
ભાગ ઘટી જઈને સિદ્ધાવગાહના થાય છે.
- સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટાવગાહના સાધિક ૩૩૩ ધનુષ જાણ.
- સિદ્ધોની મધ્યમાવગાહના ચાર હાય પૂર્ણ ઉપર બે તૃતિયાંશ હાથ પ્રમાણ કહી છે.
[નોંધ :- અહીં રની શબ્દ છે, રસ્તી એટલે એક હાથ પ્રમાણ, જેને કોશમાં દોઢ ફૂટ પ્રમાણ કહી છે.]
- જઘન્યાવગાહનાથી સિદ્ધો એક હાથ પ્રમાણ અને આઠ અંગુલથી કંઈક અધિક કહેવાયેલા છે.
- અંતિમ ભવના શરીરના ત્રણ ભાગમાંથી એક ભાગ ન્યૂન થતુ બે તૃતીયાંશ પ્રમાણ સિદ્ધાવગાહના કહી છે.
– જરા અને મરણથી વિમુક્ત અનંત સિદ્ધો હોય છે. - તે બધાં લોકાંતને સ્પર્શતા એકબીજાને અવગાહે છે.
- અશરીર સઘન આત્મ પ્રદેશવાળા, અનાકાર દર્શન અને સાકાર જ્ઞાનમાં અપ્રમત્ત એ સિદ્ધોનું લક્ષણ છે.
- સિદ્ધ આત્મા પોતાના આત્મપ્રદેશોથી અનંત સિદ્ધોને સ્પર્શે છે. [એ સ્પર્શના દ્વાર જાણ.]
દેશ-પ્રદેશોથી સિદ્ધો પણ અસંખ્યાતગણાં છે. • ગાથા-૨૯૨,૨૯૩ :
કેવળ જ્ઞાનમાં ઉપયોગવાળા સિદ્ધાં બધાં દ્રવ્યોના દરેક ગુણ અને દરેક પર્યાયોને જાણે છે.
અનંત કેવળ દૃષ્ટિથી બધું જ જુએ છે.
જ્ઞાન અને દર્શન એ બંને ઉપયોગમાં બધાં કેવળીને એક સમયમાં એક ઉપયોગ હોય, બંને ઉપયોગ સાથે ન હોય.
• ગાથા-૨૯૪ થી ૩૦૨ :
દેવગણના સમૂના સમસ્ત કાળના સમસ્ત સુખોને અનંતગણાં કસ્વામાં આવે. ત્યારપછી - તે સંખ્યાને અનંતવથી વગત કરાય.
- તો પણ મુક્તિના સુખની તુલના ન થઈ શકે.
મુક્તિ પ્રાપ્ત સિદ્ધોને જે અવ્યાબાધ સુખ છે, તે સુખ મનુષ્યને કે સમસ્ત દેવતાને પણ નથી.
સિદ્ધના સમસ્ત સુખ શશિને જો :(૧) સમસ્તકાળથી ગુણિત કરવામાં આવે (૨) ત્યારપછી તેનું અનંત વર્ગમૂળ કરવામાં આવે (3) તો પણ પ્રાપ્ત સંખ્યા સમસ્ત આકાશમાં ન સમાય.
- જેવી રીતે કોઈ પ્લેચ્છ અનેક પ્રકારના નગરના ગુણોને જાણતો હોય તો પણ પોતાની ભાષામાં પ્રાપ્ત ઉપમાઓને કારણે તે ગુણો કોઈને કહી શકતો નથી.

Page #133
ગાથા-ર૯૪ થી 32 ર૬ વીસ્તવ પ્રકીર્ણસૂત્રસટીક અનુવાદ 33 વીરસ્તવ પ્રકીર્ણકણ-૧૦ મૂળ સૂત્રાનુવાદ એ રીતે સિદ્ધોનું સુખ અનુપમ છે. તેની કોઈ ઉપમા નથી, તો પણ કેટલાંક વિશેષણો દ્વારા તેની સમાનતા કહું છું. કોઈ પુરુષ સૌથી ઉત્કૃષ્ટ ભોજન કરીને બુખ અને તરસથી મુક્ત થઈ જાય અને જાણે કે અમૃતથી તૃપ્ત થયો છે. એ રીતે સમસ્તકાળમાં તૃપ્ત, અતુલ, શાશ્વત અને અવ્યાબાધ નિર્વાણ સુખને પામીને સિદ્ધો સુખી રહે છે. તેઓ સિદ્ધ છે, બુદ્ધ છે, પારગત છે, પરંપરાગત છે. કર્મરૂપી કવચથી ઉમુક્ત, અજરઅમર-અસંગ છે. જેમણે બધાં દુ:ખોને દૂર કરી દીધા છે. જાતિ-જમ-જરા-મરણના બંધનથી મુકત, શાશ્વત, અવ્યાબાધ સુખનો તે સિદ્ધો નિરંતર અનુભવ કરતાં રહે છે. * ગાથા-૩૦૩ થી 305 - સમગ્ર દેવોની અને તેના સમગ્ર કાળની જે ઋદ્ધિ છે, તેનું અનંતગણું કરીએ તો પણ જિનેશ્વર પરમાત્માની ઋદ્ધિના અનંતાનંત ભાગ બરાબર ન થાય. સંપૂર્ણ વૈભવ અને ઋદ્ધિયુક્ત ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, જ્યોતિક અને વિમાનવાસી દેવ પણ અરહંતોને વંદન કરે છે. ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, વિમાનવાસી દેવો અને ઋષિપાલિત પોતપોતાની બુદ્ધિથી જિન-મહિમા વર્ણવે છે. * ગાથા-૩૦૬ થી 308 : વીર અને ઈન્દ્રોની સ્તુતિના કતાં, જેવો પોતે બધાં ઈન્દ્રો અને જિનેન્દ્રોની સ્તુતિ અને કિર્તન કર્યું છે, તે સુરો, અસુરો, ગુરુ અને સિદ્ધો મને સિદ્ધિ આપો. આ રીતે ભવનપત્યાદિ ચારે દેવનિકાય દેવોની સ્તુતિ સમગ્રરૂપે સમાપ્ત થઈ. દેવેન્દ્રસ્તવ પ્રકીર્ણક સૂત્ર-૯, આગમ-૩૨નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ સૂબાનુવાદ પૂર્ણ * પયu સૂકોમાં આ દશમું સૂત્ર છે, તેના ઉપરની કોઈ જ વૃત્તિ કે અવમૂી આદિ અમારી જાણમાં આવેલ નથી. o આપણે ત્યાં પણ સુત્રોની દશની સંખ્યા સ્વીકારવા છતાં તેમાં સ્વીકૃd www વિરો બે પરંપરા અનુવર્તે છે. (1) પૂજ્યપાદું આગમોદ્ધારક આચાર્યશ્રી સાગરાનંદ સૂરીશ્વરજીએ જે દશ પયજ્ઞાને સંપાદિત કરીને પ્રકાશિત કર્યા તેમાં - (ર) પૂજ્ય મુનિરાજશ્રી પુવ્યવિજયજીએ સંપાદન ક્યું તેમાં - ઉક્ત બંને સંપાદનોમાં આઠ યu તો એક સમાન છે, પણ બે પયામાં તેમની વચ્ચે મતભેદ છે. પહેdi આચાર્યશ્રીએ ગરષ્ટાચાર અને મરણસમાધિ યW સ્વીકારેલ છે, બીજી મુનિરાજશ્રી ચંદ્રવેયક અને વીરાવને સ્વીકાર્યા છે. અમોએ ગચ્છાચાર જોડે સંવેકરો અનુવાદ તો ક્યોં જ છે. એ રીતે બંને મતો સ્વીકાર્ય છે. પરંતુ વીરdવ અને મરણ સમાધિમાં અમે અહીં માત્ર વીરાવનો જ અનુવાદ કરેલ છે. છે કે અમારા ઉHTTPસુ 7/fr-મૂત માં બંને પગને અમે પ્રકાશિત કર્યા જ છે અને 3HT *TH TIT-% માં મરણ સમાધિ પયગો અને તેની સંસ્કૃત છાયા પણ છપાવેલ પયા મધ્ય આ દશ જ છે, કે વિકલ્પ સ્વીકારીએ તો ભાર જ છે, તેમ નથી. તે સિવાય પણ પw મુદ્રિત સ્વરૂપે પણ હાલ ઉપલબ્ધ જ છે, તે જાણ ખાતર, પયHીને શાસ્ત્રીય અભિાષણી વિયારો તો ગાયાર થયti, iદીસૂઝ, સૂકકૃતiાંગની ટીકા ખાસ જોવી.. o હવે પ્રસ્તુત “પયai”ની ૪૩-ગાથાનો ક્રમશઃ અનુવાદ - * ગાથા-૧ - જગજીવ બંધુ, ભવિજનરૂપી કુમુદને વિકસાવનાર, પર્વત સમાનધીર, એવા વીરજિનેશરને નમસ્કાર કરીને, તેમને પ્રગટ નામો વડે હું ધે વીશ. * ગાથા-૨,૩ : અરહ, અરિહંત, અરહંત, દેવ, જિન, વીર, પરમકરુણાલુ, સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી, સમર્થ, ગિલોકના નાથ, વીતરાગ, કેવલી, ત્રિભુવન ગુરુ, સર્વ પ્રભુવન વરિષ્ઠ, ભગવન, તીર્થકર, શક વડે નમસ્કાર કરાયેલા એવા જિનેન્દ્ર તમે જય પામો. * ગાથા-૪ : શ્રી વર્ધમાન, હરિ, હર, કમલાસન પ્રમુખ નામોથી આપને, જડમતિ એવો હું સૂત્રાનુસાર યથાર્થ ગુણો વડે સ્તવીશ.

Page #134
ગાથા-૫ 53 વીસ્તવ પ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ * ગાથા-૫ : ભવબીજરૂપ અંકુરથી થયેલ કર્મોને, ધ્યાનરૂપી અગ્નિ વડે બાળી ફરી ભવરૂપી ગહન વનમાં ન ઉગવા દેનારા છો, માટે હે નાથ ! આપ “અરુહ” છો. * ગાથા-૬ : પ્રાણીઓને ઘોર ઉપસર્ગો, પરીષહો, કષાય ઉત્પન્ન કરનારા જે શત્રુઓ, તે બધાંને હે નાથ ! આપે સમૂળગા હણી નાંખેલ છે, તેથી આપ અરિહંત છો. * ગાથા-૭,૮ - ઉત્તમ એવા વંદન, સ્તવન, નમસ્કાર, પૂજા, સત્કાર અને સિદ્ધિગમનની યોગ્યતાવાળા છો, તેથી આપ અરહંત છો. દેવ મનુષ્ય અસુર આદિની ઉત્તમ પૂજાને આપ યોગ્ય છો, ધીરતાવાળા છો અને માનથી મૂકાયેલા છો, તે કારણથી હે નાથ ! આપ “અરહંત' છો. * ગાથા-૯ થી 12 - રથ, ગાડી અને શેષ સંગ્રહ નિદર્શિત કે પર્વતની ગુફાદિ તેમાંનું તમારે કંઈ જ દૂર નથી - તેથી હે જિનેશ્વર તમે “અરહંત' છો. જેણે ઉત્તમ જ્ઞાન વડે સંસાર માર્ગનો અંત કરી, મરણને દૂર કરી, નિજ સ્વરૂપ રૂપ સંપત્તિ મેળવેલી છે - તે કારણથી આપ જ “અરહંત” છો. આપને મનોહર કે અમનોહર શબ્દો છપા નથી, તેમજ મન અને કાયાના યોગને સિદ્ધાંતથી રંજિત કર્યા છે - તે કારણે હે નાથ! આપ અરહંત છો. દેવેન્દ્રો અને અનુત્તર દેવોની સમર્થ પૂજા આદિને યોગ્ય છો, કરોડો મર્યાદાનો અંત કરનાને શરણ યોગ્ય છો. તે કારણથી આપ “અરહંત" છો. * ગાથા-૧૩,૧૪ - સિદ્ધિ વધુના સંગથી બીજા મોહશબુના વિજેતા છો અને અનંત સખ પુષ્ય પરિણતિથી પરિવેષ્ટિત છો માટે દેવ છો. રાગાદિ વૈરીઓને દૂર કરીને, દુઃખ અને કલેશના આપે સમાધાન કર્યા છે, અર્થાત નિવાર્યા છે - તથા - ગુણ આદિ વડે શત્રુને આકર્ષીને જય કર્યો છે. તેથી હે જિનેશ્વર ! તમે દેવ છો. * ગાથા-૧૫,૧૬ - - દુષ્ટ એવા આઠ કર્મોની ગ્રંથિને આપે પ્રાપ્ત ધનસમૂહથી દૂર કરી છે [ભેદી નાંખેલ છે.] - ઉત્તમ મલ સમૂહને આકલન કરીને આપે તપઘણથી શોધી નાંખેલા છે - અતિ - તપ વડે કર્મરૂપી મલ્લને ખતમ કર્યા છે, તેથી વીર છો. પ્રથમ વ્રતગ્રહણ દિવસે ઈની વિનય કરણની ઈચ્છાને હણીને તમે ઉત્તમોત્તમ મુનિ થયા છો, માટે મહાવીર છો. * ગાથા-૧૩ - આપને સચરાચર પ્રાણી દુભવ્યા કે ભક્તિ કરી - આપનો આક્રોશ કર્યો કે આપની સ્તુતિ કરી - તેઓ આપના ભુપણે રહ્યા કે મિત્રપણે હ્યા - પરંતુ આપે તેમના મનને કરુણા રસથી રંજિત કર્યુ માટે આપ પરમકારુણિક - કરુણાસવાળા છો. * ગાથા-૧૮ : બીજાના જે ભાવ કે સદભાવ કે ભાવના, જે થયા-થશે કે થાય છે, તેને આપ કેવળજ્ઞાન વડે જાણો છો અને કહો પણ છો માટે હે નાથ. આપ સર્વજ્ઞ છો. * ગાથા-૧૯ : સમસ્ત ભવનમાં પોત-પોતાના સ્વરૂપે રહેલા નિર્બળ અથવા બળવાનને આપ સમપણે જુઓ છો, માટે હે નાથ ! આપ “સર્વદશ” છો. ગાથા-૨૦ :કર્મ અને ભવનો પાર પામ્યા છો - અથવા - મૃતરૂપી જલધિને જાણીને તેનો સર્વથા પાર પામ્યા છો માટે હે નાથ ! તમે “પારગ” છો. * ગાથા-૧ - હે નાથ ! વર્તમાન, ભાવિ કે ભૂતવર્તી જે પદાર્થ તેને હાથમાં રહેલ આમળાનાફળની જેમ આપ જાણો છો. માટે આપ “બકાળવિ” છો. * ગાથા-૨ - અનાથના નાથ છો, ભયંકર ગહન ભવવતમાં વર્તતા જીવોને ઉપદેશ દાનથી મારૂપી નયન આપો છો. તેથી આપ “નાથ” છો. * ગાથા-૨૩ - પ્રાણીઓના ચિત્તમાં પ્રવેશેલા સારી વસ્તુનો રગ-રતિ, તે રાગ રૂપને પુનઃદોષરૂપે વ્યાખ્યાયિત કર્યો છે. અથવા વિપરીત કહ્યો છે - રાગને દૂર કર્યો છે. - માટે હે પ્રભુ ! આપ “વીતરાગ' છો. * ગાથા-૨૪ :કમળરૂપી આસન છે માટે આપ હરિ-ઈન્દ્ર છો સૂર્ય કે ઈન્દ્ર વગેરેના માનનું આપે ખંડન કરેલું છે, માટે હે પ્રભુ, આપ શંકર” પણ છો.. હે જિનેશ્વર ! એક સમાન સુખ-આશ્રય આપની પાસેથી મળી રહે છે, એવા પ્રભુ તમે જ છો.

Page #135
ગાયા-૨૪ 55 * ગાથા-૫ થી 20 : જીવોનું મર્દન, ચૂર્ણન, વિનાશ, ભક્ષણ, હિંસા, હાથ અને પગનો વિનાશ, નખ અને હોઠોનું વિદારણ - આ કાર્યોનું જેનું લક્ષ્ય કે આશ્રય જ્ઞાન છે. અન્ય કુટિલતા, ત્રિશુલ, જટા, ગુરુ તિરસ્કાર, મનમાં અસૂયા, ગુણકારીની લઘુતા એવા ઘણાં દોષો હોય. આવા બહુરૂપધારી દેવો તમારી પાસે વસે છે. તો પણ તેને વિકાર રહિત કર્યા માટે વીતરાણ છો. * ગાથા-૨૮,૯ - સર્વ દ્રવ્યના પ્રત્યેક પર્યાયની અનંત પરિણતિ સ્વરૂપને એક સાથે અને ત્રિકાળ સંસ્થિત પણે જાણો છો માટે તમે કેવલિ છો, તે વિષયે તમારી અપતિed, અનવરત, અવિલ શક્તિ ફેલાયેલી છે. રાગદ્વેષ રહિતપણે પદાર્થોને જાણેલા છે, માટે કેવલી-કેવળજ્ઞાની કહેલાં છે. * ગાથા-30,3૧ - જે સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયને ત્રિભુવન શબ્દ વડે ગ્રાહ્યર્થ થતાં તેઓનું સદ્ધર્મમાં જે જોડાણ કરે છે. અર્થાત પોતાની વાણી વડે ધર્મમાં જોડે છે, માટે તમે ત્રિભુવન ગુરુ છો. પ્રત્યેક સમ જીવોને મોટા દુ:ખથી નિવાસ્નાર અને સનિ હિતકારી હોવાથી તમે સંપૂર્ણ છો. * ગાથા-૩૨ - બળ, વીર્ય, સત્વ, સૌભાગ્ય, રૂ૫, વિજ્ઞાન, જ્ઞાનમાં ઉત્કૃષ્ટ છો. ઉત્તમ પંકજે વિચરો છો, માટે ત્રિભુવન શ્રેષ્ઠ છો. * ગાથા-33 - પ્રતિપૂર્ણ રૂ૫, ધન, ધર્મ, કાંતિ, ઉધમ, યશવાળા છો. ભયસંજ્ઞા પણ તમારાથી શિથિલ બની છે, તેથી હે નાથ ! આપ ભયાત [ભયના અંતકર] છો. * ગાથા-૩૪ : આલોક, પરલોક આદિ સાત પ્રકારના ભય વિનાશ પામ્યા છે, તેથી હે જિનેશ ! તમે ભયાંત છો. * ગાથા-૩૫ - ચતુર્વિધ સંઘ કે પ્રથમ ગણધરરૂપ એવા તીનિ કરવાના આચારવાળો છો, માટે તીર્થકર છો. * ગાથા-૩૬ : એ રીતે ગુણસમૂહથી સમર્થ! તમને શક પણ અભિનંદે તેમાં શું આશ્ચર્ય ? તેથી શકથી અભિવંદિત હૈ જિનેશ્વર ! આપને નમસ્કાર થાઓ. * ગાથા-39 - મન:પર્યવ, અવધિ, ઉપશાંત અને ક્ષયમોહ, એ ત્રણેને જિન કહે છે, તેમાં 256 વીસ્તવ પ્રકીર્ણકસૂત્ર-સટીક અનુવાદ આપ પરમ શ્ચર્યવાળા ઈન્દ્ર સમાન છો માટે આપને જિનેન્દ્ર કહેલાં છે. * ગાથા-૩૮ : શ્રી સિદ્ધાર્થ નરેશ્વરના ઘરમાં ધન, કંચન, દેશ, કોશ વગેરેની તમે વૃદ્ધિ કરી માટે હે જિનેશ્વર ! તમે વર્ધમાન છો. * ગાથા-૩૯ : કમળનો નિવાસ છે, હરતતલમાં શંખ, ચક, સારંગ છે, વર્ષીદાન આપેલું છે, માટે હે જિનેશ્વર ! તમે વિષ્ણુ છો. * ગાયા-૪૦ : તમારી પાસે શિવ-આયુધ નથી અને તમે નીલકંઠ પણ નથી, તો પણ પ્રાણીઓની બાહ્ય-અત્યંતર કર્મરજને તમે હો છો માટે આપ હર (શંકર) છો. * ગાથા-૪૧ : - કમલરૂપી આસન છે, ત્યારે મુખ ચતુર્વિધ ધર્મ કહો છો, હંસ-હૂસ્વગમનથી જનાર છો, માટે તમે જ બ્રહ્મા કહેવાઓ છો. * ગાયા-૪ર : સમાન અર્થવાળા એવા જીવાદિ તવોને સવિશેષ જાણો છો, ઉત્તમ નિર્મળ કેવળ પામ્યા છો, માટે તમે બુદ્ધ છો. * ગાથા-૪૩ : શ્રી વીર જિણંદને આ નામાવલિ વડે મંદપુન્ય એવા મેં સંતવ્યા છે. હે જિનવર મારા ઉપર કરુણા કરીને મને પવિત્ર શિવપંથમાં સ્થિર કરો. વીરસવ પ્રકીર્ણક સૂત્ર-૧૦, આગમ-૩૩નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ સૂવાનુવાદ પૂર્ણ - x - x = x - x - ભાગ-૨૮મો પૂર્ણ - X - X -

Page #136
આગમ સટીક અનુવાદનું વિભાગીકરણ 15 - 16 | 17 | આગમનું નામ ભાગ ક્રમાંક આચારાંગ | | 1 અને 2 સૂત્રકૃતાંગ 3 અને 4 સ્થાનાંગ 5 થી 7 સમવાયાંગ ભગવતી 9 થી 13 જ્ઞાતાધર્મકથા 14 ઉપાસકદશા, અંતકૃતદશા, અનુત્તરોપપાતિકદશા, પ્રશ્નવ્યાકરણ વિપાકશ્રુત, ઔપપાતિક રાજપ્રશ્નીયા જીવાજીવાભિગમ 17 થી 19 પ્રજ્ઞાપના 20 થી 22 સૂર્ય/ચંદ્ર-પ્રજ્ઞપ્તિ 23,24 જંબૂદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ 25 થી 27 નિરયાવલિકા પંચક અને પયન્નાસૂત્રો-૧૦+૧ | 28 નિશીથ, વ્યવહાર, બૃહત્કલ્પ દશાશ્રુતસ્કંધ અને જીતકલ્પ મહાનિશીથા આવશ્યક 31 થી 34 પિંડનિર્યુક્તિ, ઓઘનિર્યુક્તિ | 35 | દશવૈકાલિક 36 ઉત્તરાધ્યયન 37 થી 39 નંદીસૂત્ર | 40 અનુયોગદ્વારા કલ્પ (બારસા) સૂત્ર | 42. 29 30 ] 41.