Book Title: Aapt Mimansa
Author(s): Jaychand Chhavda
Publisher: Anantkirti Granthmala Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022429/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo'nekAntAya AptamImAMsA / (devAgama ) vacanikA bhASAkartApaM. jayacaMdajI chAvar3A / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni antakIrti graMthamAlAkA cAya pussp| zrIvItarAgAya nmH| AptamImAMsA arthAt zrIsvAmisamantabhadraviracita AptamImAMsA devAgamaaparanAma graMthakI jayapuranivAsI paMDitapravara jayacandrajIkRta bhASA vacanikAya prakAzaka muni anaMtakIrtigranthamAlA samiti / prathamAvRtti] [ [.02 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 . prakAzakarAjamala vaDajAtyA maMtrI, munianaMtakIrtigraMthamAlA kAlabAdevI roDa bmbii| mudrakamaMgeza nArAyaNa kuLakarNI, karnATaka presa, 434, ThAkuradvAra, bmbii| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAyanamaH niyamAvalI | muni zrI anantakIrti graMthamAlA / 1 yaha granthamAlA zrI anantakIrti munikI smRti meM sthApita huI haiM mA dakSiNa kar3Ake nivAsI digambara sAdhu cAritrake tattra jJAnapUrvaka pAlanevAle the aura jinakA dehatyAga zrI go0 di0 jaina siddhAnta vidyAlaya murainA ( gavAliyara) huA thA / 2 isa pranthamAlA dvArA digambara jaina saMskRta va prAkRta grantha bhASATIkA sahita tathA bhASA ke grantha prabaMdhakAriNI kameTIkI sammati se prakAzita hoMge / 3 isa granthamAlA meM jitane prantha prakAzita hoMge unakA mUlya lAgata mAtra rakkhA jAyagA lAgata meM grantha sampAdana karAI saMzodhana karAI chapAI jilda badhAI Adike sivAya Aphisa kharca bhAr3A aura kamIzana bhI sAmila samajhA jAyagA / 4 jo koI isa granthamAlAmeM ru. 100 ) va adhika ekadama pradAna kareMgeM unako granthamAlAke saba grantha vinAnyochAvarake bheTa kiye jAyage yadi koI dharmAtmA kisI granthakI taiyArI karAImeM jo kharca pare vaha saba deveMge to pranthake sAtha unakA jIvana caritra tathA phoTo bhI unakI icchAnusAra prakAzita kiyA jAyagA yadi kamatI sahAyatA dege to unakA nAma avazya sahAyakoM meM pragaTa kiyA jAyagA isa granthamAlA dvArA prakAzita saba grantha bhArata ke prAntIya sarakArI pustakAlayoM meM va myUjiyamoM kI lAyabreriyoMmeM va prasiddha 2 vidvAnoM va tyAgiyoMko bheTasvarUpa bheje jAyaMge jina vidvAnoMkI saMkhyA 25 se adhika na hogI / 5 paradezakI bhI prasiddha lAyabreriyoM va vidvAnoM ko bhI mahatvapUrNa grantha maMtrI bheTa svarUpameM bheja sakeMge jinakI saMkhyA 25 se adhika na hogI / 6 isa granthamAlAkA sarva kArya eka prabaMdhakAriNI sabhA karegI jisake sabhAsada 11 va korama 5 kA rahegA isameM eka sabhApati eka koSAdhyakSa eka maMtrI tathA eka upamaMtrI raheMge / 7 isa kameTI ke prastAva maMtrI yathA saMbhava pratyakSa va parokSa rUpase svIkRta karAveMge | 8 isa granthamAlAke vArSika kharcakA bajaTa bana jAyagA usase adhika kevala 100) maMtrI sabhApatikI sammati se kharca kara sakeMge / 10 9 isa granthamAlAkA varSa vIra samvatse prArambha hogA tathA divAlI takakI riporTa va hisAba ADITarakA jacA huA mudrita karAke prati varSa pragaTa kiyA jAyagA / 10 isa niyamAvalI meM niyama naM. 1-2-3 ke sivAya zeSake parivartanAdi para vicAra karate samaya kamase kama 9 mahAzayoMkI upasthiti Avazyaka hogI / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI di0 jaina muni anaMtakIrtigraMthamAlAke mukhyasahAyaka mahAzaya / 2202) seTha gurumukharAyajI sukhAnaMdajI bambaI. 1101) munimahArAjake AhAra dAna samaya. .. 11.1) yAtrArtha Aye hue dillI ke saMdhake samaya. 1101) se. hukamacaMdajI jagAdharamalajI-dillI. 11.1) se. ummedasiMhajI musaddIlAlajI-amRtasara. 501) zrI jainagraMtharatnAkarakAryAlaya-bambaI. 411) zrI dharmapatnI lAlA rAyabahAdura hajArIlAlajI-dAnApura. 251) se. nAthAraMgajI vAle-bambaI. 201) se. cunnIlAla hemacaMdajI-bambaI. 101) sAhu sumatiprasAdajI-najIvAvAda. 101) lAlA jugalakizorajI-hisAra. 101) zrI jainadharmavardhinI sabhA bambaI / 1.1) rAjamalajI bar3ajAtyA bambaI / 101) se. baijanAthajI sarAvagI hAtharasa / 1.1) se. kastUracaMda vecaradAsajI bambaI / 101) lAlA jainendrkishorjii| ThiH-uttamacaMda bhrosaalaal-aagraa| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA / granthakartAoMkA paricaya svAmI samaMtabhadrAcArya. sakaladarzanapAdapapArijAta anavadya anAdyanidhana isa digambara jaina saMpradAyameM tIrtheza bhagavAn zrI 1008 mahAvIrasvAmIjIke mokSa gaye bAda vIraprabhuke sarvahitakara zAntiprada dharmakA pracAra karane vAle aneka pratibhAzAlI maharSi tathA vidvAn aise ho gaye haiM ki jinake vAkya tathA kRtya kalikAlameM usa tIrthakatAke pUrNa udbhavaka haiM / kyoMki unhoMne bhagavAnake zItala soma sugandha siddhAntakA prasAra usa khUbIke sAtha kiyA hai ki jisa taraha malaya caMdana sugandhikA dakSiNa vAyu karatA hai una RSiyoMmeM prabhudharmake yathArtha pravartaka aneka RSiyoMke bAda zrI svAmI samantabhadrAcAryajI eka aise pratibhAzAlI vidvAn hogaye haiM ki jinakI kRti tathA atizayapAMDityapratibhAprabhAvake gauravakA prAyaH sarvahI pratibhAzAlI RSi tathA vidvAnoMne bahutahI stutya prazaMsAke sAtha kIrtana kiyA hai| jaise ki bhaTTA akalaMkadevajI tathA svAmI vidyAnaMdajIne apane aSTazatI tathA aSTasahasrI aMthameM maMgalarUpa padyoM dvArA svAmIjIko varddhamAna bhagavAnke vizeSaNameM nivezita kara bhagavAn sadRzahI namaskAra bhAva pradarzita kiyA hai| jaise ki zrIvarddhamAnamakalaGkamanindyavandyapAdAravindayugalaM praNipatya mUnoM / bhavyaikalokanayanaM paripAlayantam syAdvAdavama pariNaumi samantabhadram // ( aSTazati) zrIvarddhamAnamabhivandyasamantamadramudbhUtabodhamahimAnamanidyavAcam / zAstrAvatAraracitastutigocarAptamImAMsitaM kRtiralaMkriyate mayAsya // Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreyaH zrIvardhamAnasya paramajinezvarasamudayasya samantabhadrasye tyAdi, (aSTasahasrI) amoghavarSa rAjAke guru zrI jinasenajIne Apako mahAn kaviyoMkA brahmA tathA cAra prakArake kaviyoMke mastakameM bhUSaNarUpase virAjamAna sAmantabhadrIya yazako cUr3AmaNiratnakI mahanIyatAmeM nivezita kara sAdhu sAdhakatAkA paricaya diyA hai / namaH samantabhadrAya mahate kavivedhase / yadvaco vajrapAtena nirbhinnAH kumatAdrayaH // kavInAM gamakAnAM ca vAdinAM vAgminAmapi / yazaH sAmantabhadrIyaM mUrdhni cUDAmaNIyate // (Adi purANa.) mahAkavi zrI vAdIbhasiMhajIne inako sAkSAt sarasvatI kI mukhya vihArabhUmirUpa varNanakara Apake atizaya pAMDityako pradarzita kiyA hai| sarasvatIsvairavihArabhUmayaH samantabhadrapramukhAmunIzvarAH / jayanti vaagvjrnipaatpaattiprtiipraaddhaantmhiighrkottyH|| (gadyaciMtAmaNi ) . kavi zrI vIranaMdijI mahArAjane-puruSottamake kaMThako suzobhita karanemeM AbhUSaNabhUta mauktikamAlAke samAna inakI vANIkI durlabhatAkA vizeSatAse varNana isa prakAralikhA hai guNAnvitA nirmala vRttamauktikA narottamaiH kaNThavibhUSaNIkRtA / nahArayaSTiH paramevadurlabhA samantabhadrAdibhavA ca bhaartii|| ( caMdraprabhacaritra) zrI zubhacandracAryajIne inake vacanoMko ajJAnAndhakAra nivRttike liye sUrya kiraNoMke samAna tathA inake sAmane dUsaroMko hAsyatAke pAtra khadyota samAna kahA hai| samaMtabhadrAdikavIndrabhAsvatAM sphuraMti yatrAmalasUktirazmayaH / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vrajanti khadyotavadeva hAsyatAM na tatra kiM jnyaanlvoddhtaajnaaH|| ( jJAnArNava) vasunaMdi siddhAnta cakravartine samaMtabhadra saMmbadhi matako tathA svAmIjIko bar3e hI nirvAdha nirdoSa bhadra vizeSaNoMdvArA namaskAra kara Apane apanI bahutahI stutya manojJa udgAratA dikhalAI hai| lakSmIbhRtparamaM niruktinirataM nirvANasaukhyapradaM kujJAnAtapavAraNAya vidhRtaM chatraM yathA bhAsuram / sAnairnayayuktimauktikarasaiH saMzobhamAnaM paraM vande taddhatakAladoSamamalaM sAmantabhadraM matam // samantabhadradevAya prmaarthviklpine| samantabhadradevAya namostu prmaatmne|| (AptamImAMsA vRttiH) malliSeNa prazastimeM-ApakI kisa jagaha kaisI avasthA rahI tathA Apake nirbhIkapAMDityameM utkaTavAdIpanA, aura bhasmakasarIkhe bhayaMkara rogake nAza karane meM dakSa, padmAvatI sarIkhedevatAdvArA sanmAnita, bhaktiviziSTa maMtrarUpavacanodvArA candraprabha pratibiMbako pragaTa kara asaMbhavatAmeM bhI saMbhavatAkA pragaTa paricaya diyA, jainamArgakI sarvatra kalyANakArI prabhAvanA pragaTa kI, paTanA mAlava siMdha DhAkA Adi deza nagara vijetA, tadhA jinakI zaktiprabhAvase zakti prabhava jivhAprabhA bhI kuMThita ho jAtI thI, ityAdi vizeSatAse vizeSa varNana hai / jaiseki kAJcayAM nagnATako'haM malamalinatanulAmbuse pANDupiNDaH, puNDeNDre zAkyabhikSurdazapuranagare miSTabhojI privaadd| vAraNasyAmabhUvaM zazadharadhavalaH pANDurAgastapasvI, rAjan yasthAsti zAktaH sa vadatu purato jainnirgrnthvaadii||1|| vandyo bhasmakabhasmasAtkRtapaTuH padyAvatIdevatAdattodAttapadaH svamaMtravacanavyAhUtacandraprabhaH / AcAryaH sa samantabhadrayativad yeneha kAle kalau jainaM vartma samantabhadramabhavadbhadraM samantAnmuhuH // 2 // pUrva pATaliputramadhyanagare bherI mayA taDitA pazcAnmAlavaDhakasindhuviSaye kAJcIpure vaidishe| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApto'haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM saGkaTam vAdarthI vicarAmyahaM narapate zAdUlIvakrIDitam // 6 // avaTutaTamaTati jhaTiti sphuTapaTuvAcATadhUjeTIjavhA vAdini samantabhadre sthitavati tava sadasi bhUpa kAnyeSAm // 4 // . (zrImalliSeNa prazasti ) svAmIjIke viSayameM aura bhI aneka vidvAnoMne bhavyabhAvuka bahutahI udgAra pragaTa kiye haiM ve sabhI svAmIjIke yAthAtathya guNake pradarzaka haiN| ina sarva pramANoMse yaha sahajahI samajhameM AjAtA hai ki svAmIjImeM eka anokhIhI vidyutavidvatchaTA thI ye svAmI jaise dArzanika tathA stutikAra vidvAna ho gaye haiM taisehI dArzanika tathA stutikAra siddhasena divAkara bhI digambarAnAyameM pratibhAzAlI vidvAn ho gaye haiM / inakA samaya vidyAbhUSaNa em. e. Adi pada dhAraka zatIzcandrajI vagairaHne IsAkI 6 ThI zatAbdI nirNIta kara likhA hai| tathA inakA yazogAna bhI IzAkI chaTTI zatAbdI ke vAda AcArya jinasenAdi dvArA milatA hai| ye AcArya yadyapi pratibhAzAlI zrIsamantabhadrake hI samAna vidvAna the paraMtu jaisA zubha stutigAna svAmI samaMta bhadrAcAryajIkA unake pIcheke maharSi tathA vidvAnoM dvArA kIrtana kiyA gayA bAhulyatAse milatA hai vaisA zrI siddhasena divAkarajIkA nahIM milatA isa liye yaha spaSTa siddha hai ki unake pIcheke kucha eka vidvAn unakI zreNimeM gine jAnepara bhI unake samAna nahIM the| isakA hetu yahI hai ki svAmIjI utsarpiNIkAlakI bhaviSya cauvIsImeM bharata. kSetrake tIrthakara honevAle haiM / jo prANI thor3ehI samayameM tIrthaMkara honevAlA hai usakA mAhAtmya tathA usakI vidvattA apUrvahI ho to isameM Azcarya bhI kisa vAtakA / svAmIjI bhaviSyameM tIrthakara honevAle haiM isa viSayameM ubhayabhASA kavicakravarti zrI hastimallijI isa prakAra likhate haiM / zrI mUlasaMghavyomendurbhArate bhAvi tIrthakRt / deze samaMtabhadrAkhyo munirjIyAt pdddhikH|| isa padyase yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki Apa mUlasaMghake AcArya the| senasaMghakA jo Apako vidvAn loga likhate haiM usakA hetu hI hai ki senasaMgha mUla. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMghake cAra medoMmeMse eka bheda hai| svAmIjI uragapurake rAjAke putra the aura janmakA khAsa nAma unakA zAntivA thA samantabhadra zAyada isa nAmakA vizeSaNarUpase nAma ho, athavA dIkSAke bAdameM samantabhadra nAma rakhA gayA ho| jo ki svAmIjIke bodha karAne meM abhI yahI prasiddha hai| graMthalekhana zailI __ AtmamImAMsA tathA ratnakaNraDazrAvakAcArake dekhanese mAlUma par3atA hai ki ApakI graMthalekhana zailI samudrako ghameM bharanekI kahAvatako vAstavika caritArtha karatI hai / usI zailIpara bRhatsvayaMbhUstotra, caturvizatistava, yuktyAnuzAsana Adi graMtha bhI haiN| viSaya pAMDitya darzana, siddhAnta, sAhitya, vyAkaraNa, Adi sabhI viSayameM ApakA apUrva 'pAMDitya thA kyoMki darzana viSayake pAMDityameM ApakA AptamImAMsA graMtha prasiddha hI haiN| siddhAntameM jaya dhavalA, tathA sAhityameM caturviMzatistava hai isa graMthameM ekAkSarI yakSarI citrabandhatA Adi sAhitya kalA dvArA sAhitya viSayake pAMDi. tyakI haddarUpa adbhuta tathA anokhI chaTAko pradarzita kiyA hai / tathA vyAkaraNameM bhI samantabhadra nAmakA ApakA kiyA huA vyAkaraNa hai| jisakA ki ullekha pUjyapAda svAmIjIne pramANabhUtatAse kiyA hai| saMkSepameM hameM yahI kahanA hai ki ApakI sarva viSayahImeM apratihata zakti thI kyoMki inake ye sarva maMtha dekhanese yaha bAta sahajahI se samajhameM AjAtI hai| tathA isa viSayameM vizeSatAse usI samaya patA lagegA jaba ki ApakA graMtharAja gaMdhahasta mahAbhASya jaba kabhI kahIM mile / __ ApamaiM bhagavata viSayaka stuti parAyaNatA tathA zAsanatva hai vaha yadyapi yuktimArgakI pradhAnatAse hai tathApi usameM sarvajJa mArgakA pUrNa anugAmIpana hai| zAstrakAroMne jo parIkSA pradhAnatAkA varNana kiyA hai vaha bhakti pradhAnatAke sAtha zaktikI pUrNatAmeM hI kIyA hai / jisa jagaha yaha kAraNa sAmIgrI sAgopAGga hai usa jagaha svAmI samantabhadrake samAna stutike sAtha svaparahitapanA hai| anyathAmeM sirpha AkAzake phUloM kI kalpanA hai| 1 uragapurase zAyada nAgapura liyA gayA ho / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inasarva viSayoMse patA calatA hai ki svAmIjIke pAMDityameM haraeka viSayakI pUrNa dakSatA thii| zrImada vAdirAjasUrine svAmIke khAsa 2 graMtha viSayaka camatkRtirUpa pAMDityameM kitanI utkRSTi bhaktike sAtha kitanAhI manojJa stutigAna kiyA hai svAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvaham / devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradarzyate // 1 // aciMtyamahimAdevaH so'bhivandho hitaiSiNA / zabdAzca yena siddhayanti sAdhutvaM pratilaMbhitA // 2 // tyAgI sa eva yogindro yenAkSayyasukhAvaha / artine bhavyatArthAya diSTho ratnakaraNDakaH // 3 // (pAvacaritra prathamasarga ) ina tInoM zlokoMmeM darzana, vyAkaraNa, AcAra, viSayaka ina tInagraMthoM dvArA jo svAmIjIkA vizeSa mahatva varNana kiyA gayA hai vaha ina tInoM graMthoMkI vizeSa utkarSatAse hI hai / kyoMki svAmIke ye graMtha ratna aise hI haiN| samaya samaya nirNayameM bahutase vidvAnoMkA mata hai ki svAmIjIne pahalI yA dUsarI vikrama zatAbdimeM apane caraNarajase isa bhArata vasuMdharAko pavitrita kiyA thaa| vidyAbhUSaNAdi aneka pada dhAraka zatIzcandrajIneM umAsvAmIjIko IsAkI prathama zatAbdikA nirNaya kiyA hai| svAmI samantabhadrAcAryajIne umAsvAmikRta tatvArthamokSazAstra sUtrapara gaMdhahasta mahAbhASya nAmakI eka vistRta TIkA likhI jisakA ki anuSTupa zloka pramANa caurAsI 84000 hajAra saMkhyAse prakhyAta hai / yaha TIkA isa samaya bhAgya doSase upalabdha nahIM hai tathApi yaha graMtha avazya thA aura isake praNetA svAmIjI the| isa viSayameM jinakA viparIta vicAra hai ve vAstava meM havAI mahala cinaneke samAna viparIta mArgapara haiM / isa viSayakA nirNaya pAThaka isa bhUmikAke graMtha paricaya viSayase kreN| 'catuSTayaM samantabhadrasya ' isa vyAkaraNa jainendrasUtra dvArA bhagavAn svAmI samantabhadrakA nAmollekha zrI pUjyapAda svAmIjIne kiyA hai / svAmI pUjyAdajIkA samaya-karnATaka bhASA nibaddha caritrase zakAbda sAr3he pAMca sau milatA hai / isa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parase yaha nirNaya ho jAtA hai ki yA to ye pahalI zatAbdike vidvAn haiM yA usake pIcheke paraMtu kucha eka vidvAnoMne vikramakI 125 vIM zatAbdimeM ApakA honA nizcita kiyA hai isa parase bhI ApakA pahalI yA dUsarI zatAbdise bAhya samaya nahIM jAtA kiMtu yahI samaya AjAtA hai / vizeSa nirNaya avakAza milane para hama phira kabhI kareMge-anya vidvAn bhI kareM to jainIyaitihAsameM vizeSa subhItA ho| paM. jayacaMdrajI chAvaDA / vikrama 1900 kI zatAbdimeM mAnyavara paM. ToDara malajIke samAna khaMDelavAla kulabhUSaNa paMDita jayacaMdrajI chAvar3A eka uttama pratibhAzAlI vidvAn ho gaye hai| unhoMne aSTasahastrI vagairaHke AdhArase isa AptamImAMsAkI jo dezabhASA kI hai vaha bahutahI mAnojJa hai vaha nyAyacaJcu pravezI dezabhASA jAnakAroMko bhI bahuta upayogI hai| isI taraha Apane nyAya AdhyAtmasvarUpa anyagraMthoMpara bhI vizeSa rUpase TIkAyeM likhI hai jisakA ki vyore vAra vivaraNa hama prameyaratnamAlAkI bhUmikAmeM likha cukeM haiM jo ki isa graMthake sAthahI sAtha isa graMthamAlAse prakAzita ho cukI hai| ukta paMDitajI sAhabane jo sarvArthasiddhi-prameyaratnamAlA vagairaHkI jo TIkAyeM tathA phuTakara vInatiyoM vagairaHkI racanAyeMkI haiM usase sApha jAhira hotA hai ki paMDitajIkA pAMDitya bahutahI deza samayAnukUla thaa| tathA vartamAna bhaviSyameM bhI usI prakAra upayogitA rUpase pariNata rahegA / ina graMthoMke dekhanese patA lagatA hai ki paMDijIne aneka graMthoMkA svAdhyAya va manana kiyA thA isIse ApameM vizeSa jJAna vikAzakI vizeSa chaTA thii| paMDitajIne kina 2 graMthoMkA vizeSa rUpase adhyayana kiyA hai isakA vyaurA unhoMne khuda apane sarvArthasiddhi dezavacanikA graMthameM kiyA hai| usase pAThakagaNa khuda nirNaya kara sakate haiM tathA upayogitA honese sAva.. kAza milanepara hama phira kabhI likheMge / ___paMDitajI DhuMDhAhara deza jayapura nagarake rahanevAle the| Apane isa graMthakI TIkA samApti vikramasambata 1866 caitra kRSNa 14 ke dina kI hai| Apake viSayakA vizeSa vivaraNa premeyaratnamAlAkI bhUmikAmeM hama likha cuke haiM tathA subhItA milanepara sAmigrIke muAphika agArI aSTa pAhuDa vagairaHkI bhUmikAmeM bhI likheMge // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___graMthaparicaya / yaha AptamImAMsA ( devAgama ) nAmakA graMtha anuSTupa zloka saMkhyAmeM 114 pramANa mAtra hai paraMtu AzayameM yaha jalAzaya ( samudra ) kI upamAko liye hue hai| yadyapi yaha graMtha bhagavat stutirUpa hai tathApi bhagavata svarUpake jJAna vizeSameM sAkSAt eka apUrvahI siddha zaktI hai jisake dvArA ki bhAgyazAlI puruSakI IzvarIya jJAnaviSayaka AkAMkSA pUrNarUpameM pUrNa ho jAtI hai| tathA vijJAna kalAmeM isase pUrNimAke pUrNacaMdrakI zakti jAgRta hotI hai isa graMthakI vRtti, aSTazatI tathA aSTazahastrI TIkAoMko par3hakara yaha sahaja rUpasehI samajhameM A jAtA hai ki yaha graMtha stutirUpa hokara bhI darzana viSayakA eka khAni svarUpa pradhAna aMga hai kyoMki isameM matAbhAsa nirAkaraNa(tAoM)ke sAtha asalIyata tatvakI khUbI usa khUbIke sAtha varNana kI gaI hai ki jisakI sAdRzyatA zAyadahI kahIM ho / viSaya pradhAnatAse yaha graMtha daza paricchedoMmeM vibhakta hai| jisakA ki paricaya vyaurevAra viSaya sUcImeM hai / hamane pAThakoMke subhIteke liye isa graMthameM bhUmikAke sAtha zloka sUcI tathA viSaya sUcI bhI lagA dI hai| jo ki upayogitAmeM vizeSa avalaMbana hai| upalabdha graMthoMmeM svAmIjIkA yaha graMtha kucha vizeSahI mahatva tathA camatkR. 'tiko liye hue hai isakA mukhya kAraNa yaha hai ki tatvArtha sUtra sarIkhe mahatvapUrNa graMthakI TIkA jo gaMdhahasta nAmakI-44000 anuSTupa zlokapramANameM racI gaI hai vaha bahutahI mahatvapUrNa hogI aura usIkA yaha maMgalAcaraNa hai| mahatva zAlI graMthakA maMgalAcaraNabhI svAmI sarIkhe graMthakartAoMdvArA mahatvameM kucha vizeSatA liye avazya hI hotA hai| kyoMki lokameM bhI kahAvata hai ki kSIrasamudrako amRtotpattirUpa sAratA catura devoM hI dvArA pradarzita kI gaI / yadyapi bhAgyakI khUvIse graMtharAja zrIgaMdhahastamahAbhASya isa samaya hama logoMke dekhane meM nahIM AtAhai tathApi paraMparA zrutise tathA aneka akATya pramANoMse yaha siddha hai ki svAmIjIne gaMdhahasta mahAbhASyakI racanA kI aura yaha graMtha gaMdhahastamahAbhASyakA maMgalAcaraNa hai isa viSayameM zrI vidyAnaMdajI mahArAja apanI aSTasahasrIke maMgalAcaraNameM isa prakAra likhate haiN| zAstrAvatAraracitastutigocarAptamImAMsitaM kRtiralaMkriyate mayAsya // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa addha padyase spaSTa siddha hai ki kisI zAstrakI utpattikI AdimeM yaha graMtha stuti svarUpa maMgalAcaraNa hai| aba kisa graMthakA yaha maMgalAcaraNa hai isa viSayakA pramANa zrI dharma bhUSaNajI yati mahArAjakI nyAyadIpikAmeM spaSTarUpase bhalIbhAMti milatA hai 'taduktaM svAmibhirmahAbhASyasyAdAvAptamImAMsA prastAve' sUkSmAMtare tyAdi vaha mahAbhASya koMna hai tathA kisa graMthakA vaha mahAbhASya hai isa viSayameM ubhaya bhASAkavi cakravarti zrI hastimallijIkI vikrAnta kauravIya nATakakI prazasti isa prakAra sUcita karatI hai tatvArthasUtravyAkhyAnagandhahastipravartakaH svAmI smntbhdrobhuudevaagmnideshkH|| sau varSa pahaleke vidvAn jayacaMdrajI sAhabane bhI isI graMthakI AdimeM savaiyAchaMdadvArA yahI sUcita kiyA hai| ina saba pramANoMse spaSTa siddha hojAtA hai ki svAmIjIne tatvArthasUtrake Upara jo TIkA gaMdhahasti nAmakI racI hai usakA yaha graMtha maMgalAcaraNa hai| isa graMthakA asalI mahatva to akalaMka vidyAnaMdI vasunaMdI Adi AcAryone samajhA hai| hama jo kucha samajha sakate haiM tathA samajhe haiM vaha pUjya ina AcAryoMke aSTazatI aSTasahasrI Adi TIkA graMthoMkA hI pratApa hai| aura isa viSayameM paM. jayacaMdrajI chAvar3A bhI dezabhASA jAnakAroM ke liye vizeSa upakartA haiN| vinItarAmaprasAda jaina, bambaI / / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -naM. 8 9 10 11 12 zlokasUcI / spooch zloka devAgamana bho yAna cAmarAdivibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn // adhyAtmaM bahirapyeSa vigrahAdimahodayaH / divyaH satyo divaukaSvapyasti rAgAdimatsu saH // tIrthakRtsamayAnAM ca parasparavirodhataH / sarveSAmAptA nAsti kazcideva bhavedguruH // doSAvaraNayorhAnirniH zeSAstyatizAyinAt / kacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH // sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'bhyAdiriti sarvajJasaMsthitiH // satvamevAsi nirdoSa yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / AptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate // kuzalAkuzalaMkarma paralokaca na kvacit / ekAntagraharateSu nAthaH svaparavairiSu // bhAvaikAnte padArthAnAmabhAvAnAmapahnavAt / sarvAtmakamanAdyantamasvarUpamatAvakam // kAryadravyamanAdisyAt prAgbhAvasya nihave / pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'nantatAM vrajet // sarvAtmakaM tadekaM syAdanyApohavyatikrame / anyatra samavAyena vyapadizyeta sarvathA // abhAvaikAntapakSe'pi bhAvApahnavavAdinAM / pRcha. 7 8 11 13 14 15 16 17 18 19 20 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka bodhavAkyaM pramANaM na kena sAdhanadUSaNam // virodhAnobhayekAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktinAMvAcyamiti yujyate // kathaMcitte sadeveSTaM kathaMcidasadeva tat ! tathobhayamavAcyaM ca nayayogAna sarvathA // sadeva sarva ko necchet svarUpAdi catuSTayAt / asadeva viparyAsAna cena vyavatiSThate // RmArpitadvayAdvaitaM sahAvAcyamazaktitaH / avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaMgAH svahetutaH // astitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyekadharmiNi / vizeSaNatvAtsAdharmya yathA bhedavivakSayA // nAstitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyekadharmaNi / vizeSaNatvAdvaidharmya yathA'bhedavivakSayA // vidheyapratiSedhyAtmA vizeSyaHzadvagocaraH / sAdhyadharmo yathA heturahetuzcApyapekSayA // zeSabhaMgAzca netavyA yathoktanayayogataH / na ca kazcidvirodhosti munIndra ? tava zAsane // evaM vidhiniSedhAmyAmanavasthitamarthakRt / neti cena yathAkArya bhirntrupaadhibhiH|| dharme dharme'nya evArtho dharmiNo'naMtadharmaNaH / aGgitve'nyatamAntasya zeSAntAnAM tadaGgatA // ekAneka vikalAdAvuttaratrApi yojayet / prakriyAM bhaMginImenAM nayairnayavizAradaH // advaitaikAntapakSe'pi dRSTo bhedo virudhyate / kArakANAM kriyAyAzca naikaM svasmAtprajAyate // karmadvaitaM phaladvaitaM lokadvaitaM ca no bhavet / vidyAvidyAdvayaM na syAdvaMdhamokSadvayaM tathA // hetoradvaitasiddhizced dvaitaM syAddhetusAdhyayoH / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 30 31 32 33. 34 35 36 37 38 39 40 m zloka hetunA cedvinA siddhidvaitaM vAGmAtrato na kim // advaitaM na vivA dvaitAdaheturiva hetunA / saMjJinaH pratiSedho na pratiSedhyAdRte kvacit // pRthaktaikAntapakSe'pi pRthaktvAdapRthaktu tau / pRthakte na pRthaktaM syAdanekastho hyasau guNaH // saMtAnaH samudAyazca sAdharmya ca niraGkuzaH / pretyabhAvazca tatsarvaM na syAdekatvahnive // sadAtmanA ca bhinnaM cejjJAnaM jJeyAd dvidhApyasat / jJAnAbhAve kathaM jJeyaM bahirantazca te dviSAm // sAmanyArthA gironyeSAM vizeSo nAbhilapyate / sAmAnyAbhAvatasteSAM mRSaiva sakalA giraH // virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // anapekSe pRthaktvaikye hyavastudvayahetutaH / tadevaikyaM pRthaktvaM ca svabhedaiH sAdhanaM yathA // satsAmAnyAttu sarvaikyaM pRthagdravyAdibhedataH / bhedAbhedAvyavasthAyAmasAdhAraNahetuvat // vivakSA cAvivakSA ca vizeSye'nantadharmiNi / yato vizeSaNasyAtra nAsatastaistadArthamiH / mANagocarau santau bhedAbhedau na saMvRtI / tAvekAviruddha. te guNamukhyavivakSayA // nityatvaikAntapakSe'pi vikriyAnopapadyate / prAgeva kArakAbhAvaH ka pramANaM kva tatphalam // pramANakArakairvyaktaM vyakaM cedindriyArthavat / te ca nitye vikAryaM kiM sAdhoste zAsanAdvahiH // yadi satsarvathA kAryaM puvannotpattumarhati / pariNAmapraklRptizca nityatvaikAntavAdhinI // puNyapApakriyA na sthAtpretyabhAvaphalaM kutaH / baMdhamokSau ca teSAM na yeSAM tvaM nAsi nAyakaH / pRSTha 35. 37. 39 39. 40 41 41 42 43. 46 47 48 49 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka kSaNikaikAntapakSe'pi pretyabhAvAdyasaMbhavaH / pratyabhijJAdyabhAvAna kAryArambhaH kutaH phalam // yadyasatsarvathA kArya tanmAjani khapuSpavat / / mopAdAnaniyAmo'bhUnmAzvAsaH kAryajanmani // nahetuphalabhAvAdiranyabhAvAdananvayAt santAnAntaravanaikaH santAnastadvataH pRthak // anyeSvananyazadvo'yaM saMvRttinaM mRSA katham / mukhyArthaH saMvRtina syAdvinA muravyAnna saMvRttiH // catuSkoTervikaplasya sarvAnteSUktayogataH / tatvAnyatvamavAcyaM ca tayoHsaMtAnatadvatoH // avaktavyacatuSkoTirvikAlo'pi na kathyatAm / asAntamavastu syAdavizeSyavizeSaNam // dravyAdyantarbhAvena niSedhaH saMjJinaH sataH / asaddhado na bhAvastu sthAnaM vidhiniSedhayoH // avastvanabhilAppaM syAtsarvAntaH parivarjitam / vastvevAvastutAM yAti prakriyAyA viparyayAt // sarvAntAzcedavaktavyAsteSAM kiM vacanaM punaH / saMvRtizcenmRSaivaiSA paramArthaviparyayAt // azakyatvAdavAcyaM kimabhAvAskimabodhataH / AdyantoktidvayaM na syAt kiM vyAjenocyatAM sphuTaM // hinastyanabhisandhAtR na hinastyabhisandhimat / baddhayate tadvayApetaM cittaM baddhaM na mucyate // ahetukatvAnnAzasya hiMsA hetuna hiMsakaH / cittasaMtatinAzazca mokSo nASTAGgahetukaH // virUpakAryArambhAya yadi hetu samAgamaH / AzrayibhyAmananyo'sAvavizeSAdayuktavat // skaMdhAHsantatayazcaiva saMvRtitvAdasaMskRtAH / sthityutpattivyayAsteSAM na syuH kharaviSANavat // virodhAnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka avAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // nityaM ttprtybhijnyaanaanaaksmaattdvicchidaa| kSaNikaM kAlabhedAtte buddhayasaMcaradoSataH // na sAmAnyAtmanodeti na vyeti vyaktamanvayAt / vyetyudeti vizeSAtte sahaikatrodayAdi sat // kAryotpAdaH kSayo heturniymaallkssnnaatpRthkuu| na to jAtyadyavasthAnAdanapekSAH khapuSyavat // ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // payovrato na dadhyatti na payosti dadhivrataH / agorasavato nobhe tasmAttatvaM trayAtmakam / / caturtha pariccheda kAryakAraNanAnAtvaM guNaguNyanyatApi ca / sAmAnyatadvanyatvaM caikAntena yadISyate // ekasyAnekavRtina bhAgAbhAvAdahUni vaa| bhAgitvAdvAsya naikatvaM doSo vRtteranAhate // dezakAlavizeSe'pi syAdvRttiryutasiddhavat / samAnadezatA na syAnmUrtakAraNakAryayoH // AzrayAzrayibhAvAnna svAtaMtryaM samavAyinAMm / ityayuktaH sa saMbaMdho na yuktaH samavAyibhiH // sAmAnyaM samavAyazcApyekaikatra samAptitaH / aMntareNAzrayaM na syAnAzotpAdiSu ko vidhiH sarvathAnabhisambaMdhaH sAmAnyasamavAyayoH / tAmyAmartho na sambandhastAnitrINi khapuSpavat // ananyataikAnteNUnAM saMghAte'pi vibhAgavat / asaMhatatvaM syAd bhUtacatuSkaM bhrAntireva sA // kAryabhrAnteraNubhrAntiH kAryaliGgaM hi kAraNam / ubhayAbhAvatastatsthaM guNajAtItaraca na // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka ekatvenyatarAbhAvaH zeSAbhAvo'vinAbhuvaH / dvitvasaMkhyAvirodhazca saMvRtizcenmRSaiva sA // virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'puktirnAvAcyAmiti yujyate // dravyaparyAyayoraikyaM tayoravyatirekataH / pariNAmavizeSAcca zaktimacchaktibhAvataH // saMjJAsaMkhyAvizeSAcca svalakSaNavizeSataH / prayojanAdibhedAca tannanAtvaM na sarvathA // paMcama pariccheda yadyApekSikasiddhaH syAnadvayaM vyavatiSThate / anApekSikasiddhau ca na sAmAnyavizeSatA // virodhAnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyukti vAcyamiti yujyate // dharmadharmyavinAbhAvasiddhatyanyonyavIkSayA / na svarUpaM svato hyetat kArakajJApakAGgavat // SaSTha pariccheda siddhaM ceddhetutaH sarvaM na pratyakSAdito gatiH / siddhaM cedAgamAtsarva viruddhArthamatAnyapi // virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // vaktaryanApte yaddhetoH sAdhyataddhetusAdhitam / Aptevaktari tadvAkyAtsAdhyamAgamasAdhitam // saptama pariccheda antaraMgArthataikAMta buddhivAkyaM mRSAkhilam / pramANAbhAsamevAstatpramANAhate kathaM // sAdhyasAdhanavijJapteryadi vijnyptimaatrtaa| na sAdhyaM na ca hetuzca pratijJAhetudoSataH . bahiraGgArthataikAnte pramANAbhAsanihavAt / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... zloka sarveSAM kArya siddhiH syAviruddhArthAbhidhAyinAm // virodhAnnobhayakAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktinAMvAcyamiti yujyate // bhAvaprameyApekSAyAM prmaannaabhaasnihnvH| bahiHprameyApekSAyAM pramANaM tanibhaM ca te // jIvazadaH sa bAhyArthaH saMjJAtvAddhetuzadvavat / mAyAdimrAntisaMjJAzca mAyAdyaiH svaiH pramoktivat ! buddhizadvArthasaMjJAstAstisro buddhayAdivAcakAH / tulyA buddhayAdibodhAzca trazastatpratibimbikAH // vaktuzrotRpramAtRNAM bodhavAkyapramAH pRthak / bhrAntAveva pramAbhrAntau bAhyArthI tAdRzetarau // buddhizadvapramANatvaM bahyAthai sati nAsati / satyAnRtavyavasthaivaM yujyate'rthAptyanAptiSu // aSTama pariccheda daivAdevArthasiddhizceddavaM pauruSataH katham / daivatazcedanirmokSaH pauruSaM niSphalaM bhavet // pairuSAdevasiddhizcetpauruSaM daivataH katham poruSAccedamodhaM syAtsarvaprANiSu pauruSam // virodhAnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnteppuktirnAvAcyamiti yujyate // abuddhi pUrvApekSAyAmiSTAniSTaM svadaivataH / buddhipUrvavyapekSAyAmiSTAniSTaM svapauruSAt // navama pariccheda pApaM dhruvaM pare duHkhAt puNyaM ca sukhato yadi / acetanA kaSAyau ca vadhyeyAtAM nimittataH // puNyaM dhruvaM svato duHkhAt pApaM ca sukhato yadi / vItarAgo munirvidvA~stAmyAM yujhyAnimittataH // virodhAnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 96 97 s 99 100 696 102 103 104 105 106 187 zloka 'avAcyataikAntepyuktirnAvAcyamiti yujyate // vizuddhisaMklezAGgacet svaparasthaM sukhAsukham ! puNyapApAzravau yuktau na cedUdharthastavArhataH // . dazama pariccheda ajJAnAce dhruvo baMdho jJeyAnaMtyAnnakevalI | jJAnastokAdvimokSazcedajJAnAdbahutonyathA // virodhAnnoyaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAntebhyuktirnAvAcyamitiyujyate // ajJAnAnmohato bandho nAjJAnadvItamohataH / jJAnastokAdvimokSaH syAdamohAnmohito'nyathA // kAmAdiprabhavazcitraH karmabandhAnurUpataH / tacca karma svahetubhyo jIvAste zuddhayazuddhitaH // zuddhayazuddhI punaH zaktI te pAkyApAkyazaktivat / sAdhyanAdI tayorvyaktI svabhAvo'tarkagocaraH // tatvajJAnaM pramANaM te yugapatsarva bhAsanam / kramabhAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRtam // upekSAphalamAdyasya zeSasyAdAnahAnadhIH / pUrva vA jJAna nAzo vA sarvasyAsya svagocare // vAkyoSvanekAntadyotI gamyaM prati vizeSaNam / syAnnipAto'rtha yogitvAttava kevalinAmapi // syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAtkiMvRttacidvidhiH saptabhaGganayApekSo heyAdeyavizeSakaH // syAdvAdakevalajJAne sarvatatvaprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca hyavastvanyatamaM bhavet // sadharmeNaiva sAdhyasya sAdharmyAdavirodhataH // syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaJjako nayaH // nayopanayaikAntAnAM trikAlAnAM samuccayaH / avizvagUbhAvasambandho dravyamekamamekadhA // 2. 96 96 97 98 99 104 104 105 107 108 109 110 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 111 109 112 110 113 111 114 112 zloka mithyAsamUho mithyA cenna mithyaikAntatAsti naH / nirapekSA nayAH mithyA sApekSA vastu te'rthakRt // niyamyate'rtho vAkyena vidhinA vAraNena vaa| tathAnyathA ca so'vazyamavizeSatvamanyathA // tadatadvastuvAgeSA tdevetynushaastii| nasatyA syAnmRSAvAkyaiH kathaM tatvArthadezanA // vaakuusvbhaavonyvaagrthprtissedhnirngkushH| Aha ca svArthasAmAnyaM tAdRgvAcyaM khapuSyavat // sAmAnyavAgUvizeSe cena zadvArtho mRSA hi sA / abhipretavizeSApteH syAtkAraH satyalAJchanaH // vidyeyamIpsitArthAGgaM pratiSedhyAvirodhi yat / tathaivAdeyaheyatvamiti syaadvaadsNsthitiH|| itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchitA / samyamithyopadezArthavizeSapratipattaye // jayati jagati klezAvezaprapaJjahimAMzumAn / vihitaviSamaikAntadhvAntapramANanayAMzumAn / yatipatirajo yasyA dhRSNAnmatAmbunighelavAn svamatamatayastIyA nAnApare samupAsate // 115 113 116 114 115 11. iti| - - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMbara. viSayasUcI 68-9846 viSaya. prathama pariccheda // 1 // 1 paM. jayacaMdrajI chAvar3A viracita maMgalAcaraNa. 2 graMthavananekA sambaMdha. 3 bhASA vacanikA vananekA saMbaMdha, namranivedana prArthanA paM. jayacaMdrajIkRta pIThikA. 4 devoMkA AnA Adi vibhUtihetu dvArA bhagavAna stuti karane yogya nahIM, kyoMki ye hetu AptatA sarvajJatAke sAdhaka nahIM - ityAdi. 5 bhagavat vItarAga sarvajJatA viSayaka anumAna. 6 sarvajJa vItarAgapanA arahaMta meM hI hai. 7 AptatA anyameM nahIM. 8 bhAvAbhAvapakSakA ekAnta niSedha tathA usake bhAva vagairaH sAta bhaMga vikalpa. 9 bhAvAbhAvake sAta pakSakA anekAnta svarUpasthApana. 10 dvitIyAdi paricchedameM uparyuktapakSoMke sapta bhaMga karanekA vidhAna. dvitIya pariccheda // 2 // patra.. caturtha pariccheda // 4 // 7 19 bheda ekAntapakSakA niSedha. 20 abheda ekAntapakSakA niSedha. 11 14 15 17 11 advaitapakSa ekAntakA niSedha. 33 12 pRthaktva ekAntakA niSedha, 37. 13 advaita aura pRthaktva ina donoM pakSoMkA tathA avaktavya pakSakA niSedha. 41 14 uparyukta pakSoMkA anekAnta dharmakara sthApana. tRtIya pariccheda // 3 // 41. 22 15 nityatva ekAntapakSakA niSedha. 16 kSaNika ekAntapakSakA niSedha. 49. 17 nityatva kSaNika ina doMnoM pakSoMke ekAnta aura avaktavyakA niSedha. 59 18 anekAnta dharmakara ina saba pakSoMkI sthApanA. 60. 46 65 69.. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMbara. viSaya 21 bhedAbheda ekAnta aura avaktavya pakSakA niSedha. 22 anekAnta dharmakA sthApana. paMcama pariccheda // 5 // 23 dharma aura dharmIkI apekSAanapekSapakSadvArA ekAntakA niSedha anekAntakA sthApana. 74 chaThA pariccheda // 6 // 24 hetu aura AgamaviSayaka ekAntapakSa niSedha anekAntadharmasthApana. saptama pariccheda // 7 // 25 antaraGga bahiraGga tatvaviSayaka ekAntakA niSedha. 26 antaraGga bahiraGga tatvaviSayaka anekAntakI siddhi. aSTama pariccheda // 8 // 27 daiva puruSa viSayaka ekAnta niSedha. aura anekAnta sthApana. navama pariccheda // 9 // 28 puNya pApa baMdhaviSayaka ekAnta nirAkaraNa anekAnta samarthana. dazama pariccheda // 10 // 29 ajJAnase baMdha aura alpajJAnase mokSa aise ekAnta viSayaka matakA niSedha, aura jisa anekAnta vidhise baMdhamokSa ho sakatA hai usakA vidhAna. 30 saMsArakI utpattikA krama. 31 pramANakA svarUpa, saMkhyA, viSaya, phala, ina cAroMkA kathana 101 32 syAt padakA svarUpa, 105 33 syAt pada aura kevalajJAnakI samAnatA. 108 34 nayakI hetuvAdakatAkA svarUpa 35 pramANaviSayaka anekAntAtmavastukA svarUpa tathA usakA dRDhIkaraNa. 110 36 pramANa nayake vAkyakA svarUpa. 112 37 syAdvAdakI sthiti. 115 38 graMthavanAnekA prayojana 117 39 paM. jayacaMdra jI dArA kiyAgayA antima maMgala namaskAra, prazasti. 118 40 bhASA vacanikAkA nirmANa samaya 118 iti 92 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Hasir Piscourses namaH siddhebhyH| zrIsamantabhadrAcArya viracita aapt-miimaaNsaa| devaagmaaprnaam| paM0 jayacaMdajI viracita hindITIkAsahita / atha devAgamanAma stavakI dezabhASAmayavatranikA likhiye haiN| dohA / vRSabha Adi cauvIsa jina, baMdo zIsa navAya / vidhanaharana maMgalakarana, mana vAMchita phaladAya // 1 // sakalatatvaparakAsa kara, syaadvaadmysaar| zabda-brahma sAMce namo, janavacana hitakAra // 2 // vRSabhasenakU Adi leM, aMtima gautmsvaami| caudahasai trepana namI, gaNadhara munivara nAmi // 3 // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAmpaMcamakAlasuAdimaiM, kevalajJAnI tIna / zrutakevali hU.paMca je, namauM karmamala chIna // 4 // tatvArathazAsana kiyo, umAsvAmi muni-Iza / sadA tAsake carana yuga, namauM dhAri kara zIsa // 5 // savaiyA 31 sA / svAmi jo samaMtabhadra tatvArathazAsanakI mahAbhASya racI tAkI Adi| vicArakai / parama-Apta-mImAMsA devAgamanAma stuti syAdavAdasAdhanamaiM bhASI vistaarke| aSTazatI vRtti tAkI kInI akalaMkadeva tAkU vidyAnaMdasUri bhale mana dhaarikaiN| alaMkArarUpa varanI hajAra ATha aise tIna munirAya pAya namauM mada chArika // 6 // _ dohaa| / AgamakI utpattiko, kArana aaptvicaar| tAhIte hai jJAnavara, namanai yogyanihAra // 7 // kiyo namana aba karatahUM, devAgama thuti deSi / dezavacanikA tAsakI, TIkA Azaya peSi // 8 // aiseM maMgalake arthi iSTakU namaskAra kiyaa| aba zAstrakI utpatti tathA zAstrakA jJAna Aptate hI hoya yAte zAstrake mUlakartA tau paramabhaTTAraka zrIRSamadeva Adi varddhamAnaparyaMta cauvIsa tIrthakara caturthakAlamaiM bhaye / ara tinakI divyadhvanileya gaNadharIna. dvAdazAMga zrutarUpa racanA karI tinakI paripATI anusAra isa paMcamakAlamai bhaye tinane zAstroMkI pravRtti karI aise zAstranikI utpatti tathA zAstranike jJAnake kAraNa Apta hI haiM / te zAstrakI AdiviauM namaskAra jogya haiM / aiseM jAni tinakU namaskArakari devAgamanAma stotrakI dezabhASAmayavacanikA likhU huuN| tAkA saMbaMdha aisA-jo prathama tau umAsvAmimunina- tatvArthasUtra dazAdhyAyarUpa racyA tAkI gaMdhahastinAmA mahAbhASya zrIsvAmisamaMtabhadranaiM racI, tAkI AdimaiM AptakI parIkSArUpa Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| yaha devAgamanAmA stavana kiyA, so yAkA devAgama aisA to Adi akSarake saMbaMdhateM nAma hai / ara yAkA sArthaka nAma AptamImAMsA hai| mImAMsA parIkSAkU kahie haiM / bahuri isa stavanakI akalaMkadeva AcAryanaiM vRtti karI tAke zloka AThasai haiM, tAkU aSTazatI aisA nAma kahiye haiM / bahuri tisa aSTazatIkA artha leya zrIvidyAnandinAma AcArya. aSTasahasrInAmA yAkI alaMkArarUpa TIkA racI hai| so yaha prakaraNa nyAyapaddhatikA hai / isakA artha vyAkaraNa nyAyazAstrake par3henikU bhAsai hai so aise par3hanevAle tathA inakI guru-AmnAyakI viralatA ho gaI hai tAkari arthake samajhanevAle virale haiN| mere kaLU inakA buddhi sArU bodha bhayA taba vicAra bhayA-jo samyagdarzanakA pradhAnakAraNa Apta, Agama, padArthakA jAnanA hai ara AptakI parIkSA ina graMthanimaiM hai| so AptakA yathArtha svarUpa ina graMthaniteM prakaTa hoya to bar3A upakAra hoya, alpabuddhi hU AptakA svarUpa yathArtha samajhai tau tAke vacana Agama hai, tathA tisa AgamamaiM padArthakA svarUpa varNana hai tAkU samajhaiM samyagdarzanakI prApti hoya aisaiM vicAri yA stavanakI dezabhASAmaya vacanikA saMkSepa artharUpa aSTasahasrI TIkAkA Azaya leya kachU likhU hUM so bhavyaH jIva bAMciyo, par3hiyo, dhAriyo, yAteM AptakA yathArtha svarUpa jAni zraddhAna dRr3ha kIjiyo / ara arthamaiM kahUM hInAdhika likhU to vizeSa buddhavAn mUla zloka tathA TIkA dekhi zuddhakari bAMciyo, merI alpabuddhi jAni hAsya mati kariyo / satpuruSanikA svabhAva guNagrahaNa karaNekA hoya hai / so doSa dekhi kSamA hI kareM aisaiM merI parokSa prArthanA hai / isa devAgama stotrakI pIThakA aisaiM haiM yAmaiM pariccheda daza haiM / tinamaiM AdikA prathama paricchedamaiM kArikA (zloka ) teIsa haiM / tinamaiM AdimaiM devAgama ityAdi tIna zlokamaiM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm tau bhagavAn mahAn stutiyogya aisaiM hetuniteM nAhIM haiM aise kayA hai / bahuri doSAvaraNa ityAdi doya zlokanimaiM bhagavAn sarvajJa vItarAga haiM aisA anumAna kiyA hai / bahuri sa tvamevAsi ityAdi eka zlokamaiM aisaiM sarvajJa vItarAga tuma arahaMta hI ho aisaiM kahyA hai / bahuri tvanmatA isyAdi doya zlokamaiM anya Apta nAhIM haiM aisA kahyA hai| aise ATha zlokamaiM to pIThabaMdha hai| bahuri AgeM bhAvAbhAvapakSakA ekAMtake niSedhakA pAMca zloka hai / tAmaiM bhAva 1, abhAva 2 ara bhAvAbhAva 3, avaktavya 4, bhAvAvaktavya 5, abhAvAvaktavya 6, bhAvAbhAvAvaktavya 7, aisaiM vidhiniSedhake sAta bhaMgakAra dUSaNa dikhAyA hai / bahuri AgeM nava zlokanimaiM bhAvAbhAvakI sAtUM pakSakA anekAMta rUpa sthApana hai| bahuri eka zlokamaiM agale paricchedanimaiM ini pakSanike saptabhaMga karanekI sUcanikA hai / aisaiM prathama pariccheda samApta kiyA hai // 1 // ___ AgeM dvitIya paricchedamaiM ekatvAnekatva pakSakA terA zlokanimaiM varNana haiM / tahA~ cAra zlokanimaiM advaita pakSake ekAntakA niSedha hai| bahuri cAri zlokanimaiM prathaktva-ekAnta pakSakA niSedha hai| bahuri eka zlokamaiM dou pakSa ara avaktavyapakSakA niSedha hai / bahuri cAra zlokanimaiM ini pakSanike anekAntakari sthApana hai| aise dvitIya pariccheda samApta kiyA hai // 2 // ___ AgaiM tRtIya pariccheda nityAnitya pakSakA hai tAmaiM zloka coIsa haiN| tahAM cAra zlokanimaiM tau nityatva-ekAnta pakSakA niSedha hai / bahuri caudaha zlokanimaiM kSaNika-ekAnta pakSakA niSedha hai / bahuri eka zlokamaiM doukI pakSa ara avaktavya pakSakA niSedha hai / bahuri pAMca zlokanimaiM anekAntakari ina pakSanikA sthApana hai| aisaiM tRtIya pariccheda samApta kiyA hai // 3 // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| ___ AgeM caturtha pariccheda bhedAbheda pakSakA hai| tAmaiM zloka bAraha haiN| tinamaiM chaha zlokanimaiM tau bheda-ekAnta pakSakA niSedha hai| bahuri tIna zlokanimaiM abheda pakSakA niSedha hai / bahuri eka zlokamaiM doukI pakSa ara avaktavya pakSakA niSedha hai / bahuri doya zlokanimaiM anekAntakA sthApana hai / aiseM caturtha pariccheda samApta kiyA hai // 4 // AgaiM apekSA-anapekSAkI pakSakA paMcama pariccheda hai tAmaiM tIna zlokanimaiM ekAntakA niSedha anekAntakA sthApana hai / aiseM pAMcamAM pariccheda samApta kiyA hai // 5 // ArauM hetu AgamakI pakSakA chaThA pariccheda hai tAmaiM tIna zloka haiN| tinamaiM ekAntakA niSedha anekAntakA sthApana hai| aise chaThA pariccheda samApta kiyA hai // 6 // AgaiM aMtaraMga bahiraMga tatvakI pakSakA sAtamA pariccheda hai / tAmaiM nava zloka haiM / tahAM cyAri zlokanimaiM to ekAntakA niSedha hai / ara pAMca zlokanimeM anekAntakA sthApana hai / aiseM sAtamA pariccheda samApta kiyA hai // 7 // ArauM daiva pauruSa kI pakSakA AThamA pariccheda hai tAmaiM zloka cyA ekAntakA niSedha anekAntakA sthApana hai / aiseM AThamAM pariccheda samApta kiyA hai // 8 // AgaiM puNya pApake baMdhakI rItikA navamAM pariccheda hai / tAmaiM zloka cyAramaiM ekAntakA niSedha anekAntakA sthApana hai / aiseM navamAM. pariccheda samApta kiyA hai // 9 // Agai dazamAM paricchedamaiM ugaNIsa zloka haiM tinamaiM tIna zlokanimeM to ajJAnateM baMdha ara alpajJAnateM mokSa aisA ekAntakA niSedha kari ara baMdha mokSa jaisaiM hoya taisaiM anekAnta" sthApana kiyA hai / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AL anantakIrti granthamAlAyAmbahuri doya zlokanimaiM saMsArakI utpattikA krama kayA hai / bahuri pIcha doya zlokanimaiM pramANakA svarUpa, saMkhyA, viSaya, phala ina cAranikA varNana kari ara doya zlokanimaiM syAtpadakA svarUpa kahyA hai| pIche eka zlokamaiM syAdvAdakU ara kevalajJAnakU kathaMcit samAna dikhAyA / pIchai nayakA heturUpa svarUpa eka zlokamaiM kahi ara pramANakA viSaya vastukA svarUpa eka zlokamaiM kahyA; pIche eka zlokamaiM yAhIkU dRr3ha kiyA, pIche pramANanayake vAkyakA svarUpa cAri zlokamaiM kahyA / pIcha eka zlokamaiM syAdvAdakI sthiti kahI / ara pIche eka zlokamaiM graMtha kahanekA prayojana kahi ugaNIsa zlokarUpa pariccheda samApta kiyA hai / sarva zloka eka sau caudaha bhaye aisaiM daza pariccheda rUpa pIThakA hai // 10 // iti piitthikaa| ___atha aSTasahasrInAma TIkAkA kartA zrIvidyAnaMndinAmA AcArya kahai hai-jo yaha devAgamanAmA zAstra hai so kaisA hai ? zAstrakA prArambha kAlavirSe racI jo stuti tAkai gocara jo Apta tAkai guNanikA atizayakI parIkSA svarUpa hai| so aisaiM mokSazAstra jo tattvArthasUtra tAkI. AdivirSe zAstrakI utpatti tathA zAstrakA jJAnakA kAraNapaNAMkari tathA maMgalakai Arthi muninanaiM bhagavAna AptakA stavana aisaiM kiyA-- mokSamArgasya netAraM bhettAraM krmbhuubhRtaam| jJAtAraM vizvatatvAnAM vande tadguNalabdhaye // 1 // yAkA artha--mokSamArgake prApta karanevAle karmarUpaparvatake bhedanevAle samasta tattvake jAnanevAle aise Aptako maiM tinake guNanikI prAptikai arthi vaMdauM huuN| aise atizayarahita guNanikari stavana kiyA~ so bhagavAna Apta mAnUM samaMtabhadrAcAryakU sAkSAta pUchayA jo he samaM. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| tabhadra ! yaha muninanaiM hamArA stavana niratizaya guNanikari kiyA so hamAre devanikA Agama Adi vibhUti pAiye hai, aise atizayanikari hama mahAna haiM-stavana karane jogya haiM / aise atizayasahita guNanikari hamArA stavana kyoM na kiyA / aise pUcha taiM samaMtabhadrAcArya bhagavAnakU kahaiM haiMkaise haiM samaMtabhadrAcArya ? mokSakA mArgasvarUpa jo apanAM hita tAkU cAhate je bhavyajIva tinakai samyak ara mithyA jo upadezakA vizeSa tAkA jJAnakai arthi AptakI parIkSAkU karate haiN| bahuri kaise haiM ? zraddhA ara guNajJatA ina doUnauM prayukta hai mana jAkA aise haiN| aisaiM utprekSA alaMkArarUpa vacana hai / aisaiM bhagavAna Aptake sAkSAt pUchai mAnUM samaMtabhadrAcArya kahaiM haiM devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / ___ mAyAviSvapi dRzyate nAtastvamasi no mahAn // 1 // artha-he bhagavan ! tumAre devanikA Agamana Adi tathA AkAzaviauM gamana Adi tathA cAmarachatrAdi vibhUti pAiye haiM isa hetu" tau . hamAre muninakai tuma mahAn stuti karane yogya nAhI ho, jAteM yaha vibhUti tau mAyAvI je maskarI Adika indrajAlavAle tinavirSe bhI / pAiye hai / yAteM jo AjJA pradhAnI haiM te devanikA Agama Adi / vibhUti apanAM parameSThI paramAtmAkA cihna mAnUM ara hama sArakhe parIkSA / pradhAnI to aise cihnateM parameSThI stuti karane yogya nAhIM mAneM haiN| jAteM yaha stava Agamake Azraya hai| bahuri yA stavanakA hetu devanikA AgamAdi vibhUtisahitapaNAM hai so yaha hetu bhI Agama-Azrita hai / prativAdakai tau pramANasiddha hI nAhIM hai, pailA sAkSAt devAgamAdi dekhyA binA kaisaiM mAneM / ara AgamapramANavAdIkai bhI mAyAvI Adi vipakSamaiM vartaneMteM vyabhicArI hai| sAdhyakU kaisaiM sAdhai / bahuri Agama Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti - granthamAlAyAm pramANavAdI kahai - jo sAMcA devanikA AgamaAdi vibhUtisahitapaNAM bhagavAnakai hai te mAyAtrIniviSai nAhIM tAtaiM hetu vyabhicArI nAhIM, tau tahAM bhI aisA uttara jo sAMce. vibhUti bhagavAnakai pratyakSa anumAna taiM siddha bhaye nAhIM ara AgamataiM siddha kiye mAne to AgamAzrita hI bhayA tAtaiM isa hetutaiM stuti karaneM yogya bhagavAna Apta siddha hoya nAhIM // 1 // Agai pheri mAnUM bhagavAna pUche hai - jo aMtaraMga ara bAhya zarIrAdi mahodaya hamAre haiM taisA anyakai nAhIM, sAMcA hai yAtaiM hama mahAna stuti karaneM yogya haiM tAteM taisaiM stavana kyoM na kiyA, aiseM pUMcheM mAnUM pheri AcArya kahaiM haiM-- adhyAtmaM bahiraNyeSa vigrahAdimahodayaH / divyaH satyo divaukaSvapyasti rAgAdimatsu saH // 2 // artha -- adhyAtma kahie AtmAzrita-zarIrAzrita aMtaraMga zarIra AdikA mahAn udaya mala pazeva rahitapaNAM Adika, bahuri bAhya devanikari kiyA gaMdhodakavRSTi Adika ye sAMce mAyAvIniviSai nAhIM pAiye, bahuri divya hai cakravartyAdika manuSyanikai aise na pAiye / so aise hetu taiM bhI bhagavAna Apta tuma hamAre stuti karaneM yogya nAhIM ho jAtaiM yahu aMtaraMga bahiraMga sAMcA mahodaya yadyapi pUraNAdika indrajAlInivirSai na pAiye hai tauU kaSAya rAgAdikasahita svargakaM devatinidhi pAiye haiM tAtaiM hetu vyabhicArI hai / isa hetutaiM bhI bhagavAn paramAtmA haiM aisa nAhIM stutigocara kIjie haiN| ihA~ bhI kahai -- jo bhagavAna ke ghAtikarmake nAzarteM jaisA vigrahAdimahodaya hai taisA rAgAdisahita devaniviSai nAMhIM hai ? tahA~ bhI pUrvokta hI uttara--jo bhagavAnakai ghAtikarma nAMzarteM upajyA aisaiM sAkSAt dIkhe nAhIM tAtaiM yaha bhI stavana tathA hetu Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta-mImAMsA | I AgamAzrita hI hai / ihAM kahai - jo pramANasaMplava ke mAnanevAle aneka pramANa siddha mAnaiM haiM / ihA~ Agama pramANa siddha bhayA soI AgamAzrita hetujanita anumAnataiM siddha bhayA yAmaiM doSa kahA ? tAkUM kahieaiseM pramANasaMplava iSTa nAhIM hai, prayojana vizeSa hoya tahA~ pramANasaMplava iSTa hai / pahaleM pramANa siddha prAmANya AgamateM siddha bhayA tauU tAkA hetukUM pratyakSa dekhi anumAnataiM siddha kare pIcheM tAkUM pratyakSa jANai tahA~ prayojana vizeSa hoya hai aisaiM pramANasaMplava hoya hai / kevala AgamahItaiM tathA AgamAzrita hetujanita anumAnataiM pramANa kahi kAhekUM pramANasaMplava kahanAM aiseM isa vigrahAdika mahodayataiM bhI bhagavAna paramAtmA nAhIM mAnaiM haiM // 2 // Agai pheri mAnUMM bhagavAn pUchai hai jo hamArA tIrthakRta saMpradAya haimokSa mArgarUpa dharmatIrtha hama calAyeM haiM isa hetutaiM hama mahAn stuti karaneM yogya haiM / aiseM pUcheM pheri AcArya sAkSAt hI kahai hai / -- tIrthakRtsamayAnAM ca parasparavirodhataH / - sarveSAmaptatA nAsti kazvideva bhavedguruH // 3 // artha - he bhagavan ! tIrtha kahiye jAkIra tariye aisA dharmamArga tAkUM karai te tIrthakRt tinake samaya kahiye mata tathA Agama tinakai paraspara virodha hai tAtaiM sarvahIkai AptapaNAM hoi nAMhI / tinamaiM koI eka guru mahAn stuti karaneM yogya hoi / bhAvArtha - he bhagavan Apta ! tumAre tIrthaMkarapaNAM hetutaiM mahAnUpaNAM sAdhiye tau yaha tIrthakarapaNAM pratyakSa anumAna pramANataiM tau siddha hoi nAMhI / pratyakSa dIkhai nAMhI tathA tAkA liMga dIkhai nAMhI / ara Aga* mataiM sAdhiye tau pUrvavat Agama- Azraya Thaharai / bahuri yahu hetu vyabhicArI hai tAtaiM indrAdikaviSai asaMbhavI hai tauU bauddhAdi anyamatI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 anantakIrti-granthamAlAyAm haiM te sarva apaneM apaneMkUM tIrthaMkara mAne haiM yAteM sarva hI mahAn Thahare haiM / bahuri te sarvajJa haiM nAMhI jAtaiM parasparaviruddha Agama kahai haiM / jo viruddha na kahai tau tinakai matabheda kAhekUM hoi / tAtaiM tIrthakarapaNAM hetu hai so kAhUhIkai mahAnUpaNAMkUM sAdhai nahI hai / ihAM mImAMsakamatI bolai hai-- jo yAhItaiM aisA AyA jo puruSa to koI bhI sarvajJa mahAn stuti karave yogya nAMhI je kalyANake artha haiM tinakai veda hI kalyANakA upadezakA sAdhana hai ? tAkUM bhI aise hI kahanAM - jo veda Apa hI tau Apake arthakUM kahe nAMhI / vedakA artha puruSa hI kare hai / tinakai bhI paraspara virodha hI dekhiye haiM / tahAM bhaTTake sampradAyI tau vedakA vAkyArtha bhAvanAkUM mAne hai, prabhAkara ke sampradAyI niyogakUM vAkyArtha mAna haiM, vedAntake sampradAyI vidhikaM vAkyArtha mAne haiM / tinakai paraspara virodha hai / inakA svarUpa vizeSakari aSTasahastrI maiM varNana hai tathA vistArasUM dikhAyA hai tahAMteM jAnanAM / - bahuri ihAM nAstikavAdI cArvAka tathA zUnyavAdI kahai hai--- jo kachU vastu hI satyArtha nAMhI taba kAhekA Apta ara kAhekUM parIkSAkA vivAdakA prayAsa kariye ? tAkUM kahiye- - jo vastu nAMhI hai aisA bhI nizcaya kaise kariye, tU nAstika tathA zUnya kA kahanevAlA kichU vastu hI nAMhI tau terI kahI kauna mAnegA ara tU vastu hai tau taisaiM hI sarva vastu hai / ( tathA sarva vastukA jAnanevAlA sarvajJa Apta hai / ) tahAM vastukA svarUpa koU kaisaiM mAnaiM haiM koU kaisaiM mAneM haiM / tahAM parIkSA bhI karI cAhie / bahuri parIkSA hoi hai so pramANarUpa jJAnataiM hoi hai / bahuri pramANarUpa jJAna hai so sarvathA sAMcA jJAna sarvajJakA hai so sarvajJa adRSTa haiM tAkA nizcaya kiyA cAhie / ara alpajJakai nizcaya hoi, so apane jJAnahIkai Azraya hoya so sAdhaka pramANa ara bAdhakakA jaisaiM nizcaya Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| hoi, vAdI prativAdI nivadhi nizcaya karai koi prakAra bAdhA nAhI Avai taisaiM nizcaya karanAM so parIkSA hai| . bahuri ihAM mImAMsaka kahai-jo alpajJakI tau siddhi hoi hai ara sarvajJakI siddhi naaNhii| tAkU kahie-jo alpajJa AtmAkI siddhi hai tau tAkai niSedha* isa zlokake cauthe padakA artha aisaiM karanA jo " kazcideva bhavedguruH" kahie kauna guru hai ? yaha cit hai--jJAna rUpa AtmA hai soI guru hai---mahAn hai / jAtaiM isa caitanya AtmAkai anya pudgalake saMbaMdhaH jJAnAvaraNa Adika karma haiM tinake AvaraNa" alpajJapaNAM ara doSasahitapaNAM hai / so AvaraNa dUra bhaye AtmA sarvajJa vItarAga hoi hai| yaha pramANateM siddha hai| aisaiM Apta sarvajJakA nizcaya bhaye tisakai vacanarUpa AgamakA nizcaya hoi, AgamateM sarva vastukA nizcaya hoi / aise nizcaya karateM devAgamAdi vibhUtisahitapaNAMtai ara vigrahAdimahodayapaNAMteM ara tIrthakarapaNAMteM to Apta sarvajJa siddha na bhayA tAtaiM bhale prakAra nizcaya bhayA hai asaMbhavatA bAdhakapramANa jAmaiM aisA bhagavAna arahaMta' tuma hI saMsArI jIvanikA prabhU ho svAmI ho yAteM Atyantika doSanikA ara AvaraNakI hAnikari ara samasta tatvArthanikA jJAtApaNAMkari sUtrakArAdi muninanaiM tumArA stavana kiyA hai // 3 // __ aisaiM AcArya samaMtabhadranaiM nirUpaNa kiyA taba pheri mAnUM bhagavAna sAkSAt pUchayA jo atyaMta doSa ara AvaraNakI hAni mo virSe kauna hetu" nizcaya karI ? aisaiM pUcha mAyU~ pheri AcArya samaMtabhadra kahaiM haiM doSAvaraNayorhAniniHzeSAstyatizAyanAt / kacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH // 4 // artha-doSa ara AvaraNa kI hAni sAmAnya tau prasiddha hai / jAte ekadeza hAniH alpajJanikai ekadeza nirdoSapaNAM ara ekadeza Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 anantakIrti-granthamAlAyAm jJAnAdika tisa hAnike kArya dekhiye haiM yAteM nirdoSa AvaraNakI hAni saMpUrNa kAhUvi deSiye haiM--sAdhiye haiM / ihAM atizAyana aisA hetu hai yAkA artha yahU jo yahU hAni badhatI badhatI dekhiye haiM / jaise kacit kahie kahUM kanaka pASANAdivirSe kITa kAlimA Adi bAhya abhyantara malakA apaNAM hetu jo tAva deteM sarvathA abhAva hoya hai taisaiM alpajJakai tinakA nAzake . hetu je samyagdarzanAdika tinateM sarvathA doSa ara AvaraNakA abhAva hoi hai aisA siddha hoi hai| ihAM AvaraNa tau jJAnAvaraNAdika karmapudgalake pariNAma haiM ara doSa ajJAnarAgAdika jIvake pariNAma haiN| bahuri ihAM koi kahai--jaisaiM atizAyana hetu" doSa AvaraNakI hAni saMpUrNa sAdhI / taisaiM kahUM buddhi AdiguNakI bhI hAni baghatI badhatI dekhiye haiM so yaha bhI kahUM saMpUrNa sadhai hai ? tAkU kahie--buddhi AdikI saMpUrNa hAni AtmA viauM sAdhiye hai to AtmAkai jar3apaNAM Avai so yaha bar3A doSa Avai tAteM jIvapudgalakA saMbaMdharUpa baMdhaparyAya. kSayopazama rUpa buddhi hai tAkA abhAva hoi hai so AtmAkA svAbhAvika jJAnAdiguNa to saMpUrNa prakaTa hoi hai ara baMdhaparyAyakA abhAva hoi pudgala karmajar3arUpa bhinna hoya jAya hai taisaiM pudgalakai buddhi Adi guNakA abhAvakA vyavahAra hai / aiseM vItarAga sarvajJa puruSa anumAnakari siddha hoi hai // 4 // Aja mImAMsakamatI kahaiM haiM-jo jIva hai so bhAvakarma ajJAnAdikateM rahita bhayA hoya tauU sUkSmAdi padArtha samastakU tau nAMhI jAneM / athavA anya padArthAnakU sarvakU jAnai tau jAnUM parantu dharma adharmakU so nAMhI jAnaiM aise mAnUM bhagavAna phera pUchayA taba mAnUM phera samaMtabhadrAcArya sUtrakArAdika stavana karanevAle muninakai buddhikA atizaya janAvaneMkI icchAkari bhagavAnakU kahaiM haiM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta-mImAMsA | sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH // 5 // 13. artha - sUkSma kahiye svabhAvakari kSINa paramANu Adika bahuri aMtarita kahiye kAlakari jinakA aMtara par3ayA aise rAmarAvaNAdika bahuri dUrastha kahiye kSetrakari dUravartI merU himavat Adika ye padArtha haiM te koIkai pratyakSa dRSTa haiM jAtaiM yaha anumeya haiM, anumAna pramANake viSai yaha jaise agni Adika padArtha anumAnakA viSaya hai so koI kAkUM. pratyakSa bhI dekhe hai taisaiM yaha sUkSma Adika bhI haiM / aiseM sarvajJakA bhale prakAra nizcaya hoya hai / ihAM koI kahe - je padArtha anumAnake viSaya haiM te to koIkai pratyakSa haiM ara je anumAna gocara hI nAhIM te kaise pratyakSa hoya ! tAkUM kahiye - jo dharmAdika padArthanikUM anumAnakA viSaya na mAniye to sarva hI anumAnakA uccheda hoi hai / ara ihAM dharma a padArtha vivAda maiM Aye haiM tinahIkUM sAdhiye haiM / anya padArtha vivAdamaiM na Aye tinakI caracA nAhIM ara dharmAdika padArtha haiM te anumAnake viSaya haiM hI / jAtaiM te anityasvabhAvarUpa haiM / kAhUkai. sukha hoya jahAM jAniye yAkai puNyakA udaya hai / kAhUkai duHkha hoi tahAM jAniye yAkai pApakA udaya hai / aiseM anumAnake viSaya dharmAdika padArtha haiM / tAtaiM koIkai pratyakSa haiM aiseM sarvajJakA anumAnakIra phera sthApana kiyA // 5 // AgaiM phera mAnUM bhagavAna pUchayA -- jo aisaiM sAmAnyaparNai tau sarvajJa siddha bhayA parantu aisA paramAtmA arahanta hI hai aisA nizcaya kaiseM : kiyA jAtaiM tumAre hama hI mahAn vadanAMka ThahareM, aise pUcheM mAnUM phera AcArya jaise arahaMta hI sarvajJa ThahareM aisA sAdhana kahaiM haiM Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti pranthamAlAyAm tvamevAsi nirdoSa yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na vAdhyate // 6 // artha - he bhagavan ! sa kahie so pUrvokta nirdoSa kahie AvaraNa ara ajJAnarAgAdika tinataiM rahita aisA sarvajJa vItarAga tuma hI ho, - kaise ho tuma ? yukti ara zAstra ina doUna virodha rahita avirodhi haiM vacana jinake aise ho / jaisaiM koI zreSTha vaidya hoi taisaiM / ihAM bhagavAna mAnUM phera pUchayA -- jo he samantabhadra ! hamAre vacana yukti - zAstrataiM avirodhI kaisaiM nizcaya kiye ? tahAM AcArya pheri kahaiM haiM -- he bhagavan ! jo tumArA kA iSTa tatva mokSa ara mokSakA kAraNa, saMsAra ara saMsArakA kAraNa yaha hai so prasiddha jo pramANa tAkari nAMhI bAdhiye haiM / jo pramANakari nAhIM bAdhyA jAya soI yuktizAstrAvirodhI / ihAM vaidyakA dRSTAnta zloka maiM nAMhI hai tauU AcArya svayaMbhU stotramaiM Apa kahyA hai tAtaiM aSTasahastrI TIkA maiM kA hai / vaidyabhI roga ara rogakI nivRttI ara tinake kAraNaviSai nirbAdha pravartte hai, aisaiM vaidyakA dRSTAnta haiN| tahA~ mokSAditatva nirbAdha kaise haiM so dikhAvaiM haiM -- prathama tau bhagavAna arahaMtakA bhAsyA mokSatatva hai so pramANakari bAdhyA na jAya hai / indriyajanita pratyakSa pramANakA tau mokSa viSaya hI nAhIM bAdhaka kaise hoya, bAdhaka sAdhaka hoya, so apane viSayahIkA hoya / bahuri anumAna ara Agamakari mokSakA astitvakA sthApana hai hI, kahUM doSa AvaraNakA atyanta abhAva bhaye ananta jJAnAdikakA lAbha so mokSa anumAna AgamataiM prasiddha hai / taiMmaiM hI mokSakA kAraNatatva samya 1 darzana - jJAna- caritra haiM te bhI pramANakIra siddha haiM / jAtaiM kAraNa vinA kAryakA na honAM prasiddha hai / bahuri saMsAratatva hai so bhI pramANakari bAdhyA na jAya hai / apane upajAye karmakai vazataiM AtmAkai eka bhavataiM 24 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| 15 - anyabhavakI prApti so saMsAra hai so pratyakSa hai anumAnakA tau viSaya hI nAMhI tinakI bAdhA kaiMsaiM Avai / bahuri tinakA viSaya hoi tau te sAdhaka hI hoya, bAdhaka na hoi / bahuri saMsArakA kAraNatatva bhI pramANabAdhita nAMhIM hai jAte kAraNa vinAM kArya hoya naahii| mithyAtvAdi saMsArake kAraNa prasiddha haiM / aisaiM mokSa mokSakA kAraNa ara saMsAra saMsArakA kAraNa tatva pramANakari bAdhe na jA~ya tAteM bhagavAna arahatake vacana yuktizAstrateM bAdhe na jAya / so aise nirbAdha vacana bhagavAnakai nirdoSapaNAMkU sAdhai hI hai| ihA~ koI kahai-sarvajJa vItarAgakai icchA vinA upadezarUpa vacanakI pravRtti kaisaiM saMbhavai ? tAkU kahie hai-vacana pravRttikU kAraNa niyamakIra icchA hI nahI hai / vinAM icchA bhI vacana pravRtti hoi hai, jaisaiM sUtA Adikakai icchA vinA vacana pravRtti hoi hai taisaiM jAnanA, yAtai sarvajJa vItarAga bhagavAn stuti karane yogya hai yA" he bhagAvan ! aise tuma hI mokSa mArgake prApta karanevAle ho anya kapila kahiye sAMkhyamatI Adika aise nAhIM haiM // 6 // . soI dikhAiye haiM tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / - AptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate // 7 // artha-he bhagavan ! tumhArA mata anekAnta svarUpa vastu hai:| tathA tAkA jJAna hai so yahu amRta jo mokSa tAkA kAraNa haiM tAteM yaha matabhI amRta hai, sarvathA nirbAdha hai, tAteM bhavyajIvanike paritoSakA upajAvanevAlA hai yArauM bAhya sarvathA ekAnta hai| tisake abhiprAyavAle tathA kahanevAle sAMkhya Adi matake prarUpaka kapila Adika haiM te AptapaNAMke abhimAna kari dagdha haiM / jAtai aisaiM mAneM haiM jo hama Apta haiM ara bAdhAsahita sarvathA ekAntake kahanevAle haiM tAteM jhUThA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 __ anantakIrti-granthamAlAyAm abhimAnakari dagdha haiM tinakA mAnyAM sveSTatatva hai so sarvathA sat, sarvathA asata, sarvathA eka, sarvathA aneka ityAdika hai so dRSTa kahie pratyakSa pramANakari bAdhyA jAya hai / jAte sakala bAhya aMtaraMga vastu hai so anekAnta svarUpa hai| samasta jagatake jIvinake anubhavamaiM aisA hI Avai hai tAteM hama bhI sarvathA ekAnta rUpa nAhI dekhe haiN| aise pratyakSa pramANakari bAdhita hai // 7 // Aja AzaMkA upajai hai-jo sarvathA ekAnta vAdInikai bhI zubhAzubharUpa kuzalAkuzala karmakI bahuri paralokakI prasiddhi hai| yAteM AptapaNAM hai tAtai mahAnpaNAM stuti yogya kyoM nAhIM, aisI AzaMkA hoteM AcArya kahaiM haiM kuzalAkuzalaM karma paralokazca na kacit / ekAntagraharakteSu nAthaH svaparavairiSu // 8 // artha-he nAtha ! jo sarvathA eka ntake kahanaimaiM Asakta haiM athavA sarvathA ekAntarUpa pizAcakai vazIbhUta jinakA abhiprAya hai tinavirSe kuzala kahie kalyANarUpa zubhakarma ara akuzala kahie akalyANasvarUpa azubhakarma bahuri paraloka tathA paralokakA kAraNa dharmAdharma, bahuri mokSa Adika ekAntahU nAhI saMbhava hai, jAte kaise haiM te stra kahiye Apake ara parake vairI haiM, jaise zUnyavAdI sarvathA vastukU zUnya mAMni ApakA ara parakA nAza karai hai taisaiM haiM / tahAM sva tau kahA ara para kahA so kahaiM haiM -puNyarUpa tathA pAparUpa to karma ara tAkA phala sukhaduHkharUpa kuzalAkuzala, ara tisakA saMbaMdharUpa paraloka ye tau sva haiM jAteM inakU sarvathA ekAntavAdI mAnai hai bahuri para tinakai anekAnta hai jAte tina. anekAnta mAnyA naaNhiiN| bahuri anekAntakA te niSedha karai haiN| tAta te anekAntake verI haiM / so yaha parakA vairIpaNAM he Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta-mImAMsA / 17 / so hI Apakai vairI paNAMkUM sAdhai hai / jAtaiM anekAnta na mAnyA taba sarvathA saturUpa tathA sarvathA asatrUpa tathA sarvathA nityarUpa tathA sarvathA anityarUpa aisA tatva mAnanAM taba aisaiM vastumai arthakriyAkA abhAva siddha hoi hai ara arthakriyA vinA puNya-pApa karma Adika nAMhIM siddha hoya taba anekAnta mAnyAM vinA puNyapApa AdikI siddhi na hoi taba parakai vairIpaNAMteM ApaNAM vairIpaNAM siddha bhayA aiseM sarvathA ekAntavAdInikai pratyakSa anumAna pramANakari viruddha bhASIpaNAM hai yAtaiM ajJAnAdi doSanikI siddhi hai tAtaiM AptapaNAM bajaiM nAMhI yAtaiM he bhagavan ! tuma arahanta hI sarvajJa vItarAga yuktizAstrataiM avirodhI vacanapaNAMkari nirdoSa ho, aisA nizcayakari tatvArtha zAsanakA ArambhaviSai muninanaiM tumakUM stavana gocara kiye haiM jAtaiM tuma hI tatvArtha zAsanakI siddhike kAraNa ho // 8 // AgaiM bhagavAn mAnUM phera pUcheM haiM-- jo he samantabhadra ! padArthanikA bhAva hI hai, abhAva nAMhIM, aisA nizcaya hotaiM pratyakSAnumAnataiM virodhakA abhAva hai yA bhAva - ekAntavAdI nikai nirdoSapaNAMkI siddhitaiM AptapaNAM barNe hai / tAtaiM tinakai stuti yogyapaNAM hohU aiseM pUcheM mAnUM phera AcArya kahai hai-- bhAvaikAnte padArthAnAmabhAvAnAmapahnavAt / sarvAtmakamanAdyantamasvarUpamatAvakam // 9 // artha -- he bhagavan ! padArthanikai bhAva ekAnta hotaiM abhAvanikA lopa bhayA yAtaiM sarvAtmaka anAdyanta aisA ThahanyA so aisA vastukA nijarUpa nAMhI so tumArA mata nAMhI / tahAM sAMkhyamata maiM tau padArtha pecIsa 1 mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH // 1 // A0-2 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 anantakIrti prasthamAlAyAm mAmaiM haiN| tahAM mUla prakRti eka vikAra rahita // 1 // eka mahAn so utpattivimAza paryanta tiSTanevAlI buddhi // 1 // tisa buddhirte upaje aisA ahaMkAra // 1 // gaMdha rUpa rasa sparza aura zabda aise tanmAtrA pAMca // 5 // aiseM yaha sAta prakRti kI vikRti, bahuri buddhiindriya // 5 // karma-indriya // 5 // tanmAtrAtai bhaye pAMcamUta pRthvI, apa, teja bAyu, AkAza aiseM // 5 // ara eka mana aisaiM SoDazaka yAkU vikAra kahai haiM / bahuri prakRti-vikRti" rahita eka puruSa aisaiM parcAsa bhaye inakA astitva hI hai, nAstitva nAhI, aisaiM bhAva ekAnta hai / so aisA mAnaiM cAra prakArakA abhAva hai tAkA lopa hoi taba itaretarAbhAvAMkA lopauM sarvAtmaka kahiye paccIsa tatva eka tattva Thaharai saba bheda kahanekA virodha Avai / bahuri atyantAbhAvakA lopaleM prakRtikai puruSakA atyanta ( abhAva ) hai tAkU na mAniye taba prakRttikai puruSarUpapaNA Avai taba prakRtti-puruSakA bhinna lakSaNa kahanekA virodha Avai / bahuri grAmbhAvake lopaH prakRtiauM mahAn bhayA, mahAnta ahaMkAra bhayA, ahaMkArateM SoDazaka gaNa bhayA, paMca tanmAtrAte paMcamahAbhUta bhaye, aisaiM sRSTikA upajanAM kahanAM niSedyA jAya taba ye sarva anAdi tthhrai| bahuri pradhvaMsAbhAvake lopauM ye mahAn AdikanikU vinAzamAna anitya kahai te sarva nAzarahita Thaharai taba pralayakA kahanAM mithyA Thaharai / pRthvI Adi mahAbhUta tau pAMcatanmAtrAmaiM laya hoya hai / bahuri SoDazaka gaNa ahaMkAramaiM laya hoya hai, ahaMkAra mahAnmaiM laya hoi hai, mahAn prakRtimaiM laya hoya hai aisaiM saMhArakA kahanAM bigar3e hai| aisaiM sAMkhyamatI tatvakA svarUpa kahai hai so yahu tatvakA nijasvarUpa nAhI tAtaiM anya svarUpa hai| aisaiM hI anyonyAbhAva bhI na mAneM ekAnta vAdInike matamaiM doSa Avai 1 prakRti ( kAraNa) aura vikRta ( kArya ) ityanena pAThena bhAvyaM / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta-mImAMsA | 16 hai| kyoMki anyonyAbhAva na mAnaiM taba jaba kevala bhAva mAneM kAhUkA niSedha na hoi taba ekarUpa tatva Thaharai, so hai nAhIM / vedAntavAdI tau sattAmAtra eka brahmakaM tattra mAneM haiM, ara vijJAnAdvaitavAdI bauddhamatI vi jJAnamAtra eka tatva mAnaiM haiM, ara bhedabhAvakUM avidyArUpa bhramarUpa avastu ma hai so aisA tatva kAhU prakAra siddha hoi nAhIM tAtaiM so tumhArA arahamtakA mata nAMhIM jAteM tumhArA matamaiM kathaMcit abhAvakA lopa nAhIM // 9 // AgeM ghaTAdikakai bahuri zabdAdikakai prAgbhAva ara pradhvaMsAbhAvakA lopa kahanevAlA vAdIkai dUSaNa dikhAvate saMte kahai haiM-- kAryadravyamanAdi syAt prAgbhAvasya nihave / pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'nantatAM vrajet // 10 // artha - prAgbhAva kahie kAryake pahale na honA tAkA ninhava kahiye lopa tAkai hotaiM kAryadravya kahiye ghaTa Adika tathA zabdAdika vastu so anAdike Thaharai so aise haiM nAhIM yaha doSa Avai / bahuri pradhvaMsa kahie kAryakA vighaTanAMnAmA dharma tAkA pracyava kahiye lopa hotaiM kAryadravya hai so anantatAkUM prApta hoi avinAzI Thaharai so hai nAMhIM yahu doSa Avai hai / tahAM ghaTAdi kAryadravyakai anAditA tathA anantatAkA prasaMgakA udAharaNa tau sAMkhyamatakI apekSA hai bahuri zabdAdika kAryadravyakai anAditA tathA anantatAkA prasaMgakA udAharaNa mImAMsakamatakI apekSA hai inakI carcA aSTasahasrI TIkAtaiM jAnanI // 10 // Arge itaretarAbhAva ara atyaMtAbhAvake na mAnanevAle vAdInikai dUSaNa dikhAvanekI icchAkari AcArya kaheM haiM- 1 sarvAtmakaM tadekaM syAdanyApohavyatikrame / anyatra samavAye na vyapadizyeta sarvathA // / 11 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm artha-anyApoha kahie anyasvabhAvarUpa vastuteM apane svabhAvakA bhinnapaNAM yAkU itaretarAbhAva kahiye, yAkA vyaktikrama kahiye lopatAkai hoteM tat kahiye sarva vAdIninaiM mAnyAM jo vastukA bhinna bhinna svarUpa so sarva eka-sarvAtmaka hoya yaha doSa Avai hai / Apa na mAnyAM aisA parakA mAnyAM tatva so bhI ApakA mAnyAM Thaharai aisaiM sarvAtmaka eka Thaharai / bahuri apane samavAyI padArthakai anya samavAyI padArthavi. samavAya honA so atyantAbhAvakA lopa hai tAkU hoteM sarvavAdInikA iSTatatva vyapadeza kahiye nAma tAkU nAhI pAvai hai / apanAM mAnyAM svarUpavi. parakA mAnyAM svarUpakA bhI nAmakA prasaMga Avai hai| Apakai iSTa tathA aniSTa tatvavirSe tIna kAla vibhI vizeSakA mAnanA na Thaharai hai, yaha doSa hai / ihAM koI pUcha-prAgbhAva pradhvaMsAbhAvamaiM ara itaretarAbhAva ara atyaMtAbhAvamaiM vizeSa kahA hai ? tahAM uttara-jo kAryadravya ghaTAdika tAke pahalai avasthA thI so to prAgbhAva hai| bahuri kAryadravyake pIche jo avasthA hoya so pradhvaMsAbhAva hai / bahuri itaretarAbhAva hai so aise nAhIM hai jo doya bhAvarUpa vastu nyAre nyAre yugapata dIsai tinakai paraspara svabhAvabhedakari vAkA niSedha vAmaiM vAkA niSedha vAmaiM itaretarAbhAva hai yaha vizeSa hai so yaha tau paryAyArthika nayakA vizeSapaNAM pradhAnapaNAMkari paryAyanikai paraspara abhAva jAnanAM / bahuri atyaMtAbhAva hai so dravyArthikanayakA pradhAnapaNAMkari hai, anya dravyakA anyadravyavirSe atyantAbhAva hai, jJAnAdika tau pudgalamaiM kAhU kAlavirSe hoya naahiiN| bahuri rUpAdika jIva dravyavirSe kAhU kAlamaiM hoi nAhIM aise itaretarAbhAva ara atyantAbhAva yaha doU abhAva na mAniye to sarva tatvakA ekatatva hoi jAya ara apaNAM parakA iSTatatvakI vyavasthA na Thaharai, aisaiM doSa Avai hai| tAtaiM abhAvakU kathaMcit bhAvakI jyoM vastukA dharma mAnanAM yogya hai // 11 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| 21 AgaiM abhAvaikAnta pakSavirSe dUSaNa dikhAvai haiM / abhAvaikAntapakSepi bhAvApanhavavAdinAm / bodhavAkyaM pramANa na kena sAdhanadUSaNam // 12 // artha-abhAva kahiye kichU bhAvarUpa vastU nAMhI aisA abhAva ekAnta pakSa hai tAkai ho" bhAvakA lopa bhayA so isa bhAvake lopa kahane vAle vAdInikai bodha kahiye jJAna jisatai apaNAM artha-tatvakA sAdhana dUSaNa kariye ara vAkya kahiye parakA arthatatvakA sAdhanadUSaNarUpa vacana inakA abhAva AyA taba pramANakI vyavasthA na ThaharI taba apaNAM abhAvaikAMta pakSa kAkU thApai ara parakA bhAvapakSa kAherauM dUSai ? bahuri jo svapakSakA sAdhana dUSaNa mAniye to bhAvapakSakI siddha hoi hai| aisA dUSaNa Avai hai tAtai abhAvaikAntapakSa kalyANakArI nAMhIM hai // 12 // ___ AgaiM kahaiM haiM-jo paraspara apekSArahita bhAvAbhAva pakSa avaktavyapakSa bhI kalyANakArI nAMhI hai aisaiM svAmI samantamadrAcArya kahaiM haiM virodhAnomayaikAntaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAntepyuktirnAvAcyamiti yujyate // 13 // artha-ubhaya kahiye bhAva ara abhAva ye doU ekAtmyaM kahiye ekasvarUpa so nAhI hai tAtai syAdvAdanyAyake vidviSAM kahiye zatru-virodhI tinakai bhAva abhAva doU eka svarUpa kahaneMmeM parasparaparihArasthitilakSaNa virodha Avai hai| bahuri avAcya kahiye kahaneMmaiM na Avai aisA avaktavya ekAnta mAniye to vastu avaktavya hai, aiso kahanauM yukti na hoi hai| tahAM aisA jAnanAM jo bhAva pakSamaiM ara abhAva pakSamaiM nyAre nyAre mAneM doSa Avai tAkai dUra karanekI icchAkari doU* ekasvarUpa mAnanevAlekai vidhi niSedhake parasparaparihArasthitisvarUpapaNAM. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti mantyamAlAyAm naamanaraamana hai| tAteM doUkU ekarUpa mAnanAM yukta hoi nAhI, jAtai virodha dUSaNa Avai / yAteM aisA mAnanAM kalyANarUpa nAhI / bahuri bhAva abhAva ara doz2a ina tAnUM hI pakSamaiM doSa AyA jANi avaktavya-ekAnta pakSakA grahaNa karai tAkai avaktavya tatva hai aisA kahanAM bhI na barSe taba parakU apaNAM avaktavya tatva kaise jaNAvai vacana vinAM jJAnamAtrahItaiM to parakU janAvanAM barSe nAhI tAteM avaktavya ekAnta mAnanA bhI kalyANakArI nAhI // 13 // ___ A phera mAnUM bhagavAna pUchayA-jo he samantabhadra ! bhAva, abhAva, bhAvAbhAva, avaktavya ekAnta mAneM haiM tina pakSanimaiM to dUSaNa dikhAya paramatakA nirAkaraNa kiyA parantu vAdIkI jIti tau paramata-nirAkaraNa ara svamatakA sthApana ina doUnakai AdhIna hai tAteM hamArA iSTa-tatva mata hai so kaisaiM prasiddha pramANakari nAhI bAdhyA jAya hai so kaho aisaiM pU mAnUM AcArya bhAva Adi cArUM pakSa kathaMcit nirabAdha dikhAvai kathaMcitte sadeveSTaM kathaMcidasadeva tat / tathIbhayamavAcyaM ca nayayogAtra sarvathA // 14 // artha-he bhagavan ! tumArA iSTatatva hai so kathaMcit koI prakAra sadeva kahie sat hI hai / bahuri kathaMcit asadeva kahie koI prakAra asat hI hai / bahuri taisaiM hI koI prakAra ubhayameva kahiye koI prakAra sat asat doU hI hai / bahuri taisaiM hI avAcya kahie koI prakAra abaktavya hI hai / bahuri cakArakari taisaiM hI koI prakAra sadavaktavya hai| bahuri taise hI koI prakAra asadavaktavya hI hai ? bahuri taisaiM hI koI ...prakAra sat asat avaktavya hI hai so aisA kAherauM hai ? nayayogAt kahie dravyArthika phyArthika Adi nayanike yogarauM hai, yaha koI prakArakA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta-mImAMsA | 1 prayojana hai / bahuri koI prakAra kahaneMteM sarvathAkA niSedha bhayA sohU phera sarvathA nAMhI aisA niyamake arthi vacana hai / aiseM praznake vazarteM eka vastuviSai avirodhakari vidhipratiSedhakI kalpanAteM saptabhaMgakI pravRtti hoi hai / aiseM nayavAkyamAtra hI hai / vidhiniSedhake bhaMga sAta hI haiM / ina anya nahIM hoi haiM / jo saMyoga bhaMga kIjiye tau imahI maiM aMtarbhUta hoi haiM tathA koI punarukta hoi haiM / bahuri yaha sAtaprakAra bastu dharma hai -asat kalpanAM nAMhIM hai | inahItaiM vastukA yathArtha jJAna ara vastukai arthakriyArUpa pravRttikA nizcaya hoi hai / inameM sat asat avaktavya ye tIna bhaMga tau eka eka hI haiM bahuri sat-asat kramakari kahanA, ara sadavaktavya, asadavaktavya ye tIna dvisaMyogI haiM, bahuri sat-asat-avaktavya yaha eka trisaMyogI hai / sat, asat, sat asat -- kramakari kahnAM ye tIna to vaktavya bhaye ara eka avaktavya kA aiseM cAra to ye ara vaktavya avaktavya kA saMyoga bhaMga karaneMtaiM tIna phera bhaye aisaiM sAta bhaMga bhaye haiM / ihAM sat Adi zabda haiM te tau anekAntake vAcaka haiM ara kathaMcit zabda hai so anekAntakA dyotaka hai. bahuri yAkai AgeM evakAra zabda hai so avadhAraNa kahiye niyamakai arthi ho hai / bahuri yaha kathaMcit zabda hai so yAkA paryyAyazabda syAt aisA hai / so sarva vacanani pari lagAiye haiM aiso jahAM yAkA prayoga nAMhIM hoi tahAM bhI je syAdvAda nyAya meM pravINa haiM te sAmarthyaM jANi le | syAt zabda vinAM sarvathA rUpa hI vastu hai ityAdi kahane maiM aneka doSa Avai hai tinakI caracA TIkAtaiM jAnanIM // 14 // AgaiM pahalI kArikAmaiM nayayoga kalA so aba pahale dUsare bhaMgaviSa nayayoga dikhAvai haiM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm saheta . sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / . asadeva viparyAsAna cenna vyavatiSThate // 15 // - artha-svarUpAdi catuSTayAt kahiye apane dravya kSetra kAla bhAva rUpa catuSTayateM sarva vastu sat hI haiM aise laukika jana tathA parIkSaka jana aisA kauna hai jo nAhIM iSTa karai hai-sava hI mAnai hai / bahuri viparyAsAt kahiye parake dravya kSetra kAla bhAvarUpa catuSTayateM asat hI hai aisaiM sarva hI mAna haiM / ihAM sarva vastu kaha." cetanAcetana dravya tathA paryAya tathA bhrAntAbhrAnta tathA Apakai iSTa tathA aniSTa ityAdi jaanneN| jAteM jo pratItimaiM Avai tAkA lopa karanekA asamarthapaNAM hai / bahuri kunayakari viparyasta bhaI hai buddhi jAkI aisA koI durmati nAhI iSTa kareM-na mA. so kAhU hI iSTa tatvavi. nAhI tiSThai hai jArauM vastuvirSe jo vastupaNAM hai so apane svarUpakA tau upAdAna kahiye grahaNa ara parake svarUpakA apohana kahie tyAga ina doU vyavasthAkari Thaharai hai| jo apane svarUpakI jyauM pararUpakari bhI satva mAniye to cetanAdikakai acetanAdikapaNAMkA prasaMga aavai| bahuri pararUpakI jyauM svarUpakari bhI asatva mAniye to sarvathA zUnyapaNAMkI prApti Avai / taisaiM hI svadravya kI jyauM paradravyakari bhI satva mAniye tau bhinnadravya nyAre nyAre na Thaharai bahuri paradravyakI jyauM svadravyakari bhI koIkai asatva mAniye to satkA dravyAzraya na tthhrai| taise hI apane kSetrakI jyauM parakSetrauM bhI sat mAniye tau kAhUkA nyArA kSetra na tthhrai| bahurI parakSetrakI jyauM apane kSetrateM bhI asat mAniye to kSetra vinAM dravya tthhrai| taisaiM hI apane kAlakI jyauM parakAlateM bhI satva mAniye to apanA apanA mAnyA kAla na Thaharai / bahuri parakAlakI jyauM apanaiM kAlakari bhI asatva mAniye to vastukA sakala kAlavi. asaMbhavIpaNAM Thaharai / aisaiM vaha durmati kahAM tiSThai apanAM Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta-mImAMsA / iSTa aniSTakI vyavasthA vinAM kahUM ThaharanA nAMhIM / tAtaiM yahU bhalai prakAra kalA huA baNai hai jo satva asatva eka vastu maiM na mAniye tau svaparatatvakI vyavasthA na Thaharai taba sarvathA ekAntI kahUM Thaharai nAhIM || 15 || AgaiM aiseM prathama dvitIya bhaMgakA sthApanakari aba tRtIyAdika bhaMganikUM AcArya nirdeza kare hai - kramArpitadvayAdvaitaM sahAvAcyamazaktitaH / avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaMgAH svahetutaH // 16 // 25 I artha - kramArpita kahiye pahalai nyAre nyAre kahe je sat asat te doU anukramateM kahataiM vastu dvaita hai / bahuri sat asat ye doU saha kahiye yugapat ekakAla avAcya kahiye kahane maiM na Avai tAtaiM yugapat kahanekI vacanakai sAmarthya nAMhIM tAtaiM avaktavya haiM / bahuri zeSAH kahiye avazeSa je tInabhaMga avaktavya hai uttara pada jinakaiM aiseM te apaneM apaneM hetutaiM lenneN| tahAM anukramakari arpaNa kiyA jo svarUpAdi ara pararUpAdikakA catuSTaya dravya kSetra kAla bhAvakA dvika tAtaiM tau koI prakAra sat-asat aisA doUkA eka bhaMga hai| yAkUM dvaita aisA nAma kahyA so dvita zabdapara svArthaviSai ' aN ' pratyayakAra dvaita zabda nipajAyA hai / bahuri apanA ara parakA svarUpAdika catuSTaya apekSA eka kAla kahaneMkI azaktitaiM avaktavya hai / jAtaiM jisa prakAra kahanevAlA pada tathA vAkyakA abhAva hai / bahuri vAkA tIna bhaMga pAMcamAM chaTamAM sAtamAM sat asat ubhaya inakai avaktavya uttarapada lagAya apane hetukai vazarteM kahaneM, te kaisaiM ? koI prakAra sat avaktavya hI hai, jAtaiM svarUpAdi catuSTayakI apekSA tau sat aisA vaktavya hai paraMtu sat asat aise doU eka kAlavastumaiM haiM tAtaiM eka kAla kahe nAMhIM jAya haiM tAtaiM avaktavya bhI hai, aisaiM yahu pAMcamAM bhaMga hai / bahuri aisaiM hI koI prakAra asat avaktavya bhI hai, Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-prandhramAlAyAma tAH pararUpAdi catuSTayakI apekSA tau asat aisA kahyA jAya hai ara sat asat ye doU eka kAla hai parantu ekakAla kahe jAte nAhI, tAleM asat avaktavya hai, aise chaTTA bhaMga hai| bahuri koI prakAra sadasadavaktavya hI hai / jAteM sat asat ye doU kramakari kahe jAya haiM ara doU ekakAla kahe na jAya haiM tAteM sadasadavaktavya aisA sAtamAM bhaMga hai / aiseM yaha baktavyAvaktavyasvarUpa tIna bhaMga pUrvokta cyAra bhaMganiteM nyAre hI haiM / bahuri tinamaiM sadasad ubhaya ina tInamaisUM eka na hoya to avaktavya dharma baNe nAhI jAte tina tInakU hoteM bhI tinakI vivakSA na karate kevala eka nyArA hI avaktavya bhaMga kahanemaiM virodha nAhI hai| aisaiM ina bhaMganikI svamata paramata apekSA saMbhava.kI caracA aSTasahasrImaiM hai tahAMteM jAnanI // 16 // AgeM kahaiM haiM-jo vastukA svarUpa astitva hI hai, nAstitva vastukA svarUpa nAhI hai so paravastuke svarUpake Azraya hai, eka hI vastukai Azraya honemaiM atiprasaMga dUSaNa Avai hai, aisI tarka hote AcArya kahaiM haiM astitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyekadharmiNi / vizeSaNatvAt sAdharmya yathA bhedavivakSayA // 17 // artha-astitva dharma hai so eka dharma jo jIva Adika tAvirSe pratiSedhya jo [astitvakai] nAstitva tAkari avinabhAvI hai| nAstitva vinA astitva nahIM hoi, doUkA bhinna AdhAra nAhIM / jAteM yA astitva nAstitvakai vizeSaNapaNAM hai| jo vizeSaNa hoi so eka dharmivirSe apanA pratiSedha dharmasUM avinAbhAvI hoi / jaisaiM hetukA prayogavirSe sAdharmya hai so bhedavivakSA kahiye vaidharmya tAkari avinAbhAvI hai| yaha sarva hetuvAdInikai prasiddha hai| jahAM anvaya hoi tahAM vyatireka bhI hoya Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ jaisaiM ghaTavi astitva hai jaisaiM yaha paTa nahIM hai aisA nAstitva bhI hai / jo ihAM nAstitva nAhIM hoya to ghaTa paTa bhI hoi jAya / aisaiM astitva dharma hai so eka dharmAvi. nAstitvadharmakari avinAbhAvI jAnanA // 17 // AgaiM phera pUche-jo astitva tau nAstitvakari avinAbhAvI hoi ara nAstitva astitvakari avinAbhAvI kaise hoi, AkAzake phUlakai tau astitvakA koI prakAra bhI saMbhavai nAhIM bAkai to nAstitva hI hai aisaiM pU0 AcArya kahaiM haiM nAstitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyekadharmiNi / vizeSaNatvAdvaidhayaM yathA'bhedavivakSayA // 18 // artha-nAstitva dharma hai so apanA pratiSedhya jo astitva dharma tAkari eka dharmAvi avinAbhAvI hai / jAteM yaha vizeSaNa hai jaisaiM hetuke prayogavirSe vaidharmya hai so abheda vivakSA kahiye sAdharmyarUpa pratiSedhyadharmakari avinAbhAvI hai yaha sarva hetuvAdInikai prasiddha hai, jaisaiM zabdakai anityapaNAM sAdhaneMvirSe kRtakapaNAM hetu AkAzAdi vipakSamaiM dharmarUpa hai so ghaTAdisapakSa" samAdhAna dharmarUpa jo sAdharmya tAkari avinAbhAvi vizeSaNa hai aisA udAharaNa jIvAdi ekadharmIvirSe pararUpAdikari nAstitvakU svarUpAdikakari astitvakari avinAbhAvI sAthai hI hai / ihAM bhAvArtha aisA-jo astitva nAstitva doU paraspara vidhiniSedhasvarUpa haiM, vidhi vinA niSedha nAhIM niSedha vinAM vidhi nAMhIM // 18 // __ AgeM pUche hai--jo astitva (nAstitva) tau vizeSaNa kahiye haiM vizeSya nAhIM hai| tArauM astitva nAstitvake avinAbhAvi sAdhaneMkU doya kArikA anumAnaprayogakI kahI so vizeSaNarUpa dharma tau sAdhyasAdhanakai AdhAra hoi nAhIM tAtai anumAnakA prayoga kaisaiM bagaiM, kei to aisaiM kahaiM haiN| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -28 anantakIrti-granthamAlAyAm bahuri keI aisaiM kahaiM haiM jo vastukA svarUpa tau vacanagocara nAhIM tAteM kahanA baNeM nAhIM / bahuri keI aisaiM kahaiM haiM jo jIvAdika vastukai atyaMta bheda hI hai jaise ghaTa paTa bhinna hai tAteM astitva nAstitva bhinna hI haiM-tina svarUpa vastu nAhIM aisaiM kahanevAleni prati AcArya kahaiM haiM vidheyapratiSedhyAtmA vizeSyaH shbdgocrH| sAdhyadharmo yathA heturahetuzcApyapekSayA // 19 // artha-vizeSya kahiye vizeSaNake yogya sarva hI jIvAdika padArtha haiM so, vidheya kahiye vidhika yogya astitvadharma, ara pratiSedhya kahiye niSedha yogya nAstitvadharma ini doU dharmanisvarUpa hai| jAteM vizaSaNake yogya vizeSya hoya so aisA hI hoya / bahuri isa vizeSaNapaNAMka sAdhanekU vizeSaNa (vizeSya) hai, so kaisA hai ? vizeSyaH zabdagocaraH kahiye zabdakA viSaya hai arthAt jo zabdakari kahiye aisA vizeSya vidhipratiSedhasvarUpa hI hoy| aba yAkA udAharaNa kahaiM haiM-jaise sAdhyakA dharma hetu hai so apekSAkari vidhipratiSedhasvarUpa hI hoya / jahAM sAdhya... sAdhai tahAM tau hetu hoya ara jahAM sAdhyA nAhIM sAdhaiM tahAM hI ahetu hoya / jaise zabdakU anitya sAdhiye taba kRtakapaNAM tAkA dharmakU hetu hoya so tAkai anityapaNAM sAdhai / bahuri so hI kRtakapaNAM zabdakU nitya sAdhanemaiM ahetu hoya / tathA jahAM agnimAnapaNAM sAdhiye tahAM dhUmavAnapaNAM hetu hai so hI tAke vipakSa jalake nivAsavirSe ahetu hai aiseM jAnanA / aiseM vidhipratiSedhasvarUpa jIvAdika padArtha haiM so zabdagocara haiM aisA siddha hoya hai // 19 // AgeM pUche haiM-jo cyAra bhaMga tau spaSTa kiye bAkI tIna bhaMga kaisaiM prApta karaNe, aisaiM pU. AcArya uttara kahaiM haiM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 Apta-mImAMsA / zeSabhaMgAzca netavyA yathoktanayayogataH / na ca kazcidvirodho'sti munIndra ! tava zAsane // 20 // artha - zeSabhaMgA : kahiye bAkIke tIna bhaMga haiM te pUrvai je astitva nAstitvakI doya kArikA maiM naya kahI tAke yogataiM prApta karaNeM, tahAM he munIndra ! tumhAre zAsana kahiye AjJA-mata tAmaiM kichU bhI virodha nAhIM hai / yahAM kArikA maiM zeSa vacana hai so uttarake tIna bhaMganikI apekSA hai jAtaiM pahalI doya kArikAmaiM astittva nAstittvadoU hI apane apane pratipakSIkI apekSA vizeSaNapaNAM hetutaiM sAdhai / bahuri yA kArikAtaiM pahaleM kArikA maiM vidhipratiSedhasvarUpa vizeSyavastukUM zabdagocarataiM sAdhyA so yahU tIsarA bhaMga sAdhyA so yAkUM bhI vizeSaNapaNAM hetutaiM apanA pratipakSIkI apekSA vidhiniSedharUpa jAnanAM / bahuri taisaiM sAmarthyataiM avaktavya hI apaNAM pratipakSI vaktavya dharma tAkI apekSA vizeSaNapaNAM hetuteM vidhiniSedharUpa jAnanA, aiseM ghyAra bhaMga tau yaha ara zeSa tIna bhaMga astittvA vaktavya, nAstittvAvaktavya, astittvanAstittvAvaktavya aisaiM apane apane pratipakSIkI apekSA vizeSaNapaNAM hetutaiM vidhipratiSedharUpa jAnaneM, 'vizeSaNattvAt, aisA nayayoga hai so sarvake lagAvaNAM jAtaiM ekadharmI jIvAdika vastuvizeSaniviSai eka dharma vizeSaNa hai aisaiM sarvajJake matamaiM kichU bhI virodha nAhIM hai apane pratipakSI dharmataiM avinAbhAvI vizeSaNaM je anyavAdI nAhIM sAdhe haiM tinake mata meM virodha Avai hai // 20 // AmaiM aba AcArya kahaiM haiM - vidhiniSedhakari avasthita nAhIM aisA anekAntAtmaka vastu hai so saptabhaMgI vANIkI vidhikA bhAgI hai sohI arthakiyAkA kahanevAlA hai / bahuri anyaprakAra nAhIM hai / jo asti hI hai tathA nAstitva hI hai aisI kalpanA sarvathA ekAntarUpa karai hai so asat Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti - granthamAlAyAm kalpanA hai-- vastukA rUpa nAhIM / aiseM apane pakSakA sAdhana ara `parapakSakA dUSaNarUpa bacanakUM sameTatA saMtA -- saMkocatA saMtA kahaiM haiM-evaM vidhiniSedhAbhyAmanavasthitamarthakRt / 30 Parade yathA kArya bahirantarupAdhibhiH || 21 // artha - evaM kahiye pUrvoktaprakAra nyAyakari saptabhaMgIvidhaviSai niSedhakara anavasthita jIvAdika vastu haiM so arthakRt kahiye arthakriyA kareM haiM- kAryakArI haiM / bahuri neti cet kahiye anyavAdI aiseM nAhIM ( mAnaiM ) tau tinakai bAhya aMtaraMga upAdhi kahiyeM kAraNanikara kArya tina yAdInineM mAnyA hai taiseM nAhIM hoya hai / -tahAM jIvAdi vastu sat hI hai athavA asat hI haiM aiseM sarvathA na hoya kintu kathaMcit sat haiM ara kathaMcit asat haiM aiseM hoya tAkU~ anavasthita kahiye so hI vastu kAryakaranevAlA hai / bahuri jo abhyavAdI sarvathA ekAntakAra sat hI hai athavA asat hI haiM aisA aba* sthita kahaiM haiM tinakai tinaneM jaisA kAryasiddha honA bAhya aMtaraMga sahakA kAraNa ara upAdAnakAraNakAra mAnyA hai taisA nAhIM siddha hoya hai / yAkI vizeSa caracA aSTasahasrItaiM jAnanA // 21 // AgaiM tarka -- jo vastu aneka dharmasvarUpa mAnyA tahAM astitva Adi dharmanikai dharmIkari sahita upakArya - upakArakabhAva hotaiM saMteM dharmanikai upakAra dharmI kareM hai ki dharmIkai upakAra dharma kare hai| tahAM bhI dharmI eka zaktikari kare hai ki aneka zaktikari kare hai ? / tahAM bhI vAdI dUSaNa batAvai tina sarvahIkA nirAkaraNa karate saMtaiM AcArya kahaiM haiM-- jo ekadharmIviSai aneka dharma haiM tAtaiM kathaMcit sarva prakAra saMbhava hai dharmadharmIkai aMga-aMgIbhAva hai tAtaiM anekAMta kahane maiM virodha nAhIM hai Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aas-miimaaNsaa| dharme dharme'nya evArtho dharmiNo'naMtadharmaNaH / aMgittve'nyatamAntasya zeSAntAnAM tadaGgatA // 22 // artha-anaMta dharma jAmaiM pAiye aisA jo jIva Adika eka dharmI tAkai eka eka astittva Adi dharmaviSai anya hI artha haiM bhinna minna kArya haiM prayojana haiM / so ve prayojana kahA hai ? tahAM kahiyetisakI pravRtti Adika honA athavA tisakA jJAna honA hai bahuri eka hI prayojana sarva dharmanikai nAhIM hai jAkara bhedAbheda pakSakAra dUSaNa Avai / parantu kathaMcit bhedAbhedAtmaka haiM, armatadharmAtmaka vastu jAtyaMtara hai, dharmanike svarUpa siMbAya eka nyArA jAsyaMtara hai tahAM virodhakA adhakAza nAhIM / bahuri tina astitva Adi dharmanivirSe eka dharmakai aMgIpaNAM kahiye pradhAnapaNAM hoteM saMteM zeSa anaMta dharmanikaiM tisakA aMgapaNAM kahiye gauNapaNAM hoya hai / tAteM anya anyakA prayoga yukta hai| dharma, dharma prati dharmIkai kathaMcit svabhAvabheda baNa hai tAtai vastuvi. paramArthatai astitva Adi dharmanikI vyavasthA aMgIkAra karaNI yAhIta astitva Adi saptabhaMganikI pravRtti hai so sunayake arpaNate haiN| aise 'syAt asyeva jIvAdiH, ityAdi saptabhaMganikA prayoga yukta haiM // 22 // AgaiM aba ekapaNAM, anekapaNAM Adi saptabhaMgIviSai bhI ye hI prakriyA prakaTa karate saMte AcArya kahaiM haiM ekAnekavikalpAdAvuttaratrApi yojayet / prakriyAM bhaMginImenAM nayairnayavizAradaH // 23 // artha-nayanivirSe pravINa je syAdvAdI so yahu saptabhaMgI prakriyA hai tAhi usara prakaraNavirSe ekapaNAM anekapaNAM ityAdi vikalpavicAravirSe bhI nayanakari yukta karai / tahAM syAt kahiye kathaMcit jIvAdika vastu eka hI haiM sat dravyanayako ape Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 anantakIrti-granthamAlAyAmkSAkari / bahuri sat paryAyanayakI apekSAkari eka nAhIM hai| yahAM koI kahai--dravya tau anaMta haiM eka dravya kaise kahI ? tAko ucara aiso-jo paramasaMgrahanaya eka sanmAtrakA grAhaka hai tAkI apekSAkari eka kahanemaiM doSa nAhIM / bahuri kathaMcit jIvAdika vastu aneka hI haiM jAteM bhedarUpa nyAre nyAre dekhiye haiN| bahuri kramakari arpaNa kiyA jo ekapaNAM, anekapaNAM, tA" kathaMcit ekAnekasvarUpa hai / bahuri yugapata arpaNa kiyA jo ekapaNAM, anekapaNAM tAkari kathaMcit avaktavya hai / taisaiM hI kathaMcit ekAvaktavya, kathaMcit anekAvaktavya ara kathaMcit ekAnekAvaktavya hai| aisaiM saptabhaMgIprakriyA yojanI / bahuri jaisaiM pUrvaM astitvakU nAstittvakari avinAbhAvI vizeSaNapaNAM hetukari sAdhAraNa kahyA thA taisaiM yahAM ekapaNAM, anekapaNAM Adi saptabhaMgInivirSe bhI apaNAM pratipakSInikari vizeSaNapaNAM hetu" avinAbhAvI sAdhanA / aiseM ekattva anekattvanikari anavasthita jIvAdika vastu saptabhaMgIvANIvirSe prApta kiyA kAryakArI hai| sarvathA ekAntavirSe kramAkramakAra arthakriyAkA virodhahai tAtai kAryakArI nAhIM hai aise jAnanA // 23 // caupaaii| svAmi samantabhadrakI vANi, saptabhaMgakI vidhimaya jANi / sevo ravikara sama bhavi bhari, mithyAtamakU kari hai dUri // 1 // iti zrI AptamImAMsA nAma devAgama stotrakI saMkSepa artharUpa daza bhASAmaya vacanikA virSe prathama pariccheda pUrNa huaa| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaha 4 dUsarA-pariccheda / -088880 dohaa| advaitAdivikalpapari, saptabhaMga suvicAri / kahaiM munI tinakU namUM , maMgalavacana ucAri // 1 // aba ekAnekavikalpapari saptabhaMgake dvitIyaparicchedakA prAraMbha hai tahAM prathama hI advaitaekAntapakSavirSe dUSaNa dikhAvai haiM advaitakAMtapakSe'pi dRSTo bhedo viruddhyte| kArakANAM kriyAyAzca naikaM svasmAt prajAyate // 24 // artha-advaitaekAMtapakSa honerauM kartA, karma Adi kArakanike bahuri kiyAnike bheda jo pratyakSapramANakari siddha haiM so virodharUpa hoya haiN| bahuri sarvathA yadi eka hI rUpa hoya to Apa hI kartA Apa hI karma hoya nAhIM / ara ApahIteM ApakI utpatti hU nAMhIM hoya / ___ advaita nAma ekasvarUpa hoya tAkA hai / jAteM doyakari yukta hoya so dvIta hai, bahuri dvIta hI hoya so dvata hai ara dvaita na hoya so advaita hai aisA advaitazabdakA vyAkhyAna hai / tAkA ekAMta hoya vahI advaita hai aisA abhiprAya hai, so yaha advaitaekAMtapakSa hai tisake hote saMta dRSTa kahiye sAkSAt tathA anumAnagocara bheda hai so virodhyA jAya hai tathA pratyakSAdi pramANakari siddha jo kartA Adi kArakanikA bheda ara sthAna ( ThaharanA ) gamana Adi acalana tathA calanarUpa kriyAkA bheda prasiddha hai so kaisaiM nidhyA jAya ? api tu nAhIM niSedhyA jAya / vedAMtI eka brahmarauM bhaye kartA karma AdikakA bheda mAneM hai so sarvathA nitya eka brahma kA honA A0-3 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANNovnon anantakIrti-granthamAlAyAmvAstavamaiM saMbhavai nAhIM / jAteM kartA kriyA AdimaiM tau upajanA vinazanA hai sau yaha mAniye to brahma anitya Thaharai ara dvaitakA prasaMga Avai tathA upajanA, vinazanA ekahIkai ApahItai anya kAraNa vinA hoya nAhIM / yadi ye bheda avidyAnai mAneM to avidyAkU tau avastu mAneM hai ara avastukai kAryakAraNavidhAna saMbhavai nAMhIM / bahuri avidyAkU yadi vastu mAneM tau dvaitapaNAM Avai ityAdi pratyakSa anumAna pramANatai virodha Avai hai tAkI carcA aSTasahasrIteM jAnanI // 24 // AgaiM isa advaitapakSavirSe hI anya dUSaNa dikhAvate sate AcArya kahaiM haiM karmadvaitaM phaladvaitaM lokadvaitaM ca no bhavet / vidyAvidyAdvayaM na syAhandhamokSadvayaM tathA // 25 // artha-pUrvokta advaitaekAntapakSa" laukika ara vaidika karma athavA zubha-azubhakarmakA AcaraNa athavA puya-pApa karma aisA karmadvaita na Thaharai / bahuri karmadvaitakA phala bhalA-burA, sukhadukhakA dvaita na Thaharai / bahuri phala bhoganekA Azraya yaha loka na Thaharai / yadi yahAM aisA kahai jo karma AdikA dvaita avidyAke udayateM hai to tahAM uttaramaiM kahiye hai ki dharma-adharmakA dvaitakA abhAva hote vidyAavidyAkA dvaita saMbhavai nAhIM / bahuri vidyA-avidyA nAhI taba baMdhamokSake dvaitakA abhAva hoya / bahuri yadi vidyA-avidyA bhI kalpita mAneM tau zUnyavAdIkI kalpanA bhI mAnanA Thaharai so yaha yukta nAhIM / parIkSApradhAnI tau paramArtharUpa kichU phala vicAri pravarte haiM / puNya-pApa, sukha-dukha, yahaloka-paraloka, vidyA-avidyA, baMdha-mokSa aisaiM vizeSarahita tatva tau parIkSAvAna Adarai nAMhIM / zUnyavAdakU kauna Adarai ? // 25 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta-mImAMsA | 35 1 AgaiM advaitavAdI kahaiM ki hama brahma- advaita mAneM haiM so pramANa siddha bhayA mAnaiM haiM / tahAM anumAna pramANa tau aisA hai jo pratibhAsa maiM nAnA vastu haiM so pratibhAsasvarUpa bhayeM pratibhAsa maiM pravezarUpa hI haiM jaiseM pratibhAsakA svarUpa hai, taiseM hI te nAnA haiM, sukha pratibhAsai haiM, rUpa pratibhAsai hai aisaiM hai yA maiM kachU bAdhA nAhIM hai / bahuri Agama jo veda tAteM bhI aisA hI siddha hoya hai jAtaiM bheda hai / veda maiM aisA kahyA hai-brahmazabdakari samasta vastu kahiye haiM / bahuri vedake jo upaniSada vacana haiM tina maiM aisA kahA hai- jo yaha grAma ArAma Adika sarva haiM te sarva brahma haiM nAnA kichU bhI nAhIM hai, loka nAnAkUM dekhe hai, tisa brahmakUM nAhIM dekhai hai so lokakai avidyA hai, ityAdi, tAkai prati uttaradvArA niSedha - karane ke icchuka AcArya kahaiM haiM -- 1 toradvaitasiddhived dvaitaM syAddhetusAdhyayoH / hetunA cedvinA siddhidvaitaM vAGmAtrato na kim // 26 // artha - he advaitavAdI ! jo tU hetutaiM advaitakI siddhi mAnegA ki " jo sarva nAnA vastu dIkhai haiM so pratibhAsa maiM sarva garbhita bhaye, pratibhAsavAlI honeMteM " aisaiM tau hetu ara sAdhya doya Thaharai, tatra dvaitapaNAM AyA / bahuri yadi hetu vinA AgamamAtrataiM advaitakI siddhi mAnaiM tau dvaitatA hU vacanamAtrataiM kaisaiM na hoya / tathA Agama ara advaitabrahma aiseM doya Thahare tatra dvaitapanA kyoM na Avai // 26 // Argai anya dUSaNa dikhAvai haiM-- advaitaM na vinA dvaitAdaheturiva hetunA / saMjJinaH pratiSedho na pratiSedhyAhate kacit // 27 // artha- he advaitavAdin ! advaita hai so dvaita vinA nAhIM ho sake / advaita zabda hai so apanA arthakA pratipakSI jo paramArthasvarUpa dvaita - Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm tAkI apekSA" hai / jAteM yaha advaitazabda niSedhapUrvaka akhaMDa pada hai, jaisaiM ahetu zabda hai so hetu vinA na hoya hai taisaiM / jahAM eka arthakA vAcaka ekapada hoya tAkU akhaMDa pada kahiye so yahAM niSedhapUrvaka dvaitazabdakA pRthaka doya artha paramArthabhUta nAMhIM haiM eka hI artha hai / tAteM apanA pratipakSI jo dvaita tA vinA na hoya / bahuri jahAM akharaviSANa aisA zabda hoya tAkari atiprasaMga nAhIM hai| jAte yA viSANa zabdakA niSedha hai so khara zabdakari sahita bhayA taba akhaMDa pada na rahyA kharaviSANa zabda bhayA so khaMDa pada bhayA taba yAkA artha kichU vastu nAhIM tAkA niSedhe bhI vastu nAhIM tAke samAna yaha advaita zabda hai nahIM yAkA tau pratipakSI dvaitazabda hai tAkA paramArthabhUta artha vidyamAna hai / aise niSedhapUrvaka akhaMDa pada jo dvaita tA vinA advaita nAhIM hai / yAhItaiM sAmAnyavacana aisA hai-jo saMjJAvAna padArtha pratiSedhya kahiye niSedha karane yAgya vastu tisa vinA pratiSedha kahUM nAhIM hoya hai / jo akharaviSANakI taraha hoya tau tAkA saMjJAvAna padArtha hI nAhIM tAtaiM aisA zabda pratiSedhya vinA bhI hoya hai / bahuri kahai ki dUsareneM mAnyA jo avidyAke kAraNa dvaita tAkA pratiSedhatai advaita siddha hoya hai taba tere yahAM dvaita kI siddhi kaisaiM na hoya ? bahuri advaitavAdI kahai-jo hama avidyAkU vastubhUta mAneM nAhIM, pramANatai avidyA siddha hoya nAhI, yAteM dvaitakI siddhi na hoya / jo brahmakU avidyAvAna mAniye to bar3A doSa Avai / bahuri brahmakU nirdoSa mAniye tau avidyAkai anarthakapaNAM Avai / bahura yAkai avidyA nAhIM hai aisA astitva avidyAkA avidyAhImaiM kalpiye hai / bahuri yaha avidyA brahmadvAre tIsarI hai aisA koI prakAra bhI siddha na hoya hai / bahuri anubhavatai avidyA hai aisaiM brahma anubhavasahita hoya hai / tAtai pramANarUpa jhAnateM bAdhita avidyA hoya tau Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta-mImAMsA / 37 avidyAkai adhyAtmapaNekA prasaMga Avai hai / bahuri brahmakuM jAne vinA avidyAkU kaisaiM jAnaiM ? bahuri brahmakU jANe avidyAkA anubhava vinA bAdhanA na hoya hai jAtai vastubhUta hoya taba bAdhA saMbhava hai| bahuri avidyAvAna puruSa avidyAkU nirUpaNa karanekU samartha na hoya tA" vastuke vartanakI apekSA tau avidyA thapaiM nAhIM jAte vastu vinA anyavirSe pramANakA vyApAra hoya nAhIM / ara avidyA vastu hai nAMhIM tAtai avidyAkai avidyApaNAMvirSe asAdhAraNa lakSaNa aisA hai jo 'pramANakI bAdhAkU sahavekU samartha nAhIM, aisA jAkA svabhAva hai so avidyA hai' so saMsArIkai svAnubhavakai Azraya hai tAtaiM advaitavAdIkai kachU doSa nAhIM Avai hai / bahuri dvaitavAdI saMsArI hai so mAyA prapaMca pramANa bAdhita haiM tAkU anekaprakAra kalpai hai yaate dvaitavAdIkai aneka doSa AcaiM haiM ? tAkU kahiye-jo sakalapramANasUM atIta avidyALU aMgIkAra karai so kAhekA parIkSAvAna hai / avidyAkai bhI kathaMcit vastupaNAM mAni pramANakA viSayapaNAM mAneM / pramANateM sat asat kA nizcaya karai so hI parIkSAvAna hai / bahuri zabdAdvaitavAdakA tathA saMvedanAdvaitavAda ekAntapakSakA bhI brahmAdvaitapakSake samAna nirAkaraNa jAnanA // 27 // Aja koI kahai-jo advaita ekAntakA nirAkaraNa kiyA hai to hama prathaktva-ekAnta aMgIkAra kareMge tAkU AcArya kahaiM haiM-jo aise avadhAraNa mata karo jAtai prathaktva-ekAnta bhI bAdhAsahita hai so hI dikhAve haiM pRthaktvaikAntapakSe'pi pRthaktvAdapRthaktu tau| pRthaktve na pRthaktvaM syAdanekastho hyasau guNaH // 28 // artha-pRthaktva kahiye padArtha sarva bhinna hI haiM aisA ekAnta pakSa hote pRthaktvanAmA guNate guNa ara guNI ina doU padArthanikai Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm 1 pRthakUpaNAM kahiye bhinnapaNAM hoteM te doU apRthakU kahiye abhinna hI Thahare haiM / aisaiM yaha pRthaktvanAmA guNa hI nahIM Thahare hai / jAtaiM pRthaktvaguNakUM ekakUM aneka padArthanimaiM Thahar2yA mAnai hai so pRthaktvaguNa kahanA niSphala bhayA / yahAM aisA jAnanA jo vaizeSika dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya aiseM chaha padArtha mAnaiM hai / ara tinake uttarabheda aisaiM haiM jo dravya nau, guNa cauvIsa, karma pAMca, sAmAnya doya prakAra, vizeSa aneka tathA samavAya eka hai / tinamaiM guNake cauvIsa bhedanimaiM eka pRthaktvanAmA guNa mAnaiM hai so yaha guNa sarva dravya guNa Adi padArthAnikUM bhinna bhinna karai hai aisA mAnaiM hai / bahuri naiyAyika pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAnta, siddhAnta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaMDA, hetvAbhAsa, chala, jAti, nigrahasthAna aiseM solaha padArtha mAne hai tinakUM bhinna bhinna hI mAne hai / tinakai padArthanikA sarvathA bhinna pakSa hone tinakUM pUchiye ki pRthaktvanAmA guNataiM dravya guNa ye doU abhinna haiM ki bhinna haiM ? jo kahaiabhinna haiM tau sarvathA bhinnakA ekAnta pakSa kaise Thaharai | bahuri kahai - jo dravya, guNa, pRthavatvaguNataiM bhinna haiM tau dravya, guNa abhinna Thaharai | pRthaktvaguNa nyArA hai tisaneM dravya, guNakA kahA kiyA kichU bhI nAhIM kiyA jAtaiM pRthaktva guNa eka hai ara aneka maiM ThaharA mAne haiM / aisaiM isa kArikAke vyAkhyAnataiM sarvathA bhedavAdI naiyAyika, vaizeSikakUM. sarvathA pRthaktva-ekAntapakSamaiM dUSaNa dikhAyA // 28 // AgaiM anityavAdI bauddhamatI pRthaktva - ekAnta aisaiM mAna hai - jo sarva padArtha paramANurUpa, niraMza, niranvaya, vinazvara, bhinna bhinna haiM / tinamaiM kAhU prakAra milApa jor3a - nAhIM / aisA ekAnta mAneM hai tAvipaiM dUSaNa pragaTa karanekI icchAkara AcArya kahaiM haiM 38 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMta-mImAMsA | saMtAnaH samudAyazca sAdharmyaM ca niraMkuzaH / pretyabhAvazca tatsarvaM na syAdekattvaninhave // 29 // artha -- jIva Adika dravyanikai ekapaNekA lopa mAniye tathA apane paryAyanitaiM bhI ekatArUpa anvaya na mAniye tau saMtAna na Thaharai / jAtaiM kramarUpa paryAyanimaiM jIvAdi dravya anvaya rUpa hoya so I saMtAna hai, ara so saMtAna kSaNika pakSakAra paryAya nikai sarvathA bheda hI mAnane maiM saMtAna paramArthabhUta na banaiM / anya saMtAnakI taraha Thaharai | bahuri samudAya bhI na Thaharai jAtaiM ekaskandhamaiM apane avayavanitaiM ekatA hoya so samudAya hai; yaha samudAya bhI sarvathA pRthaktva pakSa maiM na naiM / bahuri sAdharmya bhI na Thaharai / samAnadharma jinake haiM tinake~ samAnapariNAmanikI ekatAkUM sAdharmya kahiye haiM so pRthaktva ekAntapakSamai ekatAkA lopa hotaiM yaha bhI na banaiM / bahuri pretyabhAva kahiye paraloka so bhI na Thaharai / mara mara kara phera phera upajanA tAkUM paraloka kahie haiM so doU bhavamaiM eka AtmAkA lopa mAneM yaha bhI na banaiM / tathA vartamAnamaiM isabhavamaiM bhI bAlya, yauvana, vRddhapaNAM Adi aneka avasthA hoya haiM ti maiM ekapaNAMkA pratyakSa anubhava hai so yaha anubhava bhI pRthaktva ekAntapakSamaiM virodhyA jAya taba dene - lenekA vyavahAra bhI naSTa hojAya hai / bahuri saMtAna, samudAya, sAdharmya ara paraloka ye niraMkuza haiM - avazya haiM tathA pramANasiddha haiM tinakA abhAva kaisaiM mAniye ara ekapaNAMkA lopa hotaiM pRthaktva - ekAntapakSa zreSTha nAMhIM // 29 // AgaiM pRthaktvaekAntapakSahIviSai anya dUSaNa dikhAvate saMte acArya kahaiM haiM-- sadAtmanA ca bhinnaM cejjJAnaM jJeyAd dvidhApyasat / jJAnAbhAve kathaM jJeyaM bahirantazca te dviSAm // 30 // 39 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti - granthamAlAyAm 1 | artha -- jJAna hai so jJeya vastutaiM satsvarUpakari bhI jo bhinna mAniye tau doU hI prakAra asatsvarUpa hoya / jJAnataiM sat bhinna mAniye taba jJAna asatrUpa hoya ara jJeyateM sat bhinna mAniye tau jJeya asatUrUpa hoya hai / bahuri jJAnataiM hI sat bhinna mAniye tau jJAnakA abhAvahotaiM jJeyakA bhI abhAva hI hoya jAtaiM jJAna jJeyaMkA avinAbhAva tau paraspara apekSAtaiM siddha hai so ekakA abhAva hotaiM dUjekA bhI abhAva hoya / yAtaiM AcArya kahaiM haiM - he bhagavan ! tuhmAre dveSI je sarvathA ekAntavAdI tinakai bAhya ara aMtaraMga je jJeya te kaisaiM ThahareM ? / bAhya jJeya tau ghaTa paTa Adika ara aMtaraMga jJeya jIvAtmA tathA jJAna Adika ina saba - nikA abhAva Thaharai / tAtaiM pRthaktva - ekAnta kahanevAle bauddha tathA vaizeSikakUM yaha lAhanA ( prAlambha - dUSaNa ) satyArtha hai // 30 // Age bauddhamatI vizeSakari dUSaNa dikhAvaiM haiM I 40 sAmAnyArthI girosnyeSAM vizeSo nAbhilapyate / sAmAnyAbhAvatasteSAM mRSaiva sakalA giraH // 31 // artha -- anyeSAM kahiye anya je bauddhamatI tinakai mata maiM giraH kahiye vANI- - vacana haiM so sAmAnyArthA: kahie sAmAnya hai artha jinakA aise haiM ti vacananikari vizeSa jo vastukA nijalakSaNa so nAhIM kahie hai / tina bauddhamatInakai sAmAnyake abhAvataiM samasta vacana haiM te mithyA Thahara haiM / bhAvArtha- bauddha aisaiM mAnaiM hai ki vacana tau sAmAnyamAtrakUM kahai hai ara sAmAnya vastubhUta nAhIM buddhikAra kalpiye haiM ara vastukA svalakSaNa hai so anirdezya hai vacanagocara nAhIM, tAkUM AcArya kaheM haiMjo sAmAnya tau vastubhUta nAhIM ara vizeSa svalakSaNa hai so vacanakai agocara hai to aiseM vacana tau tinakai matamaiM sarva hI mithyA Thaharai | ara vacana vinA mata kaisai thApe hai tAteM tinakA mata bhI jhUThA hI hai // 31 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| __ AgaiM vAdI kahai-jo pRthaktva-ekAnta nirbAdha nAhIM tAteM advaita ekAntakI taraha yaha bhI mati hohu / kintu tina doUnakA ekarUpa ekAnta zreSTha hai aisaiM mAnate vArdAkU taisaiM sarvathA -- avaktavyatattva hai' aisaiM AcArya kahaiM haiM virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / / avAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 32 // artha-je syAdvAdanayake vidveSI haiM tinakai jaisaiM astitva, nAstittva, ekattva, anekattva, paraspara virodha" nAhI tiSThai haiM taiseM hI pRthaktva, apRktvabhAva bhI paraspara virodhasvarUpa haiM so ekasvarUpa nAhIM Thaharai haiM jAteM yaha bhI pratiSedhasvarUpa hai| jo doya viruddha dharmarUpa hoya so sarvathA ekAntapakSamaiM ekarUpa na Thaharai / bahuri jo sarvathA avaktavyatattva mAneM tAkai bhI " tattva avaktavya hai " aisA vacana bhI kahanA yukta na hoya / tAtai avaktavya ekAnta mAnanA bhI zreSTha nAMhIM // 32 // ___ AgaiM ekattva Adika ekAntake nirAkaraNakI sAmarthyatai anekAntatatva siddha bhayA tauhU tisake jJAnakI prApti dRr3ha karanekai artha tathA koI anekAntatattvavirSe anya prakAra AzaGkA karai tAkai nirAkaraNakai artha, tisake ekattvAnekattvake saptabhaMga prakaTa karaneke icchuka AcArya tisake mUla doya bhaMgasvarUpakU jIvAdivastukai kahaiM haiM anapekSe pRthaktvaikye hyavastu dvayayogataH / tadevaikyaM pRthaktvaM ca svabhedaiH sAdhanaM yathA // 33 // artha-hi kahiye nizcayateM pRthaktva ara ekatva haiM te paraspara apekSArahita hoya tau doU hI avastu Thaharai [ jAte avastu Thaharai ] jAtaiM doUkai avastupaNAMkA sAdhaka paraspara nirapekSapaNAM hetu hai / ekatattvakI apekSA vinA pRthaktva avastu hai bahuri pRthaktvakI apekSa / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 anantakIrti-granthamAlAyAm vinA ekatva avastu hai / aiseM nirapekSa doU hI avastu Thaharai haiM / bahuri parasparaM sApekSa doU hetu" so hI pRthaktva ara ekatva paramArtha haiM, vastu haiN| yahAM dRSTAnta-jaisaiM sAdhana kahiye hetu tAkA svarUpa bauddhamatI pakSadharma, sapakSasattva, vipakSavyAvRtti aisaiM apane tIna bhedanikari viziSTa eka mAnai haiM / tAkai bhI anvaya, vyatireka, ye doya bheda mAneM haiM / tahAM jo doU paraspara sApekSapaNAhItaiM doU vastubhUta sAdhana Thaharai / taisaiM hI pRthaktva ara aikya doU sApekSa hI vasturUpa haiM nirapekSa avastu haiN| yahAM koI pUcha-jo pRthaktva aikyake ekAntakA niSedha , tau pahale kiyA hI thA phera yaha kArikA kauna artha kahI tAkA samAdhAnajo isakA vidhi-niSedha ke anumAnakA prayoga janAvanekU phera spaSTakari kahyA hai, paraspara nirapekSa sApekSakai doU hetu jatAye haiN| bahuri sAdhanakA udAharaNa hai sarvamatane sAdhanakU anvaya vyatirekasvarUpa mAnyA hai so paraspara sApekSa vinA sAdhana siddha hoya nAhIM taba apanA apanA mata kaisaiM siddha kareM tArauM dRSTAnta bhI yukta hai / sarvathA ekAnta mAneM kichU bhI siddha na hoya hai // 33 // AgaiM vAdI AzaMkA karai hai-jo ekapaNAMkI pratIti" tathA pRthakpaNAMkI pratItinai jIvAdikapadArthanikai ekapaNAM ara pRthakapaNAM kaisaiM banaiM hai / ekapaNAM tau pratyakSa dIkhai nAhIM ara pRthakapaNAM satrUpa eka mAniye to kaisaiM Thaharai aisaiM pratItikai nirviSayapaNAM Avai hai / aisI AzaMkA hote yAkA viSaya dikhAvanekA manakari svAmI samaMtabhadra AcArya kahaiM haiM satsAmAnyAttu sarvaikyaM pRthagdravyAdibhedataH / bhedAbhedavyavasthAyAmasAdhAraNahetuvat // 34 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| artha-tu kahiye punaH parasparasApekSAtaiM to pahalI kArikAvi. janAyA ara yahAM phera tAkA vizeSaNateM Azrayakari kahaiM haiM / sa tsAmAnyataiM to sarva jIva Adika vastu haiM so aikya kahiye ekasvarUpa haiM yAtai ekapaNAMkI pratIti nirviSaya nAhIM hai / bahuri nyAre nyAre jIva Adika dravya haiM tinake bhedateM pRthakapaNAM hai yAtai pRthakapaNAMkI pratIti nirviSaya nAhIM hai esaiN bhedAbhedakI vivakSA hote asAdhAraNa hetu mAniye hai / sAmAnya tau abheda vivakSAkari hetu eka mAniye haiM / bahuri bhedavivakSAkari vizeSa tAke pakSa-dharma Adi bheda mAniye haiM taiseM jAnanA // 34 // ___ AgaiM vAdI zaMkA karai hai-jo ekapaNAM ara pRthakapaNAM bheda-abhe-. dakI vivakSArauM sAdhe so vivakSA ara avivakSAkA to kichU vastu viSaya nAhIM, vaktAkI icchA mAtra hai / tisake vazateM to ekapaNAM, pRthakapaNAM Thaharai nAhIM / aisaiM mAnanevAle vAdIkU AcArya kahaiM haiM vivakSA cAvivakSA ca vizeSye'naMtadharmiNi / .. __ yato vizeSaNasyAtra nAsatastaistadarthibhiH // 35 // __ artha-anaMta haiM dharma jAmaiM aisA jo dharmI vizeSya kahiye vizeSaNa jAmaiM pAiye aisA jIva Adika padArtha tAvirSe vivakSA bahuri avivakSA kariye haiM so sat vizeSaNakI kariye haiM, asat vizeSaNakI na kariye haiM / koI pUcha ki aisI vivakSA, avivakSA kauna kare hai ? tAkA uttara-je ekatva, pRthaktva Adi vizeSaNanike arthI haiM te kareM haiN| yahAM vivakSA, avivakSA vaktAke padArtha kahane kI na kahanekI icchArUpa hai so jAkU kahane kI icchA karai so satrUpa-vidyamAna hoya tAhIkI kare / asat avidyamAnakI tau na karai / sarvathA asatke kahanekI icchA kiye tisa" kahA artha sAdhai / sarvathA asat to gadhAke. sIMgakI taraha arthakriyAkari zUnya hai / aisaiM padArthamaiM ekatva, pRthaktva Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 anantakIrti-granthamAlAyAm Adi vizeSaNa satrUpa hoya tinahIkU tinike arthInikI vivakSA, avivakSA hoya hai / asatrUpakI na hoya hai / aisA jAnanA // 35 // ___ AgaiM jo vAdI aisaiM kahaiM haiM ki padArthanike paramArthateM bheda hI hai / abheda kahiye hai so upacArateM hai| jo doU paramArthateM kahiye to virodhanAmA dUSaNa Avai / bahuri koI anya aisaiM kahaiM haiM jo padArthanikai prmaarthte abheda hI hai ara bheda kahiye hai so kalpanAmAtra hai / tathA doU mAne virodha Avai hai / tina doU vAdInikU AcArya kahaiM haiM pramANagocarau saMto bhedAbhedau na saMvRtI / . tAvekatrAviruddhau te guNamukhyavivakSayA // 36 // artha-padArthanivirSe bheda ara abheda ye doU haiM te satrUpa paramArthabhUta haiM / jAteM ye pramANagocara haiM-pramANake viSaya haiM / na saMvRta kahiye upacArasvarUpa nAhIM haiN| yahAM bhedapakSa, abhedapakSa, bhedAbhedapakSa, aise tIna pakSa kathaMcit paramArthabhUta siddha karane / bahuri he bhagavan ! tujhAre matamaiM bheda ara abheda satyArtharUpa haiM te ekavastuvirSe viruddharUpa nAhIM / jinake matamaiM paraspara nirapekSarUpa bhedAbheda hai tinahIMkai viruddharUpa hoya hai jAteM savarthA ekAnta pramANagocara nAMhIM hai / bahuri yahAM pramANagocara kahyA so pramANakA svarUpa AgaiM kaheMge // 36 // ___ aisaiM isa paricchedamaiM kathaMcit advaita hai kathacit pRthaktva hai aiseM mUla doya bhaMga vidhi pratiSedha kalpanAkari ekavastuvi. avirodhakari praznake vazateM dikhAye / zeSa paMca bhaMganikI prakriyA pUrva kahI taisaiM hI jor3anI / syAt ekatva-pRthaktva, syAt avaktavya, syAt ekatva avaktavya, syAt pRthaktva avaktavya, syAt ekatva pRthaktva avaktavya aisaiM pAMca bhaMga jAnane / inake nayayoga pUvauMktaprakAra lagAvane // 36 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta-mImAMsA | caupAI | eka aneka pakSa ekanta / tajaiM hoya nijabhAva ju saMta // yAtaiM svAmi vacanataiM sAdhi / syAdavAda dhAro taji Adhi // 1 // iti zrI svAmI samantabhadra viracita devAgamastotrakI dezabhASAmaya vacanikAviSai syAdvAdasthApanarUpa dvitIya adhikAra samApta bhayA / 45. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA-pariccheda / 400Aja aba nitya, anitya pakSakA tIsarA paricchedakA prAraMbha hai / dohaa| nitya anitya ju pakSakI, kathanI kA prAraMbha / karUM namUM maMgala aratha, jina-zruta-gaNI adaMbha // 1 // tahAM prathama hI astitva, nAstitva, ekatva, pRthaktva-ekAntakA pratiSedhakari sthApana kiyaa| aba yAke anaMtara nityatva, anityatva ekAntake nirAkaraNakA prAraMbha hai / tahAM prathama hI nityatvaekAntavirSe dUSaNa dikhAveM haiM-- nityatvaikAntapakSe'pi vikriyA nopapadyate / prAgeva kArakAbhAvaH ka pramANaM ka tatphalam // 37 // artha-nityatvaikAnta kahiye kUTastha sadA ekasA rahai aise vastukA abhiprAya tAkA pakSa hote tisa kuTasthavi vikriyA kahiye pariNamanaavasthA" anya avasthA honA aisI kriyA tathA parispanda kahiye calanA-kSetratai anya kSatra prApta honA aisI vividha aneka kriyA na banaiM / bahuri kAraka kahiye kartA karma Adika tinakA kUTasthamaiM pahale hI abhAva hai / avasthA jAkI palaTai nAhIM tAmaiM kArakakI pravRtti kaisaiM banaiM / bahuri jaba kArakakA abhAva ThaharayA taba pramANa kahAM ara pramANakA phala pramiti kahAM ? / jAteM pramAtA kartA hoya taba pramANa ara pramiti bhI saMbhavai / akAraka pramAtA hoya nAhIM / jo kAhU hI Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| 47 prati sAdhana na hoya so tau avastu Thaharai taba AtmAkI bhI siddhi na hoya / aiseM nitya ekAntamaiM dUSaNa dikhAyA // 37 / / ___ aba Aja sAMkhyamatavAdI kahaiM haiM ki hama avyaktapadArtha kAraNarUpa hai tAkU sarvathA nitya mAneM haiM / ara kAryarUpa vyaktapadArtha hai tAkU anitya mAneM haiM tAtai vikriyA banaiM hai / tahAM vyakta kahiye jo padArtha kAhUka nimittauM chipyA hoya tAkA prakaTa honA aisI tau abhivyakti ara navIna avasthA honA so utpatti hai / aiseM vyakta padArthakU anitya mAni vikriyA hotI kahaiM haiM tAmaiM dUSaNa dikhA3 haiM pramANakArakairvyaktaM vyaktaM cedindriyArthavat / te ca nitye vikArya kiM sAdhoste zAsanAdvahiH // 38 // artha-nityatvapakSakA ekAntavAdI sAMkhyamatI kahai-jo vyakta kahiye abhivyakti ara utpattirUpa haiM te pramANa ara kArakanikari vyakta-pragaTa hoya haiN| yahAM dRSTAnta kahaiM haiM-jaisaiM indriya apane viSayarUpa padArthakU vyakta-pragaTa karai hai taisaiM pramANakAraka vyaktapadArthakU pragaTa karai hai tAke niSedhakU AcArya kahaiM haiM jo he bhagavan ! tina nityatvaekAntavAdInikai tau te pramANa ara kAraka bhI nitya hI haiM / tAtai sarvathA nitya kAraNaniteM anitya kArya hoya nAhIM / tAtai te vAdI tumhAre sAdhu Aptakai zAsana mata" bAhya haiM / tinakai vikArya kahiye avasthA palaTanerUpa vikArasvarUpakArya kahAM siddha hoya ? kichU bhI siddha na hoya / jo nitya pramANa kArakani" abhivyakti, utpattirUpa vyakta padArthanikU pragaTa bhaye kahaiM to banaiM nAhIM tathA tina vyaktanikai bhI nityapaNAM AyA cAhiye so hai nAhIM aisaiM tinakai nitya ekAntapakSamaiM vikriyA na banaiM // 38 // . ___ AgaiM phera vAdI kahai-jo hama kArya-kAraNabhAva mAneM haiM tAtaiM hamAre kichU viruddha nAhIM hai tAkU AcArya kahaiM haiM-yaha to vinA vicArayA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 anantakIrti-granthamAlAyAm- . siddhAnta hai| kArya upajai hai tAmaiM doya vikalpa haiM-yA tau satrUpa upajatA kahanAM kai asatrUpa upajatA kahanAM, ina doU vikalparUpa pakSamaiM dUSaNa dikhAvai haiM___ yadi satsarvathA kArya puMvanotpattumarhati / pariNAmapraklaptizca nityatvaikAntabAdhinI // 39 // artha-yadi kahiye jo kArya hai so sarvathA sat hai, kUTasthake samAna hai aisaiM kahiye jo sAMkhyamatI jaisaiM puruSakU nitya mAnai hai taisaiM kArya bhI nitya Thaharai-upajane yogya na Thaharai / bahuri kahai ki vastukai avasthA" anya avasthA hoya hai aisaiM virvatarUpa kArya upajai hai ? tAIM kahiye-tau vastu pariNAmI Thaharai hai so yaha pariNAmakI palaTanerUpa praklapti kahiye kevala kalpanA hI hai so nityatva ekAntakI bAdhanevAlI hai hI / bahuri kahai ki kArya asatrUpa upajai hai tau sAMkhyamatake siddhAntamaiM jo yaha kahyA hai ki asatkA karanA asaMbhava hai so aise siddhAntakA virodha Avai hai / aisaiM nityatva ekAntake vAdI je sAMkhyamatI Adika tinakai kArya upajanekA abhAva Avai hai // 39 // ___ ANu kAryake abhAva honemaiM nityatva ekAntavAdInikai doSa Avai hai tinakU pragaTa kahaiM haiM puNyapApakriyA na syAt pretyabhAvaphalaM kutH| baMdhamokSau ca teSAM na yeSAM tvaM nAsi nAyakaH // 40 // artha-he bhagavan ! jinakaiM tuma anekAntake upadezaka Apta nAyaka svAmI nAhI ho tina sarvathA nityattvAdi ekAntavAdInikai puNyapApakI kriyA-kAya, vacana, manakI zubha, azubha pravRttirUpa tathA upajanesvarUpa kriyA nAhIM banai hai yAhItaiM paraloka bhI nAhIM baneM hai / bahuri kriyAkA phala sukha duHkha Adi kAhe taiM hoya api tu nAhIM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| hoya / bahuri baMdha ara mokSa ye doU bhI na hoya / tAteM nityatvaekAntakA mata hai so parIkSAvAnanikai Adarane yogya nAhIM hai / jAteM jA matamaiM puNya, pApa, paraloka, baMdha, mokSa na saMbhavai tisa matakU parIkSAvAna kauna prayojana Azraya karai arthAt nAhIM karai // 40 // - AgaiM kSaNikamatI bauddha kahai hai-jo yaha satya hai nityatvaekAntamaiM dUSaNa hai tAteM kSaNikakA ekAnta hai so pratIti siddha hai tAteM kalyANakArI hai aisA kahate vAdIkU AcArya kahaiM haiM kSaNikaikAntapakSe'pi pretybhaavaadysNbhvH|| pratyabhijJAdyabhAvAna kAyorambhaH kutaH phalam // 41 // artha-kSaNikaekAntakA pakSa hoteM bhI pretyabhAvAdi kahiye paraloka, baMdha, mokSa Adi, tinakA asaMbhava hoya hai / jAtai pratyabhijJA kahiye pahale tathA pichale samayavirSe avasthA hoya tAkA jor3arUpa jJAna tathA smaraNajJAna Adike abhAvateM kAryakA prAraMbha saMbhavai naahiiN| bahuri kAryake AraMbha vinA puNya-pApa, sukha-dukha Adika phala kAherauM hoya api tu nAhIM hoya / ara kSaNikanikA saMtAnakU kAryakA AraMbha karanevAlA kahai to saMtAna paramArthabhUta kSaNikaekAntamaiM saMbhavai nAhIM / eka anvayI jJAtA dravya Atmadravya Thaharai taba saMtAna satya Thaharai so kSaNika pakSamaiM aisA hai nAhIM / tAtai kSaNikaekAntamata hitakArI nAhIM / jAnai paraloka, baMdha, mokSa na saMbhavai so kAhekA hitakArI hai| jaisA nityatva Adi ekAnta hai taisA hI yaha hai tAtaiM aise matakU parIkSAvAna Adarai nAhIM // 41 // AgaiM isa kSaNikaekAntapakSavirSe satrUpa kAryakA upajanA banaiM nAhIM / jo kahai tau matamaiM virodha Avai ara asatrUpa hI kArya kahai tau tAmaiM doSa dikhAbeM haiM A0-4 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm - yadyasatsarvathA kArya tanmA jani khapuSpavat / mopAdAnaniyAmo'bhUnmAzvAsaH kAryajanmani // 42 // artha--jo kArya hai so sarvathA asat hI upajai hai aisaiM mAniye to vaha kArya AkAzake phUlakI taraha mata hohu / bahuri upAdAna Adika kAryake utpanna honekU kAraNa haiM tinakA niyama na Thaharai / bahuri upAdAnakA niyama na Thaharai taba kAryake upajanekA vizvAsa na Thaharai / jo isa kAraNanai yahI kArya niyamakari upajaigA / jaise yavaM anna upajanekA yavabIja hI hai aisA upAdAna kAraNakA niyama hoya tisa kAraNa" so hI kArya upajanekA vizvAsa Thaharai so kSaNikaekAntapakSamaiM asat kArya mAneM taba yaha niyama na Thaharai // 42 // aisaiM hoteM kSaNikaekAnta pakSavirSe anya doSa Avai haiM so kahaiM haiM na hetuphalabhAvAdiranyabhAvAdananvayAt / - saMtAnAntaravanaikaH santAnastadvataH pRthak // 43 // - artha-kSaNikaekAntapakSavirSe hetubhAva ara phalabhAva, Adi zabdateM vAsya kahiye vAsanAyogya, vAsaka kahiye vAsanA lene vAlA, bahuri karma ara karmaphalake saMbandha ara pravRtti Adi ye bhAva nAhI saMbha haiM / jAteM ye bhAva anvaya vinA hoya nAhIM / jaisaiM bhinna anya saMtAna hai taisaiM saMtAnI bhI bhinna hI haiM, te bhI anyasaMtAnakI taraha haiM / bahuri saMtAnI je kSaNa tinateM bhinna anya saMtAnakI jyauM saMtAna kiLU vastu hai nAhI tina saMtAna nikI ekatAhIkU saMtAna kahiye hai / aisaiM anyabhAvateM anvaya vinA hetuphalabhAva Adika na bneN| saMtAna saMtAnIkai anvaya hoya so hI satyArtha saMtAna hai tisahIkai ho" hetuphala bhAvAdika banaiM haiM // 43 // AgaiM phera kSaNikavAdIke vacanakA uttara AcArya kahaiM haiM Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| anyeSvananyazabdo'yaM saMvRtirna mRSA katham / mukhyArthaHsaMvRtirna syAdvinA mukhyAna sNvRtiH||44|| artha-yahAM kSaNikavAdI bauddha kahai hai jo anyavirSe ananya aisA zabda hai so saMvRti kahiye vyavahAramAtra upacAra kari ye haiM / bhAgartha-saMtAnI je kSaNa haiM tina" saMtAna jo kSaNAnike pravAhakI paripATI, tAkU aisaiM kahiye hai jo yaha kSaNanikA saMtAna hai so aise kSaNa hI haiM tinatai anya saMtAna kichU paramArthabhUta nAhIM hai / paramArtha dekhiye taba to kSaNa anya hI haiM ara saMtAnateM ananya kahiye haiM so yaha vyavahAra-upacAra hai| aise kSaNikavAdI kahaiM tAkU AcArya kahai haiM-jo anyavirSe ananya kahanA sarvathA hI saMvRti hai-upacAra hai to mRSA kahiye asatya kaiseM na hoya yaha to jhUTha hI hai| bahuri kahai jo saMtAna hai so mukhyArtha hI hai-satyArthahI hai tau jo mukhyArtha hoya so -- saMvRtirna ' kahiye upacAra na hoya hai| bahuri kahai jo saMtAna to saMvRti hI hai / to saMvRtinai mukhya prayojana satyArtha je pratyabhijJAna Adika te paramArthabhUta saMtAnavinA kaise sadhaiM / jaiseM mANavakavirSe agnikA adhyAropa kari upacAra kariye taba mANavakateM agnikA kArya to sadhai nAhIM taiseM upacarita saMtAna hai so saMtAnanika niyamakA kAraNa na hoya / bahuta saMvRti upacAra hai so bhI mukhya satyArthavinA to hoya nAhIM / jaiseM sAMcA spaMdha hoya to tAkA citrAma bhI hoya ara sAMcA spaMdha hI na hoya taba tAka citrAma bhI kaise hoya / bahuri saMtAna paramArthabhUta na Thaharai taba kSaNa je saMtAnI tinakai saGkApaNA Avai hai jAteM ye saMtAnI je kSaNa tinakaiM kArya prati niyamakA kAraNapanA na banaiM hai nyAre hoya prayakAryasUparezAba sakara doSa Avai // 44 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm___ AgeM kSaNikavAdI bauddhamatI kahaiM haiM jo saMtAna paramArthabhUta kahiye / to eka saMtAna saMtAnIni taiM bhinna hai ? athavA abhinna hai ? yA bhinnAbhinnarUpa hai ? athavA doU bhAvanitai rahita hai ? aisA siddha na hoya hai / tAtaiM aiseM hai so kahaiM haiM catuSkoTervikalpasya sarvAnteSUktayogataH / tatvAnyatvamavAcyaM ca tayoH saMtAnatadvatoH // 45 // artha-kSaNikavAdI boddha aiseM kahaiM jo saMtAna ara saMtAnI doU satrUpa haiM ? ki asatrUpa haiM ? athavA sat asat ina doU rUpa hai ? yA doUrUpa nAhIM haiM ? / aiseM sarva hI dharmanivirSe inacAra vikalparUpa vacanake kahanekA ayoga hai / kichU kahyA jAtA nAhI / aise hI saMtAna, saMtAnIkeM bhI tatpanA, anyapanA kahanekA ayoga hai| jo vastukU dharmanirauM ananya kahiye to vastumAtrahI Thaharai / bahuri vastu" anya kahiye to isa vastukA yaha dharma hai aiseM kahanA na baneM / doU. kahiye to doU doSa AveM / doU rahita kahiye to vastu niHsvabhAva Thaharai / yArauM saMtAna, saMtAna ke tatva, anyatva panA avaktavya hI siddha hoya hai // 15 // aisaiM bauddha kahaiM haiM tAkU AcArya kahaiM haiM jo aiseM kahane vAle kU aisA kahanA avaktavyacatuSkoTirvikalpopi na kathyatAM / asarvAntamavastu syAdavizeSyavizeSaNam // 46 // artha- kSaNikavAdI* AcArya kahaiM haiM jo sarvadharmanivirSe cAra koTike vikalpa kahanekA vacana ayogahai tau cAra koTikA vikalpa avaktavya hai ye bacana bhI mata kaho / bahuri yadi kichU hI na kahanA taba anyakoM pratIti upajovanakA bhI ayoga Avai / bahuri aise hote Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| padArtha sarvavikalpani rahita avastu hI Thaharai hai / jAtai sarvadharmaniteM rahita bhayA / taba vizeSaNa, vizeSyabhAva bhI rahita bhayA tAtai avastu hI bhayA // 46 // / bahuri sarvathA vizeSa vizeSaNa rahita hoya tAkA pratiSedhakaranA bhI bane nAhIM tAtai vastu hI virSe pratiSedha karanA banai hai so hI kahaiM haiM - / dravyAdyantarabhAvena nissedhHsNjnyinHstH| ... asadbhado na bhAvastu sthAnaM vidhiniSedhayoH // 47 // artha-jo sattAsahita saMjJI kahiye saMjJAvAna padArtha hai tAhIkA dravyAntara, kSetrAntara, kAlAntara bhAvAntara inakari apane dravya, kSetra, kAla bhAvanikI apekSA niSedha kIjiye haiN| bahuri asattArUpakA tau niSedha saMbhavai nAhIM sarvathA avastu tau pratiSedhakA viSaya nAhIM / jAteM asat bhedarUpahai so to avastu hai, so to vidhi, niSedhakA sthAnahI nAhIM hai / kathaMcit sat vizeSa padArtha hI vidhi ara niSedhakA AdhAra hai| tAteM aisA AyA ki anya vAdIne mAnyA jo sarva dharmanikari rahita tattva so avastu hai // 17 // so padArtha avaktavya hai aisA kahaiM haiMavastvanabhilApyaM syAt sarvAntaH parivarjitam / . vastvevA vastutAM yAti prakriyAyA viparyayAt // 48 // artha- jo 'sarvAntaiH parivarjitaM, kahiye sarva dharmanikari rahita hai so dharmI nAhI, avastu hai / jAteM aisA padArtha kAhU pramANakA viSaya nAhIM so hI anabhilApya kahiye avaktavya hai yahAM kSaNikavAdI kahai jo sarva dharmanikari rahita avastu avaktavya hai to avastu avaktavya hai aisA bhI tuma kaise kahau hau / tAkU kahiye ki hama jAkU avastu kahaiM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm haiM so sarva dharmanikari rahita* nAhI kahaiM haiM / sat , asat ityAdi anekAntAtmakakU vastu kahaiM haiN| so aiseM hoteM dravya, kSetra, kAla, apekSA prakriyAke viparyayake vaza" vastukoM hI avastu kahaiM hauM / bahuri sarvathA ekAntakari sarva dharmanikari rahita tAkU avastu mAnA hai so paravAdIkI kalpanAkI apekSA lekara kahanAhai / paramArthateM jo sarva dharmanikari rahita hai tAtai avastu hai aisA kahanAbhI hamAreM nAhIM haiM / hamAre yahAM aise hai- jaiseM ghaTakU anya ghaTakI apekSA aghaTa kahiye taiseM anya vastukoM hI avastu kahiye yA viruddha nAhIM hai / jaise kAhUne kahyAki ' abrAhmaNakU lyAo, tahI jAnanA ki brAhmaNataiM anya, kSatriyAdikakU bulAvai hai / tahAM brAhmaNakA sarvathA abhAva na kahai hai / bhAvahI* apekSA" abhAva kahiye / taiseM hI vastukU avastu kahanA apekSAteM hai / jo sarvathA sarva dharmani" rahita hai so vastu to avaktavya hI hai aiseM jAnanA / / 48 // ArauM kSaNikavAdInikU kichU vizeSakari dUSaNa dikhAveM haiMsarvAntAzcedavaktavyAsteSAM kiM vacanaM punaH / saMvRtizcenmRSaivaiSA paramArthaviparyayAt // 49 // artha-anyavAdInikaiM jo 'sarvAntA, kahiye sarva dharma haiM te avaktavya haiM / tinakai dharmake upadezarUpa tathA apane tatvakA sAdhanarUpa parake dUSaNarUpa vacana kahA ( kyA ) haiM ? apitu kichUbhI nAhI taba mauna hI siddha bhayA / bahuri kahai jo saMvRti kahiye vyavahArake pravartanekU upacArarUpa vacana haiM / tAkU aisaiM kahiye / ki paramArthase viparyaya haiM upacAra hai so to mithyA hai, asatya hai / bahuri phera vAdi kahai jo koI maunI aisaiM kahai ki ' mere sadA mauna hai, vAkA aisA kahanA mauna teM virodhI hai to bhI anyakU janAvanekU kahiye so upacAra hai / taisaiM sarva Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta-mImAMsA / W dharma avaktavya haiM tauU parake jatAvanakU upacArarUpa vacanakari 'avaktavya,, aisA vacana kahiye hai / tA vAdIkU kahie ki avaktavya kaisaiM haiM ? svarUpakari avaktavya hai ? ki pararUpa kari hai ?, ki doUrUpa kari hai| ki tatvasvarUpa kari hai ?, yA mRSAsvarUpakari hai ? aisaiM vicAriye to koI bhI pakSa na Thaharai hai / jo svarUpakari avaktavya kahai to avaktavya kaisaiM ? jo apanA rUpa hai so kahanemaiM Avai hai| bahuri pararUpakAra avaktavya hai to svarUpakari vaktavya hI Thaharai / bahuri doU pakSa mAnanemaiM doU dUSaNa Ave haiN| bahuri tattvakari avaktavya kahai to vyavahArakari vaktavya kahanA Thaharai / ara mRSApanAkari avaktavya kahanA na kahanA tulya hI hai / aiseM bahuta kahane teM kahA ? sarvathA avaktavya kahanemaiM to avaktavya hai aisA kahanA bhI na bane hai taba anyakU pratIti . upajAvanekA ayoga hai // 50 // ANeM sarvathA avaktavya kahanevAle vAdIkU kahaiM haiM ki avaktavya kaise kahai hai ? esaiM pUchakara doSa dikhAveM haiM azakyatvAdavAcyaM kimabhAvAtkimabodhataH / . AdyantoktidvayaM na syAt kiM vyAjenocyatAMsphuTam // 50 // artha-avaktavyavAdIkaM kahaiM haiM jo tU avaktavya kahai hai / so azakyatvAt kahiye tere kahanekI sAmarthya nAhIM hai tisapanAkari kahai hai / ki abhAva hai tAteM avaktavya kahai hai| ki aboghataH kahiye tere tatvakA jJAna nAhIM hai tAteM avaktavya kahai hai / aiseM tIna pakSa pUche / ina sivAya anya pakSa kahai to inahImaiM antarbhUta hoya haiN| tahAM AdikA pakSato azakyapanA ara aMtakA abodha, ye doUpakSa to banai nAhIM haiN| tAteM kSaNika matakA Apta buddha-sugatakai sarvajJapanA kahaiM haiM tathA kSamA, maitrI, dhyAna, dAna, vIrya, zIla, prajJA, karuNA, upAya pramoda, svarUpa daza bala Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm mAneM haiM tA buddhakai ajJAna, asamarthatA kaise bane ? / vahuri madhyama pakSa 'abhAva, hai so bauddhamatIkU kahaiM haiM ki aba vyAja kahiye chalakari kahA (kyA ) ? pragaTaparne tattvakA sarvathA abhAva hai aisaiM spaSTakari kaho kintu aisaiM kahaiM ThIkapanA na Avai hai| mAyAcArI karata anAptapanAkA prasaMga AvegA / aisaiM sarvathA abhAva kahateM avaktavya ara zUnya matameM kichU vizeSa hai nAhIM / aiseM bauddhamAkai zUnyamatakA prasaMga Avai hai / bahuri yadi aisA kahaiM ki kSaNakSaya tatvakA saMketa kiyA jAtA nAhIM tArai avaktavya hai / tA* kahiye hai vastukA kSaNakSaya mAtra svarUpa nAhIM sAmAnya vizeSa svarUpa tathA nitya anityarUpa jAtyaMtara hai tAteM kathaMcit saMketa karanA saMbhava hai| pratyakSagamya svalakSaNavi. saMketa karanA nAhIM hai toU vikalpa pramANakari gamya hai tAvi saMketa hoya hI hai / jo vacanagocara dharma hai tinake vi saMketa na saMbhavai hI hai aisaiM sarvathA avaktavyavAdI jo kSaNikavAdI tAkai sUnyavAda Avai hai| ___ AgeM kahaiM haiM ki yAhItaiM kSaNakSaya ekAntapakSamaiM kiye kAryakA to nAza ara vinA kiyekA honA prasaMga Avai hai / so aisA to upahAsakA ThikAnA hai hinastyanabhisaMdhAta na hinastyabhisaMdhimat / baddhayate tadvayApetaM cittaM baddhaM na mucyate // 51 // artha-niranvayakSaNika cit hai so jo cit prANIke dhAtanekA abhiprAya karai hai ki maiM yA prANIkU ghAtUM aisA abhisaMdhivAlA cit tau nAhI hanai hai-nAhIM ghAtai hai / jAteM jA kSaNameM abhiprAya kiyA tAhI kSaNamaiM vaha cit hai pIche anyacit utpanna huA / vahuri cita prANIke ghAtanekA abhiprAya na karai so anabhisaMdhAna cit prANIkU hanai hai-ghAtai hai / jAteM jAneM abhiprAya kiyA thA so vinAsa gayA pachei anyacit Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| upajyA tAnaiM hanyA / bahuri jo cit hiMsanekA abhiprAya karanevAlA citta tathA hiMsanevAle citteM aisaiM doUna" anya upajyA tA citakai hiMsAkA phala baMdha thA so bhayA / bahuri jisake baMdha bhayA so to naSTa bhayA taba anyacit so baMdhatai chuTyA / / aisaiM hiMsAkA abhiprAya hai so anyanaiM kiyA hiMsA anyanaiM karI, anya ba~dhyA ara anyaH chUThyA aisaiM kiyekA nAza ara vinA kiye kahanekA prasaMga Avai hai so hAsyakA sthAna hai / bahuri saMtAna tathA vAsanA kahai to paramArthateM yaha bhI kSaNikavAdika nAhI bane hai bahuri syAdvAdIkai kathaMcit sarvabhAva nirbAdha saMbhavai hai // 51 // ' Aja kSaNika vAdInikeM isahI arthakU vizeSakari kahi dUSaNa dikhAe~ haiM ahetukatvAnnAzasya hiMsAhetune hiNskH| cittasaMtatinAzazca mokSo nASTAGgahetukaH // 52 // artha-kSaNakSaya ekAntavAdI nAzakU ahetuka kahaiM haiM / jo vastu vinaseM hai so svayameva vinA hetu vinasai hai / so aisA kahate haiM to jo hiMsA karanevAlA hiMsaka hai so hiMsAkA hetu na ThahasyA / bahuri cittasaMtAnakA mUla" nAza honA so mokSa mAneM hai tAkU AThaaMga hetu taiM bhayA kahai hai so na Thaharai / mokSakA aSTAGgahetu sabhyaktva, saMjJAsaMjJI, vacanakAyakA vyApAra, antarvyAyAma, ajIva, smRti, dhyAna aura samAdhi ye haiM / tahAM sabhyaktva kahiye buddha dharmakA aMgIkAra karanA, saMjJAsaMjJI kahiye vastukA nAma jAnanA, vacana kAyakA vyApAra, anta AyAma kahiye zvAsozvAsa pavanakA nirodha karanA, ajIva kahiye jIvakA abhAva, smRti kahiye piTakatraya zAstrakI ciMtA, dhyAna kahiye Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ anantakIrti-granthamAlAyAm ekAgra honA, samAdhi kahiye laya honA aiseM aSTAMgahetuka mokSa kahanA na banaiM / aiseM nAzakU hetu vinA kahanemeM dUSaNa hai // 52 // ____ AgeM bauddha kahai ki virUpakArya, visadRzakAryake artha hetu mAniye hai tAkaM dUSaNa dikhAveM haiM virUpakAryAraMbhAya yadi hetu samAgamaH / AzrayibhyAmananyo'sAvavizeSAdayuktavat // 53 // artha-virUpa kArya kahiye hiMsA ara baMdha, mokSa; tAke prAraMbhake artha hiMsaka ara sabhyaktva Adika aSTAGgahetukA samAgama kahiye vyApAra mAniye haiM aiseM bauddha kahaiM tAkU AcArya kahaiM haiM / ki yaha hetu mAnyA so apane AzrayI je nAza ara utpAda tina" anya nAhIM hai / ananya kahiye abhedarUpa hai| jo nAzakA kAraNa so hI utpAdakA kAraNa hai / yAmeM vizeSa nAhIM / aiseM ayukta kahiye bhAva, bhAvI abhedarUpa hoMya tina taiM tinakA kAraNa bhI bhinna na hoya taiseM pahale AkArakA vinAza ara uttara AkArake utpAdakA kAraNa eka hI hai / tAteM jo utpAdakU tau hetu" mAneM ara nAzakU ahetuka mAneM so kaise banaiM / jaise mudgara ghaTake nAzakA kAraNa hai so hI kapAlake utpAdakA kAraNa hai / utpAda, nAza doU hI hetu vinA nAhIM // 53 // .. ArauM bauddha matIkU kahaiM haiM ki tihAre kSaNateM paramANu upajai hai ki tuma skaMdhasaMtati mAnU ho to upajai hai / jo kahoge ki paramANu upajai hai to yAmeM to hetu, phalabhAvakA virodha AvaigA jaiseM vinAza hetu vinA mAnU hau taisaiM utpAda bhI hetu vinA mAno / bahuri jo skandhasaMtatikU upajyA mAnU ho to tAmeM dUSaNa hai so dikhAveM haiM skandhAH saMtatayazcaiva saMvRtitvAdasaMskRtAH / sthityutpattivyayAsteSAM na syuH kharaviSANavat // 54 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| artha-skaMdhAH-rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA, saMskAra ye pAMca skandha haiM / tahAM sparza, rasa, gaMdha, varNake paramANu to rUpaskandha haiN| bahuri savilpaka, nirvikalpaka jJAna vijJAna skaMdha haiM / ara vastunike nAma so saMjJAskandha haiM tathA jJAna, puNya pApakI vAsanA hai so saMskAra skaMdha hai| tinake saMtAnakU saMtati kahiye so yaha skaMdhasaMtati hai te asaMskRtahaiM akAryarUpa haiM jAteM inakai saMvRtipanA hai-upacArakari buddhikalpita haiM / bauddhamatI paramANUnikU sarvathA bhinna hI mAnai hai / so saMtAna samudAya AdihaiM te kalpanAmAtra haiM tAtai tina skaMdha saMtatinikaiM sthiti utpatti, vinAza nAhIM saMbhavai hai / jAteM ye skaMdha saMtati vinA kiye haiM kArya kAraNarUpa nAhIM / buddhikalpitakai kAhekA sthiti, utpatti vinAza hoya ye gadhAkI sIMgakI taraha kalpita haiM / tAteM pahalI kArikAmaiM jo kahA thA ki virUpa kAryake lie hetukA vyApAra mAniye hai so kahanA bhI bigar3e hai| skaMdhasaMtAna hI jhUThe taba kauna rahyA haiM jAke artha hetukA vyApAra mAniye / aisaiM kSaNika ekAMtapakSa hai so zreSTha nAhIM hai jaiseM nitya ekAntapakSa zreSTha nAhIM taisaiM yaha bhI parIkSA kiye sabAdha hai / / 54 // - AmaiM nityatva, anityatva ye doja pakSa sarvathA ekAntakari mAnairauM, dUSaNa dikhAe~ haiM virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / ... avAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 55 // ___ artha-je syAdvAdanyAyake vidveSI haiM tinakai ubhaya kahiye nityatva;. anityatva ye doU pakSa ekasvarUpa nAhIM banaiM haiM jAteM doU pakSamaiM virodha haiM jaisaiM jInA, maranA inamaiM virodha hai / tAtai ekasvarUpa hoya naahiiN| bahuri virodha dUSaNake bhayatai avAcyatA kahiye avaktavya ekAnta mAna. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm to yaha bhI ayukta hai / jAte ' avAcya hai, aisI ukti kahiye kahanA so bhI na bneN| aisaiM kahaiM bhI avaktavyapanekA ekAnta to na rahyA // 55 // aisaiM nitya Adi ekAnta ThahayA tAteM sAmarthyavaza anekAntakI siddhi bhaI / tauU zUnyavAdIke AzayakU naSTakaranekU tathA anekAntake jJAnakI dRDhatAke artha syAdvAdanyAyakA anusArakari nityatvAdi anekAnta* AcArya dikhAvai haiM niyaM tat prtybhijnyaanaannaaksmaattdvicchidaa| kSaNikaM kAlabhedAtte buddhayasaMcara doSataH // 56 // artha-he bhagavan ! te, kahiye tuma jo hau arahaMta, syAdvAdanyAyake nAyaka tinakeM sarva jIva Adika tattva haiM so syAt kahiye kathaMcit nitya hI haiM jAte pratyabhijJAyamAna haiM / pratyabhijJAna pramANateM pUrva, uttara dazA virSe 'yaha so hI hai jo pUrvai dekhyA thA, aisaiM ekapanA siddha hoya hai sIho nitya hai / bahuri yaha pratyabhijJAna 'akasmAt , kahiye nirviSaya nAhIM / jAteM jAkA avichedakari anubhava hai ! bahuri kSaNikavAdI kahaiM jo pUrvottaradazAvi. sadRzabhAva hai tAkU ekatva mAnanA bhrama hai / tAke adhi kahiye haiM, jo pUrvottarakAlakI doU dazAmeM anya anya haiM aisA anubhava kAhU pramANa siddha hoya nAhIM / tAtai ekatva pratyabhijJAna hI satyArtha siddha hoya hai / bahuri kahaiM haiM jo yaha pratyabhijJAna akasmAt nAhIM hai jAnai buddhike asaMcArakA doSa Avai hai| jo yA pratyabhijJAnakA viSaya nityapanA na hoya to avicchedarUpa anubhava na hoya taba buddhikA saMcAra kaise hoya ? niranvayavinAza hoya taba ekakU chor3i dUsare pai buddhi kaisaiM jAya / jo maiM pahale dekhyA thA so hI maiM vartamAna kAlameM tAhIkU dekhU hUM aisaiM eka dravya binA pUrvottara dazAmeM buddhikA saMcAra na hoya / tAtai pratyabhijJAna nirviSaya nAhIM hai / tAteM Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miipraaNsaa| 61. aisA pratyabhijJAna vastukU kathaMcit nitya sAdhai hai / bahuri sarva jIvAdika vastu haiM so kathaMcit kSaNika haiM jAteM kAlakA bheda hai yahAM bhI pratyabhijJAna pramANa hI taiM siddha hai jAteM kSaNikavinAbhI pratyabhijJAna hoya nAhIM yaha kSaNika bhI pratyabhijJAnahIkA viSaya hai| jAteM pUrva uttara paryAyasvarUpa kAlabheda na mAniye to buddhike saMcArakA doSa Avai / kAla bhedavinA buddhikA saMcAra kaise kahie / pUrvadazAkA smaraNa ara vartamA-- nadazA kA darzanarUpa buddhikA saMcAraNa pUrvAttara paryAyavirSe hoya hai| tabahI pratyabhijJAna upajai hai| aisaiM kathaMcit anityatva ekavastuvi. siddha hoya hai / tAmaiM virodha Adi dUSaNa bhI nAhIM haiM / dUSaNa Ava hai. so sarvathA ekAnta pakSameM hI Avai hai // 56 // ___ AgaiM, bhagavAna mAnUM phera pUchI ki jIva Adi vastukeM utpAdavinAza rahita sthitimAtra to kaise svarUpa kari hai ? ara vinAza, utpAda kaisai svarUpakari haiM ? bahuri trayAtmaka eka vastu kauna prakAra siddha hoya. haiM ? aisaiM pUchane para mAnUM AcArya kahaiM haiM.. na sAmAnyAtmanodeti na vyeti vyaktamanvayAt // vyetyudeti vizeSAtte sahaikatrodayAdi sat // 57 // - artha-vastu hai so sAmAnyasvarUpakari tau na udeti kahiye upajai nAhIM hai-utyAda na hoya / bahuri 'na vyeti, kahiye vinazai nAhI hai jArauM vyakta kahiye prakaTa anvayasvarUpa hai / bahuri vizeSasvarUpakari vinazai bhI hai, upajai bhI hai / bahuri yugapat ekavastuvi dekhiye taba upajai hai, vinazai bhI hai ara sthira bhI hai aiseM tIna bhAvanirUpa sat vastu hai / tahAM sAmAnya svarUpa tau sarva avathAmeM sAdhAraNasvabhAva hai tAkU anvayarUpa dravya kahiye hai / bahuri vizeSa vyatirekarUpa paryAya hai| bahuri yahAM 'vyakta, aisA vizeSaNa hai so prakaTa pramANakari abAdhita. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + anantakIrti-granthamAlAyAm sAmAnyavizeSarUpa aiseM hI siddha hoya hai, aiseM janAvai hai / bahuri yugapat utpAda, vyaya, dhauvya tInUM kahyA so pramANakA viSaya hai satkA lakSaNa aisAhI siddha hoya hai // 57 // 62 A anya vAdI kahaiM haiM jo satakA lakSaNa trayAtmaka kiyA so kai to sat nitya hI bane yA upajanA, vinazanArUpa anitya hI bane | nityAnityamaiM to virodha hai / tAtaiM jo utpAda ara vyayarUpa hoya hai so pUrvai yAkA kichU sat nAhIM haiM navIna hI upajai hai eaisaiM kahanA / jo nityataiM pUrva hoya tAkA to nAza kaisaiM hAya ? / ara pUrva anitya hI thA to kArya upajA yA vinAza gayA tAke navIna bhaye kArya maiM sat kaiseM kahiye ? | aiseM tarka karai tAkUM AcArya kahaiM haiM jo kAryakA utpattike pahale to bhAvasvabhAva hI hai / so jaisaiM hai taisaiM dikhAvaiM haiMkAryotpAdaH kSayo heturniyamAllakSaNAtpRthak / na to jAtyAdyavasthAnAdanapekSAH khapuSpavat // 58 // artha - hetu kahiye upAdAna kAraNa tAkA kSaya kahiye vinAza hai sohI kAryakA utpAda hai / jAtaiM hetuke niyama kAryakA upajanA hai / jo kAryataiM sarvathA anya hai tAke~ niyama nAhIM hai / bahuri te utpAda, avinAza bhinnalakSaNatai nyAre nyAre haiM - kathaMcit bhedarUpa haiM / bahuri jAti Adike avasthAnataiM bhinna nAhIM haiM - kathaMcit abhedarUpa haiM / bahuri paraspara apekSA rahita hoya to avastu hai- AkAzake phUlatulya hai / yahAM, jaisaiM kapAlakA utpAda ara ghaTakA vinAzakai hetukA niyama hai / tAtaiM hetuke niyama kAryakA utpAda hai so hI pUrva AkArakA vinAza hai / ara doU lakSaNabheda hai hI / utpAdakA svarUpa anya ara vinAzakA svarUpa anya aisaiM lakSaNabhedataiM bheda hai hI / bahuri sarvathA bheda hI nAhIM hai / jaisaiM kapAlakA utpAda ara ghaTakA vinAza ye doU mRtikAsvarUpa Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaasaa| hI hai taisaiM kathaMcit abhedarUpa bhI haiM aise utpAda, vyaya, dhrauvyasvarUpa vastu siddha hoya hai| ina tInUM bhAvanikai paraspara apekSA na hoya to tInUM hI avastu Thaharai taba vastu siddha na hoya kevala utpAda hI mAniye to navIna vastu upajyA Thaharai so banai nAhIM / bahuri kevala vinAza hI mAniye to tisa hIkA phera upajanA na Thaharai taba zUnyakA prasaMga Avai / bahuri kevala sthiti mAniye to utpAda, vinAza haiM te hI na ThahareM / aisaiM pratyakSavirodha Avai / tAtaiM kathaMcit trayAtmaka vastu mAnanA yukta hai // 58 // AgaiM isa arthakI pratItike samarthana* laukika janake prasiddha dRSTAnta kahaiM haiM ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // 59 // artha-ghaTa, mauli, suvarNa inake arthI jo puruSa haiM so ghaTakU tor3i mauli karanemaiM zoka, pramoda, mAdhyasthyakU prApta hoya haiM / so yaha saba hetu sahita hai| jo ghaTakA arthI hai tAkeM to ghaTakA vinAza hone teM zoka bhayA so zokakA kAraNa dhaTakA vinAza bhayA / bahuri ghaTakU tor3i mauli ( mukuTa ) banAnemeM maulike arthI puruSakeM harSa bhayA so vahAM harSakA kAraNa maulikA utpAda bhayA / bahuri jo suvarNakA arthI hai tAkeM zoka ara harSa na bhayA / madhyastha rahyA / jAteM ghaTa bhI suvarNa thA mauli bhI suvarNa hI hai aisaiM mAdhyasthyakA kAraNa suvarNakI sthiti bhaI / aise lokika janake utpAda, vyaya, dhrovya svarUpa vastu hai so pratItibhedateM siddha hai // 59 // ____ AgaiM, jo lokottara jaina bratI haiM tinakeM bhI gati bhedateM aise hI siddha hai / tAkA dRSTAnta kahaiM haiM Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm payobato na dadhyatti na payo'tti dadhivrataH / __ agorasabato nobhe tasmAttatvaM trayAtmakam // 60 // . rthaa-jAkeM aisA brata hoya ki maiM Aja dugdha hI lyUMgA so to dahI nAhIM khAya hai / bahuri jAkeM aisA brata hoya ki maiM Aja dahI hI khAUMgA so vo dUdha nAhIM pIvai hai / bahuri jA puruSakeM gorasa na lenekA brata hai so doU hI nAhIM le hai / tAtai tatva hai so trayAtmaka hai // .... bhAvArtha-gorasa aisA dUdha ara dahI ina doU hI kU kahiye hai / so vastu vicAriye taba tInoMmeM abheda bhI hai jAte doU eka gorasavarUpa hI haiM / bahuri bheda bhI hai / tAteM vratI jana haiM te aisaiM mAneM haiM jo dUdha khAnekI pratijJA le taba dahI yadyapi gorasa hI hai to bhI tAtaiM bheda mAni na khAya hai / taisaiM hI dahI khAnekI pratijJA le taba dUdhakuM bheda mAni na khAya hai / bahuri jo doUke na khAne kI pratijJA le so doU hI na khAya / aiseM bratI bhI bhedAbhedarUpa vastu mAneM haiM / tAteM aisaiM hI trAyatyaka vastu pratItisiddha hai / tAteM kathaMcit nitya hI hai, kathaMcit anitya hI hai / aise hI kathaMcit nityAnitya hI hai, kathaMcit avaktavya hI hai kathaMcit nitya avaktavya hI hai / kathaMcit anitya avakravya hI hai tathA kathaMcit nityAnitya avaktavya hI hai| aisaiM yathAyogya saptabhaMgi jor3anI / jaisaiM sat Adipara jor3I thI taisaiM hI naya lagAvanI // 60 // caupaaii| nitya Adi ekAnta vazAya, prANI bhavameM bhramaNa karAya / tinake udharana* jinavaina, anekAntamaya varane aina // 1 // iti zrI svAmI samantabhadra viracita Apta mImAMsA nAma devAgamastotrakI dezabhASAmaya vacanikAvi syAdvAdasthApanarUpa tRtIya adhikAra samApta bhyaa| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha caturtha-pariccheda / dohaa| bhedaAdi ekAnta tama, duri kiyo jinamUra // vacana kiraNate tAsa pada, namUM karama nirasUra // 1 // aba yahAM vaizeSikamatI bheda etAnta pakSakari apanA mata thApai / tAkA pUrva pakSa aise hai kAryakAraNanAnAtvaM guNaguNyanyatApi ca / sAmAnyatadvanyatvaM caikAntena yadISyate // 61 // artha-kAryakeM ara kAraNake nAnApanA, bahuri guNakeM ara guNIke anyatA kahiye bhedarUpa nAnApanA, bahuri sAmAnyakeM ara -- tadvat ' kahiye vizeSanikeM anyapanA hai aiseM jo ekAntakari mAniye / aisA vaizeSikamatI pUrvapakSa karai tAkA uttara agalI kArikAmeM hogA / __ yahAM kAryake grahaNataiM to karmakA tathA avayavIkA ara anityaguNa tathA pradhvaMsAbhAvakA grahaNa hai / baduri kAraNake kahaneteM, samavAyI samavAya tathA pradhvaMsake nimittakA grahaNa hai / bahuri guNarauM nityaguNakA grahaNa hai araguNI kahane taiM guNake AzrayarUpa dravyakA grahaNa hai / bahuri sAmAnyake grahaNa" para, apara jAti rUpa samAna pariNAmakA grahaNa hai / tathaiva, tadvat , vacana" artharUpa vizeSanikA grahaNa hai / aiseM baizeSikamatI mAnai hai jo ina sabake bheda hI hai, ye nAnA hI haiM, abheda nAhIM haiN| aisA ekAntakari mAnai hai| tAkU AcArya kahaiM haiM ki aiseM mAnane" dUSaNa Avai hai // 61 // A0-5 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAmekasyAnekavRttine bhAgAbhAbAdahUni vaa| bhAgitvAdvA'sya naikatvaM doSo itteranAhate // 62 // artha-kAryakeM ara kAraNakeM bahuri guNakeM ara guNIkeM, bahuri sAmAnya ara vizeSakaiM jo ekAntakari anyapanA, nAnApanA yA sarvathA bheda hI mAniye to eka eka dravya Adi kAryakI anekakAraNanivirSe vRtti kahiye pravRttinAhIM baneM / jAte kAryAdikamai bhAga kahiye khaMDanikA abhAva hai bahuri jo vinAbhAgakA sarvasvarUpakari varte to eka kAryaka bahuta Thaharai so hai nAhIM / bahuri kAryadravyakU bhAgasahita khaMDarUpa mAniye to kAryakai ekapanA na Thaharai / aiseM arahaMtamatatai anya jo anAhata, tAke, matameM vRttikA doSa Avai hai / ara vRtti avazya mAnanI cAhiye, na mAniye kArya, kAraNa Adi bhAvanikA virodha Avai / tahAM yadi ekadezakari vRtti mAniye to banai nAhIM jAte kAryadravya ara guNa tathA sAmAnya inake aMza mAnyA nahIM, niH pradezI mAnyA hai| bahuri sarvasvarUpakari mAniye to jete kAraNa hoMya tete kAryadravya ThahareM / jaiseM eka pRthvIke aneka paramANurUpa kAraNanikari bane hai so aiseM to jele paramANu haiM tete ghaTa hoya so hai nAhIM / bahuri eka saMyoga Adi guNakaiM aneka saMyoga Adi guNa ThahareM so hai nAhIM / bahuri taiseM hI eka eka sAmAnyakai aneka sAmAnya ThahareM / aiseM kAryAdikakI kAraNAdiviya vRttikA doSa Ave hai tArauM sarvathA anyapanA kartAkaraNAdikai banaiM nAhIM / kathaMcit bheda mAnanAhI nirbAdhasiddha hoya hai // 62 // ___ AgeM aise hI kAryadravya avayavI Adi kaiM, avayavAdika kAraNanai sarvathA bheda hoteM deza kAla kari bhI bheda Thaharai / aisaiM kahaiM haiM dezakAlavizeSe'pi syAdavRttiryutasiddhavat / samAnadezatA na syAnmUrtakAraNakAryayoH / / 63 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ al-miimaaNsaa| artha-avayatrI je kArya dravyAdika linake avasava je kAramAdika tinasaiM sarvadhA bheda mAniye to deza kAlakA vizeSa hoteM bhI vRtti Thaharai / jaisaiM doya dravya jur3eM yutasiddhakai vRtti hoya taiseM ThaharaiM / parvatakai ara vRkSAdikamai bhedarUpa vRtti hai taiseM Thaharai so esaiM hai nAhIM / avayavI Adikai ara avayana AdikaiM to kathaMcit bheda hai / bahuri mUrtika je kAraNa, kArya tinakaiM samAnadezatA kahiye ekadezapanA, mAneM to ye bhI na Thaharai atyantabhinna aneka mUrtika padArthaka ekadezameM rahanA kaise banaiM / aiseM sarvathA bhedapakSameM dUSaNa Avai hai // 63 // Age phera praznottara kareM haiM AzrayAzrayibhAvAnna svAtaMtryaM samavAyinAm / ityayuktaH sa saMbaMdho na yuktaH samakAyibhiH / / 64 // artha- vaizeSika kahai hai ki samavAyI padArtha hai tinakai Azraya AzrayI bhAva hai yArauM svAdhInapanA nAhIM hai tAteM kArya kAraNAdika kaiM dezakAlAdikakA bheda kari vRtti nAhIM hai / samavAyI padArtha to samavAyake AdhIna varatai hai / Apa hI deza kAlake bheda kari vRtti kaise karai ? / tAkU AcArya kahaiM haiM / ki he vaizeSika ! samavAyI padArthani kari samavAya saMbaMdha bhI to sinnahI hai jur3ayA nAhIM hai so yukta nAhI hoya hai / samavAya padArtha judA thA tAkU jude samavAyI padArthani ta~ kona neM jor3ayA ( milAyA ) / aiseM sarvathA bheda mAneM taiM dUSaNahI Abai hai // 64 // ___ AgaiM, vaizeSika kahai ki kevala samavAya so sattAsAmAnyake samAna nitya hI hai / ara kArya upajai hai taba sattA samavAyI mAniye hai aise samavAyakeM ara kAryakeM jor3a hai tAkU AcArya dUSaNa dikhAve haiM Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAmsamAnyaM samavAyazcApyekaikatra samAptitaH / aMtareNAzrayaM na syAnnAzotpAdiSu ko vidhiH // 65 // artha--sAmAnya ara samavAya ye doU nitya haiM ara eka eka haiN| te doU yadi eka eka padArthavirSe samastapanekari varateM tadi eka eka nityapadArthavirSe hI samApta hoMya taba anya padArthameM kauna jAya ara ina doUnakaiM aMza, avayava mAnyA nAhIM / taba anitya je upajane vinazane vAle kArya Adi padArtha haiM te sAmAnya ara samavAya vinA Thahare / taba sAmAnya ara samavAya ye doU hI Azraya vinA na hoMya taba upajane, vinazanevAle padarthanikI koMna vidhi mAniye inakA satva ara pravartanA na Thaharai / aiseM doSa Avai // 65 // ___ Age kahaiM haiM ki vaizeSikakai paraspara sApekSA na mAnane taiM bhedaekAntameM pahale kahe te, ara aba kahaiM haiM so dUSana Avai hai sarvathAnabhisaMbandhaH saamaanysmvaayyoH| __ tAbhyAmartho na saMbaMdhastAni trINi khapuSpavat // 66 // artha--sAmAnyakai ara samavAyakaiM vaizeSikanaiM sarvathA saMbaMdha nAhIM mAnyA hai / bahuri tina doUniteM bhinna padArtha dravya guNa, karma ye saMbaMdharUpa nAhIM hoya hai jAteM paraspara apekSA rahita sarvathAbheda mAnyA hai / tAteM aisA Thaharai hai ki paraspara apekSA vinA sAmAnya, samavAya ara anya padArtha ye tInUMhI AkAzake phUlakI taraha avastu haiM / vaizeSikaneM kalpanAmAtra vacanajAla kiyA hai / aiseM kArya kAraNa, guNa guNI, sAmAnya vizeSa inakai anyapanekA ekAnta bhedaekAntakI taraha zreSTha naahiiN||66|| __ AgeM anyavAdI kahai ki kAryakAraNa AdikaiM to tuma kahyA taisaiM anyatA tathA ananyatAkA ekAnta mata hohu / bahuri paramANUnikaiM to Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta- mImAsA | 69 nityapanA hai tAtaiM sarva avasthAviSai anyapanAkA abhAva hai tAtaiM ananyatAkA ekAnta hai so sadA ekasvarUpa rahai hai anyasvarUpa kabahUM na hoya / tAkUM AcArya kahaiM haiM-- ananyataikAMte'NUnAM saMghAte'pi vibhAgavat / asaMhatatvaM syAd bhUtacatuSkaM bhrAntireva sA / / 67 // artha -- paramANU nikaiM ananyatA kahiye anyasvarUpa na honekA ekAnta, honetaiM saMghAta kahiye paraspara mila ekAnta hotaiM bhI. vibhAga kahiye pahaleM nyAre nyAre vibhAgarUpa the tAkI taraha mile nAhIM ThahareM, jAtaiM mila skaMdha svarUpa na bhaye jo milakara skaMdharUpa bhaye mAniye to ananyatAkA ekAnta na Thaharai kathaMcit anyasvarUpa bhaye Thaharai | bahuri skaMdharUpa na bhaye Thaharai | bahuri skavarUpa na bhaye taba pRthvI, jala, teja, vAyu aisA bhUtakA catuSTaya dekhiye hai so bhrAntirUpa Thaharai / jAtaiM bhUtacatuSka paramANUnikA kArya mAniye hai so bhrama Thahare // 67 // 1 AgeM, bhUtacatuSkakUM bhrAnti mAneM doSa Avai hai so dikhAveM haiM kArya bhrAnteraNubhrAntiH kAryaliGgaM hi kAraNam / ubhayAbhAvatastatsthaM guNajAtItaracca na / / 68 // - artha - paramANUnike kArya jo pRthvI Adi bhUtacatuSka tinaM namasvarUpa mAneM taiM paramANu bhI bhramasvarUpa hI ThahareM haiM / jAtaiM kAraNa hai so kAryaliMgasvarUpa hai ara kAryaliGgataiM hI kAraNakA anumAna kariye haiM / kArya bhrama Thaharai taba tAkA kAraNa bhI bhramahI Thaharai | bahuri kArya kAraNasvarUpa jo bhUtacatuSka ara paramANu ina dAUnake abhAvartai tinakaiM viSai tiSThate guNa, jAti, satva, kriyA, vizeSa, samavAya ye bhI na ThaharaiM / tA paramANu nikaiM kathaMcit skaMdharUpa anyasvarUpatA mAnanA yukta hai| T Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm jaiseM bauddhamatInika paramANUnikA anyasvarUpa na mAnanA ayukta hai| taisaiM vaizoSikanikA bhI mata siddha na hoya hai // 68 // AgeM sAMkhyamatI kAryakAraNa* ekasvarUpa hI mAnai kathAMcit anyasvarUpa na mAnaiM tAmaiM dUSaNa dikhAbeM haiM ekatvenyatarAbhAvaH zeSAbhAvo'vinAbhuvaH / dvitvasaMkhyAvirodhazca saMvRtizcenmRSaiva sA // 69 // artha-kArya jo mahAn Adi ara kAraNa jo pradhAna, tAke paraspara ekasvarUpa tAdAtmya mAnate jaba tAdAtmya ekasvarUpa bhayA taba ekakA abhAva bhayA, eka rahyA / bahuri eka rahyA so dUsare taiM avinAbhAvi hai tAteM dUsarekA abhAva hoteM zeSa eka rahyA thA tAkA bhI abhAva bhayA aisaiM doU hI na ThahareM haiM / bahuri doyapanakI saMkhyA mAniye hai tokA virodha Ave hai yaha saMkhyA bhI na Thaharai / bahuri yadi kahai ki dvitvakI saMkhyA to saMvRti hai, kalpanA hai, upacAra hai / to kalpanA upacAra hai so mRSAhI hai asatya hI hai tAkI kahA ( kyA ) carcA ? / aisaiM pradhAna, mahAna, Adi sAMkhyakAlpitakai ananyatA kA ekAnta mAnane" dUSaNa Avai hai / tathA puruSa ara caitanya, inakaiM bhI ananyatAkA ekAnta mAnane" doUkA abhAva ara dvitva saMkhyakA virodha Avai hai| aise kAryakAraNAdikake ananyatAkA ekAnta nAhIM saMbhava hai // 69 // __AgaiM, anyatA ara ananyatA ina doU pakSakA ekAnta mAnane teM: tathA avaktavya ekAnta mAnane taiM dUSaNa dikhAveM haiM - virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyAmiti yujyateM // 70 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aat-miimaaNsaa| artha-syAdvAdanyAyake vidveSInikai anyatA ara ananyatA doakaiM ekasvarupapanA na saMbhava hai / avayava avayavI, guNa guNI, sAmAnya vizeSa Adikake bheda ara abheda ina doUnakA ekasvarUpapanA na banai hai jAnaiM bheda, abhedameM paraspara virodha hai / bahuri avAcyatAkA ekAnta bhI nAhIM banai jAteM jA ekAntameM ' avAcya hai,' aisI ukti bhI yukta na hoya hai // 70 // ___ AgaiM, aise avayava avayavI AdikA anyatva Adi ekAnta jo bhedAbheda ekAnta, tAkU nirAkaraNa kari aba tinakai anekAnta sAmarthyakari siddha bhayA toU kuvAdI kI AzaMkA dUrakaranevU tathA dRSTi nizcayakaraneke icchuka AcArya anekAntakU kahaiM haiM dravyaparyAyayorakyaM tayoravyatirekataH / pariNAmavizeSAca zaktimacchaktibhAktaH // 71 // saMjJAsaMkhyAvizeSAca svalakSaNavizeSataH / prayojanAdibhedAca tannAnAtvaM na sarvathA // 72 // artha-dravya ara paryAya, inakaiM kathaMcit ekapanA hai jAteM doUnakaiM avyatireka hai, sarvathA bhinnapanA nAhIM hai / bahuri tina dravya paryAyanikai kathaMcit nAnApanA hai jAteM inakai pariNAmakA vizeSa hai, bahuri zakti ara zaktimAnapanA hai, bahuri saMjJA kA vizeSa hai, bahuri saMkhyAkA vizeSa hai, bahuri svalakSaNakA vizeSa hai, ara prayojanakA bheda hai / aisaiM chaha hetu" nAnApanA hai / baDDari Adi zabdatai bhinna pratibhAsa lenA, ara minnakAla lenA / aiseM kathaMcit bhedAbhedapanA hai| sarvathA nAhIM hai| ____ yahAM dravya zabdateM to guNI, sAmAnya, upAdAnakAraNa inakA grahaNa hai / bahuri paryAya zabdatai guNa, vyakti, kArya inakA grahaNa hai / bahuri adhyatireka zabdasaiM azakyavivecanapanekA grahaNa hai yAkA yaha lU artha Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 . . anantakIrti-granthamAlAyAm hai ki vivakSita dravya paryAyanikai anyadravyamaiM prAptakaraneke asamarthapanAkU azakyavivecana kahyA, anyadravyake guNa paryAya anyadravyameM na jAya, * yaha artha hai / bahuri dravya paryAyani kaiM kAMcit ekatA kahanemeM virodha, vaiyadhikaraNa, saMzaya, vyatikara, zaGkara, anavasthA, apratipatti, abhAva ye dUSaNa nahIM AveM haiM / jAteM jaisaiM ekatA kahI taisaiM pratItimeM Ava hai, kalpanAkari vacanamAtra nAhIM kahai hai / ara jo pratItisiddha hoya tAmeM dUSaNa kAhekA ? / vahuri jahAM nAnApanA kahyA tahAM pariNAmake vizeSa haiM, dravyakA to anAdi anaMta ekasvabhAva svabhAvika pariNAma hai / bahuri paryAyakA sAdi, sAnta aneka naimittika pariNAma haiM / aisaiM hI zaktimAna zaktibhAva jAnanA / bahuri dravya nAma hai paryAyanAma hai aisA saMjJAkA vizeSa hai / bahuri dravya eka hai paryAya bahuta haiM aise saMkhyAkA vizeSa hai / bahuri dravyatai tau ekapanA, anvayapanA aiseM jJAna Adi kArya hoya haiN| baduri paryAyateM anekapanA, judApanA AdikA jJAnarUpa kArya honA yaha prayojanakAvizeSa hai / bahuri dravya trikAla. gocara hai paryAya vartamAnakAlagocara hai aise kAlabheda hai / bahuri bhinnapratibhAsa hai hI, so pUrvoktavizeSaniteM hI jAnyA jAya hai / bahuri lakSaNabheda bhI taisaiM hI jAnanA / dravyakA lakSaNa guNaparyAyavAna hai / paryAyakA tadbhAva pariNAma aisA lakSaNa hai aisaiM bhedAbheda ekAnta nirAkaraNa kari anekAntakA sthApana kiyA / tahAM vastu svalakSaNake bhedateM nAnA hI hai / kathaMcit azakyavivecanapanAteM ekarUpa hI hai / kathacit doU bhAva haiM / kramarUpa kahane taiM kathaMcit doU rUpa yugapat na kahyA jAya tAteM avaktavya hI hai kathaMcit nAnAtva avaktabya hI hai jAteM paraspara viruddharUpa hai ara yugapat na kahyA jAya hai / bahuri kathaMcit ekatva avaktavya hI hai jAte azakyavivecana svarUpa hai ara yuga Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta-mImAMsA | `pat doUrUpa hai so kahyA na jAya hai / bahuri kathaMcit do rUpa ara yugapat na kahyA jAya hai tAtaiM ubhaya avaktavya hai / prakriyA pratyakSa, anumAnataiM aviruddha jAnanI // 71 // 72 // caupAI / nAnApanA ekatA bhAya, pakSapAtataiM mithyA thAya / anekAnta sAdheM sukhadAya, jJAta yathA kIyA jinarAya // 1 // - iti zrI svAmI samantabhadra viracita Apta mImAMsA nAma devAgamastotrakI dezabhASA vacanikAviSai sarvathA nAnapanA mAnanevAle ekAntake pakSapAtIko saMbodhanarUpa - caturtha pariccheda samApta Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha paMcama pariccheda / >oot dohA / eka vastumeM dharma do, sAdhe zrI gaNadhAra / suapekSA anapekSa taiM, namoM tAsa pada sAra // 1 // aba yahAM prathama hI apekSA anapekSA ke ekAnta pakSavirSe kSaNa dikhAveM haiM yadyApekSikasiddhiHsyAnna dvayaM vyavatiSThate / anApekSikasiddhau ca na sAmAnyavizeSatA / / 73 // artha-jo dharma dharmI Adi kai ekAMta kari ApakSika siddhi mAnie, to dharma dharmI doU hIna Thaharai / bahuri apekSA binA ekAMta kari siddhi mAnie to sAmAnya vizeSapaNAM na tthhrai| tahAM bauddhamatI aisaiM mAnaiM haiM / pratyakSa buddhi meM dharma athavA dharmI na prati bhAsai hai| pratyakSa dekheM pIche vikalpa buddhi hoy| tisa taiM dharma dharmI kalpiye hai / aiseM kalpanA mAtra hai jAkoM dharma kalpiye so hI dharbhI ho jAya dharmI dharma ho jAya / aisaiM kahU~ Thaharai nAhIM, jaisaiM zabda apekSA sattva Adi kU dharma kalpiye so hI jJeyapaNAM kI apekSA dharmI ho jAya / aisaiM vizeSya vizeSaNa paNA guNa guNI paNAM kriyA kriyAvAna paNAM kArya kAraNa paNAM sAdhya sAdhana paNAM grAhya grAhaka paNAM ityAdi paraspara apekSA mAtra hI taiM siddha hai / aiseM bauddhamatI kI jyauM ekAnta kari mAnie to doU na ThahareM, tAtaiM apekSA mAtra siddhi kA ekAnta siddha nAhIM, zreSTa nAhIM // bahuri dharma dharmI kI sarvathA apekSA binA hI siddhi naiyAyika mAnai hai / kahai hai-dharma dharmI bhinna jJAna ke viSaya haiM / inake paraspara apekSA nAhIM aisaiM ekAnta kari Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aas-miimaaNsaa| mAneM hai / tAkai bhI anvaya vyatireka na Thaharai jAteM bheda abheda hai / te paraspara apekSA binA siddhi na hoya / anvaya to sAmAnya hai ara vyatireka vizeSa hai, te paraspara apekSA svarUpa haiN| tina doU ke paraspara apekSA na mAniye to sAmAnya vizeSa bhAva na Thaharai tAteM apekSA anapekSA ye doU hI ekAnta taiM banai nAhIM ekAnta taiM vastu kI vyavasthA nahIM haiM // 73 // Age doU mAMni ekAnta mAna tathA avaktavya ekAnta mAne, tAmeM dUSaNa dikhAe~ haiM virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAMtepyukti vAcyamiti yujyate // 74 // artha--apekSA anapekSA doUkA ekAnta mAnai tau doU eka svarUpa hoya nAhIM jAtai syAdvAda nyAyake vidveSInakai virodha nAmA dUSaNa Avai hai / jaise sat asat ekAnta meM Avai taisaiM tAteM ye bhI ekAnta zreSTha nAhIM hai / bahuri avAcyatAkA ekAnta karai to avAcya haiM / aisaiM kahanA hI na barSe tAteM avaktavya ekAnta bhI zreSTha nAhIM // 74 // AgaiM apekSA anapekSAkA ekAntake nirAkaraNakI sAmarthyatai anekAMta siddha bhayA tauU kuvAdI kI AzaMkA dUra karaNekU anekAMta* AcArya, kahai haiM // dharmAdharmyavinAbhAvasidhyatyanyonyavIkSayA, ___ na svarUpaM svato hayetat kArakajJApakAMgavat // 75 // artha-dharma ara dharmI ke avinA bhAva hai, so tau paraspara apekSA kari siddha hai / dharma binA dharmI nAhIM / bahuri dharma, dharmI kA svarUpa hai / so paraspara apekSA kari siddha nahI hai / svarUpa hai so svataH siddha hai / ApahI pahale hI svayameva siddha hai jaise kAraka ke Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '76 anantakIrti-granthamAlAyAma aMga kartA-karma Adi haiM tathA jJAyaka ke aMga jJeya jJAyaka hai taiseM kartA binA karma nAhIM ara karma binA kartA nAhIM / aiseM apekSA 'siddha hai / bahuri kartA kA karanevAlApaNAM svarUpa hai so pahalaiM Apa Apa siddha hai hI taise hI karma Apa Apa siddha hai svarUpa maiM apekSA siddha paNAM hai nAhIM aise hI sAmanya vizeSa guNa guNI kArya kAraNa pramANa prameya ityAdi jaannaa| kathaMcit ApekSaka siddha hai kathaMcit anApekSaka siddha hai kathaMcit doU kari siddha hai kathaMcit avaktavya hai kathaMcit ApekSika avaktavya hai. kathaMcit anApekSika avaktavya hai kathaMcit doU haiM ara avaktavya hai| doU ke avinAbhAva ara nija svarUpa hetu lagAvaNA / aiseM saptabhaMgI prakriyA pUrvokta prakAra lagAvaNI // 75 // caupaaii| ApekSika Adika ekAMta / mithyA viSavat kahyo siddhAMta jaina muninake vacana ju maMtra, suneM jahara utanyai vaha taMtra // 1 // iti zrI svAmI samaMta bhadra viracita Apta mImAMsA nAma devAgama strotra kI saMkSepa artha rUpa deza bhAyA maya bacanikA virSe pAMcavAM pariccheda samApta bhayA. // 5 // yahAM tAI kArikA picehattara bhaI / AgeM chaDhA pariccheda kA prAraMbha dohaa| hetu ahetu vicArika pakSapAta parihAra / Agama baratAyau munInamauzIza karadhAra. // 1 // aba yahAM prathama hetu ara Agama kA ekAMtapakSavirSe dUSaNabhI dikhAaiM haiN| siddhiM ceddhetutaHsarva na pratyakSAdito gtiH| siddhaM cedAgamAtsarva viruddhArthamatAnyapi // 76 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta-mImAMsA / 77 artha-jo apanA vAMchita kArya sarva ekAMta kari hetu taiM hI siddha honA mAniye to pratyakSAdika taiM hoya hai so na Thaharai / bahuri ekAnta kari Agama hI taiM siddha honA mAniye, to pratyakSAdi taiM viruddha tathA paraspara viruddha hai padArtha jinakaiM aisaiM Agamokta mata te bhI siddha ThahareM / aise doSa Avai hai yahAM aisA jAnanA jo samasta hI laukika jana tathA parIkSaka jana apane Adarane yogya upeya tattva kU~ nizvaya kari ara tisakA upAya tattva kA nizcaya kareM haiM so yahAM mokSa ke arthIna kU bhI mokSakA svarUpa kA nizcaya kari ara tisakA upAya kA nizcaya karAvanA, vahAM keI anyamatI anumAna hI taiM upeya tattva kI siddhi mAnaiM haiM / tinakai pratyakSAdika taiM gati kahiye vastu kI prApti tathA jJAna na hoya, jAteM anumAna hoya hai / jo Adi meM liMga kA pratyakSa darzana hoya tathA dRSTAnta pratyakSa hoya taba hoya hai| yAtai pratyakSa binA anumAna kI bhI siddhi nAhIM hoya hai-tAteM hetu taiM ekAnta kari siddhi mAnanA zreSTha nAhIM bahuri keI mImAMsaka Adi Agama hI" ekAnta kari siddha honA mAneM haiM / tinakai paraspara viruddha artha jinamaiM pAie esaiM sarva hI mata siddha Thaharai / jAteM Agama kI pramANatA-yukti hetu Adi kari kiye binA pramANa Thaharai taba samyak mithyA kA vibhAga kaisaiM Thaharai tAteM Agama taiM bhI siddha honA ekAnta kari mAnanA zreSTha nAhIM / ausaiM doMU hI ekAnta bAdhA kari sahita haiN| AgeM doU teM siddha mAnane kA ekAnta viSai doSa dikhAvaiM haiM // 76 // virodhAnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAMte'pyuktirnAvAcyamitiyujyate // 77 // artha--svAdvAda nyAya ke vidveSI ekAnta vAdIna ke hetu ara Agama doU eka svarupa mAnanA mati hohu jAteM doU maiM ekAnta kari Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm mAnanaiM maiM virodha dUSaNa Avai hai bahuri avaktavya ekAnta mAneM / avaktavya hai aisaiM kahanA na bagaiM / kahate vaktavya bhI Thaharai, taba ekAnta kahanA na bagaiM / aisaiM ekAnta meM dUSaNa hai ArauM hetu kA ara ahetu kA anekAnta kU~ dikhAe~ haiM // 77 // vaktarvyarthanApyaddhetoH, sAdhyaM taddhetusAdhitaM / AptevaktaritadvAkyAlsAdhyamAgamasAdhitaM // 78 // artha-vaktA anApta hote jo hetu" sAdhya hoya so to hetu sAdhita hai / bahuri vaktA Apta hote tisake bacana sAdhya hoya so Agama sAdhita hai / yahAM Apta anAptakA svarUpa pUrvaM kahyA thA jo doSa AvaraNa rahita sarvajJa vItarAga hai so aisA arahaMta bhagavAna jAte tAke bacana yukti Agamanai avirodharUpa haiM ara tAkeM kahe bhASe tattva pramANateM bAdhe na jAya haiM / bahuri jo doSa sahita hai sarvajJa bItarAga nAhIM so anApta hai tAke vacana iSTatatva pratyakSa bAdhita haiM tAte Aptake to vacana hI pramANa karane ara anApta ke bacana parIkSA kari pramANa karanai ityAdi carcA aSTa sahasrI taiM jAnanA a~saiM kathaMcit sarva hetu naiM siddha hai / jAtaiM jahAM Apta ke vacana kI apekSA nAhI bahuri kathaMcit AgamateM siddha hai jAteM jahAM iMdriya pratyakSa ara liMga kI apekSA nAhI ityAdi pUrva prakAra kI jaiseM saptabhaMgI prakriyA jor3aNI // 78 // caupaaii| mokSatatva ara mokSa upAya hetu ahetu kathaMcita bhAya sAdhyo anekAnta taiM bhalaiM taji ekAnta pakSa muni calaiM / itizrI svAmI samaMta bhadra viracita Apta mImAMsA nAsa devAgama srotra kI saMkSepa artharUpa deza bhASA bhaya bacanikA virSe chaThA pariccheda samApta bhayA // 6 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ihAM lAI kAzikA aThahattara bhaI-AgeM sAtavA~ paricchedakA prAraMbha / dohaa| aMtaraMga vahi tatva do. anekAnta taiM sAdhi / varatAye tinakUna / mithyA pakSa suvAdhi // 1 // aba ihAM prathama hI aMtaraMga artha hI kU ekAnta kari mAneM tAmaiM dUSaNa dikhAveM haiN| aMtaraMgArthataikAMte buddhivAkyaM mRSAkhilaM / pramANA bhAsamevAtastatpramANAhate kathaM // 79 // artha-aMtaraMgArtha kahiye apane hI saMvedana anubhava maiM Avai jo jJAna tAkA ekAnta jo bAhya padArtha naiM mAnanA, tAkai ho" buddhivAkya kahiye hetubAda kA kAraNa upAdhyAya ziSya kA vAkya so sarva hI mRSA kahiye asatya jhUThA Thaharai / jAte vAkya hai so vAhya padArtha hai so aMsaraMga ekAnta maiM kAhe kA Thaharai / bahuri jaba buddhi vAkya jhUThe Thaharai taba para kU pratIta upajAvaneM * pramANa vAkya karanA so bhI pramANA bhAsa hI ThaharA baDhIra pramANAbhAsa hai so pramANa binA kaise hoI ? nAhIM hoya / ___ aisaiM dUSaNa Avai / ihAM aMtaraMgArtha ekAnta mAnanevAlA vijJAnAdvaitavAdI bauddha hai so bAhya padAtha mAnane vAlekU dUSaNa de hai so vacati kari de hai / ari vacanikU paramArtha bhUta mA. nAhI taba jhUThe vacana haiM so pramANa bhUta nAhI pramANAbhAsa haiM / taba dUSaNa denA satyArtha kaise hoya bahuri apanA svasaMvedanarUpa aMtaraMga tatva svatai hI siddha na hoya hai / jAteM svasaMvedanakU advaitatA mAne hai / taba dvaita mAnai vinA sAdhya sAdhanAdi bheda nAhIM baNai hai bheda mAnai tau advaita ekAnta na Thaharai bahuri svataH siddha Thaharai / taba anya bAhya tatva mAnai hai tinakA mAnanA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm satyArtha Thaharai tinakauM niSedhai to kAhe taiM niSedhai / ityAdi aMtaraMga ekAnta mAnanai maiM dUSaNa hai // 79 // AgaiM saMvedanA dvaitavAdI bauddha] phera dUSaNa dikhA haiM / sAdhyasAdhanavijJapteryadi vijJaptimAtratA / na sAdhyaM na ca hetuzca, pratijJA hetu doSataH // 80 // artha-vijJAnAdvaitavAdI aisaiM kahai jo sAdhya sAdhanakA vijJapti kahiye vijJAna hai tAkai vijJaptimAtratA kahiye vijJAna mAtra paNA hI hai| tAteM natau sAdhya Thaharai na hetu Thaharai jAte yAkai pratijJA ara hetukA doSa Avai hai sAdhya yukta pakSakA vacana so tau pratijJA, ara sAdhanakA vacana so hetu, so tAke kahanaiM maiM apane vacana hI taiM virodha Avai hai| jArauM vaha vijJAnAdvaitatatvakU ausaiM sAdhai hai / nIlA padArtha ara nIlA kI buddhi inakA sAtha grahaNakA niyama hai tAteM abheda hai| jaise netra vikArIkU doya candramA dIpe so paramArthateM eka hI hai / taisai nIla padArtha ara nIla buddhikU doya mAnanA bhrama hai / jaisai apanA tatvakU sAdhai tAkeM apane vacana hI taiM virodha Avai hai| sAdhya sAdhanarUpa saMvedana doya deSi ara ekapaNAMkA ekAnta kahai tAkai virodha kaisai na Avai hai / yahAM dharma dharmIkA bheda vacana kahyA saMvadana doyakA vacana kahyA / bahuri jJAna ara vacana ye doya kahyA bahuri hetu dRSTAntakA bhedakA vacana kahyA to abheda kahane meM virodha kaisaiM na Avai bahuri vacanateM virodhakA bhaya kari avaktavya kahai avaktavyakA vacanabhI varNai / bahuri kahai jo anya koI dvaita mAnai hai tAkI mAnya ke niSedha kU~ maiM bhI bhedakA vacana kahUM hauM tau advaita ekAnta mAnane" tau anya dUjA Thaharai hI naahiiN| niSedha kauMna kU~ hai / ityAdi dUSaNa Avai hai / tAtai saMvedanA dvaita vAdI mithyA dRSTi hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| aise aMtaraMgArtha ekAnta pakSa maiM buddhi vAkya tathA samyak prakAra upAya tatva nAhIM saMbhava hai / tAteM zreSTa nAhIM // 80 // ArauM buhiraMgArtha pakSa maiM dUSaNa dikhAe~ haiM / bahiraMgArthataikAMte, pramANAbhAsaninhavAt // sarveSAM kAryasiddhiH, syAdviruddhArthAbhidhAyinAm // 81 // artha-bahiraMgArtha. kahiye bAhya ghaTa paTa Adi padArtha tinakA ekAnta kahiye vAhya padArtha hI paramArtha bhUta hai / aMtaraMgArtha jJAna hai so paramArtha nAhIM / aisA pakSa hoteM pramANAbhAsa kA lopa hoya hai / tAke lopa te sarva hI paraspara viruddha padArtha kA svarUpa kahane vAlenikai kAryasiddhi Thaharai hai pramANa apramANa kA vibhAga nAhIM Thaharai jAte pramANa apramANa svarUpa tau jJAna hai so jJAna paramArtha bhUta nAhIM / taba apramANa kAhe kA viruddha svarUpa kahane vAle bhI sA~ce ThahareM haiM aisaiM doSa Avai hai // 81 // __ AgaiM aMtaraMga bahiraMga doU pakSa mAni ekAnta mAnai tathA avaktavya ekAnta mAnai tAmaiM dUSaNa dikhAaiM haiM / virodhAnnobhayaikAtmyaM, syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAMtepyuktirnAvAcyamiti yujyate // 82 // artha-svAdvAda nyAya ke vidveSInikaiM ubhaya kahiye aMtaraMga tatva jJAna ara bAhya tatva jJeya ye doU eka svarUpa na hoya haiM jAteM inameM paraspara virodhahai / bahuri virodhake bhayasa avAcyatA kahiye avaktavya pakSa kA ekAnta grahaNa kare to avAcya hai / aisA ukti kahiye kahanA na varNai aisaiM doSa hai // 82 // ___ AgaiM kaheM hai / jo doU pakSa , syAdvAdakA Azraya leya kahai tau doSa nAhIM hai| ___ A0-6 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm bhAvaprameyApekSAyAM pramANAbhAsanihnavaH / bahi prameyApekSAyAM pramANaM tannibhaM ca te // 83 / / artha-bhAvaprameya kahiye jJAna hai te sarva hI bhedani sahita svasaMvedana rUpa hai apanA jJAnakAhU kSayakU jAnUM / jJAna mAtra kari tau apaneM AsvAda maiM Avai hai tisakI apekSA tau sarva jJAna svasaMvedana pratyakSa pramANa svarUpa hai / pramANAbhAsa kichU bhI nAhIM hai / bahuri bAhya prameya kI apekSA kahUM pramANa hai kahUM apramANa hai / pramANAbhAsa hai tahAM visaMvAda hoya vAdhA Avai tahAM tau pramANAbhAsa hai bahuri jahAM nirabAdha hoya tahAM pramANa hai / jAtaiM eka hI jIva ke jJAna ke AvaraNa ke abhAva sadbhAva ke vizeSa taiM satya asatya saMvedana pariNAma kI siddhi hai / aura te kahiye tumhAre arhata ke mata vi siddhi hoya hai // 83 // ___ Agai jIva aisA zabda hai / so yAkA bAhya artha bhI hai tahA~ cArvAka Adi matavAlA kahai jo jIva hI nAhIM tau jIva aisA zabda kaisaiM kahyA / jIvakA grahaNa karanevAlA pramANa nAhIM, aise kahane vAle dU~ jIva kA grAhaka pramANa kA sadbhAva dikhAe~ haiM; jIvazabdaH sa vAhyArthaHsaMjJAtvAddhetuzabdavat / ___ mAyAdibhrAntisaMjJAzca, mAyAyaiH svaiH pramoktivat // 84 // artha-jIva aisA zabda hai so bAhya padArtha sahita hai isa zabda kA artha jIva vastu hai / jAteM yaha zabda saMjJAhai. nAma hai je saMjJA haiM ara nAma haiM te bAhya padArtha binA hoya nAhIM / jaise hetu zabda hai so bAhya yAkA artha hai / vAdI prativAdI prasiddha hai / bahuri yahAM koI kahai mAyA Adi bhrAMti kI saMjJA hai| tinakA bAhya padArtha kahA hai tAkU kahiye mAyAdika bhrAntakI saMjJA haiN| te bhI apane svarUpa Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . aapt-miimaaNsaa| .. rUpa jo bAhya artha tisa sahita hI hai / jaise pramA kahiye pramANa kI ukti kahiye saMjJA hai / tina pramANanikA bAhyArtha pratyakSa parokSaAdi hai / taiseM hI mAyAdika bhrAnti bhI saMzayAdika jJAnake bheda ruuphai| inakA bAhyArtha kaise nAhIM / bahuri ihAM cAravAkamatI kahai ? jo zarIra indrIyAdikA samUha hai so hI jIva zabdakA artha hai / ina" bhinna svarUpa to jIva vastu kichu hai nAMhI tAkU kahiye hai / jo jIva asA artha loka prasiddha jIvakA grahaNa hai jIva cAlai hai jIva gayA jIva tiSThai hai aisA loka prasiddha vyavahAra hai so aisA vyavahAra zarIra virSe nAhIM hai / iMdriyani viDaM nAhIM hai / bahuri bolanAAdi zabdaAdi vi nAhIM hai / jo inakA bhogane vAlA AtmA hai tAhIvirSe yaha vyavahAra hai bahuri koU cAravAka matI kahai / aisA jIva garbha taiM leya maraNaparyaMta hai anAdi anaMta nAhIM / tAkU kahiye jo janmarauM pahilaiM ara maraNake pIche bhI jIvakA astitva hai| aisA jIva pRthvI Adikatai upajai naahiiN| ina" jIva vilakSaNa hai / pRthvI Adi jar3a hai jIva catanya hai je cAravAka aise taiM mAneM tAke bhI tatva kI saMkhyA lakSaNake bheda taiM hai so na bagaiM / aisaiM kAya sahita jIvake virSe jIvakA vyavahAra hai / bahuri bauddhamatI kSaNika cit saMtAna virSe jIvakA vyavahAra karai / to yahU bhI na baNeM / yAteM upayoga svarUpa kartA bhoktA svarUpa hI jIva zabdakA bAhyArtha hai / bahuri koI kahai / saMjJA hetu taiM jIva artha sAdhyA so saMjJA tau vaktAkA abhiprAya sArUhai / tAkU kahiye esaiN nAhIM jAmeM artha kriyA hoya so saMjJA kA bAhyArtha hai / koI kahai khara biSANa saMjJAkA kahA artha hai / tAkU~ kahiye abhAvake vizeSa kI prApti yAkA artha hai so yahI bhI saMjJA bAhya artha binA nAhIM haiM / ityAdi jAnanA // 84 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm / isI arthakU vizeSa kari sAdhaiM haiN| buddhizabdArthasaMjJAstAstisro buddhyaadivaackaaH| __ tulyA buddhayAdibodhAzca trayastatpratibimbakAH / / 85 // artha-buddhi zabda artha ye tIna saMjJA haiM te buddhi zabda artha ye tIna saMjJAni" bhinna bAhyArtha hai tinakA vAcaka hai / bahuri buddhi zabda artha inakA bodha bhI tIna hai te tina" tulya haiM samAna haiM / te tina tInanikA pratibiMbaka vyaMjaka hai / ihAM aisA jAnanA / jo pahilI kArikAmeM saMjJApaNAkA hetu taiM bAhya padArtha sAdhyA thA, tahAM bauddhamatI esaiM kahe hai / jo jIva zabdakA hetu bAhyArtha to saMjJApaNA hetu taiM sadhai / paraMtu jIva zabda kI buddhi aura jIva zabdakA zabda ye bhI artha hai| te to vipakSa hai tinamaiM saMjJApaNA hetu vyApai hai / tAteM isa hetukai vyabhicAra Avai hai tAkU AcArya isa kArikAmaiM upadeza deya vyabhicAra meTayA hai jo saMjJApaNA hetu tau bAhyArtha sahitapaNAM hI kU sAthai hai| buddhi zabda artha ye saMjJA haiM / te inakA bAhyArtha buddhi zabda artha hai| tinahIke vAcaka haiN| aura buddhi zabda artha inakA jJAna hai so bhI tina tInani ta~ tulya hai to tina vAhyArthanikA pratibimbaka hai dikhAnevAlA hai jaise artha hai padArtha jAkA aisA jIva zabda hai / so yaate jIvakU na hananA / aiseM kahai jIva artha kA pratibiMbaka bodha upajai hai / taisaiM hI buddhi hai padArtha jAkA aisA jIva zabda tai jIva hai| aisA jAniye hai| aisA buddhi artha kA pratibiMbaka hoya hai taise hI zabda hai padArtha jAkA aisA jIva zabda tai jIvakU kahaiM hai aisA jJAna hoya hai aise zabda kA pratibiMbaka hoya hai / aise saMjJA tau bAhya padArthanai kahaihai / ara zabda kA artha, nAma, jJAna, ye tInoM tinake samAna hai| je pratibiMbaka haiM / jAtai tina tIna kA jJAna karAve haiM / aise vyabhacAra meTyA haiM // 85 // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| Agai vijJAdvaitavAdI bauddha kahai jo saMjJApaNA taiM zabda * bAhyArtha sahita sAdhyA so hamatau vAhyArtha siddhi naiM kareM haiM / saMjJA hai so bhI vijJAnahI hai tisa taiM bhinna bAhya padArtha tau nAhIM hai bahuri hetu zabdakA dRSTAnta hai so bhI sAdhana bikala dRSTAMtAbhAsahai hetu bhI vijJAnamaiM Aya gayA, tAkU AcArya uttara rUpa kAMrikA meM haiN| vaktRzrotRpramAtRNAM bodhavAkyapramAH pRthaka bhrAMtAveva prabhAbhrAMtoM bAhyArthau tAdRzetarau // 86 // artha-vaktA zrotA aura pramAtA ye ina tInakA bodha vAkya pramANa ye tInUM hI bhinna bhinna haiM / yahAM kahaiM ye tInUM hI bhrAnti haiM bhrama rUpa haiM tau bhrAnti svarUpa hote pramANa honA bhI bhrAMti hI tthhrai| phera kahai pramANa bhI bhrAnti hI hohu to pramANa bhrAnti svarUpa hote pramANa apramANa svarUpa bAhya padArtha prameya haiM te bhI bhrAnti svarUpa ThahareM haiM / aise hote aMgaraMga jJAnakA ara bAhya padArthakA sarva hI kA lopa hoya / taba saMbedanAdvaitavAdI kI bhI siddhi nAhIM hoya hai / ihAM aisA jAnanA jo vaktAkai arthakA jJAna binA tau vAkya kaise pravarte bahuri vaktAkA vAkya naiM (na) pravartaM taba zrotA kai arthakA jJAna kaise hoya / bahuri pramAtA, yathA ayathA, padArthakA nirNaya karane vAlA tAke padArthakI pramANatA naiM hoya tau zabda ara artha je prameya tinakA yathArthapaNA kaise hoya / tAteM vaktA zrotA pramAtAkA jJAna vAkya pramANatA nyAre nyAre mAnanaiM jo saMvedanAdvaitavAdI na mAneM tau tAkA saMvedanA dvaita bhI siddha na hoya hai // 86 // . ANa saMvedanA dvaitavAdI kahai jo bhrAnti rahita pramANa nidhi mAniye hai tau AcArya kahaiM haiM bAhya padArtha bhI mAnanA / bAhya padArtha mAne binA pramANa ara pramANA bhAsakI vyavasthA nAhIM Thaharai hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm buddhizabdapramANatvaM, bAhyArthe sati nAsati / satyAnRtavyavasthaivaM, yujyateAptyanAptiSu // 87 // artha-bAhya padArthake hoteM tau buddhike ara zabdake pramANapaNA hai / ara bAhya padArthake na hoteM buddhike ara zabdakai pramANapaNA nAhIM hai / jAteM artha kI prApti ara aprApti vi aise hI satya kI ara asatya kI vyavasthA yukti hoya hai / bAhya padArtha vinA buddhikai ara zabdaka pramANatA naiM hoya hai / ihAM aisA jAnanA-jo buddhi tau jJAna hai so tau apane hI vastuke prAptike artha hai bahuri zabda hai so parake pratipAdanake artha hai / vacana binA parakA jJAna parake pratyakSa grahaNa maiM nAhI Avai hai / bahuri svapakSakA sAdhanA para kA pakSa kA dUSaNAM aise hI hoya hai tAteM jo pramANakU nirvAdha mAna apanI pakSa sAdhyA cAhai tAkU bAhya padArtha bhI mAnanA vA bAhya padArtha binA pramANa pramANAbhAsa na Thaharai hai| aisai bAhya padArtha siddhi hoteM vaktA zrotA pramAtA ye tInaM siddha hoya haiM / bahuri tinake jJAna bacana pramANa ye tinUM siddha hoya haiM aise jIva zabda ke saMjJApaNA hetu taiM bAhyArtha sahitapaNAM siddhi hoya hai / bahuri yAhI te jIva kI siddhi hoya hai yAhI taiM jIva padArtha kU jANi ara pravarttaneke nirvAdha savAdha kI siddhi hai / aise bhAva prameyakI apekSA tau kathaMcit sarva jJAna abhrAnta siddha hoya / bahuri bAhya prameya kI apekSA kathaMcit bAhya padArtha virSe visaMvAda taiM bhrAMti siddhi hoya hai avisaMvAdatai abhrAnti siddha hoya hai| aise bhI kathaMcit ubhaya, kathaMcitavaktavya, kathaMcit abhrAMti vaktavya, kathaMcit bhrAnti avaktavya, kathaMcit ubhayA vaktavya, aisaiM pUrvavat saptabhaMgI prakriyA jor3anI / aiseM aMtaraMga bAhya tatvakA nirNaya kiyA kU jJAyaka upAya tatva kahiye // 87 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| caupAI aMtaraMga bahiraMga vicAra, pakSa hoya ekAnta nivAra / tatva janAyau zrI munirAya, anekAMta hai satya upAya // 1 // iti zrI Apta mImAMsA nAma devAgama stotra kI saMkSepa artha rUpa deza bhASA maya bacanikA virSe sAtavA pariccheda samApta bhayA / ihAM tAI kArikA satyAsI bhaI // 87 // AgeM AThamA paricchedakA prArambha hai Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama pariccheda / BEDHEERE dohA. devaru pauruSa pakSakA, haTa vina yathA janAya / anekAMta" sAdhi jina, namUM munanike pAya // 1 // aba yahAM kAraka lakSaNa upeyatattvakI parIkSA kareM haiN| tahAM prathama hI daiva hI" kArya siddhi hai aisA ekAnta pakSa mAnai tAmaiM doSa dikhAbeM haiN| daivAdevArthasiddhizcedaivaM pauruSataH kathaM / daivatazcedanirmokSaH pauruSaM niSphalaM bhavet // 88 // artha-jo daiva hItaiM ekAntakari sarva prayojana bhUta kArya siddhi hai aisai mAnie tau tahAM pUchie hai / jo puNya pApa karma so puruSa ke zubha azubha AcaraNa svarUpa vyApAra taiM kaise upajai hai / ihAM kahai anya daiva jo pUrva thA tAteM upajai hai, pauruSateM nAhIM tAkU kahie / aisaiM to mokSa honekA abhAva Thaharai hai / pUrva pUrva daivatai uttarottara daiva upajavo karai taba mokSa kaise hoya pauruSa karanA niSphala Thaharai / tAtaiM daiva ekAnta zreSTha nAhIM / isa hI kathana kari keI aiseM aikAnta karai jo dharmakA abhyudayataiM mokSa hoya hai / tAkAbhI niSedha jAnanA / bahuri yahAM koI kahai jo Apa pauruSa rUpa na pravatai kAryakA udyama na karai tAkai tau sarva iSTAniSTa kArya adRSTa jo daiva tisamAtra taiM hoya hai| bahuri jo pauruSa rUpa udyamakarai hai tAkai pauruSamAtra taiM hoya hai / tahAM uttara jo aisaiM kahanevAlA bhI parakSiAvAna nAhIM jAteM sAthi udyama karane vAlenikaiM bhI koI kaiM to kArya nirvighna siddha hoya koIkaikArya to naiM hoya ara ulaTA anartha Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| kI prApti hoya aisaiM dekhie hai / tAteM aise hai yogyatA athavA pUrva karmaso tau daiva hai / so ye doU tau adRSTa haiM / bahuri isabhavameM jo puruSa ceSTAkari udyama karai so pauruSa hai so yahu dRSTa hai tina doUni taiM artha kI siddhi hai / poruSa vAlekaiM to nAhIM hotA dekhiye hai / ara daiva mAtrateM mAnaneM vi vAMchA karanA anarthaka Thaharai hai / mokSabhI hoya hai so parama puNyakA udaya ara caritrakA vizeSa AcaraNa rUpa pauruSateM hoya hai / tAtaiM daivakA ekAnta zreSTha nAhIM // 88 // ArauM pauruSa hI taiM kArya siddhi hai, aise ekAnta mAnai tAmaiM dUSaNa dikhAveM haiN| pauruSAdevasiddhizcetpauruSaM daivataH kthN| pauruSAccedamoghaM syAtsarvaprANiSu pauruSaM // 89 // artha-jo pauruSa hI taiM arthakI siddhi hai, aisA ekAnta pakSa mAnai tAkU pUchie, jo pauruSa daiva taiM kaiseM hoya hai, tAteM jo kAryakI siddhi hai so daiva kI nipajAI hai so pauruSa karAvai ha / jAnaiM aisA prasiddha vacana hai, jo jaisI bhavitavyatA hoNI hoya taisI buddhi uejai hai| tahAM pauruSa vAdI phera kahai, jo pauruSa hI taiM pauruSa hoya hai tau tAkU kahie aiseM tau pauruSa sarva prANI karai hai| tinakA sarva hI kA phala bhayA / cAhiye so hai nahIM / koI kai saphala hoya hai koI kai niphala hoya hai| ihAM kahai jo jAke samyaka jJAnapUrvaka, pauruSa hoya hai tAkai tau saphala hoya hai bahuri mithyA jJAna pUrvaka hoya tAkai niphala hoya hai tAkU kahie jo sampUrNa samyaka jJAna tau sarvajJa maiM hai / bahuri chadmastha ke tau Apake jJAna mai AI je satyArtha sAmagrI tina" bhI pauruSa teM kArya naiM hotA dekhie hai| tAtai pauruSakA ekAMta pakSa bhI zreSTha nAhIM // 89 // .. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm AgaiM doU pakSa kA ekAnta maiM tathA avaktavya ekAnta maiM dUSaNa dikhAveM haiN| virodhAnnobhayakAtmyaM, syAdvAdanyAyavidviSAM, avAcyataikAMtepyuktirnAvAcyamiti yujyate // 90 // artha-syAdvAdanyAya ke vidveSInikai daiva pauruSa doU pakSa eka svarUpa saMbhavai nAhIM / jAteM doU pakSa meM paraspara virodha hai / bahuri doUkA avaktavya ekAnta pakSabhI nAhI barSe jAte avAcya hai / aisAbhI kahanA vaktavya pakSa hai so na vaNeM / tAH syAdvAdanyAya hI zreSTha hai // 90 // AmaiM pUchayA jo syAdvAdanyAya kaiseM hai aisaiM pUOM AcArya kahaiM haiM / abuddhipUrvApekSAyAmiSTAniSTaM svadaivataH / buddhi pUrvavipekSAyAmiSTAniSTaM svapauruSAt // 91 // arthaH-jo puruSakI buddhipUrvaka naiM hoya tisa apekSA vi tau iSTa aniSTa kArya hai so apane daiva hI taiM bhayA kahiye tahAM pAruSa pradhAna nAhIM daiva kA hI pradhAnapaNA hai / bahuri jo puruSa kI buddhi pUrvaka "hoya tisa apekSA virSe pauruSa taiM bhayA iSTAniSTa kArya kahiye / tahAM daiva kA gauNa bhAva hai pauruSa hI pradhAna hai| aise paraspara apekSA jAnanI / aisai kathaMcit sarva daivakRta hai| abuddhi pUrvaka paNA" bahuri kathaMcit buddhipUrvakapaNArauM sarva pauruSa kRta hI hai / kathaMcit ubhaya, kathaMcit avaktavya, kathaMcit daivakRta avaktavya, kathaMcit pauruSa kRta avaktabya kathaMcit ubhayakRta avaktavya, aiseM saptabhaMgI prakriyA pUrvavat jor3anI // 91 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta-mImAMsA / copaaii| buddhipUrvamaiM pauruSa mAni daivakIyamaiM budhi milAni aise anekAMta je gahaiM / te jana kAryasiddhi saba lahai // 1 // itizrI AptamImAMsAnAma devAgamastotrakI saMkSepa artha rUpa deza bhASAmaya vacanikA virSe _aThamAM pariccheda samApta bhayA / ihAM tAI kArikA ikyANavai bhaI / AgaiM navamaiM paricchedakA prArambha hai| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama pricched| dohA / puNya pApake baMdha kU, syAdavAdatai sAdhi / kiyau yathAratha jainamuni namauM nitahi taji aadhi||1|| aba ihAM pUrvaparicchedameM daiva kahyA so daiva iSTa AniSTakAryakA sAdhana prANInikaiM doya prakAra kayA hai / eka puNya dUjA pApa tahAM sAtA vedanIya, zubhaAyu, zubhanAma, zubhagotra, aiseM cyAra tau puNya karmakahe haiM / bahuri ina" anyakarma prakRti haiM te pApa karma kahe haiM tinakA bheda tau siddhAntateM jAnanA / aba ihAM kahaiM haiM jo inakA Azrava vaMdha kaise hoya hai / tahAM koU aisA ekAnta pakSa mAnai jo parakU duHkha denemeM to pApa hai ara para kU sukhI karanemeM puNyaM hai / aisaiM ekAnta pakSamaiM dUSaNa dikhAaiM haiM / pApaM dhra pare dukhAt puNyaM ca sukhato ydi| acetanA kaSAyau ca vadhyeyAtAM nimittataH // 92 // artha-para virSe duHkha karanai tau dhruvaM kahiye ekAMta kari pApa baMdha hoya hai / bahuri para virSe sukha karanai" ekAnta kari puNya baMdha hoya hai / jo aisA ekAnta pakSa mAniye to acetana je tRNa kaMTakAdika duHkha karanevAle bahuri dUdha Adi sukha karane vAle ara akaSAya jo kopa rahita vItarAga muni Adi te bhI puNya pApa kari baMdhai jAte para viauM sukha duHkha upajanA nimittakA sadbhAva pAie hai / ihAM kahai jo cetana hI baMdha yogya hai tau vItarAga muni cetana haiM te bhI baMdhaiM / phera Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| 93 yahAM kahai vItarAga muninake sukha duHkha upajAvanekA abhiprAya nAhIM / tAtai te na baMdhai to aise kareM para vi sukha duHkha upajAvane maiM baMdha hoya hI hai jaisA ekAnta naiM rahyA / isa hetu taiM nAhIM bhI baMdhai hai. aisA AyA // 92 // ___ AgeM Apake duHkha karane taiM puNya baMdhaiM, Apa sukha karaneM taiM pApa baMdhai aisA ekAnta maiM dUSaNa dikhAbeM haiM / puNyaM dhruvaM svato duHkhAtpApaM ca sukhato yadi / vItArAgo munirvidvAMstAbhyAM yujyaanimitttH|| 93 // artha-Apake duHkha upajAnaiM taiM tau puNya baMdha hoya hai ara Apa ke sukha upajAnaiM taiM pApa baMdha hoya hai / aisA dhruvaM kahiye ekAnta kari mAniye to kaSAya rahita abhiprAya rahita muni tathA vidvAna kahiye jJAnI paMDita ye bhI puNya pApa doUni kari yukti hoya baMdhai jAteM inakauM nimittakA sadbhAva hai / vItarAga muni kaiM to kAyakleza Adi duHkhakI utpatti pAIe hai, bahuri jJAnI paMDita maiM tattva jJAna saMtoSa rUpa sukha. kI uptatti pAie hai yaha nimitta hai / bahuri kahaiM tinakai sukha duHkha upajAbanekA abhiprAya nAhI hai tAtai tinake baMdha nAhIM tau asaiM anekAnta siddhabhayA isa hetuteM baMdha nAhIM bhI tthhyaa| bahuri akaSAI bhI baMdhai tau baMdha taiM chUTanA nAhIM Thaharai / jaisaiM doU hI ekAnta zreSTha nAhI, pratyakSa anumAna taiM virodha hai // 93 // AgaiM doUkA ekAnta mAneM tAmaiM dUSaNa dikhAaiM haiM / zloka / virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAMtepyukti vAcyamiti yujyate // 94 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti - granthamAlAyAm artha -- doU ekAntakUM eka svarUpa kari ekAnta mAnaiM tau doU eka svarUpa hoya nAhIM, jAtaiM doU pakSanimaiM syAdvAdanyAya ke vidveSIna virodha hai tAtaiM kathaMcit mAnanA yukta hai / bahuri avaktavya ekAnta pakSa mAnaiM tau avaktavya hai / aise kahanA bhI na banaiM tAtaiM syAdvAda hI yukta hai // 94 // A pUchai hai syAdvAda viSai puNya pApakA Azraya kaise baNai hai aise pUcheM AcArya kahaiM haiM / 94 vizuddhisaMlkezAGgacet, khaparasthaM sukhAsukham / puNyapApAzrava yuktau nacedvayarthastavArhataH // 95 // artha -- Apa viSai ara para viSai tathA doU viSai tiSThai upajAvai upajai jo sukha duHkha so jo vizuddhi aura saMklezakA aMga hoya tau puNya ara pApakA Asrava yukta hoya / bahuri jo he bhagavan ? vizuddhi saMklezakA aMga naiM hoya tau tuma jo arahaMta tinake matameM vyartha kayA hai / tinataiM baMdha nAhIM hoya hai, tahAM vizuddhatau maMda kaSAya rUpa pariNAmakUM kahiye hai| bahuri saMkleza tIvra kaSAya rUpa pariNAmakUM kahiye hai | tahAM vizuddhikA kAraNa vizuddhikA kAryya vizuddhikA svabhAva ye tau vizuddhike aMga haiM / bahuri saMklezake kAraNa saMklezake kAryya maiM saMklezakA svabhAva ye saMklezake aMga haiM / bahuri vizuddhike aMgatai tau puNyakA Asrava hoya hai / bahuri saMklezake aMgataiM pApakA Asrava hoya hai / tahAM Arta dhyAna raudra dhyAna pariNAma tau saMkleza svabhAva hai / vahuri A raudra dhyAnakA abhAva AtmAkA Apa viSai tiSThanA so vizuddhi svabhAva hai bahuri Arca raudra dhyAnake kAryya hiMsAdika kriyAhaiM. tebhI saMklezakA aMga hai / bahuri mithyA darzana, avirata, pramAda, kaSAya, yoga ye Artta raudra dhyAnake kAraNa haiM tebhI saMklezake aMga haiM / bahuri Arta raudra dhyAnakA abhAva so Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| vizuddhikA kAraNa hai| bahuri samyagdarzanAdika vizuddhike kArya haiM, bahuri dharma zukla dhyAnake pariNAma haiM / te vizuddhike svabhAva haiM tisa vizuddhike hote hI AtmA Apa vi tiSTai hai / tAtaiM yaha anekAMta siddha bhayA / jo svaparastha sukha duHkha haiM te kathAMcit puNyaAsravake kAraNa haiM / jAteM vizuddhike aMga haiM bahuri kathaMcit pApaAsravake kAraNa haiM jAte saMklezake aMga haiM / aiseM hI kathaMcit ubhaya hai, kathaMcita avaktavya hai, kathaMcit puNyahetu avaktavya hai, kathaMcit pApahetu avaktavya hai, kathaMcit ubhaya avaktavya hai, aiseM saptabhaMgI prakriyA pUrvavat jor3anI // 95 // caupaaii| nijapara sukha duHkha puNya vaMdhAya, jo vizuddhike aMga ju thAya / baMdhai pApa jo racai kaleza, parama vizuddha baMdha nahi leza // 1 // itizrI AptamImAMsA nAma devAgama stotra kI saMkSepa artharUpa deza bhASA maya bacanikA vi. navamAM pariccheda samApta bhayA // 9 // yahA~ tAI kArikA picyANavai bhaI // 95 // ArauM dasamA paricchedakA prArambha hai / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama pricched| dohA / baMdha hoya ajJAnateM, alpajJAnateM mukta / doU mithyApakSavina, namauM syAtapadayukta // 1 // aba yahA~ ajJAnateM baMdha hI hoya hai bahuri alpajJAnate hI mokSa hoya hai / jaise doU ekAMtapakSa mAnanemaiM doSa dikhAvai haiM ___ AjJAnAcce vo baMdho, jJeyAnaMtyAnakevalI / jJAnastokAdvimokSazcedajJAnAdbahuto'nyathA // 96 // artha-jo ajJAnateM baMdha hoya hai / aisA ekAMta pakSa mAniye to kevalI na hoya jAteM jJeya padArtha anaMta haiN| bahuri stoka kahiye thore jJAnateM mokSa hoya hai aisA aikAntapakSa mAniye to rahatA ajJAna bahuta hai / tAteM baMdha Thaharai taba mokSa kAherauM hoya / esa dou ekAMta pakSoM doSa Avai hai ihA~ aisAjAnanAM jo sarva padArthanako jAne tAkU sarvajJa kevalI kahiye haiM so jetai aisA na hoya te te ajJAna hai aise ajJAnatai baMdha hI ho vo karai taba baMdhataiM chUTanA binA kevalI kaise hoya bahuri alpajJAna hoteM tauM sarvajJa na hoya je taiM bahuta ajJAna aba zeSa hai / tAteM baMdha hoya yaha pakSa Avai / tAteM doU ekAnta pakSa zreSTha nAhIM // 96 // ___ AgaiM doU ekAnta pakSa mAnai tathA avaktavya ekAnta mAneM tAmaiM doSa hikhAbaiM hai // 96 // virodhAnnobhayaikAtmyaM, syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyukti vAcyamiti yujyate // 97 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 Apta-mImAMsA | artha - svAdvAda nyAyake vidveSI haiM tinakaiM dauU pakSa eka svarUpa hoya nAhIM jAtaiM inamaiM paraspara virodha hai / bahuri avAcyatAkA ekAnta pakSa bhI nAhIM vaNeM jAtaiM yAmeM avAcya hai aisA bhI kahanAM na varNai jAtaiM yaha bhI pakSa zreSTha nAhIM // 97 // Age pUcheM haiM jo aiseM haiM to prANInikeM baMdha kauNa hetutaiM hoya hai / jAkari iSTa aniSTa kAryya prANInikaiM hoya hai / so abuddhi pUrvaka apekSA hotaiM hoya haiM aiseM pUrva kAhyA so kahanAM varNai / bahuri munikai mokSa kAhaitaiM hoya hai / jA kari pauruSataiM iSTakI siddhi buddhipUrvaka apekSAtaiM hoya hai / aise pUrvai kahyA so kahanAM vaNeM / ara nAstika matakA parihAra hoya / ai~se pUcheM isa AzaMkA ke nirAkaraNake icchuka AcArya kahaiM haiM / ajJAnAnmohato baMdho, nAjJAnAdvItamohataH / jJAnastokAdvimokSaH syAdamohAnmohito'nyathA // 98 // artha -- moha sahita ajJAna hai tAteM baMdha hai / bahuri moha rahita ajJAna hai tAtaiM baMdha nAhIM hai / aiseM kathaMcit ajJAnataiM baMdha hai kathaMcita nAhIM / aisA anekAnta siddha hoya hai / bahuri stoka jJAna hoya / ara jAmeM moha nAhIM hoya eaise to mokSa hoya hai / bahuri jo stoka jJAna moha sahita hai tAtaiM baMdha hoya hai paiMse stoka jJAnamaiM anekAnta siddha hoya hai / ihA~ aisA jAnanA jo karmma baMdha sthiti anubhAga liyeM apane phala deneMkUM samartha hoya aisA karmma baMdha hai so krodhAdi kaSAyanitaiM milyA midhyAtva sahita tathA mithyAtva rahita kevala kaSAya sahita ajJAnatAta hoya hai bahuri jAmeM krodhAdi kaSAya tathA midhyAtva na milai aisAajJAna yathAkhyAta cAritra vAle muninake~ haiM / tisa sthiti anubhAga rUpa baMdha nAhIM hoya hai / aisaiM hI stoka 1 aSTa sahatrI meM isaprakAra pATha hai 'ajJAnmohino bandho na jJAnAd vItamohataH / jJAnastokAcca mokSaH syAdamohAnmohinonyathA, / 1 A0-7 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm jJAnameM jAnanA / kevala jJAna apekSA stoka jJAna chadmasthakA kahiye tAmeM moha sahita" vaMdha hoya moha rahita taiM mokSa hoya aiseM jAnanA / yahA~ bhI sapta bhaMgI prakriyA pUrvavata jor3aNI ajJAnateM kathAciMta baMdha hai, bahuri kathaMcita moha rahita ajJAnateM baMdha nAhIM haiM, bahuri moharahita stoka jJAna" mokSa hai moha sahita stoka jJAnateM baMdha hai, kathaMcit ubhaya hai kathaMcit avaktavya hai kathaMcit ajJAnateM baMdha avaktavya haiM kathaMcit ajJAnateM baMdha nAhI avaktavya hai, kathaMcit ubhaya avaktavya hai| aise ihA~ tAI sarvathA ekAnta bAdI ara Aptake abhimAnateM dagdha tinake mata iSTa tatvameM bAdhA dikhAI / ara anekAnta nirvAdha dikhAyA tAkI daza pakSa varNana karI / sat asat, eka aneka, nitya anitya, bheda abheda, apekSA anapekSA, hetu Agama, aMtaraMga bahiraMgatva, daivasiddhi pauraSasiddha, punyapApakAbaMdha, ajJAnataibaMdha stoka jJAnateM mokSa, aisaiM daza pakSakA vidhi niSedhateM sAdhi sAta sAta bhaMga kari sattari bhaMgakA ekAMta niSedhyA syAdvAda sAdhyA // 98 // kArikA aThANavai bhii| Agai pUche haiM jo kAma Adi doSa svarUpa je mohakI prakRti tina kari saha carita jo ajJAna tAtai prANIna kai zubha azubha phalakA bhoganekA kAraNa jo punya pApa karma tinateM baMdha kahyA so to ho hU paraMtu so yaha kAmAdikakA upajanA~ hai so Izvara hai nimitta jAkU aisA hai aisaiM pU, isa AzaMkA kU dUra karanekU~ AcArya kahaiM haiM / kAmAdiprabhavazcitraH, karmabandhAnurUpataH / taccakarma svahetubhyo jIvAste zuddhayazuddhitaH // 99 // artha-kAmAdiprabhavaHkahiye kAma krodha mAna mAyA lobha AdikA prabhava kahiye utpatti jAmeM hoya haiN| aisA bhAva saMsAra hai| so citra Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| kahiye aneka prakAra hai jAte yAmaiM sukha dukha Adika dezakAlake bheda kari kArya aneka prakAra hoya haiM so yaha ( kAmAdiprabhava ) vicitrarUpa saMsAra hai| so karma baMdhakai anurUpa hoya hai / jaisA karma pUrva vAMdhyA thA tAkai udayake anusAra hoya hai| bahuri so karma pUrva vAMdhyA thA so apane kAraNaniteM vAMdhyA thA bahuri te kAraNa jIva hai / bahuri te jIva zuddhi azuddhi ke bheda taiM doya prakAra hai / aiseM saMsArakI utpattikA krama hai / yahAM IzvaravAdI kahai jo kAmAdikakA prabhavahai / so Izvarake kiye hoya haiN| tAkU kahiye jo Izvara to nitya hai eka svAbhAvarUpa hai / bahuri tAkI icchA bhI eka svabhAva hai / bahuri tAkA jJAna bhI eka svabhAva hai| ara ye saMsArameM kArya haiM te aneka svabhAva rUpa haiM / so eka svabhAva hoya so aneka svabhAva rUpa kAryya nikU kaise kare jo karai to kAryanikI joM Izvara kai tathA icchA ke svabhAva kaiM tathA jJAna ke anitya paNAM ara aneka svabhAva paNAM Avai so aisA Izvara mAnyAM nAhI tathA siddha hoya nAhI bahuri jIvana kai zuddha azuddha bheda karane taiM keIke mukti hoya hai koIke saMsAra hI hai| aisA siddha hoya hai bahuri Izvara vAdakI caracA vizeSa hai so aSTa sahazrI taiM jAnanI // 9 // AgeM pUche haiM jo jIvanake zuddhi azuddhi kahI tinakA svarUpa kahA hai esaiN pUche / AcArya kahai haiN| zuddhayazuddhI punaH zaktI te pAkyApAkyazaktivat / sAdhanAdI tayorvyaktI svabhAvo'tarkagocaraH // 10 // artha-punaH kahiye bahuri te pUrvokta zuddhi azuddhi doU haiM te zakti haiN| yogyatA ayAgyatA hai te sunizvitaasaMbhavadvAdhaka pramANate nizcita karI huI saMbhavai hai jaise mAMSa-ur3ada mUMga dhAnya hai tinameM pAkyApAkya kahie pacaneM pacAvaneM yogya ara na pacane Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 anantakIrti-granthamAlAyAm pacAvane yogya zakti hai so svayameva hai taiseM hai / bahuri tina doUnikI vyakti hai pragaTa honA hai so sAdhi kahie kAla apekSA Adisahita hai tathA anAdi kahiye Adi rahita hai / bahuri yahA~ pUcheM jo sAdi anAdikAheteM hai tahA~ aisA uttara jo yaha varaktakA svabhAva hai so yaha tarkakai gocrnaahiiN| vakta svabhAvameM hetukA pUchanA nAhIM aise kArakAkA artha hai / yahA~TakA meM aisA artha hai / jojIvanakai bhavyapaNA haiM so to zuddhi zakti hai / so to samyagdadarzana Adi kI prAptitaiM nizcayakIjiye haiM / bahuri azuddhizakti abhavyapaNA hai / so samyadarzanAdikakI prApti rahita hai so yaha pratyakSa to sarvajJa jAne haiM / ara chamastha AgamataiM jAne haiM bahuri tinakI vyakti hoya hai / so bhavya jIvakai to zuddhikI vyakti sAdi hai / jAtaiM yA samyagdarzana Adika Adisahita pragaTa hoya haiM / bahuri abhavyajIva azuddhi kI vyakti AnAdi hI hai / 1 jAtaiM yA bhivyAdarzana Adika anAdahIke haiM / bahuri isa zaktikI vyaktikA aisA bhI vyAkhyAna hai / jo jIvanakai abhIprAyake bheda zuddhiazuddhi hai / tahA~ samyagdarzanAdi pariNAma svarUpa abhiprAya to zuddhi hai / ara mithyAdarzana pariNAma svarUpa abhiprAya azuddhi hai / inakI vyakti bhavyajIvanahIke sAdi anAdi hai| tahA~ samyagdarzanAdika na upajai tetaiM azuddhikI vyakti anAdi kahie bahuri samyagdarzanAdi svarUpa zuddhikI vyakti sAdi kahiye aise jAnanA / bahuri koI pUche jau hahAM svabhAva meM tarka na karanA kA so pratyakSa prItimeM AyA padArthakA svabhAvameM tarka na kayA hai / ara jo parokSa hoya tAmeM to tarka kiyA cAhiye tAkA uttara aisA jo anumAna kara pratItimeM AyA arthameM bhI tarka na karanA / aru siddha pramANa Agama gocara jo jInakA svabhAva hai / tAmeM bhI tarka na karanA tAtaiM yaha kahanA bhale prakAra vaNyA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta-mImAMsA / 101 jo dravyAdi saMsAra hai kAraNa jAdUM aisA kAmAdi prabhava rUpa bhAva saMsArakai karma baMdhakai anurUpa paNAM ho taiM jIvinakai zuddhi azudvikA vicitra paNAMteM yukti honA na honA hai // 100 // ___ Agai mAnUM bhagavAna pUchA jo he samaMtabhadra / sarvajJa paNAM Adika upeya tatva bahuri tAke upAya tatva jo jJAyaka kahiye janAvanevAlA hetuvAda ahetuvAda ara kArakatatva daiva pauruSa inakA adhigamana kahiye jAnanA samasta paNeM to pramANa kari ara eka dezapaNe nayana kari karaNAM kahyA hai| jArauM pramANa nayavinA anya prakAra inakA jAnanA na hoya hai yaha niyama kahyA hai / tAtai prathamahI pramANakU kahai nA jAtaiM yAke svarUpa saMkhyA viSaya phala ina cAranike vi vipratipattI hai| -anyavAdI aneka prakAra inakU kahai anyathA mAne hai / tinakA nirAkaraNa vinA pramANakA nizcaya na hoya / aiseM pUche mAnUM AcArya kaheM haiN| tatvajJAnaM pramANaM te, yugapatsarvabhAsanam / kramabhAvi ca yajjJAnaM, syaadvaadnysNskRtm||101|| artha-he bhagavan te kahiye tumAre matameM tatva jJAna hai so pramANa hai / yaha tau pramANakA svarUpa khaa| kaisA hai tumhArA tatvajJAna yugapat sarvabhAsanaM kahiye ekai kAla sarvapadArthanikA hai pratibhAsana jAmaiM aisA kevalajJAna hai bahuri jo jJAna krama bhAvI hai so bhI pramANa hai jAteM yahabhI tatva jJAna hai / aisA mati zruti avadhi manaHparyaya ye cAra jJAna hai / bahuri kesA hetu hoya tAteM syAdvAda naya kAre saMskRta hai / jo sarvathA ekAMta kahie tau vAdhA sahita hoya / tAtai syAdvAda" siddhakiyA nirvAdha hai / aise yugapata sarvabhAsana ara kramabhAvI kahanemeM pratyakSa parokSa rUpa saMkhyA kahI / bahuri sarvabhAsana ara kramarUpa bhAsana aiseM kahanete viSaya janAyA / aiseM kArikA kA artha pramANa Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAma kA svarUpa saMkhyA viSaya janAvaneM svarUpa hai tahA~ aisA jAnanA jo tatva jJAna kahaneMteM ajJAnakai tathA nirAkAra darzanakaiM tathA indiya aura viSaya kai bhiDane rUpa sannikarSakeM tathA indriyakI pravRtti mAtra ke pramANa paNauMkA nirAkaraNa bhayA / yaha pramiti prati karaNa nAhIM tAtai pramANa nAhIM / yahA~ koI pUche tatva jJAnakuM sarvathA pramANatA kahateM anekAMtameM virodha Avai haiM tAkoM kahiye yaha buddhi hai so anekAnta svarUpa hai / jisa AkArateM tatvajJAnarUpa hai tisa AkArateM pramANa hai| ara jisa AkArateM mithyAjJAna svarUpa hai tisa AkarateM apramANa hai| aiseM buddhi pramANa apramANa svarUpa hote anekAntameM virodha nAhIM hai / jaise nirdoSa naitravAlA candramA sUryako ugatai * dekheM / tabapRthvI sUM lagyA huvA dIkhai so candra sUya paNAkI apekSAto yaha dekhanA prayANa hai bahuri pRthvIso lagA dekhanA apramANa hai / vahuri taiseM hI doSa sahita netravAlAkU eka candrayAkA doya candramAdIkhai so candramA dekhanAto pramANa hai / ara doya candramA dekhanA ahyapramANa hai aise ekahI buddhimeM apekSA vivakSAtai pramANa apramANapaNA saMbhava hai| vahuri ihA~ koI pUche pramANa apramANakA nAmakA niyamakA vyavahAra kaiseM Thaharai tAkU kahiye badhate ghaTatekI apekSA pradhAna gauNa kara nAmakA vyavahAra calai hai / jaisaiM kistUrI AdikameM sugaMdha bahuta dekhi tAkU vyavahArameM sugaMdha dravya kahiye aise gaMdhakI pradhAnatA kari kahyA / yadyapi vAmeM sparza Adi bhI haiM--tathApi tinakI gauNatA hai / aise nAmakA vyavahAra hai| aise tatvajJAna pramANakA svarUpa kahyA / bahuri saMkhyA pratyakSa parokSake bheda kari doi kahIM tahA~ pratyakSake bheda doya / tahA~ vyavahAra pratyakSato indriya buddhiindriya kari viSayako sAkSAt jAnanA bahuri paramArtha pratyakSa sakala pratyakSa to kevalajJAna ara vikala pratyakSa avadhi manaHparyayajJAna aisaiM Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . Apta-mImAMsA / 103 pratyakSa pramANa haiM / yAkA lakSaNa samAnya spaSTa vizeSani sahita vastukA jAnanA hai / bahuri parokSakA lakSaNa sAmAnya aspaSTa vyavadhAnasahita jAnanA tAke bheda pAMca / smRti pratyabhijJAna tarka anumAna Agama aisaiM / inakA lakSaNa aisA jo pUrvai anubhavameM dhAraNameM aayaa| -vastukA smaraNa honA yAda AvanA so smRti hai| bahuri vartamAnameM anubhavameM aayaa| ara pUrvalekA yAdi AvanAM doUniteM ekapaNA ara sadRzapaNAM AdikakA jor3arUpa jJAna honA so pratyabhijJAna hai / bahuri sAdhya sAdhanakai vyApti jo avinAbhAva tAkU~ jAnaiM so tarka hai| bahuri sAdhana sAdhya padArthakA jJAna honA so anumAna hai tAke bheda doya haiM svArthanumAna parArthAnumAna aisaiM tahA~ sAdhana" sAdhyakA ApahI nizcaya kari jAnaiM so svArthanumAna hai / bahuri parake upadeza" nizcayakari jAnaiM so parArthAnumAna hai| tAke pAMca avayava haiN| pratijJA hetu udAharaNa upanaya nigamana tahA~ sAdhya ara sAdhyakA Azraya doUniH pakSa kahiye / aise pakSake vcni| pratijJA kahiye tahA~ sAdhyakA svarUpato zakya abhipreta aprasiddha aise tInasvarUpa hai / ara sAdhyakA Azraya pratyakSAdika kari prasiddha hoya hai| bahuri sAdhya taiM avinAbhAva vyApti jAkai hoya aisA sAdhanakA svarUpa hai / tAkA vacana kU~ hetu kahiye / vahuri pakSa sArakhA tathA vilakSaNa anyaThikANA hoya tApU dRSTAMta kahie haiM / tAkA bacana kU udAharaNa kahie hai| so pakSa sArakhAkU~ anvayI kahie / viparIta kU~ vyatireka kahie / bahuri dRSTAntakI apekSA le ara pakSakU sAmAna kari kahe so upanaya hai / bahuri hetu pUrvaka pakSakA niyama kari kahanA nigamana hai / inakA udAharaNa aisA yaha parvata agnimAna hai| yahatoM pratijJA bahuri jAta yaha dhUmavAna hai yaha hetu bahuri jo dhUmavAna hai so agnibAna hai jaise rasoI ghara yaha anvaya dRSTAMnta / bahuri jo dhUmavAna nAhIM to agnibAna naahii| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 anantakIrti-granthamAlAyAm jaise jalakA nivAza yaha vyatireka dRSTAMnta yaha udAharaNa / bahuri jaise yaha dhUmavAna parvata hai yaha upanaya / bahuri tA" yaha agnimAna hai yaha nigamana aise pAMca prayogakA parArthA numAna haiM / bahuri Apta jo sarvajJa Adi jo sAMcA vaktA tAkai vacananai vastu nizcayakIjiye so Agama pramANa hai / aiseM pramANakI saMkhyA hai| anyavAdI smRti pratyabhi jJAna tarkakU pramANa naiM mAni sa~khyAkA niyama thApai haiM / tinakA niyama smRti Adi pramANa vigAr3e haiN| bahuri pramANakA viSaya sAmAnya vizeSa svarUpa vastu hai / sohI nirvAdha siddha hoya hai / anyavAdI sAmAnyahIkU~ tayA vizeSa hI kU~ tathA doU~ kU~ paraspara apekSA rahita pramANakA viSaya thApeM haiM so nirvAdha siddhi hoya nAhIM hai / bahuri tatvajJAna syAdvAdanaya kari sa~skRta hai tahA~ aise jAnanAM jo tatvajJAna hai so kathaMcit yugapata pratibhAsa svarUpa hai / jAteM sakala viSaya svarUpa hai| ara kathaMcit krama bhAvI hai / jAte jAkA kramarUpa viSaya hai / ityAdi sapta bhaMga jor3anA athavA nyAre nyAre bhedani prati lagAvaNAM / jaise tatvajJAna hai so kathaMcit pramANa hai / apanI pramiti prati sAdhakatama karaNa hai / bahuri kathaMcit apramANa hai jAteM anya pramANake bheda apekSA prameya hai / athavA Apake Apa prameya hai / ityadi saptabhaMgI jor3anI bahuri pramANa kI vizeSa caracA aSTa sahabhI TIkA taiM tathA zlokavArtika tatvArtha sUtrakI TIkA taiM tathA parIkSAmukha grantha taiM jAnanI // 101 // AgeM pramANakA phalakA svarUpa kahai haiN| jAnai anyavAdI phalakAsvarUpa anyaprakAra mAneM hai tAkA nirAkaraNa hoya / upekSAphalamAdyasya, zeSasyAdAnahAnadhIH / pUrva vA jJAna nAzo vA sarvasyAsya svgocre||102|| 1 sanAtana jaina-grantha-mAlAkI mudrita AptamImAMsAmeM 'pUrvA' pATha mukhya hai| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| 105 artha-Adyasya kahie kArikAmeM yugapatsarvabhAsana~ aisA pahale kahyA hai / so kevalajJAna Adya lenAM tisakA bhinna phala tau upekSA kahie udAsInatA vItarAgatA hai / jAteM kevalInikaiM sarva prayojana siddha bhayA saMsAra ara saMsArakA kAraNa haye thA tAkA abhAva bhayA ara mokSakA kAraNa upAdeya thA tAkI prApti bhii| aba kichU prayojana na rahA-tAte vItarAgatA hai / ihA~ koI pUche kevalI vItarAga kai prANInikai hitopadeza rUpa vacana karuNAM vinA kaise pravatrauM hai / tAkU~ kahie tinake ghAti karmakA nAza bhayA tAtai mohakA vizeSa jo karuNA so to nAhIM hai / ara aMtarAyake nAzateM sarva prAraNIni abhayadAna deneM svarUpa AtmAkA svabhAva hai so pragaTa bhayA hai so hI paramadayA hai / so hI mohake amAva" upekSA hai / bahuri upadezakA vacana hai so tIrthakarapaNAnAmA nAma karma kI prakRtike udayateM vinA icchA svavameva prvte hai| tinateM sarva prANInika hitahoya hai / bahuri kevala jJAna pramANakA abhinna phala ajJAnakA abhAva hai / bahuri zeSa kahie mati Adi jJAnarUpapramANa tAkA phala sAkSAtato apaneviSaya virSe ajJAnakA abhAva hai / so tina" abhinna hai bahuri paraMparA kari heyakA tyAga upAdeyakA grahaNakA jJAna honA phala hai tathA pUrvA kahiye upekSA bhI hai te tina" bhinna haiM aise kathaMcit phala abhinna kathaMcit bhinna hai / yAteM ekAntakA nirAkaraNa hai // 102 // AgeM pUche haiM jo pramANakA phala syAdvAdanaya saMskRta kahA so syAtzakAsvarUpa kahA hai / aise pUche AcArya kahaiM haiM / vAkyeSvanekAMtadyotI gamyaM prati vizeSaNam / syAnipAto'rthayogitvAt tavakevalinAmapi // 103 // 1 vizeSakaH, yaha pATha sanAtana jaina-graMtha mAlAkI vasunaMdi saiddhAntika mudrita AptamImAvRttimeM muravya hai likhita bhASA AptamImAMsAmeM tathA mudrita aSTasahasrImeM ' vizeSaNaM' yahI pATha mukhya hai| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 anantakIrti-granthamAlAyAm he bhagavan ? syAt aisA zabda hai| so nipAta hai / avyaya hai| vAkyanivirSe anekAntakA dyoti kahie prakAzane vAlA hai / bahuri gamyaM kahie sAdhane yogya jAnane yogya padArtha hai tAprati vizeSaNa hai / jAte yAkai arthakA yogIpaNAM hai arthte saMbaMdha hai / yAteM tumAre matameM kevalInike bhI yaha hai tahA~ koI pachai bAkya kahA tAkA samAdhAna je varNasvarUpa pada haiM / tinakai paraspara apekSArUpanikai nirapekSa samudAya hoya so vAkya hai / anyavAdI to vAkyakA svarUpa anekaprakAra anyathA kahaiM haiM / so nirvAdha nAhIM te dasaprakAra vAkyato yaha kahaiM haiM / tinake nAma AkhyAzabda 1 saMghAta 2 tAmeM vartaM aisIjAti 3 eka avayava rahita zadba 4 krama 5 buddhi 6 anusaMhRti 7 Adyapada 8 aMtapada 9 sApekSapada 10 eseN ityAdi anekaprakAra kahai hai / tinameM bAdhAAvai hai| syAdvAdakari siddha vAkyakA svarUpa kahyA sohI nirvAdha hai / bahuri pUche, anekAnta kahA ? tAkA samAdhAna-sat asat nitya anitya eka aneka ityAdi sarvathA ekAMtakA nirAkaraNa anekAMta hai / so ina sat Adike lagAyA syAt zabda hai so tisakA vizeSaNa paNAM kari tisakU~ tatvakA avayava paNAM kAra tAkA dyotaka hoya hai / jAtai nipAta zabdanikU dyotaka bhI kahiai haiM / bahuri yaha syAt nipAta syAdvAdakA vAcaka bhI hai / bahuri (vAkya) dyotaka pakSavidhaiM bhI gamya kahie jAnane yonya artha prati vizeSaNa hoya hai / bahuri syAt zabda sarvahI vAkyani prati lagAvaNAM jAte sarva arthakU~ ekahI zabda kahai nAMhIM vAkya kramasauM 1 AkhyAtazabdaH saMghAto, jAtiH saMghAtavartinI ekonavayavaH zabdaH kramo buddhayanusaMhatI // 1 // padamAdyaM padaM cAntyaM padaM sApekSamityapi / vAkyaM prati matibhinnA bahudhA nyAyavedinAm // 2 // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| pravarte hai / tAteM jisa vAkya kaiM jo gamya artha hoya tAhIkA dyotaka hoya hai / jo syAt zabda na lagAiye to anekAnta artha jAnyA jAya nAhIM aiseM jAnanA // 103 // . AgeM pUhaiM jo kathaMcit Adi zadbateM bhI to anekAnta arthakA jAnanA hoya hai / AcArya kahai haiM--yaha satya hai / hoya hai yaha katha-. cit zabda bhI tisa syAt zabdakA paryAya zabda hai / sohI syAdvAda dikhAveM haiN| syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAmkivRttacidvidhiH / saptabhaMganayApekSo heyAdeyavizeSakaH // 104 // artha--syAdvAda kahie syAt zabda hai so sarvathA ekAntakA tyAgauM kathaMcit / aisA yAkA paryAya zabda hai / jAte kiM zabdakA kathaM nipajAya cit pratyayakA vidhAna kiyA hai taba kathaMcit aisA bhayA hai / bahuri kaisA hai / saptamaMgarUpanayanakI hai apekSA jAkai / bahuri kaisAhai heya ara upAdeya jo artha tAkA vizeSakahai bheda karanevAlA hai / ihA~ aisA jananAM jo yaha syAdvAda hai / so anekAnta vastu kU~ abhiprAyarUpa apaNAM viSayakari saptabhaMga nayakI apekSAle ara svabhAva ara parabhAvakari sat asat Adi kI vyavasthA kU~ pratipAdanakarai hai / tahA~ saptamaMga nayato pUrvaM kahe te jAnUM / --bahuri naya haiM te dravyArthika paryAyAthika ina doyake bheda naigama Adika haiM tahA~ naigama saMgraha vyavahAra ye tInatau dvavyArthikakebheda haiM RjusUtra zabda samAbhirUDha evaMbhUta ye cAri paryAyarthikake bheda haiM bahuri ina sAtanimeM naigama saMgraha vyavahAra RjusUtra ye cyAra to artha pradhAna hai / bahuri zabda samabhirUDha evaMbhUta ye tIna zabda pradhAna haiN| bahuri naigama nayake tIna bheda haiN| doya dravya kU~ pradhAna goNa kari pravarte Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 anantakIrti-granthamAlAyAm - doya paryAya kUM pradhAna gauNa kari pravarte / dravya ara paryAyakUM pradhAna gauNa kAra pravarte aiseM tIna / tahAM doya zuddha dravyakUM pradhAna gauNa kAra pravarte / tathA eka zuddha eka azuddhi eaisaiM doyadravya kU~ pradhAna goNa kAra pravarte / aise dravya naigama doya prakAra bahuri paryyAya naigama tIna prakAra doya artha payyaryA doya vyaMjana paryyAya eka artha paryAya eka vyaMjana paryAya inakU~ pradhAna gauNa kari pravarte tahA~ pradhAna artha paryAya tIna prakAra jJAnArtha paryAya jJeyArtha payryAya jJAnajJeyArtha paryyAya aiseM vyajaMna paryyAya naigama chaha prakAra zabda vyaMjana paryyAya, samabhirUDha vyaMjana paryyAya, evaMbhUta vyaMjana paryAya, zabda samamirUDha vyaMjana paryAya, zadva evaMbhUta vyaMjana paryAya, samamirUDha evaMbhUta vyaMjana paryAya, aiseM bahuri artha vyaMjana paryyAya naigama tIna prakAra hai| RjusUtrazabda, RjusUtrasamabhirUDha, RjusUtra evaMbhUta / aiseM - bahuri dravyaparyyAyanaigama ATha prakAra hai / zuddhadravyaRju sUtrArtha paryAya zuddhadravyazadva, zuddhadravyasamabhirUDha, zuddhadravyaevaMbhUta / azuddhadravyaRju sUtra, azuddhadravyasamabhirUDha, azuddhadravyazabda, azuddhadravya evaM bhUta aiseM bahuri zabdanayake kAla kAraka liMga saMkhyA sAdhana upagrahake bheda haiM mukhya gauNa kari pravartte ityAdi naya, je te vacanake bheda haiM te te hI naya haiM // tinake mukhya gauNa kari vidhinizedhataiM sAta sAta bhaMga kari pravarteM haiM / so eaiseM nayanikI apekSA le syAdvAda pravarttaM hai / so heya upAdeya tatva kUM janAvai hai // 104 // AgaiM kahaiM haiM / jo aisA yaha syAdvAda hai / so kevala jJAnakI jyoM - sarva tattva prakAzaka hai / so hI dikhAvaiM haiM / syAdvAdakevalajJAne sarvatatvaprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca, hyavastvanyatamaM bhavet // 105 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| artha-syAdvAda aura kevalajJAna ye dou haiM tai kaise haiM sarva tattvakA prakAzana jinauM aise haiM / bahuri inameM sAkSAt kahie pratyakSa ara asAkSAt kahie parokSa aisaiM jAnanehIkA bheda hai bahuri inameM ekahI kahiye ara eka na kahiye aisaiM anyatama hoya tau avastu hoya / ihA~ aisA jAnanAM jo jJAna pratyakSa parIkSa aiseM doya hi prakAra haiN| ina sivAya anya koI hai nAhIM bahuri dou hI pradhAna haiM / jAtai para-. spara hetupaNA inaka hai kebala jAnateM syAdvAda pravarauM hai / bahuri kevala jJAna anAdi saMtAnarUpa hai tauu syAdvAda taiM jAnyAjAya hai / bahuri sarvatattvake prakAzaka samAna kahyA tAkA yaha abhiprAya hai jo jIvAdi sAta padArtha tatva kahe tinakA kahanAM doukaiM samAna haiM jaisaiM Agama hai so jIvAdika samasta tatva kU~ para kU~ pratipAdana karai hai / taise hI kevalI. bhI bhASai hai / aiseM samAna haiM / pratyakSa parokSa prakAzaneMkA hI bheda hai / vacanadvAre kahanekI apekSA bhI samAna haiN| jAteM jina vizeSani kU kevalI jAnaiM hai tinameM je vacana agocara haiM / te kahanemeM A3 hI nAhIM bahuri syAdvAdanayasaMskRtaM tatvajJAnaM yAkA vyAkhyAna aisA jo pramANa nayakari saMskRta hai tahA~ syAdvAdatau saptabhaMgI vacanakI vidhitaiM pramANa hai / bahuri naigama Adi bahuta bhedarUpa naya hai aise saMkSepa" kahyA vistArateM anya granthaniteM jAnanA // 105 // __ AneM aba tatvazAnapramANasyAdvAdanayasaMskRta inakA aura prakAra vyAkhyAna karaiM haiM / tahA~ syAdvAdatau ahetuvAda Agama hai bahuri naye hai so hetuvAda hai / tina dounakari saMskRta hai so hI yuktizAstra ina douna kari aviruddha hai / sunizcitAsaMbhavadvAdhaka rUpa hai / aisaiM. abhiprAyavAna AcArya hai te-syAdvAda ahetuvAda hai / so to pahale kaha hI Aye haiM avahetuvAda jo naya tAkA lakSaNa kahaiM / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakIrti-granthamAlAyAm sadharmaNaiva sAdhyasya sAdharmyAdavirodhataH / syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaMjako nayaH // 106 // artha --jA kari sAdhya padArtha jAniye so naya hai / so kaisA hai * syAdvAda jo zrutapramANa tAtaiM bhedarUpa kiyA jo arthakA vizeSa zakya abhipreta asiddha vizeSaNa viziSTa sAdhya vivAda meM AyA tAkA vyaMjaka hai| * so kaisaiM vyaMjaka hai sAdhya ke samAna dharmarUpa jo dRSTAnta tAhI kari * sAdharmya kahie samAna dharmapaNAteM vyaMjaka hai so avirodhataiM vyaMjaka hai * sAdhyataiM viruddha pakSake sAdharmyateM vyaMjaka nAhIM hai vipakSataiM to ve dharma teM avirodha karI tukai sAdhyakA prakAzana paNAM haiM aiseM karane taiM -hI hetukA lakSaNa anyathAnupapannapaNAM hoya hai / ( anyaprakAra hetukA lakSaNa kahaiM tAmeM bAdhA hai ) aiseM naya hai so hI hetu hai / bahuri aise naya sAmAnya kAbhI lakSaNa hoya hai / jAtaiM syAdvAda taiM bheda rUpAka yA jo artha so pradhAnapaNAteM sarva aMgakA vyApane vAlA hai / tAkA vizeSa--jo nitya paNAM Adika tAkA nyArA nyArAkA kahane vAlA hai - so yaha naya hai aiseM nayakA samAna lakSaNa jAnanA hetutau jo sAdhya abhipreta maiM Avai tAhI kU~ sAdhai hai / bahuri naya sAmAnya hai so sarva dharmanimeM vyApaka hai aise aneka dharmani sahita vastukI prattipattI prApti jJAna so to pramANa hai bahuri eka dharmakI prattIpattI dharma sApekSa pratipatti hai so naya hai / bahuri pratipakSI dharmakA sarvathA nirAkaraNa so durnaya hai // 103 // C - 110 AgaiM jo pramANakA viSaya anekAntAtmaka vastu kA so kaisA hai aise pUcheM AcArya kahaiM haiM / nayopanayaikAntAnAM trikAlAnAM samuccayaH / vizvagra bhAva saMbaMdho dravyamekamanekadhA / / 107 // 1' avibhrAD' aisAbhI pATha hai / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| . artha-tIna kAla sambadhI je naya ara upanaya tinakA ekAMta tinakA avizvagbhAva svarUpa jo sambadha aisA samuccakahie samudAya ekatA so dravya hai / so kaisA hai anekadhA kahie aneka prakAra hai / tahA~ nayakA svarUpa tau pahale kahA so hai te dravya paryAyake bhedatai tathA tinake uttara bhadatai aneka hai / bahuri tina nayana kI zAkhA prati zAkhA aneka haiM / te upayana haiM / bahuri eka eka dharmakA grahaNa karanA so tinakA ekAnta hai / tinakA samuccaya aisA jo dharma apanA Azraya rUpa dharmAkU chor3i anya dharmI meM jAnA aisA azakya vivecanapaNAM rUpa samudAya so ihA~ bhedAbheda kathaMcit jAnanA / sarvathA bhedAbheda meM virodha hai / aiseM trikAlavartI naya upanayakA viSayabhUta paryAyavizeSanikA samUha dravya hai so ekAnekasvarUpa vastu hai / aisA samyak prakAra karA huA vaNai haiM // 107 // AgeM paravAdIkI AzaMkA vicAri ara dUra karate saMte AcAryakaheM haiN| mithyAsamUho mithyA cena mithyakAntatAsti naH / nirapekSA nayAH mithyA sApekSA vastu te'rthakRt // 108 // artha-ihA~ anyavAdI tarka karai jo tumane vastukA svarUpa naya aura upanayakA ekAntakA samUhaLU dravya kari kahyA so nayanakA ekAntakuM to tuma mithyA kahate Avo ho so mithyA nayanakA samUhabhI mithyAhI ho ya tAkU AcAryya kahaiM haiM / jo mithyA nayanakA samUha hai so tau mithyA hI hai / bahuri hamAre jainIni ke nayanake samUha haiM so mithyA naahiiN| jAtai aisA kahyA haiM / je paraspara apekSA rahita naya haiM te to mithyA haiN| bahuri je paraspara apekSAsahita naya haiM / te vastu svarUpa haiN| te artha kriyAkU kareM aisA vastukU sAdhai haiM nirapekSapaNAM hai so to pratipakSI dharmakA sarvathA nirAkaraNa svarUpa hai| bahuri pratipakSI dharmarauM upekSA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 anantakIrti granthamAlAyAma kahie udAsInatAsoM sApekSapaNA hai upekSA na hoya / ara pratipakSI dharmakaM mukhya karaiM to pramANa nayameM vizeSa na Thahare haiM pramANa naya durna - yakA aisAhI lakSaNa varNai hai / dou dharmakA samAna grahaNa so to pramANa bahuri pratipakSI dharmateM upekSA so sunaya bahuri pratipakSI dharmakA sarvathA tyAgaso durnaya aisaiM sarvakA upasaMhAra saMkSepa sameTanA jAnanAM // 108 // Age pUcheM hai jo aise anekAntAtmA artha hai to vacana kari kaise niyama kari kahie jAteM pratiniyata kahie nyAre nyAre padArthani viSai lokake~ pravRtti hoya aiseM AzaMkA hotaiM AcArya kaheM haiM / niyamyate'rtho vAkyena vidhinA vAraNena vA / tathAnyathAca so'vazyamavizeSatvamanyathA // 109 // I 1 artha - vidha rUpa tathA vAraNa kahie niSedharUpa aisA vAkya kari artha kahiye padArtha so niyamyate kahie niyama rUpa kariye haiM / jAtaiM so kahie padArtha tathA kahie taisA ara anyathA kari anyasA aisA vidhi niSedha rUpa avasya haiM / bahuri aisA na mAnie to avizeSatva kahie padArtha ke vizeSaNa yogyapaNA na hoya ihA~ aisA jAnanA jo kachU sat rUpa vastu hai / so sarvahI anekAnta svarUpa haiM / jAtai aisAhoya sohI artha I kriyAkA karanevAlA hoi / sarvathA ekAnta svarUpa to avastu hai / so artha kriyA rahita hai / yahato vidhi rUpavAkya hai anyamatI bhI sAre aiseM hI ekAneka svarUpa mAnaiM haiM / parantu sarvathA goNa mukhya kari eka pakSakU~ paramArtha mAni dUjI pakSakA lopa kari abhiprAya vigAr3e haiM / ara mAneM aise haiM boddha matI tau eka saMvadanekU~ citrAkAra mAneM hai| naiyyAyika Izvarake jJAnakU~ anekAkAra mAnaiM haiM | sAkhyAmatI svasaMvedanakUM buddhimeM AyA padArthaM jAnane vAlA mAne hai mImasaka bhI phalajJAnakU~ svasaMvedamAnaiM svarUpa ara arthanikA jAnanevAlA mAne haiM cArvAkabhI pratyakSa jJAnakU~ 1 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| apanAM parakA jAnanevAlA mAneM haiM / aiseM ekAneka svarUpa mAni ara eka pkss| sarvathA mukhya goNa karai taba abhiprAya vigaDyA ho kahie / aisaiM to yaha anekAnta svarUpa vastukA vidhi vAkya hai / bahula tesaiMhI niSedha vAkya hai / jo vastu tattva hai so kichu bhI ekAnta svarUpa nAhIM hai / jAteM sarvathA ekAntameM sarvathA arthakriyA nAhIM haiN| jaise AkAzake phUlanAhIM hai / tAteM artha kriyA bhI naahiiN| aise anyavAdIni kari mAnyAM jo sarvathA ekAntanikI mAnyakA niSedha hai / jAteM sarvathA ekAnta tau kichU vastu nAhIM so niSedhave yogya bhI nAhIM ara paravAdInikI mAnya bhAvarUpa hai / tAkA niSedha hai| esaiN vidhi pratiSedha vAkya kari vastu tatva niyamarUpa kIjiye hai| bahuri taiseM hI tathA anyathAkA avasyabhAva hai jo tathA anyathA na hoya tau padArtha vizeSa na Thaharai pratibedha vinA vidhi vizeSaNa nAhI dou vizeSaNa vinA vizeSa padArtha naahiiN| isa hI kathana kari vidhi pratiSedha doUko gauNa kari sat asat Adi vAkya virSe koI vRtti jAnanI // 109 // __ ANa anyavAdI kahai jo vAkya hai so sarvathA vidhihI kari vastu tattvake niyama rUpa karai hai / aise ekAnta virSe AcArya dUSaNadikhAvaiM haiN| tadatadvastubAgeSA tdevetynushaastii| na satyA syAnmRSAvAkyaiH kathaMtatvArthadezanA // 110 // artha-vastu hai so tat atat aisaiM doU rUpa hai / jAteM yahu vAk kahie vANI tat hI hai / aiseM kahate kaisaiM satya hoya hai na hoya / bahuri aiseM asatya vAkyani kari tatvArthakA upadeza kaisaiM pravattai asatya vAkyakU kauna mAnai / yahA~ aisA jAnanA jo vastu hai so tau pratyakSAdi pramANakA viSayabhUta sat asat Adi viruddha dharmakA AdhArarUpa hai so A0-8 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 anantakIrti-granthamAlAyAma aviruddha hai so anyavAdi sat rUpahI hai tathA asat rUpahI hai / aisA ekAnta kahaiM haiM to kahau vastu tau aise hai nAhI vastuhI apanA svarUpa anekAMtAtmaka Apa dikhAvai haiM to hama kahA kareM vAdI pukArai hai viruddha hai re viruddha hai re tau pukAro kichU nirarthaka pukAranameM sAdhya hai nAhIM / aiseM tat atat vastukU~ tat hI hai--aiseM kahatI vANI mithyA hai / ara mithyA vAkyanikari tatvArtha kI dezanA yukta nAhIM haiM / aisA siddha kiyA // 110 // ___ Arge vAkya hai so pratiSedha pradhAna kari hI padArtha kU niyama rUpa karai hai / aisA ekAnta bhI zreSTa nAhIM / aisA kahaiM haiM / vaaksvbhaavo'nyvaagrthprtissedhnirNkushH| Aha ca svArthasAmAnyaM tAdRg vAcyaM khapuSyavat // 111 // artha-bacanakA yaha svabhAva hai / jo apanA artha sAmAnyakU to kahai hai bahuri anya vacanakA arthakA pratiSedha avazya karai hai / tAmaiM niraMkuza hai / bahuri ihAM bauddhamatI kahai, jo anya bacanakA pratiSedha hai so hI vacanakA artha niraMkuza hohu svArtha sAmAnyatau kahane mAtra hai| kichu vastu nAhI tAkU AcArya kahai haiM / jo aisA bacana to AkAzake phUlavatU hai ihAM aisA jAnanAM jo bacanake apanA sAmAnya arthakA tau pratipAdana ara anya bacanakA arthakA niSedha sivAya anya kichu kahanakU hai nAhI doumeMsUM eka na hoya tau bacana kahyA hI na kahyA samAna hai tAkA kichU artha hai naahiiN| nizcayateM sAmAnyatau vizeSa vinA ara vizeSa sAmAnya binA kahUM dakhai hai nAhIM dojahI vastu svarUpa hai| isa sivAya anyApoha kahai tau kichU hai nAhI tatvakI prApti vinA kevala bacana kaha kari Apa tathA parakU kAhai* ThiganAM // 111 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apta-mImAMsA | 115 Age kaheM haiM jo vidhi ekAntakI jyoM niSedha ekAntakA bhI nirAkaraNa to vistAra kari pahale kaha hI Ae bahuri phira bhI niSedhahI bacanakA artha kahanevAle vAdIkI AzaMkA dUra kareM haiM; sAmAnyavAgvizeSe cena zabdArtho mRSA hi sA / abhipretavizeSApteH syAtkAraH satyalAcchanaH // 112 // artha - sAmAnya vANI hai so cet kahie jo vizeSa viSai zabdArtha svarUpa nAhIM haiM / vizeSakUM na jAnAvai to aisI vANI mithyA hI hai / bahuri abhipretameM liyAjo vizeSa tAkI prAptikA syAtkAra hai / so satyArtha lakSaNa kahie cinha hai / yaha cinha abhiprAyameM tiSTate vizeSa kUM jAnA hai / yahA~ aisA jAnanAjo boddhamatI anyApoha kahie anyake niSedhamAtra vAkyakA artha kahai hai / so anyApoha kucha vastu hai nAhIM / vastuto sAmAnya vizeSAtmaka hai / so sAmAnyakUM kahai taMba vizeSa vaktAke abhiprAyameM gamyamAna hai / tAkUM bhI kahanevAlA sAmAnya vacanahI hai / jAtaiM yAke~ syAt pada lAge haiM / so abhipreta vizaSake jAnanekA yaha syAtkAra satyArtha cinha hai / bahuri abhAvakUM tau kahai / ara bhAvakUM na kahai aisA vacanatau anukta samAna hai // 112 // / 1 AgaiM haiM haiM jo aisA syAdvAdakA nizcaya kiyA tAtaiM syAdvAdahI satyArtha hai / anyavAda satyArtha nAhIM hai / aise bhagavAna samantabhadrasvAmI atizayarUpa kahaiM haiM / vidheyamIpsitArthAGga pratiSedhyAvirodhi yat / tathaivAdeyatvamiti syAdvAdasaMsthitiH // 113 // artha-yathA kahie jaiseM jo pratiSedhya padArtha sau avirodhI vidheya padArtha hai / so yaha IpsitArthaMga kahie Apake bAMchita abhipreta padArthakA aMgabhUta hai taiseM hI Adeya hayatva kahie grahaNa karane yogya ara tyAga Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 anantakIrti - granthamAlAyAma . karane yogyapaNAMbhI pratiSedhyateM avinAbhAvI hai / aiseM syAdvAdakI samyak prakAra sthiti hai tahAM asti ityAdika tau abhiprAyameM liyA huA vidheya hai / tahAM jo rAjAkA bhaya coraAdikakA bhaya taiM kucha 1 vidhAna karai to tAkUM vidheya na kahie jAtaiM tAkA karanekA abhiprAya nAhIM / bahuri abhiprAyameM bhI liyA ara vidhAna na kiyA so bhI vidheya na kahiye jAtaiM tisameM karanekI yogyatA hI hai vidhAna na bhayA bahuri abhiprAyameM bhI na liyA ara kahanebhI na lAgA so kichU vidheya hai hI nAhIM, pratiSedhya bhI nAhIM tAtaiM upekSA udasInatA mAtrahI hai / bahuri ina sivAya abhiprAyameM liyA ara vighAna karai so vidheya hai / so pratiSedhya je nAstitva Adi tinataiM aviruddha hai / sohI taiseMhI vAMchita padArthakA aMga hai / jAtaiM vidhi pratiSedhakaiM paraspara avinAbhAva lakSaNapaNA hai / aiseM vidheya pratiSedhya svarUpake vizeSataiM syAdvAda prakriyA joDaNI / astitva AdivizeSa hai / so apane svarUpa kari vidheya hai pratiSedhya svarUpa kari vidheya nAhIM hai -- aise kathaMcit vidheya hai / kathaMcit avidheya hai| aiseM pratiSedhya para lagAvaNAM / taisaiMhI jIvAdi padArthani para lagAvaNAM kathaMcit vidheya / kathaMcit pratiSedhya / aisaiM syAdvAdakA samyak sthiti yukti zAstrataiM avirodha sadhai hai / ara pahalai bhAva ekAnta ityAdi viSaihI vidhi pratiSedhake virodha avirodhakA samarthana kiyA hai / tAtaiM zrI samaMtabhadraAcArya bhagavAna prati kahaiM haiM / jo he bhagavan hamaneM nirvAdha nizcaya kiyA hai jo yuktizAstrateM avirodhI bacana paNAMtaiM tuma hI niradoSa ho / anya nAhIM haiM tinake vacana nirvAdha nahIM haiM // 113 // ava yaha aptamImAMsAkA prAraMbha kiyAthA tAkA nirvahaNa ara Apake tAkA phalakoM AcArya prakArauM haiM / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aapt-miimaaNsaa| 117. itIyamAptamImAMsA vihitA hitmicchtaa| samyamithyopadezArthavizeSapratipattaye / / 114 // artha-iti kahie eseN dasa pariccheda svarUpa yaha aptamImAMsA sarvajJa vizeSakI parIkSA hai so hitakU icchate je bhavyajIva tinakaiM samyak upadeza ara mithyA upadeza tinakA vizeSa sAmarthya asatyArtha tAkI pratipattI heya upAdeyarUpa jAnanA / zraddhAna karaNAM AcAraNa karaNAM tAke arthi hama racI hai aise AcAryAnineM apanA abhipreta prabhojana kahyA hai / so Arya satpuruSanika vicArane yogya hai tahAM hita to mokSa tathA tisakA kAraNa sabhyagdarzana jJAna caritra jAnaneM / bahuri samyak upadezatau mokSakA kAraNa samyagdarzana jJAna caritrakA kahanA hai / bahuri mithyA upadeza jJAna hI taiM mokSa hai ityAdi kahaiM haiN| bahuri zAstrakA AraMbha vi AptakA stavana mokSa mArgake netA karmabhUbhRtake bhettA vizvatatvake jJAtA aisA kiyA tAkI yaha parIkSA karI hai yAhI te yAkA nAma AptamImAMsA hai / aura Adi akSarake nAmase devAgama stotra hai / aiseM jAnanA / AptakI parIkSA kI vizeSa caracA jAnyA cAho to aSTasahasrI taiM jAniyo yahAM artha saMkSepa likhA hai // 114 // jayati jagati klezAvezaprapaMca himAMzumAn , vihataviSamaikAntadhvAnta pramANanayAMzumAn / yatipatirajo yasyA dhRSyAnmatAmbunidhelavAn , svamatamatayastIrthyAnAnApare samupAsate // 1 yaha padya vasunandisaiddhAntikakIvRttike antameM graMtha samAptikA maMgalAcaraNa rUpa hai| paraMtu paM0 jayacaMdrajI chAvaDAneM isakI bhASA vacanikA nahIM likhI hai| zAyada aSTasahasrI kArake matake anusAra graMthakartAkI kRti nahIM samajha kara paMDitajIne bhASA vacanikA karanese ise chor3a diyA ho| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . anantakIrti-granthamAlAyAm .... caupAI // jJAna ajJAna mokSa aru bandha / saMtatikI utpattI saMbaMdha // naya pramANa ina sabakI rIti syAdvAda bhASI muni nIti // 1 // iti zrI AptamImAMsA nAma devAgamastotrakI deza bhASA maya vAcanikA viSai dasamA-pariccheda samApta bhayA // 10 // yahA~ tAI kArikA ekasau caudaha bhaI // 114 // savaiyA 23 sA // ghAti nivAra bhaye arahaMta aghAtinivAri susiddha khaae| paMca acAra samAri acArija bhavyani tAratare zruta gAye // aMga upaMga par3he uvajhAya par3hAya ghaNe ziva rAha lagAye / sAdhu savai guNamUladharai tava sAdhaya mokSa namoM mana bhAye // 1 // |dohaa| maMgala kAraNa paMca guru / namoM vighnakI hAni / grantha aMti maMgala aratha / namaskAra mamajAna // 2 // samaMtabhadra akalaMka puni / vidyAnaMdi sujAni / inake carana namoM sadA / sAdhutrayI guNakhAni // 3 // savaiyA 23 saa|| deza DhuMDhAharu jaipura thAna mahAna nareza jageza virAjai / nyAya calaiM savaloka bhalaiM vidhi vAtsala hai sukha soM Dara bhAje / jaina janAva hute tinameM ju adhyAtama zaili bhalI susamAjai / hauM tinamaiM jayacaMda sunAma kiyo yaha kAma par3ho nija kALeM // 4 // - dohaa|| aSTA daza sata sAThi SaT vikrama sambatajAni / caitra kRSNacodasa divasa pUrNa vAcanikA mAni / 5 // iti / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- _