________________
પ્રાણાયામનું વર્ણન કરાય છેरेचकः स्याद् बहिर्वृत्तिरन्तवृत्तिश्च पूरकः । कुम्भकः स्तम्भवृत्तिश्च, प्राणायामस्त्रिधेत्ययम् ॥२२-१७॥
બાહ્યવૃત્તિ શ્વાસને રેચક કહેવાય છે; આત્યંતર વૃત્તિ પ્રયાસને પૂરક કહેવાય છે અને સ્તબ્બવૃત્તિ એ બંન્નેને કુમ્ભક કહેવાય છે-આ રીતે ત્રણ પ્રકારનો પ્રાણાયામ કહેવાય છે.”-આ પ્રમાણે સત્તરમા શ્લોકનો શબ્દશ: અર્થ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-યોગના ત્રીજા અન આસનની સિદ્ધિ થયા પછી શ્વાસ-પ્રશ્વાસની સ્વાભાવિક ગતિનો જે અભાવ થાય છે, તેને પ્રાણાયામ કહેવાય છે. બહારના વાયુને અંદર લેવો તેનું નામ શ્વાસ છે અને ઉદરમાં(પેટમાં) રહેલા વાયુને બહાર કાઢવો તેનું નામ પ્રશ્વાસ છે. તે શ્વાસપ્રશ્વાસનો જે અભાવ તે પ્રાણાયામ છે. પૂરક પ્રાણાયામમાં શ્વાસનો અભાવ હોય છે અને રેચપ્રાણાયામમાં પ્રશ્વાસનો અભાવ હોય છે. અર્થા બન્ને પ્રાણાયામમાં એક-એકનો અભાવ હોય છે. બન્નેનો અભાવ ન હોવાથી યદ્યપિ તેને પ્રાણાયામ કહી શકાય નહીં, પરંતુ બન્ને સ્થાને શ્વાસ અને પ્રશ્વાસની સ્વાભાવિક ગતિનો અભાવ હોવાથી તે અપેક્ષાએ તેને પ્રાણાયામ કહેવાય છે-એમ તેના જ્ઞાતાઓ કહે છે.
પ્રશ્વાસ દ્વારા સ્વાભાવિક પ્રાણગતિનો જે અભાવ છે; તેને બાહ્યવૃત્તિ રેચક કહેવાય છે. શ્વાસ દ્વારા જે પ્રાણની ગતિનો અભાવ છે; તે આત્યંતરવૃત્તિ પૂરક છે અને પ્રયત્નથી એક સાથે શ્વાસ-પ્રશ્વાસનો જે અભાવ છે તેને સ્તબ્બવૃત્તિ કુમ્ભક કહેવાય છે, જે હોતે છતે ઘડામાં
