________________
પથ્થર ઉપર પડતાંની સાથે જળ જેમ શોષાઈ જાય છે તેમ એકાએક દેશકાળની અપેક્ષાએ પરીક્ષા વિના જ કુંભક પ્રાણાયામ થાય છે. તે ચતુર્થ પ્રાણાયામ છે. બાર અડ્યુલ જેટલો જે, નાસિકાથી માંડીને દેશ સ્વરૂપ પૂરકનો બાહ્મવિષય છે અને હૃદયથી માંડીને નાભિચકાદિ સુધીના દેશ સ્વરૂપ જે આત્યંતર વિષય રેચકનો છે, તેની પરીક્ષા વિના એકદમ(સહસા એ બાહ્યાભંતર વિષયના વિચાર વિના) તપેલા પથ્થર ઉપર પડેલા પાણીના ન્યાયે સ્તમ્ભવૃત્તિથી થતા કુમ્ભક પ્રાણાયામને લઈને ચતુર્થ પ્રાણાયામ મનાય છે. અર્થાદ્ જે કુંભકનો પૂરકરેચકસંબંધી દેશકાળાદિની પરીક્ષા ર્યા વિના એકદમ જ આરંભ કરાય છે તે ચતુર્થ કુંભક પ્રાણાયામ છે અને જે, પૂરક-રેચકના વિષયની પરીક્ષા કરવા પૂર્વક આરંભ કરાય છે, તે તૃતીય કુંભક પ્રાણાયામ છે. એ બન્નેમાં પૂર્વોક્ત રીતે વિષયના પર્યાલોચન અને અપર્યાલોચનને લઈને ભેદ છે. અહીં આ લોકની ટીકામાં વાહયંતવિષયો આવો પાઠ છે. ત્યાં વાહષ્યતવિષય આવો પાઠ હોવો જોઈએ. તેમ જ હત્યનાવિuિ a પ... ઈત્યાદિ પાઠ છે. ત્યાં હત્યનાખવહિપાવિપ...ઈત્યાદિ પાઠ હોવો જોઈએએમ માનીને ઉપર જણાવ્યા મુજબ ટીકાનો અર્થ જણાવ્યો છે. “વાહનવ્યંતવિષયો વાઈ” તિ (૨-૧૨) આ યોગસૂત્રમાં જણાવ્યા મુજબ ચતુર્થ પ્રાણાયામનું સ્વરૂપ ઉપર જણાવ્યું છે. એ સૂત્રનો પરમાર્થ જણાવતાં પાતંજલ દર્શન પ્રકાશમાં બીજી રીતે પણ ત્રીજા ચોથા પ્રાણાયામનું સ્વરૂપે વર્ણવ્યું છે, જે ઉપર જણાવેલા સ્વરૂપથી જુદું છે. આ વિષયનું તત્ત્વ તો તેના જાણકારો પાસેથી સમજી લેવું
