________________
નિશ્ચયથી નિશ્ચિત થયેલા ધર્મને(નિશ્ચિતાર્થને) સ્થિર કરવા સ્વરૂપ; અહીં કુંભન છે. આ ભાવને આશ્રયીને પ્રાણાયામ છે, જે અવ્યભિચારી યોગાઙ્ગ છે. અર્થાત્ ચોથી દૃષ્ટિમાં બધાને જ આવા ભાવપ્રાણાયામની પ્રાપ્તિ થયેલી હોય છે. આથી જ યોગદિષ્ટ સમુચ્ચયના શ્લો.નં. ૫૭ ની ટીકામાં પણ ફરમાવ્યું છે કે-“આ દીપ્રાદષ્ટિ પ્રાણાયામવાળી છે. કારણ કે એમાં ભાવરેચક આદિના કારણે ચોથા યોગાઙ્ગ(પ્રાણાયામ)નો સદ્ભાવ હોય છે અર્થાદ્ ભાવપ્રાણાયામ હોય છે.'’
આત્મા અને તેના ગુણોને અનુલક્ષીને જે કોઈ વિચારણા કરાય છે; તેને સામાન્ય રીતે અંતર્ભાવ અને એનાથી ભિન્ન ભાવોને બાહ્યભાવ કહેવાય છે. મોક્ષની પ્રાપ્તિ માટે બાહ્યભાવોથી દૂર થવાનું અને આત્યંતરભાવોને પ્રાપ્ત કરવાનું ખૂબ જ આવશ્યક છે. અનાદિકાળથી અભ્યસ્ત કરેલા બાહ્યભાવોને દૂર કરવાનું ઘણું જ કપરું છે અને સર્વથા અપ્રામ જેવા આત્યંતર ભાવોને મેળવવાનું પણ એટલું જ કપરું છે. ‘પ્રાણથી પણ અધિક ધર્મ છે.'... ઈત્યાદિ નિશ્ચયને સ્થિર કર્યા વિના બાહ્યભાવોનું રેચન અને આત્યંતર ભાવોનું પૂરણ શક્ય નથી. ભાવપ્રાણાયામમાં મુમુક્ષુ આત્માઓને બાહ્યભાવોના રેચનની; આવ્યંતર ભાવોના પૂરણની અને તાદશ નિશ્ચિતાર્થના કુંભન(સ્થિરીકરણ)ની અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે...ઈત્યાદિ બરાબર સમજી લેવું જોઈએ. ।।૨૨-૧૯ના
06
ભાવરેચકાદિના ગુણોનું વર્ણન કરાય છે
૩૧
