________________
પ્રાણાયામ વિના જ જેને ઈન્દ્રિયવૃત્તિનિરોધ પ્રાપ્ત થાય છે તેને તેનો(પ્રાણાયામનો) કોઈ જ ઉપયોગ નથી...ઈત્યાદિ બરાબર સમજી લેવું. ૨૨-૧૮૫
ભાવને આશ્રયીને પ્રાણાયામનું સ્વરૂપ વર્ણવાય છેरेचनाद् बाह्यभावानामन्तर्भावस्य पूरणात् । कुम्भनान्निश्चितार्थस्य प्राणायामश्च भावतः || २२ - १९॥
“બાહ્યભાવોના રેચનથી, અત્યંતરભાવના પૂરણથી અને નિશ્ચિત અર્થના કુંભનથી જે પ્રાણાયામ થાય છે તેને ભાવ-પ્રાણાયામ કહેવાય છે.” આ પ્રમાણે ઓગણીસમા શ્લોકનો અર્થ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-પતજ્ઞલિ ઈત્યાદિએ જણાવેલ પ્રાણાયામ; ઉપર જણાવ્યા મુજબ બધા માટે જો યોગનું અઙ્ગ બને નહીં તો અહીં દીપ્રાદષ્ટિમાં પ્રાપ્ત થનાર યોગના અઙ્ગ તરીકે તેનું વર્ણન કરવાનું પ્રયોજન નથી-એમ લાગે; પરંતુ અન્યાભિમત પ્રાણાયામનું વર્ણન કરીને સ્વાભિમત પ્રાણાયામનું(ભાવપ્રાણાયામનું) આ શ્લોકથી વર્ણન કરાય છે. આ ભાવપ્રાણાયામ બધા માટે સર્વથા ઉપયોગી હોવાથી યોગનું અવ્યભિચારી અંગ છે.
પોતાનું કુટુંબ, સ્ત્રી અને ધન વગેરે સંબંધી જે મમત્વભાવ છે; તેને બાહ્યભાવ કહેવાય છે. ભાવ પ્રાણાયામમાં તેનું રેચન કરાય છે. ત્રીજી દષ્ટિમાં કરેલા તત્ત્વશ્રવણથી ઉત્પન્ન થયેલ હેયોપાદેયના તેમ જ ભક્ષ્યાભક્ષ્યાદિના વિવેક સ્વરૂપ અહીં આત્યંતરભાવ છે. તેના પૂરણને અહીં ભાવપૂરણ તરીકે વર્ણવ્યું છે અને ‘પ્રાણો કરતાં અત્યંત શ્રેષ્ઠ ધર્મ છે.'... ઈત્યાદિ પ્રકારના
૩૦
