________________
(સ્વાધ્યાયાદિ વ્યાઘાત)નું કોઈ જ પ્રયોજન નથી. શ્રી આવશ્યસૂત્રની નિયુક્તિમાં; એ વિષયમાં વર્ણવ્યું છે કેકાઉસ્સગ્ગમાં ઊભો રહેલો નવો સાધક ઉચ્છ્વાસને રૂંધે નહિ; તો પછી ચેટાસહિત કાયોત્સર્ગ કરનારની તો વાત જ ક્યાંથી હોય ? અર્થાત્ તે તો ઉચ્છ્વાસને ન જ રૂંધે; કારણ કે શ્વાસને સદંતર રોકવાથી તુરંત જ મરણ આવે છે. તેથી કાઉસ્સગ્ગમાં રહેલો સાધક સૂક્ષ્મ ઉચ્છ્વાસને જયણાથી છોડે.
આમ છતાં પતઽલિ વગેરેએ જે જણાવ્યું છે તે કોઈ પુરુષવિશેષમાં તેની યોગ્યતા પ્રમાણે યોગ્ય છે. કારણ કે યોગીઓની રુચિ ભિન્ન ભિન્ન હોય છે. ઉક્ત પ્રાણાયામની રુચિવાળા જીવોને પ્રાણાયામથી પણ ફળની સિદ્ધિ થાય છે. પોતાની રુચિના કારણે સારી રીતે સિદ્ધ થયેલો ઉત્સાહ યોગનો ઉપાય છે. ‘યોગબિંદુ’ (૪૧૧)માં એ અંગે જણાવ્યું છે કે-‘ઉત્સાહ, નિશ્ચય, ધૈર્ય, સંતોષ, તત્ત્વદર્શન અને જનપદનો ત્યાગ : આ છથી યોગની પ્રાપ્તિ થાય છે. વીર્યોલ્લાસને ઉત્સાહ કહેવાય છે; કર્તવ્યના જ એકમાત્ર પરિણામને નિશ્ચય કહેવાય છે; સફ્રૂટ પડે પણ પ્રતિજ્ઞાથી વિચલિત ન થવા સ્વરૂપ ધૈર્ય છે; આત્મામાં રમણતા સ્વરૂપ સંતોષ છે; ‘યોગ એક જ પરમાર્થ છે' આવી સમાલોચનાને તત્ત્વદર્શન કહેવાય છે અને ભવનું અનુસરણ કરનારા લોકવ્યવહારનો ત્યાગ કરવો-એ જનપદત્યાગ છે. એ છ ઉપાયોથી યોગના અર્થી જનોને યોગની પ્રાપ્તિ થાય છે. આથી સમજી શકાશે કે પ્રાણવૃત્તિનિરોધ(પ્રાણાયામ)થી જ જેને ઈન્દ્રિયોની વૃત્તિઓનો નિરોધ પ્રાપ્ત થાય છે; તેને પ્રાણાયામનો ઉપયોગ છે. પરંતુ
૨૯
****
