Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 9

अर्हम् आशैशवशीलशालिने श्रीनेमीश्वराय नमो नमः । कलिकालसर्वज्ञश्री हेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीतं
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ।
[ स्वोपज्ञतत्त्वप्रकाशिकाभिधबृहद्वृत्ति-तत्त्वप्रकाशिका प्रकाशशब्दमहार्णवन्यास–मनीषिकनकप्रभविरचितन्यास सारसमुद्धार संवलितम् ]
तत्र
[ द्वितीयोऽध्यायः ]
त्रिचतुरस्ति चतस्र स्यादौ । २।१।१ ॥
सूत्रादिति शेषः, तच्च श्रुतत्वात् ' त्रि- चतुरः' इत्यस्यैव विशेषगम्,
try विभत्याश्रयत्वेन बहिरङ्गलक्षणस्य तिसृ-चतत्रादेशस्या
लुब्
यतस्त्रिचतु - युष्मदस्मद्रहणेष्वर्थग्रहगमेषामेव विशेषगम् - स्त्रियाम्, 25 ० प्र० - स्त्रियामित्यनुवर्तते, 'त्रि चतुर्' इत्येतयोः स्त्री-| लिङ्गे वर्तमानयोस्तत्संबन्धिन्यन्यसंबन्धिनि वा स्यादौ विभक्तौ द्वयोः, एकस्मिन् ' इति यथा निर्दिष्टास्ते श्रयमागानामेव शब्दानां [परतः ] ‘तिसृ चतसृ’ इत्येतावादेशौ यथासंख्यं भवतः । विशेषगानि, न तु समुदायस्येत्याह- 'त्रि चतुर् ' इत्येतयोरि5तिखस्तिचन्ति, तिस्रः पश्यः चतस्रस्तिष्ठन्ति चतस्रः पश्यः विशेष्यते, तेनात्र नामाघिकारे तस्य च ग्रहणं भवति | त्यादि । प्राप्तविशेष सम्बन्धैखि-चतुरादिभिश्व स्याद्याक्षिप्तं नाम तिसृभिः, चतसृभिः; तिसृभ्यः, चतसृभ्यः तिसृणाम्, चत| त्तरपदस्य चेति केवलयोस्तदन्तस्य चादेशानां प्रवृत्तिः, ते च80 सृणीम् तिसृषु चतसृषु । प्रियास्तिस्रोऽस्प्रेति प्रियतिसा । * निर्दिश्यमावस्यादेशा भवन्ति इति त्रिशब्दादीनां भवन्तीति, पुरुषः, प्रियतिस्रौ, प्रियतिस्रः एवम् प्रियचतसा, प्रिय- 1 चतस्त्री, प्रियचतस्रः; प्रियास्तिस्रोऽस्य कुलस्य प्रियतिसृ कुलम्, त्रिचतुरी स्त्रियाम् [ इति ] भवत्येव तदादेश इत्युदाहरतिततश्च यद्यपि समासः पुंसि नपुंसके वा वर्तते [ तथापि ] 10 प्रियतिसृणी, प्रियतिसृणि; एवम् - प्रियचसृणी, प्रियचतसृणिः प्रियास्तिस्रोऽस्यैत्यादि-अत्र * अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरङ्गा सिद्धत्वात् समासान्तः कज् न भवति, परस्वाच्च तिस्रादेशे “ऐकार्थ्य” [ ३.२.८.] इति लुपि ' प्रियत्रि, प्रियचतुर् बाधते इत्यादेशात् प्रथममेव समासावयवस्य स्यादे: 35 कृते पश्चान्नागमः । स्यादाविति किम् ? प्रियत्रिकः, प्रियचतु- इति स्थिताभ्यां परत्वमात्रविज्ञानादन्यपदार्थसम्बन्धिन्यपि स्यादौ कः, तिसृणां प्रियस्त्रिप्रियः, चतुष्प्रियः प्रियत्रि कुलम्, प्रिय" त्रि- चतुर० " [२. १. १.] इति तिखायादेशे “ ऋदुशनस्15 तुकुलम् । कथं तर्हि प्रियतिस कुलम् ? “ नाभिनो लुग् वा ” [१. ४. ६१.] इति लुकि सति स्थानिवद्भावाद् पुरुर्दशो ० " [ १. ४. ८४. ] इति सेर्डादेशे “ऋतो रः० ” अथेह “ ऋनित्यदितः " [७. ३. १७१.] इति तिस्रायादेशे [२. १२.] इति यथासम्भवं रत्वे च ' प्रियतिसा ' इत्यादि 140 च बहुव्रीहेरच्यमानः समासान्तः कच् कस्मान्न भवतीत्यत आह- एष्वित्यादि- समासान्तस्तावत् समासाद् भवन् समासादेव भवति, न विभक्तिमपेक्षत इत्यन्तरङ्गः, आदेशः पुनर्विभक्तिमपेक्षमागो बहिरङ्गः, तत्रान्तर कचि कर्तव्ये बहिरङ्गस्तिस - 45 चतस्त्रादेशो ऽसिद्ध इति ऋदन्तत्वाभावाद् ऋक्ष्मणा [ऋलक्षणः ]
भविष्यति, यथा-हे त्रयो ! । स्त्रियामित्येव त्रयः, चत्वारः; श्रीणि चत्वारि प्रियास्त्रयः श्रीणि वा यस्याः सा प्रियत्रिः, rिest, प्रियत्रयः एवम् प्रियचत्वाः, प्रियचत्वारौ, प्रिय20 चत्वारः अत्र त्रिचतुरावस्त्रियाम्, समास एव तु स्त्रियामित्यादेशौ न भवतः । कथं तिसका नाम ग्रामः ? संज्ञाशब्दोऽयम् ॥ १ ॥
श० म्या० - अर्हम् । श्रि चतु० । स्त्रियामिति - पूर्व- कच् न भवतीत्यर्थः । अथ प्रियतिसृणी इत्यादिषु स्यादौ स्वरे