Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 10

वृहद्वात्ति-बृहन्यास-लघुम्याससंघलिते
पा० १. सू० २.]
AAAnana
* कृताकृतप्रसङ्गित्वेन * नित्यत्वाद् “ अनाम्वरे नोऽन्तः " साद् डीप्रत्यये प्रियव्येव, “ शेषाद् वा" [८. ३. १७५.40
१.४.६४.] इति पूर्व नागमे कृते पश्चात् तेन व्यवधानात् इति कवि प्रियत्रिकैव, आदेशो न भवति, प्रथमं डीप्रत्यये कथं तिलादेश इति ? नैवम्-तिनादेशे कृते *सभिपात परि- पश्चाद बहुव्रीहिसमासे नित्यदितः" [७. ३. १७१.1 भाषया नागमस्याप्रवृत्तेः; शब्दान्तरप्रवृत्तेर्वा अनित्यत्वाद् द्वयो- इति कचेव, यदा तु केवलात् त्रिशब्दाद् डीस्तदा तु एकदेश5रन्यत्र सावकाशत्वात् परत्वात् पूर्वे तिस्रादेशे कृत एवेत्याह- विकृतत्वेनादेशो भवति । कथं तिसृका नामेति-त्रिशब्दात् संज्ञायां परत्वादित्यादि-किञ्च, “ ऋतो रः खरेऽनि " [२. १. २.] के आपि बहुवचने च स्यादेर्व्यवधानात् । कथं तिसृभाव इति45 इत्यत्रानीति वचनमनर्थक स्यात्, स्वरादौ पूर्वे नकारे तिस्राद्या- प्रष्टुः संशयः । समाधत्ते-स्त्रीलिङ्गो बहुवचनविषयः संज्ञादेशाभावाद् रत्वप्रसङ्ग एव नास्तीत्यनीति वचनानागमादेः पूर्वमपि | शब्दोऽयमिति-तस्यन्ति परबलान्यासु “ निष्क-तुरुष्क० " तिलादेश इति विज्ञायत इति । प्रियास्तिस्रो यस्येत्यादिविग्रहे | उणा. २६ ] इति निपात्यते ॥ १ ॥ 10* अन्तरजानपि विधीन् बहिरङ्गा लुब् बाधते * इति “ ऐकायें " [३. २. ८.] इति समासावयवविभक्त पि “शेषाद् वा ऋतो र: खरेऽनि ।२।१।२॥ [७. ३. १७५.] इति कचि तेन स्यादेव्यवधानात् तिस्राद्या- त०प्र०-तिल-चतससम्बन्धिन ऋकारस्य स्थाने तत्स-50 देशाभावे-प्रियत्रिक इत्यादि । कथमिति-प्रियतिस कुल-म्बन्धिन्यन्यसम्बन्धिनि वा स्वरादौ स्यादौ परतो रादेशो मित्यादौ प्रियत्रिशब्दाद् “ अनतो लुप्" [१. ४. ५९] इति भवति, अनि-नकारविषयादन्यत्र; समानदीर्घत्वा-ऽर्द्धरामप15अन्तरङ्गमपि तिस्रादेश बाधित्वा लुपि कृतायां “लुप्यय्बले नत्” वादः। तिनः, चतस्तिष्ठन्ति पश्य वा; प्रियतिखौ, प्रिय[७. ४. ११२.] इति स्थानिवद्भावप्रतिषेधात् स्थादेरभावात् चतस्रो, प्रियस्त्रिम् , प्रियचतस्त्रम् ; प्रियतिस्रः प्रियचतस्त्र आकथं तिस्रादेश इति प्रश्नार्थः । समाधत्ते-"नामिनः०" गां वं वा; प्रियतिस्नि प्रियचतनि निधेहि। स्वर इतिह इत्यादि-लुक्पक्षे " लुप्यम्बुलेनत्" [७. ४. ११२.] इत्यनुप- किम् ? तिसृभिः, चतसृभिः। अनीति किम् ? प्रियतिस्थानादित्यर्थः। यदा तु समास एव स्त्रियां वर्तते, त्रि-चतुरी तु सृणी, प्रियचतसृणी; प्रियतिसणि, पियचतमणि तिसृणाम् , पुं-नपुंसकयोस्तदादेशाभावः, स्त्रियामिति विशेष गस्य त्रि-चतुरोरेव चतसृणाम् । रत इति तिस-चतस्रोः प्रतिपत्त्यर्थम् , इतरथा “निर्मातत्वादिल्याह-अत्रेत्यादि । कथमिति-त्रिशब्दात् संज्ञायां | हि तदपवादस्त्रिचतुरोरेवायमादेशो विज्ञायेत । अन्ये तूपके आपि बहवचने च स्यादेव्यवधानात् कथं तिसृभाव इति सर्जनयोस्तिस-चतमशब्दयोडौं घटि चानि स्वरादी रखविली प्रष्टरभिप्रायः। समाधत्त-संज्ञाशब्दोऽयमिति-स्त्रीलिज बहु-कल्पशिस्ति तम-नियति वियत वचनविषयं चेदं नामोच्यते, मात्र त्रिशब्दार्थोऽस्तीत्य[व्युत्पन्न- प्रियचतसरिः प्रियतिसौ. प्रियतिसरौ; प्रियचतस्रो, प्रियचतमेवेदम् , पृषोदरादिदर्शनाद् वाऽत्र त्रिशब्दस्य तिसृभावः ॥ सरौ; प्रियतिस्रः, प्रियतिसरः; प्रियचतस्रः, प्रियचतसरः; २. १. १. ॥
| प्रियतिस्रम्, प्रियतिसरम्; प्रियचतसम्, प्रियचतसरम्;
प्रधानस्य तु नित्यमेव रत्वम्-तिस्रः, परमतित्रः; चतसः,85 न्या० स०-त्रि-चतुर इति। स्त्रियामित्यनुवर्तत इति
त- परमचतसः। अपरे त्वनि स्वरे सर्वत्र विकल्पं जश्-शसोस्तु पूर्वसूत्रादिति शेषः, तच्च श्रुतत्वात् 'त्रि-चतुरः' इत्यस्यैव विशेष-12
नित्यं मन्यन्ते, तन्मो-प्रियतिस्रो, प्रियतिसरौ; प्रियचतस्रो, णम् । 'तिम्रः' इत्यादौ विधानसामान्न पत्वम् । परत्वादितेि-10
| प्रियचतसरी प्रियतिस्रः, प्रियतिसुः, प्रियचतस्रः, प्रियचतसुः 30ननु कृताकृतप्रसङ्गिनेन नित्यत्वात् + *आदेशादागमः इति च
आगतं स्वं वा, इत्यादि। जस्-शसोस्तु-तिस्रः, चतस्रः, न्यायात् पूर्व नागम एव प्राप्नोति, नैवम्- शब्दान्तरप्राप्त्या नाग
परमतिस्रः, परमचतस्रः, प्रियतिस्रः, प्रियचतस्रस्तिष्ठन्ति पश्य70 मोऽप्यनित्यः, यद्वा परत्वादिति कोऽर्थः ? प्रकृष्टत्वादित्यर्थः, प्रकृष्ट
' प्र वेति नित्यमेव रत्वम् ॥२॥ त्वं च * आगमात् सर्वादेशः * इति न्यायात् ; किञ्च, "ऋतो रः]. स्वरेऽनि" [२.१. २.] इत्यत्रानीति वचनमनर्थकं स्यात्, श० न्या० ऋतो र०। र इति विधेयम्, स्वर इति स्वरादौ पूर्व नकारे तिस्राथादेशाभावाद् रत्वप्रसङ्ग एव नास्तीति | निमित्तम् , अनीति च तस्य विशेष गम् , ऋात इति षष्ठ्यअनीति वचनात् पूर्व नागमादेस्तिस्राबादेश इति प्रियतिसृ कुल-न्तेन स्थानी ऋकारः प्रतिनिर्दिश्यते, स च त्रि-चतुर इत्यनेन मिति । “नामिनो लुग वा" [१. ४. ६१.] इत्यत्र चतुर- विशेष्यते, तत्र त्रि-चतुरोक्र काराभावात् तदादेशप्रतिपत्तिरित्याह-75 शब्दस्यापि लुगविकल्पमिच्छन्त्येके, तन्मते- प्रिय चतस कुलम् , तिसृ-चतसृशब्दसम्बन्धिन इत्यादि । अथ स्वरादौ तिप्रियचतुर्वा कुलमिति । प्रियविरेत्यादि- त्रीलिङ्गविवक्षायामपि समा- सायादेशे परत्वान्नागमादेशाचानेन (देशात् प्रागेवानेन) रत्व