Pathik 1999 Vol 39 Ank 06

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 6

કેવા પ્રકારની ભાવના વણાયેલી છે, ક્યા ઉદ્દેશથી અમુક મંત્રોનું નિર્માણ થયું; માત્ર યંત્ર તથા દેવતાઓમાં ઐકય સ્થાપવા કરેલી પ્રણાલી વગેરે પર સૈદ્ધાન્તિક ગ્રંથ બંગાળી-ભાષાને છોડી ગુજરાતી, હિન્દી વગેરે ભાષાઓમાં આજે નથી; પરંતુ તંત્રશાસ્ત્રમાં નિષ્ણાત ગુજરાતી અને એમના દ્વારા લખાયેલ સંસ્કૃત ગ્રંથોની સંખ્યા ઓછી નથી. જૈમ .કાશી નિવાસી સુપ્રસિદ્ધ મંત્રશાસ્ત્રી વામનભદ્ર પાઠકે શક્તિની ઉપાસના કરી પેશ્વા-દરબારમાં સમ્માન પ્રાપ્ત કર્યું અને સુરતની પ્રસિદ્ધ જમીનદારી ‘મોટા વરાછા’ જાગીર રૂપે ભેટમાં મેળવી, એવી જ રીતે છાણી ગામ, વડોદરા-નિવાસી પંડિત શિરોમણિ મંત્રશાસ્ત્રી પાઠક જટાશંકરજી અને એમના વિદ્વાન વંશ જ આચાર્ય ગૌરીશંકર પાઠક, શ્રી લક્ષ્મીશંકર પાઠક તથા પૂજ્યપાદ મહારાજ બટુકનાથજીએ શક્તિની ઉપાસના અને મંત્રશાસ્ત્રના પરમ પાંડિત્યને કારણે ઉત્તર ભારતમાં ગુરુવરનું ગૌરવશાળી પદ પ્રાપ્ત કર્યું છે. સુપ્રસિદ્ધ મહાભારત વેત્તા કથાવાચક સ્વ. રમાનાથજી વ્યાસ શ્રી ગૌરીશંકરજીના શિષ્યોમાંના એક હતા. એમની આજ્ઞાનુસાર રમાનાથજીએ પીતામ્બરાદેવીની કાશીમાં સ્થાપના પણ કરી છે.
ગુજરાતી ભાષાનું પરમ સૌભાગ્ય છે કે તેના ઉપાસકોનું ધ્યાન આ તરફ આકર્ષિત થયું છે. ગુજરાતી ભાષાના સુપ્રસિદ્ધ વિદ્વાન નર્મદાશંકર દેવશંકર મહેતા એ ‘શાક્ત સંપ્રદાય'નું ઐતિહાસિક દૃષ્ટિથી પાંડિત્યપૂર્ણ વિવેચન કર્યું છે. વેદ, ઉપનિષદ, સૂત્ર તથા પૌરાણિક સાહિત્યની સાથે સાથે બૌદ્ધ તથા જૈન ધર્મમાં અન્તર્ષિત શક્તિ-તત્ત્વ પર પ્રકાશ પાડયો છે. ગુજરાતની શક્તિપીઠોમાં આરાસુર શ્રીકુલની અંબિકા દેવી, પાવાગઢની કાલીકાપીઠ, આબુની અર્બુદા દેવી તથા ચુંવાળની બહુચરાદેવી પ્રસિદ્ધ છે. એ ઉપરાંત નારાયણ સરોવર નજીક આશાપુરી દેવી (માતાનો મઢ), ભૂજ નજીક રુદ્રાણી દેવી, બેટમાં અભયાદેવી, હળવદ નજીક સુંદરી ભવાની પીઠ, કાઠિયાવાડમાં પ્રભાસક્ષેત્ર-પિંડતારક્ષેત્ર પણ શક્તિ ઉપાસકોનાં મુખ્ય સ્થાન છે. કાલિકા દેવીની પૂજા ગુજરાતમાં સર્વત્ર થાય છે. પરંતુ ત્યાં વામા અથવા ભૈરવી-કાલિકાની ભાવના નથી, ત્યાં તો દક્ષિણા શિવા-કાલિકાનો જ ભાવ સ્પષ્ટ છે. આથી લોકો એને ભદ્રકાલીના નામથી પૂજે છે. બહુચરાજીમાં શ્રીકુલની બાલાત્રિપુરાની ભાવના છે. આથી નર્મદાશંકર દે. મહેતાએ કાદિ તથા હાદિ મતાનુસાર પૂજિત શ્રીયંત્રના વિષયમાં પણ થોડું લખીને શક્તિ-મતને વધારે સ્પષ્ટ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. ગુજરાતમાં બાલા ત્રિપુરસુંદરીના ઉપાસક અનેક છે. કાશીના સુપ્રસિદ્ધ રાજા મુંશી માધવલાલે મંત્રશાસ્ત્રી લજ્જારામ સંતોખરામ ત્રવાડી પાસેથી બાલા ત્રીપુરસુંદરીનું રહસ્ય જાણ્યું હતું.
ગુજરાતી સાહિત્યમાં ભક્તિની અવિરત ધારાના ત્રણ મુખ્ય આધાર છે (૧)શ્રીકૃષ્ણ જેમાં પૂર્ણ અથવા પરવિષ્ણુની ભાવના અનુચૂત છે. (૨) શિવ જેને પરબ્રહ્મ અથવા પર-શિવ-સ્વરૂપે વર્ણવેલ છે. (૩) શક્તિ અથવા દેવી. જેને ભક્તોએ પરાશક્તિના રૂપમાં નિહાળ્યા છે. જે લોકો ગુજરાતના સામાજિક જીવન અને અવસ્થાથી પૂરા પરિચિત નથી, એમની આ ધારણા ભ્રમ છે કે ગુજરાતના સનાતન આર્ય-હિંદુઓમાં વૈષ્ણવજનને જ પ્રધાનતા પ્રાપ્ત છે. અન્ય ભારતીય પ્રાંતોથી ત્યાંનાં સી-સંપ્રદાયને વધારે સ્વતંત્રતા મળેલ છે. ગુજરાતી ભાષાના સૂરદાસ, નરસિઁહ મહેતાએ ભગવાનની રાસલીલાનો અપૂર્વ આનંદ ભલે ચૌદમી શતાબ્દીમાં લીધો હોય, પરંતુ રાસલીલાની પ્રતિચ્છાયાપ્રતિકૃતિ ગુજરાતી સમાજમાં “ગરબા'ના રૂપમાં જળવાઈ રહી છે. જેમાં શક્તિનું આહ્વાન કરી “ચૌમુખી દીપશાખા” (માંડવી)ની પૂજા કરી, દેવીની સ્તુતિ કરતાં પરિક્રમા કરવામાં આવે છે. એક પછી બીજી સી ભગવતીના ગુણગાન કરે છે. દરેક પદ કે ચરણને અન્ય મહિલાઓ દોહરાવે છે. આ પ્રકારે રાતભર ગરબા ગાવામાં આવે છે. કેટલીક મહિલાઓ નવા ગરબા તત્કાલ બનાવતી જાય છે અને ગાતી જાય છે. ઘરમાં દીક્ષા શૈવ, વલ્લભ અથવા રામાનુજસંપ્રદાયની કેમ ન હોય, ગરબા ગાવાના સમયે એમનામાં પરા-શક્તિની ભાવના ઓતપ્રોત રહે છે. પોતાની રચનામાં ભલે એ દુર્ગા, અંબા, કાલી, ભવાની, રાધા, સીતા, ગૌરીના નામ લે, પરંતુ એ એમને પરાશક્તિ રૂપે નિહાળે છે. “મવમયવિમલ પામવાળી' જ માને છે.
કવિ ભાલણ ( ઈ.સ. ૧૪૩૯-૧૫૩૯) આદિ કવિ નરસિંહ મહેતાના સમકાલીન છે. એમનો પ્રસિદ્ધ ગ્રંથ
પથિક, માર્ચ - ૧૯૯૯ + ૩